1-әдеп

Өтініш айта білу әдебі

Әдептің басы – байқап сөйлеу

Сіздің дүние есігін алғаш ашқаннан кейінгі ең бірінші айтқан сөзіңіз қандай болып еді? Мүмкін, анаңыздың айтуынша, ол сөз «ана» болса, әкеңіздің айтуынша, «әке» деген шығарсыз. Ал әжеңіз сіздің ең алғаш айтқан сөзіңіз «әже» болды деп біледі. Бірақ сіз оны тіпті есіңізге де түсіре алмайсыз. Ал сіздің ойыңызша, ол – «ана», «әке», «апа» сөздерінің біреуі. Негізінде, ол есімдерді айтпастан бұрын сіз «өтініш» айтып үйрендіңіз.

Кішкентай кезіңізде анаңыз сізге «Сүт ішесің бе?» немесе «Әлди, әлди, ақ бөпем, ұйықтай қойшы, ақ бөпем» дегенін естіген боларсыз. Сіз енді тәй-тәй басып жүре бастаған кезіңізде, әкеңізбен доп ойнадыңыз ба? Әкеңіз қолына доп алып, сізге: «менімен доп ойнайсың ба?» деп допты сізге домалатқан кезде, сіз оның бір нәрсе сұрап жатқанын түсінетін едіңіз. Тіпті сіз ата-анаңыздың бір-біріне қалай өтінгенін естіген боларсыз. Үйдегі үлкендердің «Қасықты әперіп жіберші», «Қызым, бөлмеңді жинай салшы» деген сөздері есіңізде болар. Сіз осы өтініштердің қалай тез орындалғанын да көрген боларсыз?

Өтіну – өте әсерлі сөздердің бірі. Сіз оны тіліңіз шыға бастаған кезде көп қолдандыңыз. Кімде-кім қалауын айтқанда «өтінем» сөзін қосса немесе сол сөзбен аяқтаса, кез келген кісі оның өтінішін міндетті түрде орындайды. Өтініп тұрған адамның жасы маңызды емес. Мәселен, сіз төрт жасыңызда балмұздақ алып беруді сұраған едіңіз. Сіз жеті жасыңызда ата-анаңызға «Өтінем, жаңа сөмке алып беріңізші» дедіңіз, себебі бірінші сыныпта қолданған сөмкеңіз ескірген еді. Он жасыңызда сыныппен қыдыруға баратын кезде, «Өтінем, барсам бола ма?» деп сұрандыңыз, он алты жасыңызда курсқа қатыспақшы болғанда, «Өтінем, курсқа ақша бере аласыз ба?» деп өтінген болатынсыз.

«Өтінем» – өмір бойы сіздің жиі қолданатын сөзіңіз болады, өйткені сіз ақылдысыз. Егер құрбыңыздан немесе өзіңізден кішіден көмек сұрасаңыз, сөзіңізге «өтінем», «өтініш» деген сөздерді қосқаныңыз абзал. Қалауыңызды «-шы, -ші» жұрнағын пайдаланып, «айтшы, айта салшы, айтып жіберші» деген сөздермен жеткізуге болады. Ал егер үлкен кісілерден сұрағыңыз келсе, «сіз» деген сыпайылықты білдіретін «беріңізші, айта салыңызшы, көрсете аласыз ба» деген секілді өтінішті білдіретін сөздерді қолданып үйреніңіз. Мынаны ешқашан ұмытпаңыз, сіз сыпайы түрде біреуден бір нәрсені өтінсеңіз, өтінішіңіз тезірек орындалады.

 Айналаңыздағы адамдарға әрқашан күлімсіреп тұрып, «Өтінем» деп айтыңыз. Мейлі ол сіздің ата-анаңыз, аға-әпкеңіз, іні-сіңліңіз, досыңыз, туысыңыз болсын немесе дүкендегі сатушы болсын.

 Таныс емес адамдарға сыпайы сөйлеп, іні-сіңліңізге дөрекі болу (олар қаншалықты бұзықтық жасаса да) дұрыс емес немесе керісінше, жақындарыңызға сыпайы болып, өзге адамдарды сыйламау дұрыс емес.

