Құдайберді Бағашар

АЛА ЖІПТІ АТТАМА

(кісі ақысы жайында)

Алматы 2021

Аңдатпа

Қай заманда, қай қоғамда болмасын адамзаттың ең бірінші байлығы өзінің жеке құқы болған. Қоғамның бір мүшесі ретінде барлық адам баласы осы дүниеде белгілі бір құқыққа ие, өзінің өмірден алатын өлшемді ақысы бар. Адам құқының қорғалуы бүгінгі күннің басты мәселесі десек қателеспеген болар едік.

Ислам дінін ұстанған еліміздің Конституциясы да «Қазақстан Республикасы өзін – демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деп бас-талып, алдыменен адам құқының қорғалуына мән береді. Ендеше, қасиетті Құран жолын өмірінің негізі етіп, Ата заңына бағынатын иманды азаматтар қоғамымызда кісі ақысының аяққа тапталуына жол бермеуі тиіс. Бүгінгі таңда елімізде жең ұшынан жалғасқан жемқорлық пен қалтаны қалыңдатар парақорлыққа қарсы мемлекеттік дәрежеде күрес жүргізіліп жатқаны баршамызға аян. Бұл өз кезегінде мұсылманмын деген адамға да үлкен жауапкершілік жүктейді. Адам құқығын қорғауда бұрын-соңды Ислам дініндегідей кешенді жүйе өмірге келген емес. Осы орайда қоғамда әділдіктің орнауына Ислам дінінің қосар үлесі орасан зор.

Бұл еңбекті шығарудағы мақсат – жұрт арасындағы кісі ақысының қорғалуына назар аудартып, Исламның бұл тақырыпқа қатысты әмірлерінен халықты хабардар ету. Жаһандануға қадам басқан жалпақ жұрттың тамырын дөп басатын бұл кітаптың маңыздылығы жоғары десек, артық айтпағандығымыз болар. Өйткені адам баласы Ислам діні негізінде тура жолға түседі. Небір қоғам індетін тек Құран ақиқаты ғана түп-тамырымен жоя алады. Адам баласы жаратушы Иемізден имене отырып қана ақыретке кісі ақысын арқалап барудың алдын алады.

Шыны керек, бүгінгі таңда елімізде мұндай еңбектер жоқтың қасы. Кітаптың маңыздылығы да сонда шығар. Еңбекті жазу барысында негізінен араб, түрік әдебиеттері пайдаланылған. Себебі жоғарыда айтқанымыздай бүгінге дейін дәл осы тақырыптар төңірегінде ана тілімізде ислами еңбектер жарыққа шыға қойған жоқ. Сол себепті мұсылман ғұламаларының бірнеше жылдар бұрын жазған еңбектерін қажетімізге жаратуды жөн көрдік. Кісі ақысы туралы кітапта жан-жақты талқыланатындықтан, «құқық» ұғымын Құран мен Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) нұсқауы бойынша белгіленген заңдар жүйесі негізінде адам баласына ортақ қарым-қатынаста, іс-әрекетінде сақталуға тиіс ортақ адамгершілік өлшемдер деп айтсақ қателеспейміз.

Діннің қоғамдағы бір қызметі – құндылықтарды жеткізуі. Дін тек қана Аллаға ғибадат ету мен мына дүниеде сауап жинау ғана емес. Діннің осы дүниелік пайдалары - елдің кемел жарастығының сақталуы мен жаратылыстың парасатындай болған әділеттің орнауы. Адамдар арасын жарастыру, байлардың кедейлерге қарайласуы, ата-анаға қарсы шықпау, басшыға бағыну дегендер - соның көрінісі. Кісі ақысына қатысты Құран аяттары мен пайғамбар хадистерінің бір шоғырының өзі - байыбына бара білген кісі үшін заң ғылымы мен мораль, пәлсапа мен әлеуметтанудың том-том кітабына негіз боларлық құндылықтар.

Бүгінгі мұсылмандардың бет-бейнесі қандай болуы керек? Кітап осы сұраққа аят пен хадисті ұштастыра отырып дәлме-дәл жауап беруді мақсат тұтады. Кітаптың негізгі тұшымды ойы «мұсылман - өзгелерге қолымен де, аузымен де зиян келтірмеген адам» деген хадиске саяды.

