Дүниедегі жұмақ: отбасы

Адам баласының асылмұраты – Жаратушы Алланың разылығына бөлену. Бұл – мұрат атаулының шыңы. Өлшеулі ғұмыр – сол шыңға ұмтылыс үшін берілген мүмкіндік. Жаратылыс мақсатымыз айқын, ол – «Жаратушыны тану және Оған құлшылық ету».1 Жаратушыны тану адамның өзін өзі тануы арқылы жүзеге асады. Адам баласы өзін тану жолында бірнеше сатыдан өтеді. Соның бірі – отбасы. Отбасының тұғыры негізгі үш ұстынға сүйенеді. Ол – мүмін қазақ үшін Құран, сүннет және ұлтық дүниетаным. Қазақ туыстық байланыста ілік-шатысы көп халық. Отбасынан бастау алатын бұл қатынас жеті атаға дейін жақын ағайын, ары қарай жекжат-жұрағат болып жалғаса береді.

Қазақ тұқым жұрағатына аса мән беріп, рулас ағайынын ет жақынындай көріп, қыз алыспайтын туысқандарымен тонның ішкі бауындай араласады. Мұндай келелі мәселеде өзге халыққа ұқсай алмайтынымыз сондықтан. Анығында, отбасын құру, оны ұқсату мәселесінде қазақ не орыс, не шүршіт, не европалық бола алмайды. Болам деу – босқа әурелену. Ұлттық ерекшеліктері басшылыққа алынбаса, қазақ отбасында бақ-береке болмайды. Дегенмен дәстүрдің озығы да, тозығы да болатынын естен шығармау керек.

Ұяда жылу көріп, ата-анасынан тәлім алған қазақ үшін «отбасы, от жаққан жер, түтін түтеткен мекен, отағасы, отанасы, ошақ қасы» деген тіркестер терең мәнге ие. От – ырыстың белгісі, шаңырақтың құты, тазалықтың символы, жылудың көзі. Ежелден-ақ атам қазақ оттың жылу, жарық, шуақ беретін, сұқ пен суықтан, ауру-сырқаудан сақтайтын, арамнан, бәле-жаладан қорғайтын қасиетін түйсінген. Отпен ойнауға болмайтынын, ойнағанның күйетінін тура әрі ауыспалы мағынада ұрпағының жетесіне құйған.

Әулет – кең мағынада отбасы. Құрамдас бөлігі – ата-әже, әке-шеше, бала-шаға, немере-шөбере, апа-көке, аға-жеңге, тәте, жиен-жиеншар, туған-туыс, аталас ағайын. Халқымыз жігіттің үш жұртын бөліп-жармай, бәрін ағайын санайды. Жеті ата мен жалпы ататекке мән беріп, «у ішсең руыңмен» дегенді ұстанады.

Қазақ салтында жеті атаға толмай құдандалы болу, қыз алысу тұқым бұзушылық, қан аздырушылыққа баланады. Жеті ата танымы бір қарағанда қажетсіз сияқты көрінуі мүмкін. Шынтуайтында оның астарында қазақты ғасырлар бойы мейірімге, бауырмалдыққа баулып, нәпсіқұмарлықтан тежеп, ардың жолын аттамауды насихаттап, дін-иманына берік болуын сақтаған арқау бар. Бұл – аталас адамдар арасындағы ар-ұятты, адамгершілікті адал ұстаудың тұрақты жолы. Әр ұлт өзіндік ерекшелігін сақтау арқылы дамып-жетіледі. Өзгенің қаңсығын таңсық етудің берері шамалы. Абайшылағанда «адамзаттың бәрін бауырым деп сүю» әуелі өзіңе үңілу, сосын етжақындарыңмен байланысты реттеуден басталады.

Отбасының негізі – ерлі-зайыпты жұп. Олардың жаратылыстық функциясы бір-бірімен әсте тең емес. Олар негізгі функциясын жүзеге асыру үшін бір-біріне мұқтаж.

Отбасы – Алла алдында некелесіп құрылатын ерлі-зайыптылардың ерікті одағы. Неке – серт.