☝ Себебі: «өтініш» – сиқырлы сөз, оны қолдансаңыз, кез келген бұйымтайыңыз сыпайы естіледі. Қалауыңыздың тез орындалуы, кішіпейіл болуда жатыр.

• Ханшайым кез келген нәрсені сұраған кезде «өтінемін» деп айтады. Тіпті өтініші маңызды болмаса да, сыпайы түрде өтінішін білдіре алады.

• Егер біреу «Бір нәрсе керек пе?» деп сұраған кезде, ханшайым егер қалайтын болса «иә, әрине» деп жауап береді, ал қаламаған жағдайда «жоқ, рақмет» дейді.

• Ханшайым «өтінемін» деп бір рет айтудың жеткілікті екенін біледі және «өтінееемііін» немесе «өтінем-өтінем» деп айтпайды.

Сыпайы болып ешкім ұтылған емес. «Жоқ» деп айтуға тура келетін жағдайлар болады. Бірақ оны шын себебін түсіндіре отырып, мәдениетті жеткізіңіз... Неліктен «Жоқ» екенін түсіндіріңіз. «Жоқтың» орнына «иә» деп айтыңыз демеймін.. Егер «жоқ» деп айтуға себеп болса, жауабыңыз «жоқ» болып қала берсін, бірақ оны сыпайы жеткізіңіз.

Ли Куан Ю

2-әдеп

Алғыс айту әдебі

Жаңбырменен жер көгереді,

Алғыспенен ел көгереді.

Сіз бөлмеңізде сабақ оқып отырсыз делік. Анаңыз бөлмеге кіріп, жаңа жуылған киімдеріңізді шкафыңызға салып қойды. Сосын сізге біраз қарап тұрып, жай ғана «иә, оқасы жоқ» деп шығып кетіп пе еді? Немесе әкеңіз сізді мектепке көлікпен жеткізіп салып, сіз көліктен шығатын кезде, сізге «иә, қызым, оқасы жоқ» деп айтқан кездері болды ма? Ендеше, ойланып көріңізші, неге анаңыз бен әкеңіз сізге ренжіп тұр? Сіз нені жасамаған болуыңыз мүмкін?

Меніңше, сіз рақмет айтуды ұмытқан сияқтысыз. Егер біреу сізге сұрағаныңызды берсе, істесе, онда сіз ол адамға «рақмет» деп айтуыңыз керек. Тіпті сіз сұрамасаңыз да, біреу сізге ұнамды нәрсе жасаса, онда бұндай жағдайда да әдептілігіңізді білдіріп, «рақметіңізді» айтыңыз. Тіпті анаңыз киімдеріңізді әкелсе де, әкеңіз мектепке жеткізіп салса да, достарыңыз сіздің бүгін қандай әдемі болып тұрғаныңызды айтса да, мұғаліміңіз жарыста жақсы нәтиже көрсеткеніңіз үшін мақтаса да, сіз оларға «рақмет» айтыңыз. Әрқашан айналаңыздағы жандарға рақмет айтып, алғысыңызды білдіріп жүріңіз.

 Сізге ұнамды нәрсе жасаған адамды танысаңыз да, танымасаңыз да, оған үнемі «рақмет» деп айтыңыз.

 «Өз отбасым ғой» деп, ата-анаңызға, іні-сіңліңізге, аға-әпкеңізге «рақмет» айтпау әдепке жатпайды.

☝ Себебі отбасы – жақсы әдетті жоғалтатын жер емес, керісінше, сіңіретін жер.

 Мұғалім сіз салған суретті мақтаса немесе музыка пәні мұғалімі сіздің аспапта ойнауыңызға қол шапалақтаса, оларға «рақмет» айтыңыз. Тіпті салған суретіңіз, аспапта ойнауыңыз өзіңізге ұнамаса да.

 «Қандай жаман!» немесе «Менікі өте нашар шықты» деп жауап беру құптарлық іс емес. Тіпті өзіңіздің бұдан да жақсы істей алатыныңызды біліп тұрсаңыз да жоғарыдағыдай жауап беруіңіз қате.

