Алғы сөз

Бала тәрбиесі – өзінің ісін, қалған ғұмырын жалғастыратын салауатты, салиқалы, саналы ұрпақ тәрбиелейтін мектептің алғашқы әліппесі десек, әке мен шешенің бауыр еті балаларына жібі түзу, оңды тәрбие беруі келешек қоғам тәрбиесіне қосқан үлесі мен адамзаттың ертеңіне жасаған ең үлкен жақсылығы болмақ.

Қай заманда, қай қоғамда болмасын, адамзат алдында тұратын ұлы міндеттердің бірі тәлім-тәрбиенің негізгі мақсаты – қайсар рухты, жаны жайсаң, дені сау, ұлттық сана сезімі мен рухани ойлау деңгейі жоғары, мәдениетті, парасат-пайымы мол, еңбексүйгіш, өз ісіне мығым, игі қасиеттерді өз бойына сіңіре білген ізгі ұрпақ тәрбиелеу. Ізгілікті көксеген тәрбие болашақ ұрпақты ізгілік бесігіне бөлейтін руханият дәуіріне жасалған жаңа қадам болып табылады. Адамдардың мінез-құлқы, іс-әрекеті, қарым-қатынасы, көзқарасы оның алған тәлім-тәрбиесімен сипатталатынын ескерсек, әрбір баланың моральдық дамуы үшін қамқорлық жасау – бүгінгі күннің басты міндеті, сондай-ақ алдағы күннің талабы. Бұл орайда жауапкершілікті тек қана педагог арқаламайды, ата-ананың да күнделікті көңіл бөлуі талап етіледі. Себебі, педагогпен қатар ата-ананың тәртібі, іс-қимылы, мінез-құлқы, үлкендермен және өзге балалармен қарым-қатынасы өз артынан ерген ұл-қызы үшін үлгі болумен қатар, ата-ананың жақсылыққа қарай бастаған ықпалы бала бойына әсермен енеді. Ата-ананың ықпалы неғұрлым белсенді болып, баланың сезімдерін оята білсе, соғұрлым баланың да ерік-жігерімен қатар санасы да еркін дамиды. Баланың рухани-адамгершілік тұрғысынан дамуы балабақша, мектеп қабырғасы мен мұғалім, сонымен қатар отбасы мүшелерімен қарым-қатынастың тамыры тереңдеген сайын ойдағыдай жүзеге асады. Мысалы, балаңызбен өзара орнатқан сыпайы, ізгі қарым-қатынастар арқылы оның адамгершілік сезімдері нығая түссе, пенде баласын қадір тұту және сыйлата білу нәтижесінде мейірімділіктің негізі қаланады. Еңбекке баулу нәтижесінде еңбек сүйгіштік, өзгелердің еңбегіне құрметпен қарау, еңбекпен қана ырыстың молая түсетінін білу, жұмыла көтергенде жүкті жеңіл ететін ұйымшылдық, жауапкершілік, қайырымдылық сияқты қасиеттері уақыт өткен сайын беки түседі. Баланың өмірге деген ынта-жігері мен көзқарасы үлкендер арқылы қалыптасатынын ойға алсақ, баланы рухани-адамгершілікке, еңбекке баулу күнделікті өмірде, ата-ананың қолдан келетін істі ұйымдастыру үрдісінде, ойын және оқу ісінде жоспарлы түрде іске асады. Міне, құнды қасиеттермен қатар рухани адамгершілікке бай адамды қалыптастыру сәбидің дүние есігін ашқан кезінен басталуы керек. Осы тұста ұлт педагогы Мағжан Жұмабаевтың мына сөзін келтіре кеткен орынды:

«Жас бала – жас бір шыбық, жас күнде қай түрде иіп тастасаң, есейгенде сол иілген күйінде қатып қалмақ. Теріс иіліп қалған шыбықты артынан түзеймін десең, сындырып аласың. «Баланы бастан» деген сөздің мәнісі осы. Тәрбие деген – баланы бетке қақпай, бетімен жіберу емес. Яки отырса басқа, тұрса аяққа ұрып, көп бала қылып өсіру де емес. Баланы тәрбие қылу – тұрмыс майданында ақылмен, әдіспен күресе білетін адам шығару деген сөз. Қалса – өзін, асса – барлық адам баласын адал жолмен өрге сүйрейтін ер шығару деген сөз. Тұрмыста түйінді мәселелерді тез шеше білетін, тұрмыстың тұңғиық теңізін қалың қайратпен кеше білетін, адалдық жолға құрбан бола білетін, қысқасы, адамзат дүниесінің керек бір мүшесі болатын төрт жағы түгел кісі қылып шығару. Баланы мұндай адам қылу үшін тәрбиеші бар күшін, бар білімін жұмсап, жалықпай, шаршамай үйрете білуі керек».

Ендеше, баланы жастайынан ізгілікке, мейірімділікке шақырып, тал бойына адамгершіліктің дәнін егуде, өз-өзіне деген көңілінде сенім ұялатуда отбасылық тәрбие үлкен маңызға ие. Ата-ананың ұрпақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі заманнанзаманға жалғасуда. Себебі, «ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» деген халық нақылы бекер айтылмаған. Бала тәрбиесінің қыр-сырын жетік білетін ата-ана халық педагогикасында ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды, ұлттық құндылықтарды жан-жақты терең білуімен қатар, осыларды дамытуға қадам басқан өркениетті, мәдениетті қоғам тынысымен байланыстыра отырып, салиқалы ұрпақ қалыптастырудың барлық кезеңдерінде пайдаланғаны абзал. Себебі, ата-ананың тәрбиесін қоғамдық тәрбиенің қай саласы болмасын, оның орнын алмастыра алмайды.

