Шразаддин Каниязов

Фокус

Артық нәрседен арылу өнері

Алматы, 2023

ӘОЖ 159.9

КБЖ 88.3

К 16

Шразаддин Каниязов

К16 Фокус. Артық нәрседен арылу өнері – Алматы: «Самға» баспасы, 2023. – 168 бет.

ISBN 978-601-80962-2-8

Сіз керек нәрсеге зейін қоймасаңыз, керек емес нәрселердің жетегінде кетесіз. Мақсат пен мұратқа бағытталған әрекетті зейін қойып істемесеңіз, ісіңіз өнбейді. Уақытыңыз ысырап болып кетеді. Тіпті жұмыс істегеннің өзінде зейінсіз 9 сағат істелген жұмыстан зейінмен 2 сағат істелген жұмыс әлдеқайда өнімді. Өмір де солай. Алаш арыстары аз уақыттың ішінде көп нәрсе істеген, көп еңбек қалдырған. 27 жасына дейін елі үшін зор қызмет Сұлтанмахмұт Торайғыров сырқаттан жан тапсырар шағында “тағы да 2 жыл өмір берсе көбірек дүниеге үлгерер едім” деп өкінішін айтқан. Ал сол ардақты жанның 27 жылдық өмірінің жемісін 97 жыл өмір сүрсе де бере алмаған миллиардтаған адам бар. Мұның басты себебі – асқақ арман, айқын мақсат, жинақы зейін, нақты әрекет пен қатаң тәртіп жоқтығы. Міне, осы бес нәрсе адам өмірін түбегейлі өзгертеді. Бірі болмаса басқасы да болмайды. Сондықтан кітапты толық оқып, пайдалы жерін түртіп алып керегіңізге қолданыңыз.

ӘОЖ 159.9

КБЖ 88.3

ISBN 978-601-80962-2-8

© Шразаддин Каниязов, 2023

© «Самға» баспасы, 2023

Алғы сөз

2021 жылдың аяғында «Талантыңды таны» деген кітап жазып шығардық. 2000-нан астам адам сатып алды. Одан кейін 50 000-нан астам адамның тегін оқуына мүмкіндік бердік. Ол кітапта адам бойындағы талантты тану және оны қолдану туралы айтқанбыз. Нәтижесінде, оқырманға талант арқылы өзін танып, өмірін саралайтын жағдай жасадық. Содан көбі өз таланты туралы сөйлесу үшін жеке консультацияға жазыла бастады. Талдау барысында әңгіме таланттан басталып, өмір туралы тақырыптарға ұласатын. Көбі не істеуі керек екенін білгендей болса да оны жасап жүре алмайды. Жолынан тайып кете береді. Яғни, әлемдегі бүкіл адамның қайғысына себеп болған негізгі мәселе бәріне ортақ. Ол – зейін қою. Тек оның салдары әркімде әрқалай көрінеді. Сонымен қатар мына бір нәрсені түсіндім. Адам қазір зейінін басқара алмаса, өмірін де басқара алмайды. Адам қазіргі жұмысында бақытсыз болса, ертең де бақытсыз болады. Қазір тұратын жерінде бақытсыз болса, кейін де бақытсыз болады. Қазіргі түріне сенімсіз болса, ертең де сенімсіз болады. Асылында, адамның қоршаған ортаға деген қатынасы өзгермейінше, оны қоршаған орта да өзгермейді. Осы орайда адамдардың анда барсам бақытты болар ем, мын да барсам бақытты болар ем деп бос қиялдың артынан еріп жүргенін айтуымыз керек. Сіз қайда барсаңыз да өзіңізді сүйреп барасыз. Сондықтан өзіңізге бүгін бере алмаған сезімді ертең басқа жерде бере аламын деп ойлайсыз ба?

Қолыңыздағы кітапты жазудағы мақсатым – оқырманға мәселенің себебін көрсету. Жанына жүк болған жараны жазуына атсалыссам деймін. Қазір қиналып жүрген жанды жұбатсам деймін. Қазір қараңғы бөлмеде көз жасын жасырып жылаған жанға үміт берсем деймін. Сол себепті бұл кітапты өмірдің түрлі саласына қатысты және жалпы өмір деген кереметті құрайтын оқиғаларға қатысты пікірлерімді ұсынамын. Кейбір пікір ауыр болуы мүмкін. Бірақ асқынған ауру ешқашан жеңіл емделмейді. Көп жыл құрылған жалған пайымдар қамалын ауыртпай қирату мүмкін емес. Сондықтан өміріңізді өзгерткіңіз келсе ғана кітапты ары қарай оқыңыз. Бұл еңбектен кейін өміріңіз бұрынғыдай болмасына кәміл сенімдімін.