Отбасы – сыртқы қауіптен, анығырағы, өсек-аяңнан, бәле-жаладан, дөрекі-содырлықтан, адамның шайтанынан, жын-шайтаннан, нәпсінің тұзағынан, құмарлық атаулының бәрінен қорғайтын сауыт. Алла тағала адамдарды отбасын құруға, ақ некеге шақырған сайын, шайтан адамзат баласын отбасылық одақтан аулақ болуға, некесіз жақындыққа итермелейді. Сонау Лұт қауымынан басталған ауыр күнәлардың бүгінгі таңдағы жалғасы, азаматтық неке, бойжеткен-жігіт болып уақытша көңіл көтеру, махрам шекараны аттау – отбасын құндылық ретінде танымаудың салдары.

Алла тағала адамзат үшін ақ некенің парыз екенін нақтылаған. Ал шайтан үрім-бұтағымен сол парызды орындатпау үшін, қала берді некелі қосақтардың арасына іріткі салып ажырату үшін жанын салып бағады. Бүгінгі қоғамда мұның мысалдары көп.

Үш ұстынды – Құран, сүннет және озық халықтық дәстүрді ұстанған адам отбасын осы дүниедегі жұмақжайына айналдыра алады.

Үйлену – бір үйдің құқығына басыбайлы жауапты болу. Қазақ ұғымында шаңырақ көтеретін, отбасының басқарушысы – еркек. Бойжеткен қыз күйеуге тиіп, тұрмыс құрады, яки барды ұқсатуға міндетті. Қазақтың ұлды, онсыз да бұрыннан бар жерге – ұяға, ал қызды әке шаңырағынан аулаққа – қияға қонады дейтіні сондықтан.

Пайғамбарымыз бір хадисінде «мүміннің шаңырағы – жұмақтың гүлбақшасына ұқсайтынын, сол бақшаны күтіп баптау керектігін, ал уақытында қаралмаған бақтың тозақтың шыңырауына айналуы мүмкін» екенін ескерткен. Жұмақтың бақшасына айналған отбасы – қай кезде де перғауындардың, жын-шайтанның, залым-жауыздың тісі батпайтын иман мекені. Хақиқат қағидаларына сүйенген, пайғамбар насихатына негізделіп көтерілген шаңырақ мықты мемлекет болмақ.

Шаңырақ-отбасы дегеніміз – Алланың құлына сыйлаған ең қымбат несібелерінің бірі, ерекше нығмет. Кез келген нығмет шүкірді қажет етеді, ал шүкірсіз нығметтің ғұмыры қысқа болмақ2.

Шүкір – сол нығмет-несібені берушіге сөзбен, іспен және жүрекпен алғыс айту. Мүміннің міндеті – маңдайына біткен нығметтің қадірін білуге ұмтылу. Нығмет-несібенің қадірі білінбесе, жеткілікті дәрежеде шүкір етілмесе, онда ол проблемаға, қиындыққа, азапқа айналуы әбден мүмкін. Әрбір нығмет-несібеге өзіне тән, өз түрінен, өз табиғатына сәйкес, өзіне лайық шүкір ету керектігі де – Пайғамбар тәлімі.

Мәселен, Алла тағала кімде-кімге көңіл қалауына сай адал жар берсе, алтын асықтай ұл, күміс қасықтай қыз берсе, бұл – үздіксіз шүкір етуге себеп. Сонда отбасы нығметі үшін лайықты шүкір қалай болуға тиіс? Жауап былай: адамдыққа негізделген, Алланың хақиқатына мойынсұнатын, Пайғамбар жолымен жүретін, асылмұратын – Алланың есімін ұлықтау, Раббының разылығына бөлену деп санайтын, бала тәрбиесіне жіті, айналаға үлгі отбасы болуға тырысу – шүкір.

Ерлі-зайыпты жұп жарасымдылығымен бойдақтарға өнеге болып, отбасын құруға ынталандыра алса немесе басқа бір отбасын өздеріне тәнті етіп олардың да бақытты болуларына себеп болса – шаңырақты бұйыртқан Аллаға шүкір еткені.