Бала нені білсе жастан, ұядан,

Өле-өлгенше соны таныр қиядан, – деп, Жүсiп Баласағұн бабамыз айтпақшы, ата-аналар балаларының жеке ерекшелiктерiн жас күнінен танып, соған қарай бағыт-бағдар, тағылымды тәрбие берудiң маңызы зор.

Рас, «алуан-алуан жүйрік бар, әліне қарай шабады» дейтін алмағайып заманда күнкөріс қамымен, нан табудың жолында жүріп, өз тәрбиеміз түгілі ұрпақ тәрбиесіне келгенде самарқаулық танытып келе жатқанымыз жасырын емес. Өзіміздің үлгі-өнегемізбен, гуманистік белгінің ұшқыны бар әдептілігімізбен, сыйластығымыздан сый тартып, өзара игі қарым-қатынасымызбен балаларымызға үлгі болуда кемшін соғып жатқан тұстарымыз да аз емес. Күнделікті өмірде бірін-бірі қойша бауыздап, алдап-сулаған, біреудің нанын тартып жеп, ырғап-жырғап өмір сүріп жүрген пенделерді көріп жағамызды ұстап, шошына қарайтын болдық. Алайда, мұндай халге қалайша жеттік және бұдан арылудың жолы бар ма? Қалай бесігімізді түзеп ел боламыз? Осындай сұрақтар санамызды мазалағанда еріксіз жауап таппай қиналатынымыз анық. Демек, берері де, сұрауы да мол тәрбие ісінде қадамымызды қия бастық. Осындай жазатайым қадамдардың нәтижесінде қатігез, сұмпайы, арам пиғылды ұрпақтардың қатарын көбейттік. Ендігі жерде ізгі ұрпақ тәрбиелеу – басты парызымыз.

Қолдарыңызға тиіп отырған кітап «Балам жақсы болсын десеңіз» деп аталады. Жоғарыда айтып өткеніміздей еңбектің негізгі мазмұны бала тәрбиесі игілікті іс екенін, береке-бірлігі адамгершілікпен біте қайнасқан, босағасы берік, шаңырағы биік отбасы болудың маңызы зор дегенге саяды. Себебі бала тәрбиесінде берекелі отбасының ықпалы зор.

Әке – асқар тау,

Ана – бауырындағы бұлақ,

Бала – жағасындағы құрақ, – деген халық мақалына қайран қаласың. Осы мәні терең тәмсілдің мағынасын өріп әкеткен автор ата-ана мен тәрбиешілерге арнап құнды-құнды мәліметтерді жинақтап берумен қоса, халық педагогикасынан дәйекті мысалдарды да алға тартады. Халықтық педагогика саласының әдістемелері, сондай-ақ ғибратты оқиға-мысалдардың аясы көрініс беретін аталмыш еңбек оқырман көңілін өмір мектебінен алынған қызықты да, мәні терең ой-толғамдарымен де иіріп әкетеді. Педагогика саласында қалам тартқан Алаштың арысы Мағжан Жұмабаевтан бергі замандарға дейін бала тәрбиесі, халықтық педагогика турасында келелі еңбектер дүниеге келгенін білеміз. Дегенмен, замана ағысына қарай өмірдің тыныс-тіршілігі де өзгеріп отыратынын естен шығармауымыз керек. Ғасырлар тоғысында өз сүрлеуін тауып, еңсесін тіктеп, етек-жеңін жинаған еліміз тәуелсіздік алғалы төл әдебиетіміз жандана бастады. Бұл тұрғыда бала тәрбиесіне келгенде жаңаша толғақты мәселелер көтерген, ерекше сипатымен ерекшеленетін еңбектердің қарасы бірлі-жарым екенін ескерсек, сый табақтай тартылып отырған «Балам жақсы болсын десеңіз» кітабы өзінің құндылығымен жоғары. Бала тәрбиесін күнделікті отбасы шеңберінде қолға ала отырып, жан-жақты қарастырған, бала бойына жақсы қылықтар мен ізгі әдеттерді сіңіруді әртүрлі амал-тәсілмен үйрететін бірден-бір таптырмас құрал ретінде бұл еңбек қазіргі таңда үлкен маңызға ие боларлық жағдайы бар десек, қателеспеген болармыз. Бала тәрбиесі төңірегінде шығып жатқан басқа да еңбектерден өзіндік жазу стилімен, әрі өзгеше ой-пікір, көзқарас тұрғысынан ерекшеленетін бұл кітап ата-аналармен қатар бала тәрбиесіне жауапты бүкіл педагогика саласының мамандарының игілігіне жарайтын еңбек боларына сенімім мол.

Бала тәрбиесі қашан да өзектілігімен танылғандықтан, бүгінгі таңда ұрпақ тәрбиелеу ісінде қаны жерге тамбай тұрған педагогикалық мәселелерді май шаммен қарап, оңды және қоңды ақыл-кеңестерді тізбелеп беру, тағылымды тәрбиенің таразысын тең ұстауда тұшымды пікірлер айтып, тәрбие саласына тамшыдай болса да үлес қосу аталған кітаптың басты мұраты.

Жалпы адамзат баласы қашан да ержеткен ұлының ізет, қызының қылықты, ибалы болып өскенін қалайды. Олай болса, «тәрбие тал бесіктен» дейтін халық қағидасын естен шығармай, салиқалы ұл-қыз тәрбиелеуде ерік-жігеремізді аямағанымыз жөн.

Баспадан

Аңдатпа

Баланың тәлім-тәрбиесіне қатысты тақырыпқа қалам ұшын тигізбей тұрып ой қорытып алу үшін «Жалпы тәлім-тәрбие деген не? Өскелең ұрпаққа қандай тәрбие беруге әзірміз? Бала тәрбиесіне қаншалықты көңіл бөлеміз? Тәрбие беруде ата-ананың рөлі қандай?» деген секілді сұрақтарға ой жүгіртіп өтейік.