☝ Себебі сізді мақтап жатқан адамға жауап ретінде өз сәтсіздігіңіз туралы айтсаңыз, ол адамды ыңғайсыз жағдайда қалдырасыз. Олардың талғамына сын айтқандай болуыңыз мүмкін, бұл сол жандарға деген құрметіңіздің жоқтығын білдіреді.

 Мысалы, сіз сусынға тапсырыс бердіңіз. Оны әкелу даяшының қызметі болса да, оған «рақметіңізді» айтыңыз. Тіпті дүкенде ақшаңыздың артығын қайтарып берген сатушыға да, лифтіден шығарда жол берген адамға да рақметіңізді айтыңыз.

 Сол іске жауапты адамдар өз жұмысын атқарып жатыр, мен үшін жасап жатқан жоқ деп, оларды алғысқа лайық емес деп ойлау қате.

☝ Себебі адамдар өзіне алғыс айтқанға мәз болып қалады. Олар ісін бағалап жатқанына және біреуге пайдалы болғанына қуанады. Ендеше, неге үнемі алғыс айтпасқа?!

Қазақстанда 1 мамыр күні «алғыс айту» күні деп жарияланды. Бұл мерекенің енгізілуі басқа ұлттардың (өзбек, орыс т.б.) қазақ халқына алғыс білдіруімен байланысты екен. Себебі бұрын өзге ұлт өкілдері жер аударылып қазақ жеріне келгенде, халқымыз қонақжайлылық танытып, жақынындай қабылдаған. Оларға қолдан келгенше көмектесіп, бөтенсінбеген. Қазіргі кезде бұл мереке адамдардың арасында ыстық ықыласты білдіруді еске салып, «рақмет» айтуды жақсы әдетке айналдыруға септігін тигізуде.

Алғысыңызды білдіру (алғыс хат)

Алғыс хатты не үшін жазу керегін жақсы білеміз. Оны біреу сізге жылы сөзін арнағанда не сыйлық бергенде жазасыз.

Алғыс хат жазу қиын көрінгенмен, кішкене жаттықсаңыз, жазуға әдеттенесіз. Ризашылығыңызды шынайы әрі қысқа-нұсқа жеткізу өте маңызды. Жас ұлғайған сайын бұндай хаттардың маңызы да арта түседі. Өйткені жылдар өте келе бұндай алғыс хаттарды жазуға – бітіру кеші, іскерлік кездесулер мен үйлену тойы секілді себептер көбейе түседі.

Алғыс хат әрқашан жақын адамдарыңызға: ата-анаңызға, ата-әжеңізге, бауырыңызға, досыңызға жақсы әсер сыйлайды. Күнделікті хат алмасулармен салыстырғанда, мұндай хаттың салмағы басым, ерекшелігі айқын боп келеді.

 Сыйлық үшін алғыс хат жазыңыз.

 Сыйлықты алған кезде тек қана «рақмет» айту немесе «алғысым шексіз» деп SMS жіберу жеткіліксіз.

☝ Егер біреу сізге арнайы уақыт бөліп, сыйлық таңдауға уақытын арнаса, ризашылық білдірудің ең тиімді жолы – алғыс хат жазу.

 Алғыс хат жазуды тоқтатпаңыз.

 Егер сыйлық алғаннан кейін бір ай немесе одан да көп уақыт өтті, алғыс хатты жазудың қажеті жоқ деп ойласаңыз, қателесесіз.

☝ Ештен кеш жақсы. Егер сіз әжеңізден сыйлыққа сағат алсаңыз және алғаннан бері бір ай өтсе, сіз кеш жазылған алғыс хатыңыз үшін кешірім сұрай аласыз. Тіпті оның сыйлығы сізге кешікпеуді үйретті деп қалжыңдауға да болады. Сіз: «Жұмысым өте көп болғандықтан, кешіктіріп жаздым» деп айтпағаныңыз жөн. Ақталудың қажеті жоқ, тек кешірім сұраңыз.