Қазақ қоғамында отбасын құру жасы барған сайын ұлғайып отырғаны рас. Бүгінде отыздан асып отау тігу бойжеткенге де, жігіттерге де қалыпты жағдай. Бірқатар жастың жұбай таңдау критерийлері руханилықтан гөрі алдамшы сымбатқа, материалдық құндылықтарға бейімделіп барады. Үйленіп бір басын екеу ету, әрине, әркімнің өзі білетін шаруа, жеке құқығы. Дегенмен иманым, елім-жерім, мұратым дейтін қазақ жігіті мен бойжеткенінің отбасын құрудағы мақсаты не болуы керек еді? «Үйленіңдер, көбейіңдер, мен жұрағатымның көптігімен мақтанайын» дейтін Пайғамбар насихаты ұстаным болудан қалып бара ма?

Отбасын құрып үлгергендер, үлгілі отбасы болу арқылы, отбасылық өмірдің әдеміліктерін іспен көрсету арқылы Алланың берген осы несібесіне шүкір етсе, нұр үстіне нұр. Әйтпесе жігіттер отызда орда бұзып, қырқында қамал алмақ түгіл, отызда әлі өзін «жас» сезініп жүрсе, қыздар әйтеуір бір көк етікті жолығар деген үмітпен өлшеулі жастығын өткізіп алса, мұның несі жақсы? Олардың обал-сауабы тек өздеріне ме?

Жұртқа жария бір әңгімеде баяндалатыны сияқты; баяғыда бір бойжеткен жұпар аңқыған гүлбақшасына тап болыпты. Алуан түсті, хош иісті гүлдерге қатты қызыққан ол гүл жұлуға бағбаннан рұқсат сұрайды. Бақша иесі бойжеткеннің қиыла өтінген тілегін бір шартпен құп алыпты. Шарт қарапайым – бойжеткен бақшаға енген соң тұп-тура жүріп отырып, жолшыбай өзіне ұнаған бір ғана раушанды алып, келесі беттегі шығатын есікке таяғанда артына көз салмай шығып кетуі тиіс. Есі-дерті бір раушанға қол жеткізу болғандықтан, бойжеткен бағбанның шартына қуана келіседі. Алайда бақшаға кірген соң, ол айнала толған гүлдердің әсемдігі мен хош иісіне арбалып қалыпты. Көз жауын алатын әсемдіктің қайсысын таңдарын білмей әбден сасқалақтапты. Әдемірегін табам деп алға ұмсына беріпті. Сөйтіп көзі мен көңілі тоят таппай, ең әдемісін табам деп жүргенде бақшаның шығар есігіне таяп қалғанын байқамай қалыпты. Нәпсінің қанағатсыз тұзағына түскен қыз сонша әсемдіктің арасынан бірде-біреуін қармай алмай, ақыр соңында құралақан шыққан екен.

Әлбетте, адам баласы тағдыр жазуына қарсы тұруға қауқарсыз. Айтпағымыз – уақытылы ойлану, мүмкіндікті дер кезінде пайдалану жайлы.

Кімде-кім хақ жолдың қызметшісі болса, оның отбасы да иман мен ізгілікке негізделеді. (Өкінішке қарай, иман немесе иманды деген сөздер бүгінде, белгілі қалыппен шектеліп қалған. Лұғатта болымды мәнді сөздердің басында тұруға тиіс бұл сөздің мағынасы – ақылды, парасатты, тәуекелшіл, білімді, бақуат, уәдесінен танбайтын, үйренуден жалықпайтын, кітапқұмар, үнемі өзін жан-жақты жетілдіретін, жаңалыққұмар, сенімді, өз ісінің шебері, бірнеше тіл білетін, интеллектуал, мейірімді, ізгі, жомарт, өмірлік мақсаты айқын т.с.с. болымды мінез ерекшеліктерін сипаттайтын терең мәнді қамтуы тиіс еді.) Ізгілікті ту еткен отбасылардан ізгілікті қоғам құрылады. Бұл да – шаңырақтың шүкірі. Имани ұстынға сүйенген шаңырақ иелері өз әулетіндегі және жалпы айналасындағы жас жеткіншектердің, бойжеткендер мен жігіттердің тәрбиесіне немқұрайлы қарай алмайды. Өйткені білімді, тәрбиелі, эмоциялық-интеллектуалдық дайындықпен отбасын құрған ерлі-зайыптылар өз шаңырақтарын Суффа сыныбына ұқсатуға тырысады. Бойдақ бауырларына, туыстарына, таныстарына өз отбасы арқылы тәлімдік атмосфераны сезіндіруге жауапты екенін біледі. Жастардың – отбасындағы, ерлі-зайыптылар арасындағы имани жарасымдылыққа қызығуына, интеллектуалдық-сезімдік жетілуіне, уақытылы шаңырақ құруды армандауына – болашаққа нық қадам басуына себепкер болады. Мұндай шаңырақтың отағасы айналасындағы жас жігіттерге, отанасы бойжеткен қыздарға амалымен үлгі көрсетеді.