Бала – болашағымыз. Баланың тәрбиесі – келешектің тәрбиесі. Ендеше, келешекті ойламау ақылды халықтың шаруасы емес. Балаға тәлім-тәрбие беруде мақсат-мүддеміз айқын болмаса, санымызды соғып, бармағымызды шайнап қаларымыз анық. Сөзіміздің тамызығы болсын, білім мен ғылым саласында жүрген мамандарымыздың түрлі ғылыми еңбектері, зерттеулері біраз мәселенің бетін ашқаны белгілі. Педагог-ұстаздар мен тәрбие мамандарының пайымдауынша, бұғанасы бекіп, қабырғасы қатпаған жасөспірімдер мен балалардың арасында желді күнгі өрттей өршіп тұрған көптеген шешімін таба алмай келе жатқан мәселелер ата-ана тарапынан балаға деген толыққанды деңгейде көңіл бөлінбеуінің салдарынан туындап отыр.

Есімізде болсын, балалық кезең адам өміріндегі ең маңызды кезең болғандықтан, әке-шешенің қылықтары, өзін-өзі ұстауы, олардың іс-әрекеттері баланың санасына әсер етпей қоймайды. Сондықтан ертеңгі күні баламыздың бойынан жаман әдет, нашар қылық көргіміз келмесе, олардың табиғатын ерекше қадағалап, баламыздың қызығушылығы мен қабілетіне орай бағыт-бағдар беріп, әке-шеше болып бөлініп, екі түрлі мінез, екі түрлі тәрбие қалыптастырмай, «баланың дамуы» жайлы кең мағлұматтарды жинай жүріп, баланың психо-әлеуметтік даму кезеңін ерекше бақылауда ұстауға тиіспіз. Мұның бәрін неге айтып жатырмыз? Жаңа нарықтық қатынастарға бағыт алған, жария саясатпен қадам басқан, көп ұлтты қоғамның тыныс-тіршілігіне араласуға қабілетті тұлға қалыптастыру тәрбие мазмұнын қайта қарауды талап етеді. Демек, ата-анаға қойылар басты талап, баланы сонау құрсақта жатқан кезінен бастап тәрбиелеуіміз керек. Себебі ана нені үйреніп, нені білетін болса, құрсақта жатқан бала да соны тез игеріп алатын көрінеді. Тіпті медицинаның өзі сыртқы дыбыс, әуендердің құрсақта жатқан балаға қаншалықты әсер ететін әлдеқашан дәлелдеп қойған. Бұл үрдісті атам қазақ әлімсақтан білсе керек, ана денсаулығына ерекше көңіл бөліп, аттың жалында, түйенің қомында жүріп ән айтып, күмбірлете күй тартқан. Сондықтан, аналар бала бойға біткен сәттен бастап, қазақтық ұлттық құндылықтарға бай тәрбиесін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін бойға сіңіріп, қазақтың дәстүрлі ән-жырын тыңдағаны абзал. Себебі ұлттық болмыс пен ұлттық тәрбие жас ұрпаққа сонау бесікте жатқан кезінен бастап-ақ беріледі.

Одан кейін дүние есігін ашқан сәбиге әр нәрсенің дәмін білгізіп, тамаша табиғатта серуендетіп, жазира дархан даланың жүрек лүпілін сездіруіміз керек. Ойын баласы болып, қолқанат болуға жараған шағында ойынына назар салып, әрбір ісіне қызығушылық танытып, суық қарамай өзімізге жақын тартып, сыйлық беріп қуантып қою да оның рухани жан дүниесін байыта түседі. «Он үште отау иесі» деп, балалық шақтың ауылынан албырттық кезеңге аяқ басқан шағында баланы өзімізбен теңдей көріп, өзара тағылымды сұхбат арқылы жалғызымызға ғибратты ой, тәрбиелі пікір дарытып, болашағынан үміт күтуіміз керек. Қайғысы мен қуанышын қатар бөлісіп, олармен әңгімелесу, дұрыс пен бұрыстың аражігін ажыратып көрсету, реті келсе сыйлай білу, ұсыныстарын дереу жекіп тыйып тастамай құптап қою, біреудің ала жібін аттап, жалған сөйлемеуге үйретіп, кесапатты емес шарапатты болуға шақыру, бала көңілі дана өмірге бейімдей түседі.

Жалпылай алғанда, ата-ана мен баланың толыққанды қарым-қатынасы, ұрпақ тәрбиелеудегі негізгі маңызды бағыттар, халықтық педагогикадағы мызғымас дәстүрлер осы кітаптың аясында біршама қамтылған десек қателеспеген болар едік. Әр тақырыпта, тарауларда ерекше, қызықты мәліметтермен қоса, ата-анаға керекті ақыл-кеңестердің топтастырылып берілуі кітаптың ішкі мазмұнын аша түскендей. Ұлттық болмыстағы тәлім-тәрбиеге бүгінгі күннің биігінен қарап отырып баға беріп, ой қорытқан автор еңбекті жазу барысында көп ізденгені айтпаса да түсінікті. Ендеше, аталмыш еңбек ата-ана мен тәрбиешілердің жанынан табылатын ақылды көмекші болатынына сеніміміз мол.