 Алғыс хат мәтініне өзіңіздің жеке көзқарасыңызды көрсететін бір нәрсе қосыңыз.

 Ресми құжатты толтырғандай ресми түрде жазу қате.

☝ Адамдар өздерінің сыйлықтары сізге қандай әсер бергенін білгісі келеді. Егер сіз: «Әпке, маған арнап жіберген сыйлығыңыз үшін рахмет. Құрметпен, Айсұлу» десеңіз ешқандай әсер қалдырмайды.

Алғыс хат жазудың мынадай үлгілерін ұсынғымыз келіп тұр:

1-мысал

«Ардақты әже, маған жаңа жыл мерекесіне арнап берген жемпіріңіз қатты ұнады! Мен оны киген кезде, үнемі сізді еске аламын. Достарым да әрқашан осы жемпіріме мақтау айтады! Бұл жемпір бәріне де жақсы әсер қалдырды. Жемпірді тоқуға салған бар күшіңіз, жұмысыңыз үшін рахмет. Осы жемпірді үстіме киген сайын, сіз туралы ойлайтын боламын.

Ізгі ниетпен, Жанар

2-мысал

Азамат аға! Менің туған күніме берген чек үшін көп рахмет. Мен ноутбук сатып алуға ақша жинап жүргенмін, чек маған қажетті соманы жинауға көмектесті. Туған күнімді ұмытпағаныңызға рақмет! Жақында көрісеміз деп үміттенемін!

Ізгі ниетпен, Жанар!

Хат жазу бізге таңсық дүние емес. Тарих беттерін парақтасақ, қазақтың өлеңмен хат жазу дәстүріне қанық бола түсеміз. Ақындық қасиет әр қазақтың қанында бар. Яғни, айтар ойын, алғысын, ризашылығын тіпті жақсы көрген адамына да астарлап, әдемілеп өлеңмен хат жазу арқылы жеткізетін болған. Ол әкенің – балаға, баланың – ата-анаға, құрбы-құрдастардың, кішінің – үлкенге жазған хаты болуы мүмкін. Алғысты өлең жолдарымен жазып жіберу де ерекше сый-құрметтің белгісі болмақ. Бастысы – тырысып көру.

• Ханшайым ризашылығын дәптерден жыртқан қағазға емес, түрлі ашықхаттарға, хат жазуға арналған қағазға өз қолымен жазады.

• Ханшайым мүмкіндігінше нақты жазады. Ал егер түсініксіз жазса, оқып отырған адамның оны басқаша түсінуі мүмкін екенін біледі.

• Ханшайым қашан да жан-жақты. Алғысын хат, өлең түрінде жеткізе білудің де керемет өнер екенін жақсы түсінеді.

• Ханшайым біреуге алғыс айтып жатқан кезде ол адамның көзіне қарап әрі күлімсіреп «рақметін» айтады.

• Ханшайым қасында болмаса да телефонмен сөйлесіп жатқан адамға «рақмет» айтады.

• Ханшайым ешкім айтпаса да «рақмет» айтудан жалықпайды.

Рақмет айт...

Анаға – өмір сыйлағаны үшін, рақмет!

Әкеге – қорған болғаны үшін, рақмет!

Атаға – бата-тілегі үшін, рақмет!

Әжеге – ыстық алақаны үшін, рақмет!

Досқа – құшағы мен адалдығы үшін, рақмет!

Қарындасқа – жаныңа жұбаныш болғаны үшін, рақмет!

Ағайынға – бар болғаны үшін, рақмет!

Жаратушыға рақмет, осының бәрін бергені үшін!

3-әдеп

Кешірім сұрай білу әдебі

Орынды сөйлей білетін адам

кешірім сұрауға мәжбүр болмайды.

Әдептілік туралы сөз болса, тілдік қолданысымыздан «кешіріңіз» деген сөзден артық әдемі сөз таппаймыз.

Сіз басқалардан бір нәрсе сұрағанда «өтінемін» дейсіз, біреудің сіз үшін жасаған ісіне, жылы сөзіне «рақмет» айтасыз. Ал «кешіріңіз» сөзінің жұмсалатын жері көп. Оны сұрақ ретінде, назар аудару үшін немесе кешірім сұрау ретінде қолдануға болады.