Дүниеге перзент әкеліп, қоғамның демографиялық дамуына үлес қосу, оларды ізгілікке тәрбиелеу де – шаңырақ үшін амалмен жасалатын шүкір. Тәрбиелі ұл мен қыз өсіру де – несібе. Кез келген перзенттің алғашқы ұстазы – мүмін ана, тұңғыш жетекшісі – ізгі әке болғанда асылмұратқа жақындау жеңілдейді. Жатырдан басталып, жаһанда жалғасатын тәрбиенің дәнін егетін, бұғанасы бекімеген баланы өмірдің алғашқы кезеңінде баптайтын, жарқын болашаққа дайындайтын – отбасы. Алла алдындағы ақ неке уәдесінің үдесінен шығу осылайша жүзеге асады.

Шаңырақ көтеру – пайғамбар сүннеті. Жалпы діні бүтін адам үйленуге міндетті. Бір еркек салиха әйелмен шаңырақ көтеру арқылы дінінің жартысын тамамдайды, бұл – пайғамбар тәлімі.

Отбасын құру арқылы дінінің жартысына қол жеткізген адам қалған ғұмырында отбасы бақытына қол жеткізу арқылы дінінің қалған жартысын толтыруға еңбектенеді.

Ерлі-зайыптылар үшін таптырмас үлгі – Пайғамбарымыз. Пайғамбардың әйелдерімен қарым-қатынасы – сүннетті ұстанамын деген адамға даңғыл жол. Себебі Пайғамбар бірде-бір рет жұбайларының біреуіне қол көтеру былай тұрсын, жаман сөз, көңіл қалдырар әрекет жасамаған. Сүннеттің төресі – отбасылық өмірде бақытты болу. Бақытты отбасы – сүннетке сүліктей жабысқан, қоғамға пайдалы ұрпақ тәрбиесімен үлес қосқан отбасы.

Сүннетті ұстану – бар пайдалы нәрседе тепе-теңдікті сақтау деген сөз. Діннің негізгі ритуалы ғибадаттың өзін ретімен, шама-шарқынша жасау бұйырылған; күндіз-түні бас алмай намаз, Құран оқы деген бұйрық жоқ. Сондықтан ерлі-зайыптылардың тағы бір жауапкершілігі отбасылық өмірде кез келген іске тиісінше уақыт пен назар бөлу.

Ислам тарихынан мысал келтірер болсақ; Амр ибн Ас есімді сахабаның әкесі бірде Пайғамбарымызға ұлының үстінен шағым айтады. Баласының келініне жеткілікті уақыт бөлмей, күндіз-түні ғибадатқа берілетінін құптамайтынын білдіреді. Пайғамбарымыз бұл мәселеге өз өмірінен дәйек келтіріп, түйіндеген: «Менен үлгі алыңдар, мен уақытылы намазымды да оқимын, оразамды да ұстаймын, адал нәпақа да табамын. Сендер де әрдайым орта жолды – менің жолымды ұстаныңдар». Пайғамбар өсиетін орындау – борыш. Бұл бүгінгі таңдағы ерлі-зайыптыларға таптырмас ақыл. Жұмыс пен үйге, ата-ана мен әйел-балаға, әлеуметтік желі мен отбасылық өнегеге бөлінетін уақытты жоспарлап, реттеу міндетті. Өйткені пайғамбар сөзіне сүйенсек «Оның жолымен жүрмеген, Оның үмбеті болып есептелмейді», мүмінге осыдан артық қандай тоқтам қажет?