Әке-шеше қылықтарының балаға әсері

Баланың іс-қимылына қарап-ақ оның қандай отбасында өскенін аңғару қиын емес. Өйткені, баланың ес білгеннен қалыптасатын іс-әрекеті «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсіңге» саяры сөзсіз. Отбасының балаға жасаған іс-әрекеттері қандай болса, бала бойында да сондай іс-әрекеттер қалыптасады. Бұл турасында тәжірибелі педагог Бақыт Кәкіжанқызы мынадай ой айтады:

«Ата-ана – бала тәрбиесіндегі басты тұлға. Сондықтан әке де, шеше де балаларының жан дүниесіне үңіліп, мінез-құлқындағы ерекшеліктерді жете білгені жөн. Балалармен әңгімелескенде олардың пікірімен де санасып отырған орынды. Өз баласымен ашық сөйлесе алмай, сырласа білмейтін ата-аналар: «Екеуміз де жұмыстамыз, кешкісін үй шаруасынан қол тимейді, баламен сөйлесуге уақыт жоқ», – дегенді айтады. Бұл дұрыс емес. Баламен сөйлесуге тіпті арнайы уақыт бөлудің қажеті жоқ. Әке мен шеше ұл-қыздарымен үй шаруасында жүріп-ақ әңгімелесіп, ой бөлісуге неге болмасқа. Жанұядағы жанжал, үлкендердің аузына келген сөздерді айтуы, баланың көзінше басқа біреуді сөгуі, біреудің сыртынан өсек айтуы балаға теріс әсер етеді. Бала алдында әке-шеше мен үлкендердің әдептілік танытқаны жөн. Мысалы, арақ пен темекінің толып жатқан зиянын біле тұра, балалардың көзінше арақ ішіп, үсті-үстіне темекі тартқандар бар. «Көрінген таудың алыстығы жоқ» дейді, ертең-ақ ұл өсіп ер жетеді, қыз өсіп бой жетеді. Сонда арақ пен темекінің зиянын қалай ұқтырамыз.

Негізінен жанұяның шырқы бұзылған, ата-анасы маскүнемдікке салынған немесе жарамдық жағынан азғынданған ортада бала, жасөспірім қашанғы жиренішті көріністі, ондағы айқай-шу мен дау-жанжалға, ұрыс-керіске шыдап жүре бермек. Басқа өмір аңсайды немесе теріс тәрбиеге тез бой алдырып үлгереді, егер осы теріс жолға мүлде бет бұрып кетсе, онда бәйтеректің бір бұтағы қисық өсті дей беріңіз. Бақытсыз қыз, бұзақы ұл осыдан шығады. Сонда негізгі кінәні кімнен іздейміз?!»

Төменде бір-біріне мүлдем ұқсамайтын үш түрге жататын ата-аналар көрсетіліп әрі олардың әрқилы әрекеттері нәтижесінде баланың қандай болып өсетіндігі берілген.

1. Қорғаушы

2. Қысым көрсетуші

3. Демократияшыл

1. Қорғаушы отбасының іс-әрекеті. Егер сіздің іс-қимылыңыз төмендегідей болса, онда қорғаушы отбасыға тән. /Баланың асты-үстіне түсіп бәйек боп, барынша ойналып-толғану немесе тым өбекшіл болу/

– Ойбай-ау, жарығым-ау. Құдайдан сұрап алған құлыным ғой менің, сені жылатқанның көзі шықсын!

– Қарның ашып қалмасыншы, жаным! Ұрты томпаңдап жүргені қуаныш емес пе бұның?!

– Қарашы, тамақты тағы да тауыспапты. Менің баламның аузы аспандай, кәне, кәне, мыналарды да жей ғой.

– Айналайын-ай, ауыра көрмесінші. Түшкірсе де дәрігерге қаратып тұрғанға не жетсін!

– Көзіңнен таса қылмашы құлдығымды, бірдеңеге ұшырап қалар.

– Ойнаса да, өзің қасында жүрсейші?! Балалар ұрып кете ме, шалынып құлап қала ма, кім білсін?!

– Түн ортасында балмұздақ жегім келді дей ме? Сол да сөз болып па, тәйірі? Ашық дүкен әлі де бар шығар?!

– Жолыңа құрбан боп кетейін, киімін өзің-ақ киіндіре салшы, тегі? Тамағын да өзі жей алмайтын шығар, сен жегіз!..

– Күнім сол, менің жаным да, барым да сенсің, айналайын!

Онда балаңыз мынандай болып өседі:

– Өзімшіл;

– Артынан біреудің ылғи да жүгіріп жүргенін қаламайтын;

– Үй ішінде де, сыртта да ешкіммен басы піспейтін;

– Қорғаушысы болмаса өзін жалғыз сезінетін;

– Өмір бейнетінен қашатын;

– Өзіне сенімсіз;

– Тәртіпсіз, тиіскіш;

– Тәуелділіктен арыла алмаған;

– Қате істерге басқалар жауапты деп білетін;

– Көзге онша түсе бермейтін;

– Біреу көрсеткен жолмен ғана жүретін, яғни басқа біреудің басқаруымен жұмыс істейтін;

– Өз балаларын тәрбиелеуге дәрменсіз.

2. Қысым көрсетуші отбасының іс-әрекеті. Егер сіздің іс-қимылыңыз төмендегіше болса, онда қысым көрсетуші отбасыға тән. /Баланың ой-пікірі мен сезімдеріне мән бермеу/

– Тыңдама, баланың айтқанын! Мынау жөнді, мынау жөнсіз деп қарап жатпа!

– Ешқашан айтқанын істеуші болма!

– Бетін қайтарып ұрсып таста! Өте қатал бол!

– Сенен қорқатын болсын!

– Есіртпе, жазасын беріп, көкесін таныт әбден! Көрсін сенің күшіңді!

– Не істесе де ылғи өзің араласып отырмасаң, ол бәрібір өздігінен ештеңе істей алмайды.

– Осы неменің, тегі, бірде-бір оңды қылығын көрмеппін! Жанына батырып тұрып сына!

– Елдің алдында қатты ұялтып, келеке қылсаң, істеген қылығынан сабақ алып, екінші ұмытпайтын болады!..

Онда өзіңізге қарсы шығуымен қатар төмендегідей:

– Ашуланғыш;

– Жаны ашымайтын;

– Өзінен әлсіздерге әлімжеттік жасағыш;

– Өз кінәсін мойындамайтын;

– Бет қаратпайтын;

– Тіл алмайтын, қырсық болады.

