автордың кітабын онлайн тегін оқу Публицистика
КҮРЕСТІҢ ТҮЙІСІНДЕ
Қырман - толқыған адам теңізі. Тізбектеліп, біріне - бірі иегін арта тіркесіп тұрған маялар мойнын созып адам толқыны - теңізден аса қарап тұр.
Әлдененің... қара шойын денесінен шып-шып аққан ащы тердің, үңірейген жез тамақ көмекейден лақылдап атқан құсықтың, екі бүйірінен демін алып тулаған жүрегім мың құбылысынан шыққан ырғақты күйді адам толқынының шуы әкетіп, басып кетіп, кесіп тастап тұр.
Сағаттай соққан күш пен күрес толқыны.
Жалданған маялар. Күрес күшін жырлап тұрған комбайнға баулар допша лақтырылып жем болып жатыр.
Жардан құйылған судан сарылдап жатқан бидай. Оның әрбір тамшысын өлшеп, таразының қуанышты тілін естімей біліп тұрған кірші.
─ Бригадир қайда? - деді қара мұрт дембелше келген алақан көз жігіт. Қырман ерлері үндемеді. Кейбіреуі нығызданып, емірене басып жүрген басқармаға көздерінің ұшымен бір қарап, қайтадан ісіне кірісті.
Бригадирді таба алмай Бексұлтан қосқа қарамай кетті.
Бригадир жоқтығын пайдаланып Бекен тынышын алып, қабағын кернеп жүрген ұйқының жетегіне еріп, жүгіріп маяның үстіне шықты, етбеттеп жата қалды. Бірақ күңкілдеген дауыс бүйірінен түртіп еріксіз басын көтерді.
Бригадирді тапқан басқарма мен Руднов қырманға беттеп келеді.
─ Балқожа, сендердің қарқындарың әлі де мүшелерінің ұйымдасып істемейтінін көреді -деді басқарма Бексұлтан.
─ Арамызда жік бар, жікті бастаушылар бар. Содан барып, сен саларда мен салар туып отыр - деді Балқожа. - Шаяхметов «бригадир басқара алмайды» деп көпшілікті азғырып, соңына ертіп алып маған қарсы қойып отыр.
─ Жарайды, оны тексереміз - деді Бексұлтан бір иығын көтеріп қойып.
Бұлар аяңдап комбайнға келді.
Комбайншы Руднов комбайнның желкесіне мініп алып, барабанщиктерге команда беріп тұрды.
─ Сал тезірек! Қимылда!
Қара тер жұмысшылардың маңдайларынан саулап ағып, мұрнының ұшынан мөлтілдеп омырауларына тамып жатты.
Айырдың ұшымен шаншылып түскен баулар екпінімен комбайнға барып жоғалып жатты.
─ Шаяхметов, бас ходқа! Бұл не босаңсып кеткендерің - деп комбайншы Руднов бір айқайлап қойды.
─ Ал, еріңдер! – деп Шаяхметов қасыңда тұрғандарға айқай салды.
─ Жолдас Руднов, мына Шаяхметов қалай icтейді? - деді Бексұлтан.
─ Комсомолдың екіншісі - деді комбайншы Руднов.
Бұл сөз бригадирдің жүрегіне шаншудай қадалып, денесіне мұздақ жүгіртіп Рудновтың екінші жарына шығарды.
Қырман басында ат жетектеп жүрген екі бала қолын былғап, айқай салды.
─ Великанов, Великанов!
Көк жорға машинамен сырғытып біреу келіп түсе қалды.
Айғай-шуға кеп, беріле қоймайтын Шаяхметовтің «Великанов» деген дауыс сөзімен тұрып қалғандай жалт қаратты.
Великанов - саясаттық бөлімнің комсомол жұмысын басқаратын ұзын бойлы, қыр мұрын жас жігіт.
Келе салысымен:
─ Е, басқарма, қарқын қалай? «Қызыл егіс» қашан бітеді?
─ Бітіреміз ғой! - деді басқарма.
Әңгіме ұзаққа созылған жоқ, түскі тамақ басталды. Ең соңынан сырдың түйінін шешкендей Великанов пен Шаяхметов келді. Киіз үй, ыдыс-аяқ.
Жағалай әрбір керегенің түбінде өз астарын өздері жұтып, ұрысқан кісідей үн-түн жоқ колхозшылар отыр.
─ Е, сендердің, ортадан ұйымдасқан тамақтарың қайда?
─ Мынау не! Бригадир қайда? Шақыр бері - деді қызарып Великанов.
─ Мен мұнда, жолдас начальник - деді есіктен кіріп келіп Балқожа.
─ Сен әнеукүні тамақ ортадан жеп едің ғой. Өзінің қолына үлестірген бергенің не?
Бригадир ұсталған тұтам құйрығын Великановтың уысынан жұлып алғысы келді.
─ Жоқ... е... е... осылай – деді.
─ Не осылай? Басқарма, нені бақылап жүрсің?
─ Бұл бригадирдің шығарған заңы ғой! - деп Шаяхметов кимелей сөйлеп, сөзді бөліп жіберді.
Отырған үйдің ішінде жиылыс ашылды. Бригаданың жұмысы турасында баяндама және комсомол тобынан Шаяхметовтың қосымша баяндамасы болды.
─ Кәне, қырман басынан қызылдай, өлшенбей тұрғанда біреулерге бидай бердің бе? - деді Великанов шүйліге түсіп.
─ Кімге бердің?
─ Су тасушы Айтбайға...
─ Және, ана кімге бергенің ше...
─ Иә, 60 келеграмм бердім.
─ Соларға бергенде, қалай бердің, еңбеккүніне қарай бердің бе?
Бригадир үндемеді.
─ Бергеніне документтерің бар ма?
─ Қажұғын өзіммен аталас, сондықтан, алғаның еш уақытта жасырмас дедім. Жүсіптен қолхат алуға ұмытып кетіппін.
─ Сенің берген бидайларыңның тізімі бар ма?
─ Бар - деді бригадир. - Әй, тұр, алып келші! Әңгіме десе аузы ашыла тыңдайды - деп баласына жекіріп, ашуын содан алғандай болды.
Бала жүгіріп екі тізімін алып келді. Тілімізде екі жүздей адамның атына бес-алты күнге әр жанға 3 килодан бидай берілуі жазылған.
─ Мұның не? - деді помполит.
─ Бұл колхозшыларға беріліп отырған күнделікті астықтың тізімі - деді бригадир.
─ Бергенде қалай бердің, күнделікті соғылған астықтың 10 - 15 процент есебінен әр колхозшының еңбеккүніне қарай бердің бе?
─ Иә!
─ Ендеше, Шаяхметовтың қанша еңбеккүні бар.
─ 350.
─ Жұпардың ше!?
Бригадир жер шұқыды..
─ «Иә» деп көз бояғың келеді. Астық өлшенбей жатып қырманның басынан береді екенсің, ал сен оның 15 процент есебін қайдан білесің?
─ Пурсентіңді білмеймін, шырағым, әйтеуір, еңбеккүнге қарай береміз.
─ Олай болса неге жанның бәріне бірдей үш килодан беріп отырғансың, жоқ, әлде сенің бригадаңда жанның бәрі бірдей істейді ме?
─ Иә... жоқ, руды қайтейік, бәріміз колхоздамыз ғой.
─ Ал, енді астықты осылайша үлестіруді не дейміз, жолдастар - деп помполит колхозшыларға қарады.
─ Авансы - деді бригадир жұлып алғандай.
Помполит бригадирге біраз салмақты көзбен қарап тұрды.
─ Бұл авансы емес - деп жан-жағына қарады да - паек, паек, байдың, құлақтың жалшысына беретін нәрсесі - деді помполит.
─ Паек! - деді күбірлеп өзіне-өзі есік жақтағы біреу.
─ Әйтеуір, бәрі де еңбек етіп жүр ғой, үш килоға тұрарлық еңбеккүні бар шығар, артынан есептеп шығара жатармыз деп жанының бәріне бірдей беруге бола ма? Жалқау Бекен неге аз алмайды, екпінді Тоқмырза неге көп алмайды? Комсомолдар қайда?