Шаңырақ – шағын мемлекет. Әрбір мемлекеттің басшысы мен қосшысы, атазаңы мен шекарасы болатыны сияқты, отбасының да өзіне ғана тән бұлжымас заңдылықтары бар. Отбасын құрайтын тараптар сол қағидаларға бағынуға міндетті. Отбасы құқығын реттеуші – әуелі Алла тағала; олай болса Құран – қағида. Екіншіден, Пайғамбардың отбасылық сүннеттерін білу маңызды. Адамзаттың Ардақтысының отағасы, әке, ата, қайыната, күйеу бала, тіпті өгей әке, өгей қайыната рөлдерін егжей-тегжейлі үйренген артықтық етпейді. Өйткені ол көркем мінездің қайталанбас үлгісі, отбасындағы барлық міндеттерін идеалды түрде атқарған жалғыз жетекші тұлға. Үшіншіден, хақиқатпен астасатын халықтық дәстүрдің озығын үлгі еткен абзал.

Пайғамбарымыздың өмірі жайлы оқудың, оны өмірге үлгі етудің, түйсінудің отбасылық өмірде маңызы зор. Пайғамбарымыз ғұмыры бойынша зайыптарының бірде-біреуіне дауыс көтерген емес. Зайыптарына ренжіген кезі болған, бірақ жағымсыз, көңіл суытарлық былапыт сөз айтқан емес.

Мүмін қазақ жігіті мен бойжеткеніне отбасылық өмірдің бақыты үшін үлгі-өнегені алыстан іздеудің қажеті жоқ. Бақытты отбасылық өмірдің кілті – Пайғамбар өмірімен етене танысып, оның өмірінің әр сәтін жол картасына айналдыру.

Аяттар мен хадистерде отбасын қалай, қашан, кіммен құрудан бастап, ерлер мен әйелдердің міндет-құқықтары тәптіштеп баяндалған. Мұны дана Абай:

«Әуелі аят, хадис – сөздің басы,

Қосарлы бәйітсымал келді арасы.

Қисынымен қызықты болмаса сөз

Неге айтсын пайғамбар мен оны Алласы» деп өлеңмен өрген. Мысалы, мына бір ғана хадисте еркектің міндеті, әйелдің құқығы нақты айтылады: «Уа, еркектер! Некелеп алған әйелдерің – Алланың аманаты. Аманатты көз қарашығындай қорғау – мүмін әрі мұсылман екендіктеріңнің негізгі белгісі. Аманатқа қиянат жасаушы – мұнафықтар ғана. Олай болса, Алланың жазмышымен, Пайғамбардың өнегесімен аманат ретінде алған адал некелі жарларыңа дұрыс қараңдар».

Пайғамбарымыз мұнафықтың үш сипатының бірі – аманатқа қиянат жасау деген. Аманатты тек қана дүние-мүлікпен шектеп, оған зиян тигізбеу деп ұғыну жеткіліксіз.

Әйелдердің отбасындағы міндеті туралы тағы бір хадисте «Мен жаһаннамды көрдім. Тозақтың тұрғындарының басым көпшілігі – әйелдер екен» дегенде, тыңдап отырған әйел сахабалар шошып кетіп: «Әйелдер арасынан көп кәпір шыға ма?» деп сұрайтыны айтылады. Пайғамбардың достарына сол сәтте берген жауабы да отбасылық қарым-қатынасты реттеудің бір қағидасы іспетті: «Жоқ, олардың көбі ерінің жасаған жақсылығын місе тұтпай, қанағатсыздық көрсеткені үшін тозақтық атанады».

Отағасымен түсінісе алмау, оның тапқан-таянғанын місе тұтпау, тойымсыздық, өзін өзгелермен салыстыру әйел затының басым көпшілігін жаһаннамға құлдыратады. Сондай-ақ әйелін әспеттеп, қолдап-қорғамау, оны жеке тұлға деп қастерлемеу – ер-азаматқа сын. Еркек не әйел болсын, өзіне тиесілі нығметтің қадірін білмей, үлесіне разы болмаса бақытсыздыққа ұшырайды. Пайғамбарымыздың ерлі-зайыптыларға насихаты – бар болса тасымай, аз болса жасымай, жұбайларына шынайы қолдау көрсету, осылайша маңдайға біткен несібенің қадірін білу.

Кез келген нәрсеге жан-жақты қарап, бағалауды үйренген абзал. Кем көруге үйренген көз, барына шүкір ете алмайды. Отбасылық өмірде де, жалпы тірлікте де кез келген жайтқа хақиқат қырынан қарауға әдеттену – құрдымнан құтылудың жолы.