Не болмаса төмендегідей тұйық болып өседі:

– Тез жылағыш;

– Сезімталдық күйзеліске бейім;

– Іштен тынғыш;

– Момын;

– Өзіне сенімсіз;

– Өзгелерді қуанту үшін өмір сүретін, өзін еш есепке алмайтын;

– Ойын айтуға батпайтын;

– Ұялшақ әрі жалыққыш.

3. Демократияшыл отбасының іс-әрекеті. Егер сіздің іс-қимылыңыз төмендегіше болса, онда демократияшыл отбасыға тән. /Баланың да ой-пікіріне мән беру, сезімдерімен санасу/

– Не істесе де, аз да болса еңбектенгендігін, тырысқандығын айтып, оны қолда! Оған сенім артатындығыңды білдір!

– Қандай да бір жағдай боп қалғанда баланың не айтқанын бүкіл жан-тәніңмен, бар жүрегіңмен тыңда!

– Қисынды нәрсе сұраса, баланың меселін қайтарма!

– «Бала, баланың ісі шала» деген, баланың қателік жасай жүріп есейетіндігін ұмытпа. Баланы қателіктерімен қоса жақсы көр.

– Баланы еркін ойлап, еркін сөйлеуге дағдыландыр. Сенен басқаша ойлауы мүмкін екендігін де естен шығарма. Тіпті сенен өзгеше ойлаған күннің өзінде оның ой-пікіріне құрметпен қарай біл.

Онда сіздің балаңыз:

– Көпшілікпен тіл табыса алатын;

– Ортақ іске әзір;

– Өзін түсінетін;

– Достарымен тату;

– Сезімталдығы байсалды;

– Тіл табысқыш;

– Бақытты;

– Өзіне сенімі мол болып өседі.

«Сіз қандай ата-анасыз?»

(психологиялық тест)

1. Сіздің балаңыз мектептен кейін, үйге біресе көзін көгертіп, біресе шалбарын жыртып келеді.

а) Сіз не болғанын сұрап, шалбарын тігіп, компресс қоясыз.

ә) Балаңызға көмектесесіз, кішкене ұрсасыз, бір күні осы қылықтары үшін бірдеңеге ұрынатынын айтасыз.

б) Оған ешқандай көңіл аудармайсыз. Бәрін өзі істесін.

2. Балаңыздың достары бар. Бірақ олардың тәртібі нашар, тыңдамайды.

а) Сіз ол балалардың ата-аналарымен сөйлесесіз.

ә) Балаларды үйге шақырып, оларға әсер етуге тырысасыз.

б) Балаңызға достарының кемшіліктерін айтасыз, олардың үлгі бола алмайтынын түсіндіресіз.

3. Балаңыз ойнағанды ұнатады, бірақ жеңілгенді ұнатпайды.

а) Еш әрекет етпейсіз, балаңыз жеңіліске үйренсін.

ә) Ол жеңілісін мойындап үйренгенше, енді онымен ойнаудан бас тартасыз.

б) Жеңілісін мойындауға үйрететін жағдайды әдейі туғызасыз.

4. Сіздің балаңыз тәулігіне 24 сағат ойнауға бар. Кешкілікте мүлде ұйқысы келмейді.

а) Ұйқының қандай маңызды екенін түсіндіресіз.

ә) Нешеде жатам десе де рұқсат бересіз, бірақ таңертең уақытында тұрғызасыз.

б) Төсегіне белгіленген уақытта жатқызып, жалғыз қалдырасыз.

5. Балаларға арналған телебағдарламаларды азсынып, балаңыз күні бойы теледидар көруге дайын.

а) Балаларға арналған бағдарлама бітісімен ұйқыға жатқызып, ол ұйықтағаннан кейін ғана теледидарды қосасыз.

ә) Оған нені көруге болатынын және нені көруге болмайтынын түсіндіресіз.

б) Балаңыз үшін кейбірін тыңдайсыз.

6. Балаңыз үлкендердің сөзіне көп араласады.

а) Бұл қылықтың жағымсыз екенін түсіндіресіз.

ә) Тыңдамағаны үшін жазалайсыз.

7. Сіздің балаңыздың жасы әлі кіші болса да өзінше ғашық болады.

а) Бәрін сол қалпында қалдырасыз.

ә) Балалық махаббатқа жол бермейсіз.

б) «Махаббаттың» не екенін, қарым-қатынастың қандай болу керек екенін түсіндіресіз.

8. Басқа балалар сіздің балаңызды ұрады, келемеждейді.

а) Есесін қайтаруға үйретесіз.

ә) Сол балалардың ата-аналарымен сөйлесесіз

б) Балаңызды сол балалармен араластырмау үшін бәрін жасайсыз

9. Балаңыз қатал, аяушылықты білмейді, басқа балаларға қол жұмсайды

а) Өзіне де дәл сондай жағдай туғызасыз (аяушылық білдірмейсіз).

ә) Осы кезге дейінгіден көбірек көңіл бөлесіз балаңызға.

б) Зорлық, зомбылықтар көрсететін фильмдерді көруге тыйым саласыз.

Нәтижесі:

№	а	ә	б
1	3	0	5
2	2	5	0
3	0	3	5
4	3	5	0
5	0	2	3
6	5	0	3
7	3	0	5
8	5	3	0
9	0	5	3

0 – 18. Сіз балаңызды өзіңіз сүріп жатқан өмірге дайындап, соған ыңғайлап тәрбиелеп жатырсыз. Сіз оның басқа заманның адамы екенін ескермейсіз. Балаңыздың заманында ең бастысы – адамдардың өз-өзіне сенімділігі, шығармашалығы. Өкінішке орай, сіз ол қасиеттерді көрмейсіз де, дамытпайсыз да. Сіз өмірдің өзгеріп, алға жылжып бара жатқанын көрмейсіз. Сізде ескі көзқарас қалыптасқан.