Баласын «ешкімнің ала жібін аттама» деп тәрбиелеген атам қазақ қай уақытта болмасын кісі ақысына үлкен мән берген. Қабан жыраудан бастап Құлтумаға дейін, Бұқар жыраудан бастап кешегі Мәшһүр Жүсіп, Әбубәкір Кердеріұлы, Дулат Бабатайұлы мен Шортанбай Қанайұлына дейінгі қазақтың маңдайына біткен даналардың сөзінен имандылық пен адамгершіліктің нұры саулай ағып тұрғанын байқайсыз. Бұл да кітаптың тақырып аясын аша түскендей. Онымен қоса кітаптың тағы бір ерекшелігі, оқырманға ой салу үшін және аят пен хадисте айтылған ойдың өміршеңдігін ұқтыру мақсатында арасында шағын діни әңгімелердің көрініс табуы. Ғибраты мол қиссалар кітаптың тұздығы іспетті.

Кітап «Ала жіпті аттама» деп аталғанымен қамтылатын тақырыптары төмендегіше болып келеді. Тақырыпқа кірместен бұрын құқық деген ұғымға жан-жақты түсінік беріліп, Ислам тұрғысынан мәні айшықталады. Бұл тұста автор жалпы айтып кетпей Аллаһ тағаланың алдындағы міндеттер, мұсылман үмбетінің ақысы, ата-ана ақысы, шәкірт-ұстаз, жұмыскер-жұмыс беруші, дос-жаран, туған-туыс, көрші-көлем, ерлі-зайыптылардың ақылары, кедейлердің байлардағы ақылары, жетімнің ақысы деп бөліп-бөліп көрсеткен. Кітапты оқып отырған адам бейне бір мына өмірді тұнып тұрған жауапкершілік ретінде көреді. Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) да әрқайсыларың қарамағыңдағылардан сұраласыңдар демеді ме? Автор осы хадиске сүйеніп құқық ұғымын тағы тарқата түседі. Мұсылманның мұсылмандағы ақысы деп қаламын жай ғана сүйкей салмай, мемлекет ақысының үлкендігін, парақорлықтың күнә екенін, халықтың көз жасына қалған адамның екі дүниеде де бақытты болмайтынын тағы да баяндай түседі. Дәл осы тақырыпшалар қазіргі қоғам үшін өте қажетті сабақ дер едік. Өйткені белгілі бір ұжымды басқару мен мемлекет тарапынан іс жүргізу біле-білген адамға үлкен жауапкершілік жүктейді. Тақырыптарды оқып отырған оқырман мансаптың жетістік емес, жауапкершілік, артықшылық емес, ауыртпалық екенін көреді. Алда-жалда шариғатқа томпақтау тиетін қадамға барса, тұтас халықтың ақысын арқалайтынын бағамдай түседі.

Кісі ақысының көп сақтала бермейтін бір жері сауда ісі. Автор бұл жерді де назардан тыс қалдырмаған. Саудадағы алдап-сулаудан бастап, пайыз, ұрлық, құмар ойын сынды мәселелерге қатысты аят-хадисті алдыңызға табақтай тартады. Кісі ақысы осылайша талданып келіп, жанама түрі де келтіріледі. Уәдеде тұру, қоршаған ортаға зиян келтірмеу, тіпті ысырап етпеу керек екені сөз болады.

Нағыз мұсылман қолындағы бар байлығы мен мүмкіндігін Аллаһтың бергені деп түсініп, оның ақысын береді. Оның ақысын беру дегеніміз – Аллаһтың разы болар ісіне қолданып, мұсылмандардың игілігіне ұсыну. Мұндай мысалдарды білімнің ақысы, жүрген жол мен тұрған жердің ақысы, уақыттың ақысы деп көрсетеді.

Кітапта адамзат ақысына қатысты тек тыйымдар ғана айтылып қоймай, кісі құқын бұзып алған жағдайда не істеу керек екені де аят-хадистерден алынып алдыңызға тартылған. Алдыменен кешірім сұрап, ол кісінің разылығын алу керек екені, тек онымен шектемей Аллаһқа тәубе ету керектігі сөз болады. Бұл жерде өзгеге ақысы кеткен адамның ақысын алуға құқылы болғанымен, шама келгенше кешіре білгені жөн дейді. Аллаһ тек кешірімді құлдарына кешірім етпек. Оның үстіне Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) мұсылман мұсылманға үш күннен артық кек сақтамайды дегені бар. Біреудің кемшін тұсын бетіне салық қылмай, шама келгенше көз жұма қараудың абзал екені айтылады.