Отбасы деп аталатын минимемлекеттің заң ережелері оның мүшелері тарапынан қатаң сақталуға тиіс. Отағасы, отанасы және балалар бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарса игі. Халқымыздың «Ырыс алды – ынтымақ» дейтіні осы. Ырысты, яғни ризықты арттырудың жолы – ынтымақ пен ауызбіршілік. Ал ризық дегеніміз – ас-ауқат, киім-кешек, ат-көлікпен қатар, махаббат, кең пейіл, ілім-білім, тыныш ұйқы, әдемі көңіл-күй, қабыл болатын дұға, ықылас, денсаулық, үміт, т.с.с. Тағы бір халық даналығы «Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі келеді» дейді. Бірлігі ұйыған отбасының несібесі еселенеді, ал отбасындағы ырың-жырың жұтауға апарады.

Отбасында әке жоғары мәртебеге ие. Ол – шағын мемлекеттің басшысы. Бұл диктаторлық мәндегі биіктік емес әрине. Қазақ аналарының отағасын пір деп санайтыны сондықтан. Адамдар минимемлекеттен бастап бір-бірінің құқығы мен міндеттеріне қаншалықты құрмет көрсетсе, қоғам да соншалықты берік әрі салауатты болмақ.

Отбасында мейірім мен құрмет, әрбір мүшесінің жеке шекарасының сақталуы, заңға бағынушылық болса, ондай отбасылардан құралған қоғамда да бейбітшілік болады. Дау-дамайлы отбасылары көп қоғамның соры қалың.

Әр шаңырақ – шағын мемлекет немесе ортақ келісімдер алаңы. Бұл мемлекетте отағасының өзіндік ролі, әйелдің өзіндік міндеттері, перзенттің жеке функциясы, яки әрбір жеке адамның өзіне ғана тән өмірі мен шекарасы бар. Ол міндет-қызметтер Алланың аяттарымен, пайғамбардың хадисімен, аталар дәстүрімен, мемлекет заңдарымен нақтыланған. Отбасын құрайтын тараптардың теңдігі қамтамасыз етіліп, барлық мүшелер бірігіп өмір сүретіндей қолайлы жағдай қалыптасуы керек.

Шаңырақ деп аталатын шағын мемлекеттің ішкі заңдылығы сақталса, ол минимемлекет иман мен иба ұйыған, тәухид тамырлы, әділдік салтанат құрған, ауызбірлігі мықты, есепсіз махаббат пен шартсыз ізгіліктің ұясы болары хақ.

Отбасын құру – Алланың бұйрығымен, пайғамбарлардың сүннетіне сай жүзеге асатын құлшылыққа барабар қажеттілік. Адам мен айуанның ажыратылар тұсы осы. Әйтпесе ақын М.Шахановша айтсақ:

«Сен түгіл қасқыр қасқырмен, маймыл мен маймыл жұптасқан,

Өз теңін тапқан соң ғана аяғын олар нық басқан». Отау көтеру – ер мен әйелдің жай жұптасуы емес. Кез келген құлшылықтың өзіне тән ләззатымен қатар ауыртпалықтары болады.

Алла тағала мүміндерді құлшылықтың негізі саналатын иманды үнемі тазартып тұруға шақырады. Дүниелікке беріліп, ықылас азайғанда, ихсан сезіміне ұмтылыс үшін терең ойға теліну, жаратылыстың әр зәресінен сыр іздеу, кішкентай нәрседен ләззат алу, Құранды түсініп-тұшынуға тырысу, жан жүрекпен Жаратушының құзырында екенін сезіну, тілек тілеу, күнделікті белгілі дұғаларды қайталау, өзгеге жақсылық жасау – иманды тазартуға көмектеседі.