19 – 35. Сіз балаңыздың келешекте қалай өмір сүретіні туралы әлі де аз ойланасыз. Бірақ та сіз заман талабына сай болу үшін жарасып бағасыз. Тәрбиеде ескі әдіс-тәсілдерді қолданбауға тырысасыз. Кездескен қиындықтарды балаңызға өз бетімен шешуге үйретіп жүрсіз. Оған жеткілікті түрде бостандық бергенсіз, өзіңіз бағындыруға тырыспайсыз. Бірақ әлі де өзіндік өмірге дайындық аз. Сіз балаңыздың өз бетімен ойлауын дамытуды қолға алыңыз, сонда балаңызда әр нәрсеге деген жағдайға деген өз көзқарасы қалыптасады.

36 – 50. Сіз балаңыздың мейірімділік пен әділеттілігі басымдырақ, ақылды, ойлы, ашық мінезді, жеке пікірді бағалап, өзімшілдікті сөгетін әлемде өмір сүретініне сенесіз. (Құрастырған: Шәниева Б.)

Балаңыздың қызығушылығы мен қабілетін байқаңыз. Сол тұрғыдан оған бағыт-бағдар беріңіз.

Ата-ана тарапынан балаға жіті көңіл бөлінбеген жағдайда балаға берілер тәрбиенің де мәз болмасы белгілі. Сіз балаңыздың нені ұнатып, нені ұнатпайтындығын, не нәрсеге көбірек үйірсек екендігін, неден қорқатынын, неге қызығатынын бес саусақтай жақсы білгеніңіз жөн. Бұл сіздің онымен қарым-қатынасыңыздың барынша жақсаруына жол ашады. Сондай-ақ, балаңыздың қызығушылығы мен қабілетін аңғарып, қай салаға ерекше бейім екендігін білуге тиіссіз.

Бір адамнан бар саланы бірдей қамтып алып кетуді күту – қателік. Бұны арнайы зерттеулер де дәлелдеуде. Бір ғана саланың өзін әркім өз қабілетіне қарай әр деңгейде меңгереді. Сол секілді балалар да бар пәнді бірдей меңгере алмауы мүмкін. Баланы бар пәнді жақсы оқуға күштеу оған сіз күткендей оң ықпал етпей, керісінше баланың оқуға деген құлшынысын бәсеңдетіп жіберуі де ғажап емес. Адам өз бойындағы қабілетін аша білгенде ғана үлкен жетістіктерге қол жеткізеді. Біреудің еріксіз күштеп, мәжбүрлеуі салдарынан баланың ол іске деген қызығушылығы тіптен төмендеп кетуі мүмкін. Бала өзі қызықса болды, ол істі шын ынтасымен құлшына істейді. Орынсыз күштей берудің арты неге апарып соғарын жақсырақ ұғыну үшін мына бір хикаяны оқып көрейік.

Патша бағы

Ерте кезде бір патша жеміс ағашын өсіргісі келіпті. Адамдарын шақыртып, өлкенің ең құнарлы жеріне әлемнің ең жақсы апельсин бақшасын өсіруді бұйырыпты. Айтқаны екі етілмей, бәрі орындалғанда патша:

– Менің бақшам әлемнің ең жақсы күтілген, ең әдемі бақшасы болуы керек. Тіпті, ағаштардың бойларына дейін тегіс біркелкі болатын болсын! – деп бұйырыпты.

Арадан жеті жыл өтіп, көктемнің бірінде көрші елдің патшасы қонаққа келіпті. Патша қонаққа бақшасын көрсетпек болыпты. Алайда, бақша тап-таза, ретті болғанмен, ағаштардың бойлары біреуі ұзын, біреуі қысқа әркелкі болса керек. Бұны көріп қатты ашуланған патша бақшадағы ағаштардың бәрінің бойларын тез арада бірдей етіп кеспесе, өз бастарын кесетіндігін айтып қызметшілеріне қатал бұйрық шығарыпты. Ағаш бойларын бірдей жасаңдар деп күштеген патша жарлығынан қорыққан қызметшілер дереу іске кірісіпті. Бойы ұзын ағаштар қысқартылып, бойы қысқа ағаштардың ұштарына бұтақтар жалғаныпты. Әупірімдеп жатып, соңында бақшадағы ағаштардың барлығының бойы бірдей етіп жасалса керек.

Біраз күн жатып бір күні бақшаны аралаған қонақ таңғажайып бұл іске қатты таңғалыпты. Қараса, бақша тап-таза, ретті, барлық ағаштың бойларына дейін біркелкі екен. Бірден уәзірлерін шақырып алған қонақ патша дәл осындай бақшаны өз елінде де өсіруді сол мезетте-ақ бұйырыпты.

Қонағының қатты таңғалғанына масаттанып, көңілі марқайған патша бақша қызметшілерінің бәріне мол ғып сый-сияпат үлестіріпті.

Өкінішке орай, сол жылы бақша айтарлықтай жеміс бермепті. Өйткені, бұтақтарын ебедейсіз қылып кесіп-кесіп тастаған жеміс ағаштары өз қасиетінен айрылып қалса керек. Бағбандар аман алып қаламыз деп қанша әрекет еткенмен, көбісі қурап я болмаса ауруға ұшыраған бақты қайта қалпына келтіре алмапты. Әп-әдемі жеміс бағы енді ештеңеге ұқсамас ну тоғайға айналыпты.

Кейіннен әлгі көрші патшаның тағы да қонаққа келмек болғанын естіген бақша күтушілері жан сауға сұрап, бастарын алып, көз көрмес, құлақ естімес жаққа қашып кетсе керек.

Міне, патшаның болмасты болғызам деп зорлықпен күштеген ісінің аяғы осындай аянышты тірлікпен біткен екен..