Ізгі тілекпен, Шразаддин.

Неге зейін туралы жаздым?

Бұл дүниеде бәріне үлгеру мүмкін емес. Бірақ арман еткен, мақсат қылған нәрселерге үлгеруге болады.

Мені танымайтын оқырман неге бұл адамның зейін, фокус туралы ақыл-кеңесін тыңдауым керек деп ойланатын шығар. Ең алдымен мен өз өмірімді ерте жастан бір режимге қойып, зейінімді мақсатты түрде бағыттай алған жанмын. 18 жасымда ағылшын тілінде бір де бір сөз білмедім, ал 20 жасымда ағылшын тіліндегі ғылыми кітапты қазақ тіліне аударған ең жас аудармашы болдым. 20 жасымда бір айдың ішінде түрік тілін үйрендім. 21 жасымда «Магия утра» бестселлерін қазақ тіліне аударып шықтым. Сол жылы «30 күнде ағылшын тілінде сөйле» кітабын Мирас Кесебаевпен бірге жазып шығардық. Ал 22 жасымда алғашқы миллионымды таптым. Мен мұның бәрін мақтану үшін айтып жатқан жоқпын. Сіздерге зейін қоюды және фокусыңызды басқаруды үйренсеңіз қандай нәтижелерге жететініңіздің бір ұшын көрсеткім келді. Бұл өмір тым қысқа, бірақ сол қысқа өмірде өзіңіз үшін шын құнды нәрседе үлкен жетістікке жете аласыз. Ол үшін ешқандай сиқырдың қажеті жоқ. Жалғыз білім – зейін қою. Ал ол болмады десеңіз, кітаптың соңында менің Gallup тестімнің нәтижесі тұр. Онда focus таланты үшінші орында орналасқан. Сондықтан мына авторды танымаймын деуден бұрын кітапқа зейін қойыңыз. Бұл кітаптан кейін өміріңіз оңай әрі айқын болары сөзсіз.

ФОКУС

Зейін деген не?

Зейін деп белгілі бір нәрсеге бағытталатын назарды айтамыз. Назар сыртқы факторларға тәуелді болса, зейін ішкі факторларға тәуелді. Яғни зейін қоямын деген шешімді біз іштен шығарамыз. Ешқандай сыртқы себеп бізді зейін қоюға мәжбүрлей алмайды. Ал назарды көрінген нәрсе ұрлап алады. Сыртқы дүниенің бәрі біздің назарымызды алу үшін тыраштанып жатыр. Көшедегі билборд, жарнама бәрі біздің назарымызды көздейді. Десе де зейін қойған нәрсе ғана көкейімізге қонады. Сондықтан зейінді тек құнды әрі бізге керек нәрсеге бағыттауымыз қажет.

Назар деп стимулды өңдеуге бағытталатын ми энергиясын айтамыз. Біз мақсатты назарды өзіміз басқара аламыз. Бірақ автоматты назар біздің еркімізден тыс жұмыс істейді. Жалт еткен нәрсеге бұрыла қарау, тарс еткен дүниеден үрке қашу – автоматты назардың ісі. Біз өз назарымызды қаншалық басқарсақ, ол соншалық баяу қызмет етеді. Ал назарымыз қаншалық жылдам болса, демек біз оны соншалық аз басқарамыз. Назар аудару, зейін қою үшін ми көп оттегі мен глюкоза жұмсайды. Сондықтан ол өте құнды әрі нәзік.

Фокус – энергия мен уақытты, назарды бір нәрсеге бағыттау құралы. Яғни зейін қою өздігінен болатын табиғи құбылыс емес. Ол мақсатты түрде болатын саналы әрекет. Фокустың жақсы жері де жаман жері де осы. Алдамшы болжамға сеніп, дереу әрі ұзаққа келетін зейінге сенім артқандар үшін жаман.

Ал өзін дамытып, зейінімді күшейтемін дегендер үшін таптырмас сый.

Сіздерге түсінікті болуы үшін мен бұл кітапта төрт терминді қолданамын: фокус, зейін, назар, концентрация. Бұлардың бәрі синоним сөздер. Айырмашылығы өте аз.

Фокус, зейін – бұл сіздің өз назарыңызды белгілі бір нәрсеге бағыттай алу қабілетіңіз.

Назар – сыртқы және ішкі стимулдарға қарайтын қабілетіңіз. Ол жинақы болуы мүмкін немесе шашыраңқы болуы мүмкін.

Концентрация – зейініңізді бір нәрседе ұзақ ұстап тұра алу қабілетіңіз.