Иманды тазалау – уақыт өткен сайын ілімді арттырып, өз ішіңе терең үңілу, кез келген жайттан Алланы тану, білім мен адамзатқа пайдалы дүние жасауға деген құлшынысты арттыру, ихсанға жетуге ұмтылу, әрбір сәтті Жаратушы көріп тұрғанына сеніп әрекет жасау деген сөз. Үнемі мұндай ұмтылыста болған адам жалқаулықтан, енжарлықтан, білімсіздіктен, тоғышарлықтан, бос селтеңнен, махаббатсыздықтан аулақ болады. Нақтырақ айтсақ, бұл ұмтылыс – жүректің қылын шертуге талпыныс. Мұнда да шамшырақтарымыз – Абай, Шәкәрім, Ыбырай болса құба-құп. Шәкәрімге сүйенсек, иманның көрінісі:

«Келіп қайдан, барам қайда?

Не қылғаным болар пайда?» деген ойжегі. Көңілін ой тырнаған мұндай жаннан кең ойлайтын, білімді, жақсылық пен жаңалыққа жаны құмар, ғылым мен технологияны адамзат пайдасына жаратуға дайын адам шығады. Ойжегі – адамды алға ұмтылдыратын, келешекке құлшындыратын бірден-бір қасиет. Ойжегімен қанаттанған адам әуелі өзінің жан мен тән балансын реттейді де, сонан соң өмір бойы өзгелердің жақсылығына тілеулестік білдіреді. Өзгенің бақыты үшін өмір сүруді мұрат тұтады. Жайдарылық, кеңпейілдік, дарқандық, шын махаббат, ғылымқұмарлық міне сондайларға тән.

Иманды тазарту арқылы адам өз менін тауып, пайдалыға қол созады. Дәл осы сияқты ерлі-зайыптылар да некені оқтын-оқтын тазартып тұрғаны абзал. Некені тазарту дегеніміз – некенің Алла алдында ішілген ант екенін естен шығармай, отбасының мәніне үңілу, шаңырақтың шындығын есте ұстап жүру. Бұл ақиқат ұмытылғанда, бір кездегі бал айының орнын өмірі бітпейтін зәрлі айлар басады.

Отбасы – романтиканың мекені. Ерлі-зайыптылардың сүйіспеншілігі, жылы лебіздері, қолдап-қорғауы, бірін-бірі толықтырып тұратынын түйсінуі үшін Пайғамбарымыздың отбасылық өмірі идеал үлгі. Пайғамбарымыздың әйелдерімен арасындағы махаббаттың үлгісі хадистермен бекітілген. Хадисте: «Некелі ерлі-зайыптылар бір-бірінің қолын махаббатпен қысатын болса, Алла періштелерін олардың шаңырағына рақымдылық жасауға жолдайды» деген, яғни шаңырақтағы шаттық ерлі-зайыптының бір-біріне ынтызарлықпен қарауына, тән жақындығына байланысты. Қалыңдық-күйеу болып жүрген сәттердегі ынтықтық уақыт өте келе ескіретіні шындық. Сондықтан ерлі-зайыптылар арасындағы ынтықтық, құмарлық пен жылы сезімді уақыт пен тәжірибенің байсалдылығы арқылы арттырған мақұл. Ерлі-зайыптылардың бір-біріне қолданатын жылы мәндегі қаратпа сөздер, жеке шекараның сақталуы, кішігірім отбасылық мереке, еш себепсіз гүл шоғы, романтикалық кешкі тамақ немесе әдемі атмосферадағы ыстық кофе, табиғатқа шығу, үлкенді-кішілі сыйлықтар, тосынсый, саяхат – некені тазалаудың қарапайым құралдары.

«Жалпы келін болу қиын. Оның ішінде қазаққа келін болу оңай емес»3 деп Бауыржан Момышұлы айтқандайын, осы ретте қазақ отбасындағы кей дәстүрлі қатынастар, мысалы жаңа түскен келіннің ата-енесімен бірге тұруы романтикаға кедергі болары рас. Ғасырлар қалыптастырған дәстүрді жоққа шығару мүмкін емес. Оның астарында да үлкен ғибрат бар. Дегенмен тығырыққа тірелмеу үшін үлкендердің жастарды түсінуі, жастардың да алдын-ала енші алып бөлек шығу немесе үйдің физикалық шарттарының дайын болуы сияқты кей жайттарды нақты келісіп алғаны дұрыс. Үлкен толқынның қазіргіні өз өткенімен салыстырмағаны, жас жұбайлар арасында махаббаттың берік орнығуына жағдай жасағаны абзал. Шаңырақтың биік, керегенің кең, босағаның берік болуы – тек тойдағы тілектермен шектелмей, жастардың арнайы жабдықталған жатын бөлмесінің болуынан бастап – отбасылық романтикаға белгілі мөлшерде тәуелді екенін жастар да, үлкендер де ескеруге міндетті. Қандай жағдайда да өз өткенімен салыстыру, «бізде мұндай да болмаған, сендердікі менікінің қасында әлдеқайда жақсы» деп бет бақтырмау шешім емес, бар болғаны сезімдерді суыту ғана болмақ. Соған ұқсас қиыншылықтар кездескен жағдайда, келін де, күйеу де отбасылық өмірді құлшылық деп түйсінсе ғана, оған сабырлық таныта алады.