Ата-аналар балаларының сабаққа үлгерімін олардың қабілеттерімен байланыстыра білулері керек. Әрбір әке-шеше төмендегі мына сұрақтарды өздеріне қойып көрсе дұрыс болар еді.

– Баламыздың бар сабаққа деген қабілет-құлқы бірдей ме?

– Баламыздың барлық пәндерден бірдей озат болуы мүмкін бе?

– Неліктен жоғарғы оқу орындарына қабылдау емтихандарында гуманитарлық, математика, тіл және жеке қабілет деп бөлінеді?

Ата-ана баласының өзіне тән басқаша қабілетке ие екендігін көре білуі керек. Әрине, балалардың бәрі бірдей «Президент» бола алмайтындығы анық, дегенмен ол өзіне ұнайтын салада мықты маман болып шығуы әбден мүмкін.

Бір педагогтың әңгімесі:

Бір күні Педкеңесте мұғалімдер бір оқушының бар сабаққа салғырттығын, үлгерімінің нашарлығын талқыға салды. Мен: – Ол бала бар сабақтан нашар ма? – деп сұрағанымда, суреттен беретін мұғалімінің: – Басқасын қайдам, бірақ ол баланың сурет салуға деген қабілеті өте ерекше. Облыс көлеміндегі көркем сурет, көрме жарыстарына қатысып, ылғи да олжамен оралатын бірден-бір оқушымыз сол ғана, – дегені бар еді.

Расында да, сол оқушы қай сурет жарысына қатысса да, тек қана жетістік әкеп жүрді. Жақында ғана біз оның ең таңдаулы деген бір суретін Жапонияға жарысқа жіберіп, енді үлкен үміт күтіп отырған жайымыз бар.

Міне, көрдіңіз бе, өзінің қабілеті бар салада ғана баланың үлкен жетістіктерге жететіндігін ескеруіміз керек.

Ұстаздық еткен ата-аналардың бірі өз басынан өткен мына бір қызықты жайтты әңгімелеп берген еді:

«Математика пәнінен үлгерімі нашар бір оқушыға арнайы уақыт бөліп, бөлек сабақ беріп жүрдім. Бірақ енді, сізге өтірік маған шын, әлгі оқушыға математиканы ұқтыру қияметтің қияметі, қиынның қиыны болатын. Менен ылғи әрнәрсені сылтауратып сұранып, сабағымнан қашып кетуге тырысатын. Әйтеуір, сабаққа деген зауқы бір соқпай-ақ қойды.

Кейіннен араға бір 7-8 жыл салып кездескеніміз бар. Ол маған өзінің қылқаламмен сурет салуда біраз жетістіктерге жеткендігін, тіпті республика көлеміндегі көркемсурет көрмелерінде айтулы орындарды иеленгендігін әрі бұл іске өзінің көңілі толатындығын, бақытты екендігін айтқан еді. Ал мен болсам баяғы оған математикадан сабақ берген кезімді еске алып, онымен қанша уақытымды босқа өткізген екенмін деген ойға қалдым. Бір жағы өзімді де сонша қинап...»

Ал мен ол кісіге: «Бәлкім, өзінің суқаны сүймеген сабақты оқытқанда әлгі оқушыңыз да сізден кем қиналмаған болар», – деп күлістік.

Ал енді, өзіңіз ойлап қараңызшы, ілуде мыңнан біреуге бұйыратын, туа даритын бұндай керемет сурет салу өнеріне ие баланы математика немесе басқа пәндерден сабағы нашар екен деп сөгістен сөгіске салып, мектептен шығарып жіберуге бола ма екен? Әрине, жоқ!

Қайта баланың қай жаққа бейімі көбірек болса, сол жағынан барынша қолдау беріп, оның жетістікке жетуіне жол ашуымыз керек. Баланы қабілет-бейімі жоқ жаққа итермелей бергеннен түк шықпайды, қайта аяғына тұсау болып, бағын байламасыңызға кім кепіл?

«Қызығушылық – арта түскен күштің белгісі»

Джон Дэйви

Өздеріңіз де байқап отырғандай, адамның өзі қызыққан салада жұмыс істегенде ғана айтарлықтай жетістікке қол жеткізетіндігі бұлтартпас шындық. Сол секілді бала да өзі қызыққан іске бар ынта-зейінін салады. Сондай-ақ, бұл жайт баланың ол сабақты тез ұғуына, тез меңгеруіне жағдай жасайды. «Құлықсыз қошқардан құйрықсыз қозы туады» деп, дана халқымыз тауып айтқандай, қызығушылық болмаған жерде жетістік туралы сөз қозғаудың өзі артықтау болары анық.

Сабақтары нашар деген баланың көп сатылы компьютер ойынында басқаларға шаң қаптырып, алдына жан салмайтындығын байқадым. Өйткені, оның бар ынта-зейіні ойынға ауған болатын. «Егер оның ойынға бөлген бар құлшыныс-қызығушылығын сабаққа аудара алғанымызда айтарлықтай жетістікке қиындықсыз қол жеткізуге болар еді» деген ойға қалдым.

Осы орайда жиырма шақты кітаптың авторы, Македонияның атақты ақыны Илхамидің газетке берген сұхбаты еске түседі. Өзі әдебиетке құмар кісі еді. «Сүйікті мамандық» тақырыбына айтқан әлгі кісінің әңгімесі:

«Югославияда соғыс аяқталып, кейін экономикалық даму белең алған тұста ел ішінде экономист мамандарға деген қажеттілік туған-ды. Мемлекет те бұл мамандықта оқығандарға қолдау білдіріп, оларға оқу біте салысымен жұмысты бірден кепілдеп жатқан тұс болатын. Ал мен болсам, экономика мамандығы үш ұйықтасам түсіме де кірмейтін, бар есіл-дертім тек қана әдебиет болатын. Әдебиет десе, ішкен асымды жерге қоятынмын. Ал әкем болса, «менің болашағым үшін» «экономист» болу керектігін айтып тұрып алды. Әке сөзін жерге тастай алмаған мен экономика мамандығына түсіп оқи бастадым. Алайда, әдебиетті де тастамай қосымша ала жүріп, оны да бітіріп алдым. «Экономика мамандығын толық игеріп шықты» деген дипломымды әкеме ұстаттым да, өзім ендігәрі бұл мамандықты желкемнің шұқыры көрсін деп ол салаға тіпті жуыған емеспін. Ал әдебиет болса менің өміріммен біте қайнасып кете барды. Әдебиетке деген құмарлығым әлі күнге жетпісті желкелесем де арта түспесе, еш кеміген емес...»