Қырман басында өлшенбей тұрған астықты үлестіруге кімнің қақысы бар? Жолдастар астық алдымен үкіметке тапсырылуы керек. Бірақ сонымен қатар күнделікті қырманнан 10 - 15 проценттейі еңбеккүнге қарай колхозшыларда беріп отырылуы керек. Сен, Тоқмырза, тынбастан маңдай терін тамшылап, адал түрде күніге еңбек етесің, саған жалқау Бекенмен бірдей береді. Сені құрметтегені қайда, екінші еңбегіңді бағалағаны қайда? - деп помполит қолын шошайтып Тоқмырзаға қарады.
Тоқмырза біраз көтеріліп қойды. Бекен бір колхозшының тасасына таман сырылып отырды.
─ Тығылма, қарабет! Қара, бұл арада келіп ұялуын - деді Жұпар Бекенге.
Үстел басы тәртіпке шақырды. Помполит қояннан көз жазып қалған қаршығадай алақтап колхозшыларға қарап біраз тұрды.
─ Жақсыбай, сенің қанша еңбеккүнің бар? - деді помполит есік жақтағыға қадалып.
─ Қайдан білейік, шырағым, өзім хат танымаймын, еңбеккүн - ат үстінде жүрген балалардың ісі. Біз жұмысымызды білеміз - деді Жақсыбай.
─ Екпінді түрде, адал еңбек ететін болсаң, неге астықты жалқаулардан көп бер деп талап етпейсің?
─ Біздің міндетіміз - жұмыс істеуді білу, басқасын не қылайық, бергенін аламыз.
Помполит төс қалтасын сипады. Қолы Москвадан жүрерден алған куәлігіне тиді, есіне Қазақстанға келерде комиссиядан өткен, комиссияның сұрауына берген жауабы, уәдесі түсті.
Жоқ, жерден тығылып, булығып қалған помполит Великанов сөйледі.
Үй ішінде көзге ілінбейтін, тілге тиек болмайтын, қолға білінбейтін бір өзгерек пайда болды. Помполит Великанов сол өзгеректі тауып алғысы келгендей отырғандарға жағалай көзін жүгіртті...
Бес минуттан кейін, жұмыс сағаттай соғып, қайтадан жүре бастады. Жаңа айтылған сөздер электр болып қырманның барлық тарауына, тамырына қуат бергендей болды. Біз «Кішкене Долбы» колхозына келе жатқан жолда помполит Великанов жолдас:
─ Мені жазбаңдар - деді қызарып. - Мені топтың ортасында партияға берген уәдем есіме түсіп, орындай алмай қалам ба деп сасқанымды жазасыңдар ма?! Жазбаңдар –деді.
Бірақ күрес туралы әңгіме осылай болды.
Көкшетау 1933.
ӨМІР КЕЛБЕТІ
Күн тас төбеде. Күйдіріп барады. Долбы жайлауының, қапырық ыстықтан тынысы тарыла түскендей. Алыста ойнаған сағым қаланың белдеуден ақ теңізге айналдырып жіберген. Қала ауада қалықтап тұр, біресе жоқ болып кетеді, біресе жарқ етіп көрініп қалады.
Долбы аулынан шалғайлау жерде, қадала қараған күн көзінен тозаңы бұрқырап көрініп жатқан кең далада, шылбырынан қазыққа байлап кеткен аттай бір жалғыз ағаш тұр.
Жетектеген жеті жасар баласы бар әйел қара жолмен келе жатыр. Күннің қайнатқан ыстығына шыдай алмай, пана іздеген олар жалғыз ағашқа бұрылды. Жалғыз ағаштың саясында ғана ілби соққан самал бар. Күннің шақыраюынан зәресі қалмаған дүниеден бар рақат пен бақыт жалғыз ағаштың саясына тығылыпты.
─ Апа, су...
─ Су - деп зар қақты бала. Көзден моншақтап жас ақты, тұқылын ұстап келе жатқан әйел, қапырықтан тынысы тарылып, қарманарға дәрмені болмай жатқан сахраға мұңая қарай тұрып:
─ Жылама, балам, жылама! Жылағаныңды біздің ауылдың жайлауын қоныс аударып келгендерге тартып әперемін, өзімізді қуған, сақал-мұртын күзеп тастаған, орыс естіп қалар да, сені алып кетер. Жылай берсең, ол келіп қалады - деп баласын қорқыта сөйледі.
Өзінің де жылағысы кеп тұр, бірақ қапырық кептіріп жібергендей - ақ көзден жас шықпайды...
Долбы жайлауындағы төбенің қонысқа жайлы беткейінде - Костомаровка поселкесі. Онда орыс, қазақ колхоздарының колхозшылары тұрады.
Қараңғылық қоюлана түсті. Табиғат ұйқыға кіріскенімен, Костомаровканың таңы жаңа атып, күні шығып келе жатқандай қауырт қимыл үстінде. Өмір тоқталған жоқ, - қараңғыда өмір сәулесі ерекше көзге түспей ме!
Біз поселкеге түн қараңғылығын жамылып, дағдарыссыз ұрлана кірді.
Түнгі сағат 11.
Комсомолдардың жұмыстан оралуын тосып отырмыз. Әлі жоқ.
─ Олар жұмыс істеп жатқанында, біздің бүйтіп отырғанымыз бір түрлі жарасымсыздау – ау - деп зәреңді МТС - ының помполиты. Великанов қысылып отырғанын дауыс реңінен танытты.
Біз қырманға бет қойдық. Жол қысқартпақ және жағдаймен таныстырмақ ниетпен Великанов:
─ Көктемгі егісте «Кішкене Долбының» комсомолдары түгел бәйге алды. Астықты қырманнан элеваторға дейін комсомол дозорларымен қалай жеткізетінін өз көзімен көретін, оның не екенін сонда түсінесің - деп бір түйіп қойды.
Таңданарлық бар жай, «Қызыл әскерге» келгенде бізді колхозшылар жан-жағымыздан қоршап алса, ал мұнда бізге ешкім назар аудармайды, әрқайсысы жұрт тұрған алып машинаның тетігі сияқты өзінің жұмысын білуде. Біраз аялдасақ та алақтап, жұмыс адамды немесе бірге істеген жұмыс қарқынын бәсеңдеткен адамды көре алмадық. Бәрі де қауырт қимылда.
Әлі күнге дейін қырман басындағы бір қалыптан танбаған қуанышты еңбек шуы құлағымнан кетер емес.
Біз комсомол тобының ұйымдастырушысын тауып алып, әгімелескенімізде, ол:
─ 1912 жылы патша озбыршылары бізді ата - мекенімізден қуып, оны қоныс аударушы орыстарға тартты. Біз босап кеттік. Совет өкіметі орнағаннан кейін біз туған жерге қайта оралдық, орыстардың өзі шақырды. Колхоз ұйымдастырдық. Бізден бұрын құрылған «Жаңа өмір» колхозы көп көмектесіп, жұмыс жайын түсінуге, колхозды нығайтуға жәрдемдесті те берді, күні бүгінге дейін қолғабыстан тартынбайды - деп разы көңілді тиегін ағытып, қошеметін сезіп теуіп жіберді.
Жиналысқа он үш комсомол жиналды.
Астық ору, оны мемлекетке тапсыру процесі комсомол күнімен бақылауға алынған. Нұрхан мен Орынбек маядан бау тастайды, Әбділда комбайнға жем береді. Құлтай -қарауыл. Берджул, Өмірзақ - комбайншы, Аймақан - астық бригадиры. Күләш -молотилкада...
Комсомолдар осындай қызу жұмыста. Олардың тіршілігінің тұтқасы - еңбек. Олар қас қарайып, көз байланғанда бес минутқа жиналып, кімнің не және қанша істегенін талқыға салады. Артық-кемді сараптайды.
─ Біздің комсомол ұясы - колхоздағы еңбектің ұйытқысы, жауынгер штабы! Өйткені бізде партия ұясы жоқ - дейді колхоз бастығы.
Біз далаға шықсақ, таң атып келеді екен. Комбайншы Өмірзақтың қора-қопсысы жалғыз ағашқа жапсарлай салыныпты.
─ Менің өмірім есімнен кетпейді - деп бастады өзінің жарқын сөзін комбайншы - ол кезде бұл ауыл болмайтын. Мына жалғыз ағаш көрінген кең даланың иесіне ұқсап жападан -жалғыз тұрушы еді. Әлі есімде, 1912 жылы мен шешеммен жаяужалпы келе жатып, қайнаған күн кезінен таса іздеп, осы жалғыз ағаштың саясына тығылғаным. Қазір мен -комбайншымын, екі балам бар - деп көкірегін кере дем алып, шаттана тоқтады.
─ Жүріңдер,біздікінен сусындап шығайық - деді Әбділда.
─ Жоқ, біздікіне барайық. Қымыз біздікінде де бар ғой - деді Күлтай жайраңдай түсіп.
─ Кімде жоқ дейсің қымыз, одан да біздің түтін түтеткен жерімізді көріңдер - деді Берджул.
Қымыздан тартылған ба қазақ баласы! Үй жағалап ауылды түгел аралап шықтық. Сауынсыз отырған, бие байламаған үй жоқ. Қой-ешкі, сиыр өріске кеткенімен, ір үйдің есігі алдындағы тоқ қозы, лақ, бұзаулар ауылдың, тарықпай отырғандығы белгілі сияқты.
Біз үйден шығуға ыңғайланғанда. Өз қуанышымен біздің алдымызды бөгей берді.
─ Қарағым, аузымыз аққа тиді ғой. Колхоз берген қара сиырымыз, жануар, ақтан тарықтырар емес. Бұған да шүкіршілік.
Қуанышы қойнына сыймаған, бақытты өмірге еңкейген шағында кез болған ана көкірегін көтере түсіп:
─ Биыл алған тағы да үш саулығымыз бар - деп шығуға жол бергендей болды.
Жастар еңбекке аттанғанда, қарт ана түлек түрлерінен көз алмай, ұзақ қарап тұрды.
Орысшадан аударған - Т. Кәкішев.
Көкшетау - Зеренді 1933.
КЕШЕГІ ЕЗІЛГЕН ЖАРЛЫ - БҮГІН АУҚАТТЫ, МӘДЕНИЕТТІ КОЛХОЗШЫ
Демеқұл бұрын кім еді, қазір кім?
1. Бұдан 66 жыл бұрын
Демеқұлдың әкесі Таңсық деген кісінің қырық тесік, ырымға бір бүтін жері жоқ, кішкене ғана қара лашық үйі болады екен. Ол кезде ел малдың жанына жайлы, есебі мол жерді қуалай көшіп-қонып жүретін кез. Әкесі Таңсық - Байсал байдың жалдап алған малайы. Үнемі Байсалдың қойын барып, соларға қайтсем жарам деп жүретін көзі екінші жағынан, артынан ерген жан жолдасы - кемпірімен жалғыз Демеқұлына киім, тамақ тауып берудің тіршілігі.
Демеқұлдың әкесінің жаман үйі көктем мен күздің қайғылы қара суықтарда, қораның шетінде, ауылдың күнбатыс жағына түсетін. Ауылдың шетіне қонып «ала» шыққандай болып шошайып тұру бір ғана емес, көп көшіп - қонудың бәрінде де солай болатын.
Есін біліп қалған Демеқұлға қарт әкесінің жаман лашығын өне бойы күнбатысқа апарып тігетіні неліктен екендігі жұмбақ болып көрінетін. Өйткені Демеқұлдың әкесі - Таңсықтың үйі, Байсал байдың басқа да малшыларының үйінен ерекше белінің, ауылдың күнбатыс жағына қонатын.
Байдың қойының соңында күні өткен қойшы әкесінен бұл қандай жұмбақ екенін сұрағанда:
─ Е, балам, сен жассың әлі, не білесің, қу әкең мен жалмауыз Байсалбай не дейсің. Көбіне боран күнін шығыс жарынан сорады, ал қора төңірегіне қасқыр күнбатыс жақтан келеді. Қасқыр да қу болады, балам, қойға келгенде күншығыстан келсе иттер біліп қойып, ауыл төңірегіне жуытпайды, Көбіне иттері түсетін үйдің жанында жатады, сондықтан бұл солай. Екіншіден, байы түскір сақ болсын дейді. Мені күндіз-түні қой күзетуден шығарғысы келмейді. Балам, қой күзетем, қойды бораннан аман сақтауым керек, Міне, сондықтан біздің қара лашығымыздың қашан да күнбатыс жақта болатындығы осыдан – дейді.
Жет! жасар Демеқұл әкесімен бірге ұйықтамай таң атқанша тостағандай жыртық үйінің жаман, қирап тұрған шаңырағына қарап кірпік қақпайды.
Қара лашық үйінің төсін туырлығының арасынан жаздың ашық түніндегі жұлдыздар әдейі Демеқұлға қарап көзін алмайтындай болып көрінеді.
Соның барлығы да 66 жастағы Демеқұл шалдың, әлі де жадынан шыққан жоқ, ол жай есінде қалған, өйткені бұл дәуір - Демеқұлдың малайлық өміріне жету үшін, жеті жасынан бастап-ақ қарт әкесінің ізіне түсіп, Байсал Қостайұлы деген Қастек ауданы, 9-ауылдағы атышулы сары балақ байдың қозысын баққан әйтеуір.
2 40 жыл үңгіме қойшы болды
Демеқұл әкесімен екеуі Байсал байдың қойын баққан. Демеқұл өзі 40 жыл бойы сол байдың малының соңында малшы болды. Бірақ соншалық істеген еңбегіне Демеқұл Байсалдан бір қойдың да мойнынан ұстап, мына қой менікі деп құлағына ен салған адам емес.
─ Бұл қалайша, ол уақытта байлар малшысына 296 ақы бермеуші ме еді? - деп біз сұрай бастағанда Демеқұл шал бір күрсініп алып, «балаларым, тыңдаңдар» деп әңгімесін ағытты.
─ Барлық үй ішіміз байдың жұмысын өтеді, соның малайы болдық. Әкеміз жылқы бақты, мен өзім қойына шықтым. Ал әйелім сол байдың күлін шығарып, суын құйып, қозысын алды, қазанын асты. Осылардың барлығы да сол еңбегіне ақы алмады. Бірақ та Байсал байдың істеген «жақсылығы» 4 - 5 сауын қой береді, соның сүтін ішіп, жүнін пайдаланады. Осындай түк алмай малын баққан бір біз емес, басқа біз сияқты қарашолақ кедейлер бірқатар - ақ шығар деймін - деді Демеқұл.
Байсал байдың 3000 қолы, 500 жылқысы бар еді. Демеқұл осы қойдың артында неше жылдар бойы бір күн дем алмай өмірін өткізетін. Демеқұл қой артында амалсыз шаршайды. Дымы құрыған соң ауық-ауық отырады. Отырса, көзі ұйқыға кетеді.
Ұзынды күні ыстыққа қамалып, сусап жүрген қоралы қой, артындағы бақташысы тынышталғанда ауылға, құдыққа суға тартып кетеді. Бай мұны біліп қойшыға айып салады. Айыбы - уақытша пайдаланған қойын қайтып алады, сөйтіп, оның бала-шағасын ақтан қарады. Я болмаса абайсызда бір қойын қасқыр жеп кетсе, баяғысын тағы қолданады. Бұрынғы жүрген күннің үстіне бірер жылдар қосып қояды. Мұны Демеқұл жақсы біледі. Өмірінде жылы сөз естімей, байдың қарғысына кіріп, үй ішінен тыныштықсыз қорлықта, езілуде өмір сүреді. Осыдан бір қалыптан аумастан 40 жыл үнемі малай болады. Бұл жылдың әрбіреуі оған қайғы-шер қосып отырады.
«Шепауыз» - жұқана кедейлер мен байлардың есінде жүрген малайлардың жүрегіне оқтай қадалатын сөз. «Шөпауыз» - ол ақшалай алатын патша үкіметінің салығы. Бұл салық үйге бөлінеді де, барлық түтіннен бай, кедей демей бірдей жиылады.
Оған төлейтін малшының ақшасы қайдан болсын! Патша бұйрығынан бас тартуға заң жоқ. Онда Демеқұл сияқты кедейге тіршілік жоқ. Демеқұл амалсыздан байдан қарыз ақша алады. Бұл ақша үшін де Демеқұл Байсалдың есігіне жалданады. Үйінде бар жарағын ішіп - жеп, бала-шағасы да жастайынан малайлыққа жүреді.