Тәуелсіздігіміздің жиырма жылдығы қарсаңында жарыққа шығып отырған бұл кітап тек руханиятымыздың ғана емес, ой еркіндігі салтанат құрған демократиялы қоғамымыздың да жетістігі деуге толық негіз бар.

Лайым дініміз аман, жұртымыз тыныш болсын!

Баспадан

Кіріспе

Адамзат баласы жаралғалы бері пайда болған барлық дінде мына бес нәрсе қымбат саналған: әуелгісі – дін, екінші – ақыл, үшінші – ұрпақ, төртінші – жан, бесінші – мүлік. Адам баласының жаратылысынан бар бұл құндылықтарды иләһи діндердің қай-қайсысы болмасын қорғауды басты міндет деп білген. Ендеше, ғасыр табалдырығында ел болып бесігімізді түзеп, етек-жеңімізді жинасақ деген жұртымыз дініне шөліркегенде шөлін басып, алдындағы белес белдердей болған иләһи қағидаларды айналып өтуі мүмкін емес.

Діни сенім және ар-ождан бостандығы – адамдардың рухани қажеттілігін өтеуіне, өз сенімін таңдауына, оқып-үйрену мен ғұрыптық шараларды атқару құқықтарын іске асыру кепілдігіне ие. Жөні мен арнасын таба алмаған, сөз бостандығы тимеген, не мемлекеттік мүдде, не дін тұрғысынан діңгекті сенім ұстанбаған жұрттың ендігі жай-күйінен өзгеше үдеріс, ерекше толқыныс күту оғаш көрінетін сықылды. Сондықтан да ақыл-ой, сөз еркіндігі адами құндылықтарды сақтауға, өз көзқарасын ашып айту құқын қамтамасыз етуге бағытталған. Мұнымен не айтқымыз келеді? Дүрбелеңге толы дүниеде имандылыққа үйіріп, адамгершілік құндылықтарға жүгіндіретін, жанды жылытып, көкірек көзін ашатын ақиқаттың қайнар бұлағы - Ислам әлеміне күллі жұртшылықтың аңсары ауа бастағаны анық көрінді. Себебі, азғындықтың арбауына түскен адамзат баласының иләһи ақиқатқа деген қажеттілігі күн санап біліне бастады. Сондықтан да, мына дүниеде хақ жолдан айнымас үшін неден арылып, неден қорынбақ жөн, нені ұстанып, нені мақсат тұтқан ләзім? Көкейде көксеген осы сұрақтардың жауабын қолыңыздағы кітаптан таба аласыз. Бұл еңбектің негізгі мазмұны кісі ақысы төңірегінде өрбиді. Бүгінгі таңда елімізде діни әдебиеттің қарасы молайып, азды-көпті еңбектер жарыққа шыққанымен, кісі ақысы турасында келелі еңбек жазыла қойған жоқ.

Алты бөлімнен тұратын бұл кітап құқық түрлері, кісі ақысының ислам дініндегі орны, қоғамдық ортадағы кісі ақысы, мұсылманның бір-біріндегі ақысы, сауда ісіндегі кісі ақысы турасындағы мағлұматтарды кеңінен қамтуда. Кітаптың мәлімет көзі араб, түрік әдебиеттерінен бастау алғанын, әсіресе кәдемізге жараған осы саладағы бірден-бір жүйелі еңбектердің Мұхаммед ибн Абдуссәламның «әл-Хуқуқ фил-Ислам» (Дарул-мәшайық, Талибия, 2008) еңбегі мен Ахмет Керем Севердің «Кул хаккы» (Ышык йайынлары, 2009) кітаптары болғанын тарапымыздан ескертіп өтпекпіз.

Исламның көкжиегінен шапағат күтетін көзі қарақты оқырмандардың Исламның мұрасына, Құранның құнарына ұмтылуы да - осы орайда түсінікті талпыныс. Имандылыққа, кісі ақысын жемеуге, адам құқықтарын табан астында таптамауға шақыратын ақыл толғамы Исламмен астасқан бұл еңбек «мен мұсылманмын» деген әр жанның қолында жүрмегі ләзім.