Электр десе, ойымызға бірден Фарадэй еске түсері белгілі. Ол – қызыққан кәсібінің шығар шыңына жеткен бірден-бір қайталанбас әлемге танымал дара тұлғалардың бірі. 19 жасына дейін бірде-бір білім ұясының табалдырығын аттап көрмеген бозбала Фарадэй өзін болашақта не күтіп тұрғанынан тіпті бейхабар болатын.

Баспада көмекші болып жұмыс істеп жүрген ол Роял институтынан келген бір студенттің энциклопедиясынан электр туралы мағлұматтармен алғаш рет танысады. Қайта-қайта оқып, ерекше қызығушылық танытқан ол тіпті тәжірибе де жасамаққа ниеттенеді.

Фарадэйдің қатты қызыққанын көрген әлгі студент оны өздеріндегі оқымысты Хамфридің электр тақырыбына қатысты бірнеше конференцияларын тыңдауға шақырады. Бұл ұсынысты қуана қабылдаған Фарадэй конференция барысында бар түсінген-білгенін қағазға түртіп алып отырады. Кейіннен жазып алғандарын тексертпек болып, мұғалімге көрсеткенде, ол таңғалғанын жасыра алмапты. Өйткені, алдындағы жас жігіт өмірі мектеп көрмеген қара табан жұмысшы емес, кәдімгідей ірі оқу орнын бітірген адамнан білім, тәжірибе, түсінік жағынан еш кем емес еді. Электрлік білімін жетілдіруге жаны құмар Фарадэй Роял институтына көмекші болып қабылданады. Сөйте жүріп атақ қорғайды, профессорлық дәрежеге көтеріліп, физика, химия саласында ашқан жаңа, соны заңдылықтарымен ғылымға зор үлес қосады.

Иә, Фарадэйді шыңға шығарған тек қана қызығушылық болғандығы ата-аналарға ой салуы керек. Өйткені, маңайымызда өз қызығушылығын әлі танып үлгірмеген я болмаса, әке-шешесі тарапынан қызығушылығы мүлдем төмен басқа салаларға мәжбүрленіп, өзі қаласа да, қаламаса да солардың көңілдері үшін оқып жатқан оқушылар баршылық.

Ал біз болсақ, баланы қабілеті жоқ салаға күштеп оқытудың дұрыс еместігін айналамыздағыларға түсіндіре білгеніміз жөн.

«Баланың дамуы» жайында мағлұматтар жинақтаңыз

Жасалған зерттеулер мен байқаулар нәтижесінде, белгілі даму сатыларында балаларда ортақ іс-әрекеттер түрі болатындығы анықталған.

Баланың жетілу мерзімі:

– Сананың жетілуі;

– Тілінің дамуы;

– Сезім тұрғысынан я болмаса әлеуметтік дамуы.

Балалардың даму жылдамдығы жас шамасына қарай өзгеріп отырады. Баласының қалыпты түрде дамығанын қалайтын әрбір ата-ана жас ерекшелігіне қарай, оның жетілу кезеңдері жайлы молырақ хабардар болып отыруы керек.

1. Туылғанға дейінгі кезең

Бала денсаулығының мығым болып жетілуі туғанға дейінгі ата-ананың саналы іс-әрекеттеріне байланысты. Балаға кейбір аурулардың қан арқылы жұғып кету мүмкіндігін есте ұстап әрі бұл мәселеде өте мұқияттылық танытқан жөн.

Өзжан Көкнелдің пікірінше: “Әртүрлі жұқпалы жолдар бойынша тұқым қуалаушылық ауруы бар отбасыларда баланың іштен ауру болып туу қаупі 100 бен 25 пайыз арасында кездеседі. Алайда, дене-бітімге қатысты мүгедектік пен кемтарлықтың тұқым қуалаушылық арқылы өтуі 10% -ға дейін аз мөлшерді көрсетуде”.

Кездейсоқ үйленуден туған балаларда қандай да бір ауру, мүгедек немесе кемтар болу келеңсіздігі 40/1 болып есептелінген.

Туыстық үйленуге қатысты бірдей гендердің пропорционалдығы төмендегідей:

Туыстық жағдай	Ортақ гендердің жағдайы
Жалғыз жұмыртқа егіздері	1
Қос жұмыртқа егіздері	1/2
Ата мен әже, немерелер, аға (әкенің бауыры), нағашы, әкенің апа – қарындасы, шешенің апа – сіңлісі, жиендер, өгей бауырлар, өте жақын бөлелер (бауырлас екі адамның бауырлас екі адаммен үйленуінен туған балалар)	1/4
Бауырлардың балалары	1/8
Бауырлас балалардың балалары	1/32
Алыстау бөлелер	1/128

Айтылғандардың барлығы жақын туыс жұптарының ортақ тегінде білінген рецессивтік тұқым қуалаушылық аурудың болмағандығы жағдайларда ғана. Отбасында мұндай ауру кездессе, туылатын әр 32 баланың біреуі ауру болады деген сөз.

Аяғы ауыр ананың мұқият көңіл бөлуі қажетті мәселелер: