Енді сұрақ! Тәрбие деген ұғымды қалай түсінеміз? Ата-ананың көпшілігі мұны: сынау, мінеу, ұрсу, жақсы амалы үшін марапаттап, жаман тірлігі үшін жазалау деп біледі. Қазіргі кезде «баланы тек мақтай беру керек» деген жаңаша техника пайда болды
«ештеңеге зауқым жоқ» оқушыға сабақ беру өте қиын. Ата-анасы бар жағдайын жасап қойған. Мемлекет те мектептің материалдық-техникалық, кадрлық әлеуетін жақсартуға күш салады. Бірақ балалардың оқуға, өмір сүруге деген құлшынысы күн санап солып барады.
Шынымды айтсам, проблеманың 90 пайызын ата-ана тудырады. Олар балаға дербес болмыс, рухани потенциал, ерікті жаратылыс деп қарамайды. Интеллектісін ұштай берсек, болашақта мол ақша табатын «машинаға» айналады деп ойлайды. Мұндай кесел көзқарас балаға кері әсер етеді. Рухани болмысы бітелген бала бір күні атаанасының «бас ауруына» айналады.
2010 жылы Түркістан облысының бір ауданында оныншы сынып оқушысы өзіне қол жұмсап қайтыс болды. Ауыл халқы дүрлігіп кетті. Құзырлы органдар араласып, мектепке полиция мен прокурорлар келіп, тергеу амалдары басталды. Аудандық білім бөлімі де мектеп директорын қыспаққа алып, себебін табуды тапсырды. Мектеп ұжымынан бастап, оқушылардың әрбірі жеке шақырылып тергелді. Нәтижесінде бір қыз: «Мен оның неге өлгенін білемін. Химия сабағы өтіп жатқанда пәленше ағай оған сабақ оқымағаны үшін ұрсып, оқушылардың көзінше басынан сызғышпен бір ұрған болатын. Мен білсем, ол соған ашуланып, депрессияға түсіп, өзіне қол жұмсап отыр», – дейді. Әрине, прокурор жерден жеті қоян тапқандай қуанып, «қылмыстың себебі ашылды», – деп жоғары жаққа есеп беріп жатты. Мұғалімнің одан кейінгі тағдырынан бейхабармыз. Бірақ біраз қыспаққа алынғаны анық. Жұмыстан босатылады. Баланың атаанасы тарапынан ұрыс естиді, қарғысқа қалады. Бәлкім, «суицидке итермелеу» (доведение до суицида) бабы бойынша айыпталып, шартты жаза да кеткен шығар. Бірақ біз үшін қазір маңызды болып отырғаны басқа мәселе. Осыдан жиырма-ақ жыл бұрын мұғалімдер шектен шыққан тентекті, керек десең, сабап та алатын. Бірақ одан дау тумайтын. Себебі сол кездегі қоғамдық түсінік бойынша ұстаз әманда дұрыс айтады. Бір қызығы, сол тентектер есейген соң өздерін сабаған ұстаздар жайлы: «Сол шапалақтың арқасында адам болдық», – деп той-томалақта естелік айтып отырады. Солардың ешбірі қорланып, депрессияға түсіп, өзіне қол жұмсаған жоқ. Енді бұл сұрақты логотерапия бойынша талдап көрейік. Жаңағы суицид оқиғасында мәселеге төрелік айтуды прокурор мен полицияға емес, логотерапевтің қолына берсе қалай шешер еді? Логотерапевт алдымен мектеп директорын жауапкершіліктен босатар еді. Неге? Себебі мектеп – білім беру мекемесі. Оның міндеті – мектепке қарасты мың, екі мың балаға интеллектуалды білім беру. Ол әрбір баланың психологиялық ахуалын бақылап отыра алмайды. Бұл – тіпті мектеп психологының да қолынан келмейтін шаруа. Олар ары кетсе мінезі қиын он-он бес баланы зерттей алар. Ал мың оқушының психикалық жай-күйін бақылап отыру мүмкін емес. Логотерапевт тіпті оқушыны сызғышпен ұрған мұғалімді де жауапкершіліктен босатар еді. Әрине, ұрып-соғу – ескіліктің көрінісі. Мұғалімнің ондай амалға жүгінуі үлкен қателік. Бірақ бұл жерде баланың өзіне қол жұмсауына ұстаз тікелей жауапты емес. Себебі оқушы сыртқы соққыдан емес, ішкі бостықтан өлді. Құзырлы органдар мен психологтардың да кемшілігі – осы мәселені ескермейтіні. Бұл жердегі мұғалімнің сызғышы – СЕБЕП. Ал СЕБЕП мың түрлі бола береді. Логотерапия проблеманың себебіне байланғаннан гөрі субъективті НЕГІЗГЕ үңілуді құп көреді. Сол арқылы баланың көкірегіндегі рухани қазынаны өлшемге алады. Қуыс кеуде тип бүгін ұстаздан таяқ жемеген болса, ертең көшенің әлімжеттігіне немесе жауапсыз махаббатқа шыдамай өліп кетуі әбден мүмкін еді. Достарына ренжіп қалып, ҰБТ тапсыра алмай қалып, қызымен ренжісіп қалып, әскердегі тәртіпке төзе алмай, өзіне қол жұмсайтындардың көбейіп кеткені осыдан. Адам
Онтос» ежелгі грек (ontos) тілінен аударғанда «Бар болып тұрған нәрсе, алғашқы экземпляр» деген мағынаны білдіреді. Бұл танымды сіңірген адам біреуге ақыл айтып, мораль таңып шаршамайды. Бірақ өзі бүкіл мораль-құндылығын тұтынып жүреді.
Геттинген университетінің нейробиологы Геральд Хютер «менталды денсаулық» жайлы баяндама жасады. Ол биологиялық көзқарас жағынан шабыттың адам нанғысыз ғажайып рөліне тоқталған. Баяндамадан үзінді: «Біз мимен қанша көп жұмыс істесек, ми сонша жақсы дамиды деп ойлаймыз. Бұл – қате пікір. Миды неғұрлым шабытпен пайдалансақ, соғұрлым ол жақсы дамиды. ХХІ ғасырда «шабыт» ұғымы ескірді деуге әлі ерте.
Француздың Жюль Пэйо атты ғалымы ХІХ ғасырдың соңында-ақ білімнен гөрі ЕРІК-ЖІГЕРДІҢ өте-мөте маңызды екенін қайталаудан шаршамаған: «Жаңа дәуірге дейін адамзат ұрпағы табиғатпен ұстасып, тағдырымен күресіп, өмірін өнегемен сүрген кезде ең бірінші біліміне емес, ерік-жігеріне сенетін. Біздің заманда «тіршіліктің бүкіл тәттісін сорып аламыз» деген адам ұрпағы бұрын-соңды болып көрмеген бейшара хәлге ұрынды.
1960 жылдары Стэнфорд университетінің профессоры Уолтер Мишель бастаған психологтар бір топ бүлдіршінге ғылыми эксперимент жүргізді. Бұл зерттеу «Зефир тәжірибесі» деген атпен танымал болды. Ғалымдар баланың құмарлыққа қарсы тұрып, рақатты кейінге ысыра алатын қабілетін тексергісі келді. Әр баланың қолына бір-бір тәтті зефир ұстатады.
Баланы осы екеуіне ұрындырмай өсіру – өткір алмастың қырымен жүріп өткендей шеберлікті қажет ететін шаруа. Оң жаққа ауып кетсең де, сол жаққа ауып кетсең де астыңда терең құз жатыр. Аман алып өтудің жалғыз жолы