Өмір – ащы мен тәттінің қосындысы. Осы тұрғыдан отбасылық өмір – қызығы мен шыжығы аралас сынақ майданы. Сынаққа жақсы дайындық керек, ауыртпашылықтарына төтеп беру үшін шыдам керек.

Пайғамбарымыз бір хадисінде ең ауыр сынақтың пайғамбарлардың басына түскенін, одан кейін Аллаға жақындығына қарай өзге адамдардың қиыншылық көретінін айтады.

Пайғамбарлардың өмірін жіті үйренсек, бұл мәселенің де басын ашамыз. Алғашқы пайғамбар, әрі тұңғыш жаратылған адам – Адам ата әуелі болашақ жары Хауа анамыз, артынша перзенттері себебімен ауыр сынаққа душар болды. Пайғамбар перзенті бола тұра Қабыл өз бауыры Абылды өлтіріп, дүниедегі бірінші қандықол қылмыскер атанды. Адам пайғамбар адамзат тарихындағы тұңғыш қылмыскердің, әрі алғашқы жәбірленушінің әкесі ретінде қалған. Әке үшін бұл ауыр сынақ емей не?

Нұх пайғамбардың ең үлкен сынағы – Аллаға қарсы шыққан қыңыр зайыбы мен күпірлікпен көз алдында топанға тұншығып өлген баласы болды.

Пайғамбарымыз әзірет Мұхаммед (с.а.с.) те отбасымен сыналды. Адамзаттың асыл тәжінің әйелдерімен сынағы Құранға арқау болған. «Тахрим», «Хужурат», «Нұр», «Талақ» сүрелері – осының айғағы. Пайғамбарымыздың асыл аналарымыз – зайыптарына ренжіп бір ай үйінен жырақта – мешітте тұрғаны Сияр қайнарларынан мәлім. Мүмін үшін бұл да – сабақ.

Ибраһим пайғамбар сексен жасқа дейін перзентсіздікпен сыналса, жасы тоқсанға таяғанда Сара анамыздың Ажар анамызға деген қызғанышынан зәбір көрген.

Аналары бөлек балаларының көре алмаушылығынан зәрезап болған Жақып пайғамбардың отбасындағы сынағы да – ұзын әңгіменің арқауы.

Әзірет Әсия сынды жәннаттық анамыз күйеуі Перғауынмен сыналды.

Мәриям анамыз бойдақ күйінде Алланың қалауымен ана атанып, ар-ибасымен сыналды. Әсияны Бибіәсия еткен, Мәриямды Бибімәриям мәртебесіне көтерген – өмір сынағы.

Алланың сүйіктілері – пайғамбарлар және жәннатпен сүйіншіленген аналарымыздың өзі отбасылық өмірде соншалық қиыншылыққа тап болса, қарапайым пенделердің отбасында «ыдыс-аяқ сылдырамауы» мүмкін емес.

Мүмін – әу бастан бұл дүниеде төрт құбыланың түгел болмайтынын қабылдаған адам. Әйел де, күйеу де, отбасын құру да, шаңырақ көтере алмау да, оң жақта отырып қалу да, балалы болу да, бедеулік те – ойлы адамға бәрі сынақ. Мұның бәрінің астарында, не нәрсені де даналықпен жарататын Хаким Алланың сыры бар. Тағы да Шәкәрім сөзі ойға тұздық:

«Шымылдық артын кім білер, шын иесі болмаса,

Соның жолы өңделер, кімді сынап оңдаса» – дейді ойшыл