Әпсәтте зейінім оқтай болады деген қиялдан арылыңыз. Зейін қоя білу үйренуге, жақсартуға және өз қажетіңізге қарай ықшамдауға болатын қабілет. Сондықтан осы кітапты аяғына дейін оқыңыз.

Жоғарыда айтылғандай, фокус назарыңызды бір нәрсеге бағыттай алу қабілетіңіз.

Назардың екі түрі бар: бірі автоматты назар, ал екіншісі мақсатты назар. Автоматты назар қысқа уақытқа ғана жарайды. Ол айналамыздағы қауіп-қатерді байқауға, жанымыздағы және өзіміздегі кез келген өзгерістерді көруге арналған. Сондықтан бірден шыққан қатты дыбыс, қатты жанған жарық, арқамыздан біреу ұрса, ішіміз ауырса міндетті түрде зейініңіз автоматты түрде сол нәрсеге бағытталады да сол уақытта істеп жатқан ісіңіз жайына қалады.

Әу баста автоматты назар құтқарушы ретінде дамыған. Бірақ қазір жарқ еткен әр экран мен тарс еткен әр аңдатпа біздің назарамызды ұрлап, зейінімізді бөледі. Мәселен жұмыс жасап жатқаныңызда үстелдегі телефоныңызға хабарлама келсе ойыңыз соған ауып кетеді. Автоматты назарыныңыз іске қосылады. Сізге көрші бөлмеде екі адам сұқбаттасып отырғаны естілсе де автоматты назар ол әңгімені еміс-еміс болса да естіп қалады.

Мақсатты назар біздің қолымызда тұрған, бақылауға болатын нәрсе. Біз оны бір нәрсеге зейін қоятын кезде қосамыз, ал ол нәрсе қызық емес болса өшіріп қоямыз. Оның табиғи ұзақтығы 10 минут шамасын құрайды. Бұл уақыт кітаптың бір бөлімін оқуға немесе есеп жазуға жетпейді. Сондықтан аса көп уақыт емес. Мақсатты зейінді қайда қарай бұратыныңызды өзіңіз шешесіз. Сондықтан қазір өміріңіз қандай болса да ол мақсатты назарыңыз бағытталған нәрсе. Сіздің мақсатты назарыңыздың жемісі. Өміріңізді өзгерткіңіз келсе, зейініңізді бөлетін дүниелерді өзгертіңіз. Бұл кітап сол әрекетті қалай жасауға болатыны туралы айтылады.

Бір жақсысы кез келген адам біраз күш салса, бұл 10 минутты біразға дейін соза алады. Оны қалай істей алатыныңызды алдағы тарауларда айтамыз.

Мысал:

Жұмыс істеп жатқан кезде көрші бөлмеден шығып жатқан дыбысқа алаңдасаңыз – автоматты назар.

Кітап оқып отырып ұялы телефоныңызға келген хатты бірден ашсаңыз – автоматты назар.

Ағылшын тілін үйрену үшін фильм көріп отырып, әр сөзді мұқият естуге тырыссаңыз – мақсатты назар.

Жиналыста жылдық қорытынды жасауға сөз сөйлесеңіз – мақсатты зейін.

Не үшін зейін қоя білуіміз керек?

Сіз керек нәрсеге зейін қоймасаңыз, керек емес нәрселердің жетегінде кетесіз. Мақсат пен мұратқа бағытталған әрекетті зейін қойып істемесеңіз, ісіңіз өнбейді. Уақытыңыз ысырап болып кетеді. Тіпті жұмыс істегеннің өзінде зейінсіз 9 сағат істелген жұмыстан зейінмен 2 сағат істелген жұмыс әлдеқайда өнімді. Өмір де солай. Алаш арыстары аз уақыттың ішінде көп нәрсе істеген, көп еңбек қалдырған. 27 жасына дейін елі үшін зор қызмет атқарған Сұлтанмахмұт Торайғыров сырқаттан жан тапсырар шағында «тағы да 2 жыл өмір берсе, көбірек дүниеге үлгерер едім» деп өкінішін айтқан. Ал сол ардақты жанның 27 жылдық өмірінің жемісін 97 жыл өмір сүрсе де бере алмаған миллиардтаған адам бар. Мұның басты себебі – асқақ арман, айқын мақсат, жинақы зейін, нақты әрекет пен қатаң тәртіп. Міне, осы бес нәрсе адам өмірін түбегейлі өзгертеді. Бірі болмаса, басқасы да болмайды. Сондықтан кітапты толық оқып, пайдалы жерін түртіп алып, керегіңізге қолданыңыз.