Егер сіз көпшілік жиналатын орында, мектеп дәлізінде кетіп бара жатып, кездейсоқ біреумен қақтығысып қалсаңыз, оған «кешіріңіз» деп айтасыз.

Кинотеатрға барғанда орныңыз ортаңғы жақта болса, сол орынға өту үшін біреулердің алдынан өткен кезде «кешіріңіз» деп айтқан жөн немесе өтіп бара жатып біреудің аяғын басып кетсеңіз, «кешірім сұраймын/кешіріңіз» деп айтыңыз.

Егер бірнеше адам бір-бірімен сөйлесіп, сіз шығатын жолды жауып тұрса, онда сіз олардың жылжығанын күтпей, оларға естілетіндей етіп, сыпайы түрде «кешіріңіздер» деп айтсаңыз жеткілікті. Олар дереу сізге жол беретін болады.

Егер сіз біреумен әңгімелесіп жатып, оның айтып жатқанын естімей қалсаңыз, «кешіріңіз/кешір» деп айтыңыз. Сонда ол айтқанын қайталайтын болады.

Жалпы, қыздар ер балаларға қарағанда үстел басында ыңғайсыз жағдайлардың алдын ала алады. Ондай жағдай орын алғанда ештеңе болмағандай сыңай танытудың қажеті жоқ. Бар болғаны кешірім сұраңыз.

 Егер сізге кезекте күтіп тұрған адамдардың арасына өтуіңіз керек болса, «кешіріңіз» деп айтыңыз.

 Ештеңе байқамағандай боп, олардың арасынан еркін өтуге тырысу қате.

☝ Себебі кезекте тұрған адамдар өзінің орнына басқа біреудің келіп тұрғанын қаламайды, бірақ сіздің олардың орнына тұрып алмайтыныңызды білсе, олар артқа жылжып, сізді өткізіп жібереді.

 Егер сіз сөйлесіп тұрған досыңыздың айтқанын дұрыс естімей қалсаңыз және оның қайталағанын қаласаңыз, «кешіріңіз» немесе «кешір» деп айтыңыз.

 «Аа?» деп сұрау дөрекі естілуі мүмкін.

☝ Себебі «Аа?» дегенде айқайлаған секілді боласыз. Ал ханшайым ауыр жұмыспен айналысып жатса да, тіпті спортпен шұғылданып жатса да айқайламайды.

 Егер сіз жұмыс жасап жатқан біреудің назарын өзіңізге қаратқыңыз келсе, «кешір/кешіріңіз» деп айтыңыз. Тіпті ол кітап оқып отырған әкеңіз болса да, компьютерде отырған анаңыз болса да.

 Шыдамсыздыққа бой алдырып қолды сілтеу немесе «үһ» деп күрсіну қате.

☝ Себебі «кешіріңіз» деп айту – біреудің назарын аударудың ең жақсы тәсілі.

• Ханшайым көпшілік орында бірдеңе жасағысы келсе, қасындағыларға «кешіріңіз/кешір» деп ескертеді. Мәселен, біреудің алдынан өтерде немесе біреудің назарын өзіне аудару үшін «кешіріңіз/кешір» деп айтады. («Ей», «Е» деп айтпайды.)

• «Кешіре білу де өнер» демекші, ханшайым тек қана кешірім сұрап қана қоймайды, кешіре де білу керек.

Осы жерде сөздің реті келіп тұрғанда, ғұлама, ойшыл Шәкәрім Құдайбердіұлы атамыздың кешірімділік жайлы тамаша толғағаны жайлы айтып кетпесем болмайтын секілді:

Біреудің мінін кешірсең,

Құдай да сені кешеді.

Бірін де қылмай есірсең,

Төбеңді әлі-ақ теседі.

Көңілі жұмсақ адамның,

Күрмеуін тағдыр шешеді.

Пейілі жаман адамның,

Орыны дайын деседі.