«Шөпауыз» - Демеқұлдың жұлынын шығарды. Өмір бойы Байсалдың қойынын соңында жүруіне, оның үрім - бұтағы, бала-шағасы ауыр тұрмыстан шыға алмауына үлкен себеп болды. Мүсәпір шалды Байсалбайдың бұрынғысынан әрмен қанай түсуі не «шөпауыз» құрал болды. «Шөпауыз» Демеқұлдың өмірі есінде ұялап, дақ қалдырған бір ерекше дәуір болды.
4. Үйінен айрылуы
1911 жылы (бұл бұрынғыша айтқанда «барыс» жылы) Демеқұлдың әйелі өлді. Демеқұлдың әйелі Байсалдың есігінде ауыр жұмыстың азабынан ауырып өлді. Ол кісі күндіз-түні байдың қазанын асып, шайын қайнатып, байдың отымен кіріп, күлімен шығып жүріп өлді.
Демеқұл құдықтан байдың қойын суарып жүргенде, әйелі бүктеліп жанында қойнынан ұршығын, шынашағынан шүйкесін тастамай, байдың малшыларының шекпенін, байдың астық салатын қабын жамап, жабығып, шаршап жүргенде шалына қарап тым болмаса балаларын Байсалдың малайлығынан басқаға беруді көп ойлаушы еді.
Балалары тым болмаса ішуге жарымай, байдың үйінен тығып, жасырып алған талқанын болар-болмас аққа басын біріктіріп, үйіндегі маңдайына біткен кішкене ғана ескі сары табағына салып, жалғыз ғана шолақ сапты қасығымен алдына алып ауқат етіп отыратын. Міне Демеқұлдың үй іші, бала-шағасы осылай күнелтетін.
Ақырында Демеқұлдың бұл тұрмысы қабырғасына батты. Әйелінің бастапқы ойлағаны орнына келді. Үлкен ұлын Байбосын деген байға қозы бағуға берді. Демеқұлдың өзі мен әйелі Байсалдың қолында қалды да, 5 жасар кіші баласын жақын бір туысқанына балалыққа берді.
...Бір күндері ауылдың күнбатыс жағында маңыраған қой қорасының шетіндегі қалқиып тұрған Демеқұлдың бас көлеңкесі (үш), оның ішінде бар мүлік: жалғыз қасық, табағы, құлақты бақыры - барлығы да тозып жоқ болып кетті. Демеқұлдың үйінің жоқ болуына кепіл берген ешкім де болмайды, үйі тұрсын оның балаларын да сөз еткен жан болмады. Бірақ Демеқұл ыстық күнде үйездеген қойдың ортасында жаман шапанын көлеңкелеп, маңдайынан күн етіп шөлдегенде ғана қара лашығын есіне түсіріп, жас балаларын ойлап қамығып, өксіп - өксіп алатын.
5. Сөйтіп, октябрь төңкерісі келді.
Демеқұл 1918 жылға дейін қойшы болатын. Сол кезде құлағына большевик дегендердің бары еміс - еміс естілетін. Бірақ оның не екенін, қандай адамдар екенін Демеқұл анық түсінген емес.
Біреулер айтады: большевик деген бандылар екен, енді біреулері: кедейлерге теңдігін әперетін жақсы жұрт екен дейді тағы басқалары басқаша айтады. Әйтеуір, Демеқұлдың ұшы-қиырына көзі жетпей, солардың қарасын не де болса көруді көптен-көп ойлады.
Бір күндері далаға, ауыл арасына көп солдаттар келді. Демеқұл әлде большевиктер солар ма екен деп те ойлады.
Демеқұлға бұлардың жүріс-тұрысы жақпады. Солдаттар бағанағы болыс пен бидің «шабармандарынан» да елге қатаң еді, елдің тыныштығы кетті. Көрінгеннің бетіне қарап сөз қатқандарды сабайды. Ақыры сол солдаттар Демеқұл ойлаған большевиктер емес болып шығады.
Күзгі кез. Қастек ауданына Ораз деген большевик келді деді. Ораз кім, неліктен келгендігі туралы ауыл-ауылдың барлығы да естіп қалды. Ораздың келгенін Байсал да білді.
Бір күні Байсал Демеқұлды шақырып алып большевиктерден аулақ жүріп, оларға әңгіме айтып, байланысудан сақ болуын күн бұрын, алдын ала есіне салып, пысықтап қойды.
Артын ала кешікпей-ақ ауылға Ораз бастаған большевиктер сауылдап келіп қалды. Бұлар келгеннен - ақ: «Кедей қайсы, малай кім?» - деп ауыздарына ала келді. Ауылдағы кедей, батырақтарды жинап шақыртып алды. Байлардың езуінен малайлардың құтылу күнінің жеткенін айтты.
Міне бүгін Демеқұл:
─ Сонда Ораз бүгін менің қуанышты күшімді өз алдыма жан болып, өзіме - өзім қожа болатынымды айтты - деді.
Ораз кедейлерге большевик деген кімдер, олардың көздеген мақсаты не, кімнің жырын жырлайды, нені көксейді. Кеңес үкіметі деген не, ол кімнің үкіметі? - Осылардың барлығынан толық түсінік айтты. Демеқұл сол күннен бастап-ақ еріп, солардың тапсыруы бойынша азық-түлік жинауға жергілікті байларға қарсы күреске белсене кірісті.
6. Демеқұл - колхоз мүшесі.
Қастектің осы айтылған 4-аулында 1929 жылы колхоз ұйымдастырылады. Демеқұл колхоздың сенімді мүшесі болады. Колхозға 300-ден астам шаруалар мүше болып көреді. Оның арасына ірі байлар, атқамінерлер, би-болыстар да кіріп кетеді. Бұлар ішке кіріп колхозды ыдыратып, құлатуға бар қайратын жұмсайды. Сол жылдың аяқ шенінде байлар колхозда көтеріліс жасайды. Көп шаруалар колхоздан шығып, сол байларға еріп, колхоз құрылысына, колхоздың нығаюына қарсы шығады. Колхоз құлауға айналады. Не болғаны 170 түтін болып қалады. Соның бірі Байсалдың есінде еңіреумен өмірін өткізген Демеқұл болады. Бұл 1930 жылдың іші еді.
Колхоздағы тап жауларының зиянкестігінің беті ашылып, олар колхоздан аласталғаннан соң, бұрынғысынан әлдеқайда нығайды. Бірақ байлар енді бұрынғысынан әлдеқайда нығайды. Бірақ байлар енді бұрынғыдай емес, көріне бас тартып, колхозды ішінен ірітуге кірісті. Байлардың бұл әрекеттеріне қарсы күресте Демеқұл алдыңғы қатарда болды. Колхозшылар көпшілік тап қырағылығын күшейтіп, байлардың құйыршықтарымен талмай, мықты күрес ашудың нәтижесінде 30 - 31 жылдары колхоздан 70 жат адамдарды қуды.
7. Демеқұл - ауқатты колхозшы
Демеқұлдың балалары, басқа үй іштерімен еңбек ерлері, колхоз өндірісінің алдыңғы қатарлы екпінділері. Бұлар ауқатты колхозшылар. Бұлар - бір үйде бес бас. Төртеуі жұмысқа жарайды. Төртеуі де көктемде егіс салады, жазда астық бастыру, орақ жұмысында болады. Жұмыста күндіз, я 5 күн - ақ нормасын асырып орындап отырады.
300 Демеқұлдың үй ішін биылғы табысы Қастек ауданының жағдайында олардан басқада кемде - кем. Бұларда 1169 еңбек күні бар.
Колхоз астық салығы, тұқым қоры, тағы басқа осындай берімсектерден құтылғаннан кейін колхозшылар сыбағасына қолда қалған астықты бөлгенде, Демеқұлдың үй іші орташа есеппен 30,4 центнер астық алады. Бұл қаржылай, жаттай үлестен тыс.
Бұл - өлшем Қастектің барлық колхоздарынан ерекше көзге көрінетін үлгі көрсететін.
─ Мен осы 66 жасымда өмірімнің қуаныштығына, еңбектің тәттілігіне мейірім жаңа ғана қанды. Кешегі күн мен бүгіннің айырмашылығын салыстырсам, әлденелер ойына түседі, ол өзімен кететін - дейді Демеқұл.