Висконсин университетінің нейрофизиологы Ричард Дэвидсон зейін қоя білу қабілетін өмірге ең қажет дағды әрі қиындықтан, уайымнан, өмірлік кедергіден аман өтуге көмектесетін маңызды бір нейрондар жүйесінің жұмысы деп айтады.

Дэвидсон адам зейіні ұшқыр кезде мидың алдыңғы бөлігіндегі негізгі нейрон жүйесінің назар бағытталған обьектпен үйлесетенін анықтады. Егер белгілі бір тонда қайта-қайта бір батырманы басуға зейін қойсаңыз миыңыздың алдыңғы бөлігінің электрлік белсенділік кезеңі зейініңіз бағытталған дыбыспен үндеседі.

Сіздің зейініңіз қаншалықты күшті болса, нейрон деңгейіндегі кезеңдік үйлесім соншалықты күшті болады. Ал егер зейініңізді жинай алмай, ойыңыз шашыраса, үйлесім жайына қалады. Мұндай адамдар «назар жетіспеушілігі» синдромына душар болған.

Біз зейінімізді басқарған кезде ақпаратты тез қабылдаймыз. Оқыған нәрсемізге зейін қойғанда миымыз ол ақпаратты өзіне белгілі ақпаратпен байланыстырып, жаңа нейрон байланыстарын орнатады. Егер сіз кішкентай баланың назарын бір нәрсеге аударып, соның атын атасаңыз, сөзді ұғып алады. Ал зейіні басқа жаққа бағытталып тұрса, сөзді ұмытып қалады. Ойымыз шашыраңқы кезде ми түрлі ақпарат беретін жүйелерді іске қосады, олар біздің үйренгелі тұрған нәрсемізге түк қатысты болмауы да мүмкін. Зейінсіз ештеңені жадымызға сақтай алмаймыз.

«Жақсы адамның» жаман жері

Өміріңізде бәрін білетін адамдарды кездестірген шығарсыз. Яғни спортқа да қатысады, өлең де жазады, музыкалық аспапта да ойнайды және тағысын тағы. Олар бәрін біледі. Бірақ ешнәрседен керемет нәтижеге қол жеткізе алмайды. Өйткені зейін шектеулі нәрсе. Оны бәріне жеткізу мүмкін емес. Бәрін мықты істеуге тырысқан адам бәрінен ортаңқол болып қалады. Өйткені зейін бір ағашқа қана жететін бір шелек су секілді. Ал біз онымен он ағашты суғарамыз. Нәтижесінде, ешбір ағашымыз аспанмен таласпайды, жетер жерге дейін құлаштап өспейді.

Жоғарыдағы суретте зейін мен өнімділік аралығындағы байланыс көрсетілген. Яғни сіз зейін қоятын дүниелеріңізді азайтқан сайын сол саладағы нәтижелеріңіз жақсара береді. Ал бәріне үлгеремін десеңіз, ешнәрсені қатырмайтыныңызға көнуіңізге тура келеді. Сондықтан дәл қазір сіз үшін маңызды және шынымен жақсы нәтижеге жеткіңіз келетін өміріңіздің салаларын таңдап алуыңыз қажет.

Зейінсіз заман

Адам мұқият оқығанның өзінде сол уақыттың 20%–40%-да ми адасып жүреді. Оқушылардың ойы қаншалық шашыраңқы болса, ақпаратты соншалық нашар қабылдайтыны сөзсіз.

Егер ой шашыраңқы болмағанның өзінде мәтін мынадай дүбәрә болып тұрса: «Ақшаға бару үшін цирк керек», ал негізі ол мәтін: «Циркке бару үшін ақша керек» болса, жылдам оқитындардың 30%-ы оқуды жалғастыра береді және оны тек біраз уақыттан (орта есеппен 17 сөзден) кейін байқайды. Яғни біз оқып жатқан дүниемізді түсінбей тұрғанымыздың өзін 1-2 сөйлемнен кейін ғана байқаймыз.

Біз кез келген мәтінді оқыған кезде ойымыз оқыған нәрсемізден мағынаны алып, миымыздағы (санада сақталған) сол саладағы үлгілерге қосады. Осылай түсіну желісі оқу процесінің негізін құрайды. Осы желінің қалыптасу барысында біздің зейініміз қаншалық жиі «өшсе», білім алуымыз соншалық қиын бола береді.

Біз кітап оқыған кезде миымыз белгілі бір идеялар немесе әсерлер жиынтығына жан бітіретін синаптикалық байланыс желісін жасайды. Осы терең қабылдауды интернетте қаптап тұрған кедергі мен алаңдатушы факторлармен салыстырып көріңіз. Интернетттегі түрлі мәтін, фото, видео терең қабылдауға кеде