Сонымен кітаптың әлқиссасы кісі ақысымен басталады дедік. Кісі ақысы дегеніміз – адамзатқа ортақ, заңсыз қол сұғуға болмайтын мүліктік және мүліктік емес құндылықтар мен игіліктер және жеке тұлғаның басқа адамдар алдындағы міндеттерін белгілеуші өлшемі болып табылады.

Қалыптасқан қоғамда өмір сүретін әрбір жеке тұлғаның (индивидтердің) мүддесі, көзқарасына тән сұраныстары әр алуан өрбігендіктен, адамдар арасында пікір қайшылығының туындауы заңды. Осы орайда жеке тұлға қалыпты өмір сүру үшін өз мүддесін басқалардың көзқарасына орайластыруға мәжбүр. Міне, содан барып қоғам мүшелерінің ортақ өмір сүру ережесіне сәйкес құқықтары мен жауапкершілігі пайда болады.

«Бір-біріңнің малыңды нақақтан-нақақ жемеңдер. Сондай-ақ, адамдардың малының бір бөлігін негізсіз жейтіндеріңді біле тұра, билерге пара беруге ұмтылмаңдар» («Бақара» сүресі, 188-аят).

«Шынында, адамдарға әділетсіздік қылып, жер жүзінде кесірлігімен шектен шыққандар жауапқа тартылуға лайық. Міне, солар үшін жантүршігерлік азап бар» («Шура» сүресі, 42-аят).

Тәйірі тоғышар пенде Жаббар Иенің осыншама бұйрықтарын біле тұра, қасақана әрекеттерге баруы мүмкін. Алайда тіршіліктің ащысы мен тұщысын білетін, даналығын көзге тосып, маңдайына басып тұрған Ислам қағидаларын шынайы көңілге тоқыған мұсылман баласы кісі ақысына қырағы қарайтыны анық.

Жақсылыққа болысу («Мәида», 2-аят), Аллаһқа иман келтіру және ғибадат ету («Бақара», 21-аят), Аллаһқа, пайғамбарларға және басшыларға бағыну («Ниса», 59-аят), Аллаһқа берген сертті орындау («Нахл», 91-аят), жетімнің малын жемеу, әділдіктен айнымау, кісіге шамасы келетін істі ғана жүктеу, жақындарының емес, шындықтың сөзін сөйлеу («Әнғам», 152-аят) сынды қасиеттер адамзаттың еркіне берілгенмен, бұлар - Аллаһтың адам баласынан күтетіні. Және де бұл адамзаттың мойнындағы Аллаһ тағаланың құқы болып табылады.

Хазірет Алидің (р.а.) айтуынша, діндес бауырларымызбен, сондай-ақ өзімізбен терезесі тең мұсылман еместермен де тату-тәтті өмір сүру, адамзатқа тән ортақ құқықтарға адал қарау кісі ақысына деген құрмет болып табылады. Кісінің Аллаһ алдындағы құқын орындауы мүліктік және жақсы амал мен ғибадат арқылы іске асады. Демек, мұсылманның ғибадаты мен іс-әрекеттері - адамзаттың ортақ ақысы және Аллаһ алдында атқарылуы тиіс міндеті. Сондықтан кез келген пенде өмір сүру дағдысында аталған екі құқықты тіршіліктің басты қағидасы деп тануы шарт. Мұндайда:

Айтқан сөзге түспеген,

Жаман емей немене?

Сұрағанда бермеген,

Сараң емей немене?

Кісі ақысын көп жеген,

Арам емей немене?

Іштегі сыр Аллаһқа мағлұм,

Сыртындағы құлығы

Амал емей немене?! – деп үлкен жолдың үлкен сөзіндей болған Бұқар бабамыздың ғақлия жырлары ойға оралары сөзсіз. Әл-ауқат, байлық, тоқшылық жақсы шығар, дегенмен жан бағу емес, ішіңдегі «жанды» сақтау, рухани тұрғыдан жұтаңдыққа түспеу одан да қайырлы екенін ұмытпаған жөн. Бұрынғы заман қандай, қазіргі заман қандай? Жаһанданудың біз зерделеп үлгермеген заңдылықтары мен ережелері қаншама?! Сондықтан осындай күрделі кезеңде өзгенің арына қол сұғып, қол сұққанда да мол сұғып, жаһанды жалпағынан басым жүрсем дейтін пасық пейілдің парқына жетпей, діни шарттарға келгенде табанымыздың жиі таятыны жасырын емес. Ендеше, осындай келеңсіздіктерден аулақ жүруге үндейтін, ұлттық нақышы айқын, дәйекті еңбектердің кешенді түрде кеңінен насихатталуы Ислам дінінің өркендеуіне қосылған үлес деп білеміз.