Қазір Демеқұл бір сиыр алды, келіні үш саулық алды. Үлкен баласы да бір сиыр алды. Бұлар қысы - жазы колхоз өндірісінде таза, сапалы екпінді болды. Үшеуімен бәрі екпінді «Ерназардың» колхозында ғана емес, бүкіл Қастек ауданы көлемінде өз пайдасына бұлардан көп мал алған жоқ.
Бұрынғы өзінен-өзі құрып кеткен қырық тесік қара лашығы қазірде кең, жарық ішіне кіргені жылы үй болып өзгерді. Демеқұл Кеңес үкіметінің тұсында ғана өз алдына үй тігіп, балалы-шағалы адам болды. Сонда ғана өзімен жарық өмір сүре бастады. Бүгін еш нәрсеге тарықпайық, білетін күніммен ойлағанын орнатып алатын ауқаттылық тұрмысқа жетті.
8. Мәдениетті тұрмыста
Демеқұл Байсалдың қолында малайлықта жүргенде үй ішінде көзге түсерлік мүлкін жалғыз ғана сары қасық еді. Демеқұлдың бала-шағасы сол жалғыз қасық, жалғыз табақтан ауқаттанатын. Ал қазір Демеқұл ол кемшіліктің неліктен екенін біледі үй ішіндегі жан бас сайын кесе, жан бас сайын түрлі қасықтар. Бұрын бір аяқтың шетінен тамағын барлығы да кезекпен ұрттап ішсе, қазір олар мәдениетті түрде стол үстіне өздеріне жеке-жеке ыдыс алып ішеді. Сөз жоқ, Демеқұлдың үй ішінің бұл дағдысы да ауқатты, өнегелі бақытты тұрмыстың негізгі бөлігі болып табылады.
«Бұрынғы заманымызды айтып ауыз ауыртпай - ақ қоялық, үй ішімізбен жаман текеметімізге, жаман тонымызға оранып жататын едік. Ал қазірде әрқайсымызға көрпе, жастық бар. Күйеуімізбен екеуіміз кереуетті де болдық.
Атам үйінің балалары мен келгенде бір жаман кетік-кетік сары қасық пен сары табаққа талқан шылап жеп отырушы еді. Қазір әрқайсысында қасық, әрқайсымызға бөлек-бөлек ыдыстарымыз бар. Жазда колхозымыздың дүкеніне үй жабдықтары келген екен, жетіспеген ыдыстарымызды содан толықтап алдым. Баржен де бұрын қол суреттерін алдым, сабын алдым. Әліміздің келгенінше тазалық тұрмысты орнатып келеміз. Қазіргі біз мәдениетке жақынбыз» - дейді бұрынғы күн, қазіргі екпінді Күмісбала жеңгей.
9. Демеқұл колхоздың көлігін таза күтіп, күйлі етіп ұстайды.
Демеқұлдың үй іші өздеріне берілген малға өте жақсы қарайды, күтеді. Мезгілімен суарып, шепке қояды. Сондықтан да сол үйдің ұстағаны келгісі күйлі. Ұқыптылықтың пайдасын жазғы жұмыста көрді. Демеқұлдың баласы Тінәлі бау тасыды. Басқалардың көліктері: болдырып, күніне екі ауыстырып отырса, Тінәлі жұмыс аяқтағанша келіп болдыртпай, басқалардан жұмысты сапалы орындап шықты. Демеқұл осы тартқызу жұмысында жүр. Жұмыс істеп жүрген кілт бұған келуден бұрын болдырып жүруші еді. Қазір одан мал шамалы. Міне, мұның бәрі Дәмеқұлдың колхоз малына көзқарасының жақсылығы, оның ұқыптылығы, оның тазалағы.
«Ерназар» колхозы малдың қыс тұратын қораларын толық дайындады. Өлкелік партия комитетінің «Мал басын өсіру туралы» қаулысынан бұрын колхозда үш қана ат бар еді. Қазір бұл үш ат он жеті ат болды. Сиыр 145 болса, қазір 192 басқа жетті. Жас төлдің шығыны кеміген. Міне, осының барлығы да Демеқұл сияқты адал ниетті екпінді колхозшылардың колхоз үшін мықты күрес аша білгендігі, партия мен үкіметтің Қазақстанды шығыстағы мал шаруашылығының алдыңғы отряды өту керек деген ұранын біліп, оны шын орындау жолында аянбай еңбек істеді.
Сөйтіп, Демеқұл Октябрьмен жасарды. Демеқұлдың басынан ауыр қара тумаңды арылтып, жарық, қуанышты тұрмысқа жеткізген Октябрь төңкеpici. Демеқұл Октябрьдің жемісін сақтайды. Міне, бүгін - Демеқұлдың қуанышты күні.
ЕГОР БУТЕНКО
Бутенко Егор!
Бұл ат - Орталық электр станциясына, Қарағанды бассейніне әйгілі ат.
Техника тіліне жетіп, екпінді машинист Бутенко - Ленин комсомолының мүшесі. Ол -электр станциясы комсомолдарының ең алдыңғы қатардағыларының бірі, басқаларға өнегелі ісімен, қайнап тұрған комсомолдың ынта-жігерімен үлгілі болған Бутенко. Сондықтан да слет ашылғанда станция комсомолдарынан озып келіп, слет басқару правосын алған 17-шахты делегациясымен бірге президиумға сайланды.
Екпінді үлгілі машинист Бутенконың отырысында жүр, тұрысы, жолдастарымен қуаныштылығы - барлығы оны слеттің басқа делегаттарынан бәлендей өзгеше етіп тұрған жоқ. Бұлардың барлығы да екпінді жастар. Барлығы да қуанышты, бақытты, жоспарын толық асыра орындап жүрген ынталы жастар.
Бірақ әрқайсысының түрі, істейтін жері, қызымен, тәжірибесі басқа. Міне, бұл алдыңғы қатардағылар тәжірибеге ауысуға жиылды. Ұлы Қарағанды жасаудағы, техникаға жетілуден, шахтыларды механикаландырудағы, өтімді істеп, мәдениетті тұрудағы нақтылы міндеттерін, істерін талқылауға жиылды.
Соның бірі - Бутенко.
Бутенко Орталық электр станциясында 1932 жылдан бері істейді. Өзінің талаптылығынан, екпінділігінен турбина машинасына бас машинист болып белгіленген. Бұл - 1933 жылдың май айы еді. Біздің бақыттылығымыз сонша, боламыз десек, ерінбесек бәріміз де екпінді, бәріміз де атақты бола аламыз, бізге барлық мүмкіншілік туған. Атақ аспаннан түспейді. Бутенко сияқтылардың екпінділігінен большевикше атқарғандығынан, жігерінен туады. Бутенко сияқтылар - машина залынан, Топаевтар - лавадан шығады.
Бутенко істегеннен бері бірде - бір авария болған емес. Мәдениет, сезімді, екпінді Бутенко өзінің үстін қалай күтсе, машинасын да солай күтеді. Бутенконың көзі түспей, тексерілмей яки болмаса майланбай, бұралмай қалатын машинаның бір бөлшегі жоқ. Бұл Бутенкоға әбден сіңіскен әдет болған, күнде ішетін асындай болған.
─ Бутенко жолдас, қалай істейсіз! - дедік.
─ Қалай екенін, мен айрықша ештеңе де істемеймін - деп қысыла да қуақылана сөйлей жөнелді. - Тапсырманы күніне асыра орындаймын, техникаға жетілмеген. Бірақ бұл таң қаларлық нәрселер? Бұл менің күнделікті комсомолдығы әдемі емес пе!
Шынында да солай сияқты. Ленин комсомолының әдеті, ғұрпы, дәстүрі, мінез-құлқы -алдыңғы қатарда жүру, жоспарын артық орындау, ынта-жігерін көрсету болып отыр.
─ Жолдас Бутенко, техникаға қалайсыз? - дейміз ғой баяғы.
─ Қалай болайық, машиналар құрсын бітірер емтиханда «өте жақсы» деген бара алдым -деп жайдары жүзінен шаттық күлкісі өзіне тиісті орын алып, бізден сытыла берді.
Бақытты, екпінді Бутенко! Бүкіл электр станциясы көлеміндегі бірінші машинист Бутенко шат көңілмен, өзіне үйреншікті күлімсіреумен залға кірді.
Бутенколардың қуанышын, екпінділігін қарсы алғандай залда музыка тартылды,
Біздің өмір осылай!
1934
ТӨРТ ҚЫЗ
Бұлардың төртеуі де комсомол мүшелері, төртеуі де жұмысшы қыздары, төртеуі де оқушылар. Төртеуі де төрт тамшы судай бір - біріне ұқсас. Әсіресе, оларды бір - біріне ұқсас ететін нәрсе - бақытты, қуанышты өмір. Бұл өмірге төртеуі де ортақ...
Біз үлкен тастың түбінде тұрамыз. Бұлтқа оранған Алматы шыңы. Сарқырап аққан тау өзені. Алматы шыңына қадала қарап Мариям тұр. Шашын кейін қарай бір сілкіп тастады...
Менің ойыма атақты Варбизон тобынан шыққан, француз суретшісінің «Батыл әйел» деген суреті түсті. Ол былай еді.
... Толқыған теңіз. Кішкене қайықтағы жалғыз әйел. Түпсіз, шексіз толқын... алыста, көкжиекте бұлттар. Толқын қайықты қисайтып аударуға тақалған. Әйел қисайып құлап бара жатқан қайықты есіп бара жатыр. Түсінде бір тамшы да қорқыныш белгісі жоқ. Көзі аларып кеткен, бірақ ұл үрейі ұшқандық емес, бірбеткейлік, батырлық.Долы, түпсіз толқынның әйелді құшағына алуына секунд қалған... Бұл сондай қыл үстінде тұрған жағдай...
Шынында, әйел өмір толқынында дәл осындай күйде болмап па еді?
Біздің елдің әйелдері арпалысқан, алқымнан алған толқынды, теңізді жеңіп шықты; біздің елдің әйелдері жан сақтап қалу үшін ескекті бар күшімен ескен жоқ, өшпенділік пен таптық мақсатпен есті. Батылдық, ерлік, геройлық, шын берілгендік біздің елдің әйелдерінің серіктері болды.
Ұлы қайғы басқан атақты француз суретшісі өмір толқынындағы «батыр әйелдің» болашағын жоқ етті. Әйелдер бостандығын жүзеге асыратын бір таптың барлығын ескермеді. Әйел өзінің батылдығымен, өрлігімен елімнің бетіне ұрса да су түбіне кетіп бара жатты... Бұл қателік еді. Бұл төңкерілген дәуірдің көкжиегіне көз жібере алмағандық еді..
Алатаудың бауырында, көп ағаштың ішінде, ағын судың жағасында Мәриям тұр. Бақытты, қуанышты Мәриям!!.. «Рембрандт, Рафаэль, Роберт, Оуэн, Илья Репин, Серовтың осындай натуршицасы болып па еді - дейді жолдасым.
Дұрыс - ақ, мұндай қуанышты, бақытты, қайратты, қажырлы әйелдерді ешқандай суретші, жазушы бұрын көрген емес. Бұл, тіпті, жаңа жері басып; жаңа дәуірде туған, жаңа адамдар.
«Шындық фантазиядан да тамаша» - дейді. Біздің осы күнгі шындық фантазиядан асып түсті. Атақты Жюль Берн, Уэльстер фантазиялары артта қалды. Бұл жағдай әсіресе біздің адамдардан айқын көрінеді. Бұған біздің қазақ қыздары әдемі дәлел бола алады...
Қыздар атуға дайындалып жатыр. Менің сөйлесуім керек. Бірақ сөз таба алмадым. Қыздардың кім екені, барлық өмірі, қуанышы, не үшін атыс мамандығын үйреніп жатқандықтары бет ажарларынан көрініп тұрған жоқ па? Не сұрарсың...
─ Мәриям, өмір қалай? - дейміз біз.
Мәриям таңданғандай түрмен қарап: «Шынымен-ақ өмірдің қалай екенін білмейсіңдер ме?» - дегендей болады. Сонан соң менің қысылғандығымды сезіп, қатты күліп жіберді. Күлкі тастан - тасқа, шыңнан - шыңға секіріп, біраздан соң, бір қуысқа кіріп жоқ болғандай басылды.
─ Мылтықты қолға алыңдар! - деді командир жолдас Абдрахманұлы.
Қызыл әскеріне киінген төрт қыз кенет оңға бұрылды. Мылтықтарын алып, қалшиып тік тұра қалды. Қимылдарына көз ілеспейді, төртеуінің қимылы бір - бірінен айнымайды. Төртеуінің қимылы да бір газеттей төрт данасы сияқты болды.
─ Теңізді қимылмен атыңдар! - деді командир қыздарға.
Біз теңізді қимылмен, онан соң еркін көздеп атудың қалай екенін басымыздан кіріп көрдік. 300 метр жерден алақандай қарауылға мылтықтың қарауылын туралап алу әдепкіде соқыр кемпірлердің жіңішке инені сабақтағанынан қиын! Қарауыл ауытқып, тұрмайды. Қолыңның Aipwfleyi, тамырының, жүрегіңнің соғуы қарауылды орнықтырмайды. Онан соң біраз туралайын деп қадалғандықтан көзі бұлдырайды. Әрине, мұның бәрі әдеттегідей. Ал біздің атқыш қыздарда бұлардың бірінде - бірі жоқ сияқты. Қарауылға дәл тигізу Мәриям, Гулия, Нағималарға маңдайына түскен бір шоқ шашты кейін алып тастаумен бірдей сияқты.
Тез қимылмен атқанда жайбарақат көздеп жатуға мұрсат болмайды. 30 секундте атып, норманы орындап шығу керек...
Қыздардың атып қойғанын біз сезбей де қалдық. Біздің қиялымыздан да тез болғаны ғой! Бізде қыздар қарауылға қарамай-ақ атып салған сияқты болды. Біз жүгіріп қарауылға барсақ, төрт қыздың көзі ілеспей атқан 20 оғының 10-нан, 9-дан барып тигенін байқадық. Біз тесіле қарадық.
Жолдасым маған бұрылып:
─ Құралайды көздеп тигізу осы екен ғой - деді біз таң қалдық. Бірақ біздің таң қалғандығымызға қыздар таң қалды.
─ Құралайды көзден тигізбесең, Ворошилов атқышы боласың ба? - деді Нағима.
Тегінде, мылтыққа қыздар үйреніскен сияқты. Ықшамдылық, сенімділік, батылдық, қиынның қисынын табу - бұл қыздарға киетін киімдей үйреншікті болған сияқты.
Міне, Мәриямды алайық. Мәриям - қазақ жұмысшысының қызы. Мәриямның жасы 21-де, шынында ол бақытсыздықты білмейді, ескі өмірді басынан кешірген емес. Мәриямның өміріне романтикаға байланысқан ештеңе жоқ. Жеті жылдық мектеп, комсомол, дене шынықтыру техникумы. Міне, бұл еліміздегі мыңдаған қыздардың өміріне ұқсас - ақ.
Қазақ қыздарының мерген болып, жалпы одақтық атқыштар жарысына қатысуға дайындалып жатқанында ешқандай таң қаларлық нәрсе жоқ. Қыздардың бәйге алатынына өте сенімді екендеріне де «жерден жерге; екі құлағы тік шыққан» ештеңе жоқ.
Шынында, біздің Отан рекордтың, фантазиядан озудың Отаны, біздің жастар стратосфераға да ұшады, біздің жастар, қыздар 7000 метр көктегі парашютпен секіреді. Қиял жетпейтін қандай жұмыс болса да іштей алады. Өйткені біз большевиктер ұрпағымыз, өйткені біз қиыншылықты жеңе алмау дегенін білмейміз. Бұл неліктен дейміз біз?
Барлық ғасырларды шулатқан, барлық сүйіскен жастардың аянышы болғаны белгілі қоғамдық ортаның құрбаны болып, жарының құшағына жете алмай, арпалысып, жеңе алмай Жульетта неге өлді? Туып келе жатқан ренессанс заманына болған атақты Шекспир, драматургияның асқар шыңына шыққан ұлы Шекспир сүйген геройы - өзінің Жульеттасына неге «бақыт тауып бере алмады?»
Помещик - байлар Россиясында қармауға тал таппай, Анна Каренина неге поездың астына түсіп өлді?
Лесковтың «Макбегі», Бизенің «Кармені», Бердидің, «Травиатасы», Ролланның. «Антуанеттасы» неге бақыт таба алмады?