Бұл еңбек тікелей Аллаһ тағала мен пайғамбарымыз Мұхаммед (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) тарапынан жеткізілген тыйымдар мен әмірлерден құралған. Аллаһ пен елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) айқындаған заңдар жүйесі кісі ақысының ауқымын құрайды. Мүминге тән жауапкершілік пен өмір сүргісі келетін әркімнің бұл құқықтарға мұқияттылық танытқаны абзал.

Қысқасы, қазынасын ішіне бүккен Құран қағидаларымен басталып, ізгіліктің, мейірімділіктің, ибалықтың туын желбіретуді көксеген бұл еңбек қалың оқырман қауымның көңілінен шығады деген үміттеміз.

Ұяттың иман қабы дер,

Имандыда ұят бар.

Көпшілікке жаққан жан,

Басына жаққан шырақ бар.

Фәни тұрмақ бақида,

Міне-тұғын пырақ бар.

Ешкімнің хақын жемеңдер,

Артында оның сұрақ бар.

Қабан жырау (1733-1824)

І Бөлім

ҚҰҚЫҚ ТҮРЛЕРІ

Кісі ақысының Ислам дініндегі орны

Исламда адам құқықтарына баса мән берілген және адам құқықтарының сақталуына барынша жағдай жасалған. Аллаһ тағала Құран кәрімде былай дейді: «Бір-біріңнің малыңды нақақтан-нақақ жемеңдер. Сондай-ақ, адамдардың малының бір бөлігін негізсіз жейтіндеріңді біле тұра, билерге пара беруге тырыспаңдар» («Бақара» сүресі, 188-аят).

Келесі бір аятта: «Уа, мүминдер, күмәнның көбінен сақтаныңдар. Өйткені, күмәнның кейбірі - күнә. Бір-біріңнің құпияларыңды жария етпеңдер, біреуді біреу ғайбаттамасын. Өлген туыстарыңның етін жегенді қалайсыңдар ма? Әрине, оны жек көресіңдер. Расында Аллаһ тәубені қабыл етуші, ерекше мейірімді», – делінген («Хужурат» сүресі, 12-аят).

Қалай болғанда да адамдардың құқығын аяқ асты етіп, оларды жәбірлегендер қиянатшылдар санатына жатқызылған. Құран кәрімнің көптеген аяттарында мұндай кесапаттардан сақтандырып, оларды жан түршігерлік азап күтетінін жеткізген: «Шынында адамдарға әділетсіздік жасап жер бетінде кесірлігімен шектен шыққандардың жауапқа тартылуы лазым. Міне, солар үшін жан түршігерлік азап бар» («Шура» сүресі, 42-аят), «Қиянатшылдардың орны қандай нашар!» («Әли Имран» сүресі; 151-аят), «Сондай-ақ залымдар үшін жәрдемші жоқ» («Мәида» сүресі, 72-аят), «Естеріңде болсын! Аллаһтың қарғысы залымдарға тиеді» («Худ» сүресі, 18-аят).

Пайғамбарымыз Мұхаммед (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) те бұл туралы: «Бір-біріңді күндемеңдер, алушыларды дауластырмаңдар, бір-біріңді жек көріп, алакөзденіп, сырт айналмаңдар. Біреудің саудасының үстіне килігіп бұзбаңдар. Дін жолында тату-тәтті бауыр болыңдар. Мұсылман мұсылманға бауыр. Кісі бауырына қиянат жасамайды, жек көрмейді, қажет болған жағдайда қол ұшын береді және оны кемсітіп қорламайды», – дей отырып, үш қайтара жүрегін нұсқап: «Тақуалық, міне, мұнда. Кісіге мұсылман бауырын кемсіткені күнә ретінде жеткілікті. Мұсылман үшін әрбір мұсылманның қаны, малы және ары харам және қасиетті аманат іспетті»1, – деген еді..

«Мұсылманның мұсылман бауырына жасар бес түрлі ізет-міндеті бар. Олар: амандасқанда