Толстойдың «Катюшасы», Мопассанның «Пышкасы», Дюманың «Дамасы» неге адамшылықтан шығып, төніп сатып кеткен еді, оларды осы жолға салған кімдер едің?
Қазіргінің өзінде отар елдерде жас қыздар неге базарға шығарылып сатылады?
Қазақстанда бұрын, кеңес үкіметіне дейін әйелдер неге күн қатарында болып еді? Капитал елдерінде әйелдер неге мал қатарында есептеледі?
Міне, біз осының бәрін Отанымыздың қазіргі өміріне салыстырсақ, бізге әбден үйреншікті болып кеткен бақыттылық, ерлік, құрметтің аса бағалы екен, оның басқаларға таң қаларлық екенін айқын білеміз.
Жақында Франция Компартиясы басшыларының бірі жолдас Баян Кутируре «Жас болудың бақытсыздығы» деген штап жазып шығарды. Жолдас Кутируре Франция жастарына жастардың жайы жөнінде анкета берген. Түрлі тұрмысты, жағдайлы мыңдаған жастар адал ниетпен жауап жазған.
Жастар өздерінің өмірін айтып, жаны алқымына тығылған қоғамға - техника, білімді ауыздықтап, цистика орта ғасырлардың қанды балтасына жармасқан, өзінің борсыған иісімен ауаны бұзған қоғамға - капиталистік қоғамға лағынет айтқан. өзі отырған бұтақты түбінен қырқып, өзінің болашағын буындырып, тұншықтырып, жастарға бақыт, өмір бермеген байлар қоғамына лағынет айтқан.
«Кадр барлық мәселенің түйінін шешетін» елде, адамға сүйіспеншілік көзбен қарап қамын жеу ұраны негізгі міндет болып отырған елде, біздің елде, социалды ұлы Отанымызда мұндай хаттар қабірден шыққан дауыс құсап естілді.
Күн көре алмай, солдат болған жұмыссыз жас былай деп жазады: «Жұмыссыздан солдат арзан дейді мүмкін, бірақ солдаттың жұмыссыздан тезірек өлетіні айқын».
«Жас болу - бақыттылық» - дейді кейбір шалдар. «Олай емес, біздің заманда, жас болу -бақытсыз болу» - дейді екінші бір жұмыссыз жас.
«Жастар өздерінің не істейтінін білмейді өйткені оларға ештеме істетпейді, істеткен күнде кесепатты бірдемені істетеді - деп жазады үшінші бір жас.
Капитал елдеріндегі жастар ештеңе істемеудің абсурд екенін түсініп келеді. Содан барып жастар «біздің өмір неге бұлай, неге бір жапырақ нанға зармыз» - деп өздеріне сауал қояды. Сол уақытта «шалдардың» қарауындағы байшыл жастар ұйымы жастарды ұлтшылдыққа, фашизмге, мистикаға тартады, соғысқа үгіттейді бірақ жастар сенбейді. Олар ешқандай пәлсәпашыға, академикке, журналиске сенбейді. Ешқандай саясатшыларға, әке-шешелеріне сенбейді, өздеріне өздері сенбейді. Капитал елінде солай!
Егер олар жолдас Кутируреге сеніп шығып айтып, хат жазса - бұл тек коммунизм жолының ғана жастарға бақыт бере алатындығына сенушілік. Сондықтан жас жұмысшылар, жас шаруалар - түрлі аурудың, ыластықтың, жоқшылықтың, аштықтың, өте қиын еңбектің, бақытсыз, рақатсыз сұр өмірдің жемі болмағандар, өмірі туғалы біреуі шығып тамақ ішпегендер, бойы жылынып киім кимегендер - коммуниске сеніп хат жазған.
«Мен 17 жасармын, мен ашпын, осы әділдік пе?» - деп жазады біреу. «Студенттер ертеңіне күніне сенбейді - дейді екінші біреу.
Бірақ жастар, «ертеңгі» күннің төңірегінде әлденеше жыл тұрған жұмыссыздар, таңның қалай ататындығын түсініп келеді. Біздің елдерден Мәриямдардың қуанышты, бақытты өмірі оларға идеал болып отыр.
Жер жүзінің жұмысшы жастары: «Дүниеде Москва бар» - деп отыр.
Бұл елде: «Біз - жаспыз, бақытсызбыз, бірақ үмітіміз - жаңа өмір» - деп жазады енді біреуі. Жаңа өмір деп ол біздің елдің өмірін айтады.
Бұл дұрыс. Біздің өмір - жаңа өмір. Біз сол жаңа өмірлі елдің бақытты жастарымыз.
Халқымыздың жартысы болған әйелдердің еркектермен тең екендігін, олардың айбынды еңбекте жерлерін жұмсай білгенде, ғылымның, мәдениеттің барлық тарауларына қатынасып отырғандығы, өмірі өзгертуде әйелдердің талабы, жігері, батылдығы, ерлік кезі қарқынмен есіп отырғандығы біздің өмірді көрсете алады.
Ендеше, біздің бірінен - бірі бақытты өмірдегі, бақытты жастардың қатарындағылардан саналатын Мәриям, Гулия, Майнур, Нағималар.
Бұлар еңбекті қалай сүйсе, өмірді қалай сүйсе, Отанды қалай сүйсе, сол сүюшіліктерімен Отан жолына бастарын беруге дайын. Сондықтан да бұлар соғыс өнерімен қаруланып, құралайды көзден таса ғып үйренеді.
Бұлар өз мамандығын ғана білетін, сонымен қалған бір беткей адамдар емес. Бұлар марксизмді ленинизмді де мықтап үйренуде. Бұлар винтовканы тазалаумен қатар, Толстойды, Бальзакті де оқиды. Бұлар шаштарын әдемілеп тараумен қатар, колхоздың жаңа уставын талқылайды, айтысады. Бұлар мишенге таласумен қатар, пакстротты да билейді ГТО нормасын берумен қатар, «Ақ аюды» да оқиды.
─ Мәриям, бері кел - деді жолдасым. Мәриям күліп келді де:
─ Азамат Азаматич, не дейсіз? - деді.
─ Мәриям, бос уақытты қалай өткізесіздер?
─ Оқимыз, білімімізді көтереміз, өлең айтамыз, би билейміз.
─ Танго, румбаны билейсіздер ме?
─ Билемеске не! - деді жаңғырықтыра сөйлеп Мәриям.
─ Міне, бақытты өмір. Біз қуанышты өмір құрамыз. Отанды да қорғаймыз, мәдениетті де боламыз - деді жолдасым қуанышы қойнына сыймай. Шын жүректен шыққан осы сөз шаттық өмір, бақытты жастықтың құшағындағы төрт қыздың ойын білдіріп, болашағын барлағандай Алматы шыңынан асып, Алатауды аралап кетті.
ҚОЛҒАБЫС
1919 жыл. Қалаларда отын, тас көмір, мұнай жоқ, суықта тоқтап жұмыссыз завод, фабрикалар тұрады. Жиһангер соғысында таланған ел. Батыстан поляктар соғыс жарияламай-ақ кеңес жерін басып алып жатады. Сибирьден Еділге қарай Колчак ұмтылады. Жол қатынасының қауіпті айы - январь, февраль келеді. Төңкеріс жауларының аттанысын тоқтатуға бәрінен бұрын паровоз керек болады. Бірақ республиканың қарулы күштерін таситын темір жолдың күре тамыры Қазан жолының сау машиналары тіптен аз еді. Паровоздың көбі «ауру» болғандықтан жол түкпірлерінде тығылып, біріне - бірі тіркеліп тұрушы еді. Бұлардың саны жүзден асатын еді.
Төңкеріс дұшпандарының қыспағында тұрғанда темір жолды жолға салу керек-ақ еді. Сол уақытта Қазан большевиктері сенбілік жасады. Лениннің «Ұлы қолғабысы» осылай тұрған еді.
I
1933 жыл. Бұл уақытқа дейін Ленин комсомолдары Ленин тапсырмаларын орындауда сенбілікті адамның салт-санасына енгізу, дағдысына айналдыру үшін әлденеше сенбілік жасады. Мінеки, бүгін Алматы комсомолдары «Ұлы қолғабыс» көрсетуге станция темір жолына шықты. Оның алдыңғы қатарындағылардың бірі ауыл шаруашылық институтының комсомолдары болды.
Ұлы істің басы былай басталды: 16 ноябрьдің күні, ұя хатшысы жолдас Махмұтұлы жүгіріп бюро мүшелерін жинап жүр. 5 минуттан кейін бюро да басталып кетті. Махмұтұлы сөзді созбай қысқа-қысқа сөйледі.
─ Жолдастар, көп сөз айтып жатудың тіптен керегі жоқ. Сенбіліктің маңызын өздеріңіз де білесіздер. Транспорт олқылықта жатыр. Біз Орталық Комитетіміздің қаулысын орындап, Отан қорғауға қаржымен көмек беруіміз керек. Біз қалайда 18 күні станцияда сенбілік жасаймыз. Көне, кімнің қандай нақты ұсыныстары бар?
Бюро 15 минутқа созылған жоқ. Сол арада бригадирлер белгілі, бөлімдерде түсінікті жұмысын жүргізуге кісілер тағайындалды. Осы сағаттан бастап ауыл шаруашылық институты студенттерінің арасында ертеңгі болашақ сенбіліктің арқаулары созыла бастады.
II
Бүгін күн айрықша жайдары. Күн қаладан станцияға қарай ағыл-тегіл болып комсомол отрядтары жүріп жатты. Болып жатқан олқылыққа, шашылып жатқан араққа, тот басып көміліп жатқан шайбаға комсомолдың күші, жігері жастығы, күлкісі, айғайы, әлі аттанды.
Осылардың ішінде ауыл шаруашылық институтының комсомолы да бара жатыр. Бұлар 8 бригадаға бөлініп, әдепкі барғаннан - ақ жастар жұмысқа кірісіп кетті.
Шойын тасу, телеграф ағашын жинау, қамыс тасу, мұз ою жұмыстарына студенттер оқудан кем тігіскен жоқ. Жетіспеген құрал - аспаптарды іс үстінде қарқынға кесір келтірмей істеп алды. Бір минут қарап тұрмады. Міне, жолдас Энпрейұлының цистика бригадасы. Бұл әр топқа өз алдына белгілі мезгілге тапсырма береді. Солардың уақтылы орындалу есебін алып тұрады. Кім бұрын орындады, кім қалып қойды, соның бәрін жариялап отырады. Артта қалғандарды көтермелейді. Берілген міндеттеменің тез, сөзсіз сапалы түрде орындалуына бар күшті жұмсай кетеді. Лениннің «Ұлы қолғабысы» деп осыны айтады. Ауыл шаруашылық институтының жастары ертеңгі сағат оннан кешкі сағат беске дейін өтеді.
Отанымызды қорғаудың темір қорына 1500 сомнан аса ақша салды.
Дәуірдің комсомол бастаған жастары қатыспаған саласы жоқ. Ленин бастаған сенбілікті Ленин комсомолы қай уақытта болса да жасап тұрады. «Сенбілік салт-санамен сіңісіп; өмірдің, жапсарына енді, жаңа өмірді жасауға көмектесетін сенімді, ерікті қолғабыс болсын» деген Ленин. Лениннің бұл өсиетін комсомол күн сайын, сағат сайын, минут сайын орындап отырады.
1933.
ҚАЗАҚ МУЗЫКАСЫ ӨРКЕНДЕЙДІ
Партияның лениндік ұлт саясатын жүзеге асырудың арқасында, Қазақстанның бұрынғы уақытта түсіне де кірмеген, мазмұны социалдық, түрі ұлттық көркемөнерінен жасап жатырмыз.
Қазақстанда бұрынғы басшылықтың мәдениет, көркем өнер құру мәселесі деп ірі қателіктерінің салдарынан бұл мәселелер жөнді қолға алынбай, сүйтіп құлашын кең жая алмап еді.
Қазақстанның өлкелік партия комитеті соңғы жылдары жаңа көркемөнер майданын шұғыл қолға алды. Аз уақыттың өзінде-ақ өзгертер көзге түсерліктей болды.
Музыка - драма техникумындағы оқушылардың тұрмысын түзеу, тіл мамандарын шақыруға мүмкіндік беру, мәдениеттілік қанатын кең жаюға, оқумен қатар ғылыми-зерттеу жұмысына жағдай туғызу - бәрі де соңғы 33 жылдан бастап жаңа басшылық қылумен байланысты қолға алған шаралар.
Ашып айтқанда: оқушылар степендиясын 150 сомға жеткізу; ірі сомалар шығарып музыка мамандарын шақыру, миллионнан аса ақша шығарып, бірнеше жүз кісілік оқу сахнасы мен техникумның үнiн салдыру; шақырылатын мамандарға үй, оқушыларға арналған ерекше жағдайлы жатақхана салу; қазақтың халық музыка шығармаларын жинап, зерттеп, көркемдеп, мәдениеттерінің, дамыту жолында қызмет істегеніне кабинет ашу, халық музыка аспаптарын (домбыра, қобыз, сыбызғы) жетілдіретін эксперимент мастерскойын ашу, Алматыда 100 кісілік бастауыш музыка мектебін ашу, тағы осы сияқты шаралардың қазақ тұрмысында бірінші көрініс екендігінде кімнің дауы бар.
Қазақ музыка - драма техникумында 135 кісі оқиды. Оның ішінде 89 кісі музыка бөлімінде, 46 кісі драма бөлімінде. Бұдан басқа жақын арада тағы да 15 кісі алынбақ, оның - оны музыка, бесеуі - драма бөлімінде оқымақ.
Музыка бөлімінде ән, фортепиано, оркестр бөлімшелері бар. Оркестр бөлімінде: скрипка, виалончель, труба, валтарно, тромбан, кларнет, флейта, гобой, альт, фагот кластары бар.
Драма бөлімі бізге драма актерлерін дайындады. Келесі жылдан бастап музыкалы театр, қуыршақ театры, жас буындар театры, шағын програмды театр актері мен режиссерін дайындайтын бөлімшелер ашылады.
Техникумда Москва, Ленинградтан шақырылған театр, музыка мамандары бар.
Музыка кабинеті «Қазақ музыкасының классиктері» деген жинақ, нотамен жазылған домбыраға жетекші шығармақшы. Жеке дауысқа, шағын аспапқа, ән-би ансамбльдеріне, үлкен оркестрге, фортепианоға халық шығармаларының материалдарын пайдаланып жаңа музыка жазып жатыр.
Мирзоян жолдастың көркемөнер қызметкерлеріңің жиналысында: «Биылғы жыл мәдениет, көркемөнер майданында көрнекті, бет бұрған жыл болмақ» - дегені көркемөнеріміздің қай саласын алсақ та расталып отыр.
Январьдың 11 күні кешкі сағат 9-да VIII Өлкелік партия конференциясын музыка - драма техникумы атынан Жұбанұлы құттықтап, конференцияға сыйлық тартып, техникум оқушылары музыка, би, цистика драма араласқан концерт қойып берді. Концерт орындаушылардың бәрі де - оқушылар. Қазақ тарихында алғашқы рет Европа құралдарында қазақтың «қара домалақ» балалары ойнады. 12 жасар Мұсаұлының скрипкада ойнауы тәртіпке қойылған. Вокалистерден бірінші боп ән салған Абдрахманқызының, рояльда шебер ойнаған Назарқызы мен Темірқызының өнері халыққа ерекше ұнады.
Әсіресе Садыққызы мен Темірқызының «Айжан қыз» күйіне билеген «Ұршық биі» -тамаша жаңалық. Халықтың сұрауы күнде болған соң екі рет биленді.
Али-Ардобос жолдасқа әзіл есебінде Балықбайұлы билеген «Күлкі биі» де қайтадан биленді.
Көпшіліктің ілтипатын аударған биомеханика болды. Бірінші рет қазақтың әйел-еркек жастарының қосылып ойын көрсетуі - ұлы өзгерудің басы екені халықтың қарсы алуынан - ақ анықталды. Екінші, үшінші, қозғалыстардан - ақ халық қол шапалақтап, көңіліндегі қуанышының желісін соңғы қозғалысқа шешіп үзбеді.
Музыка кабинеті істеп жүрген қызметтерін көрсетіп өтті. Рояльда «Топам», «Байжума» және халық композиторы Мұхамбеттің «Жаңа ауыл» атты күйін Брусиловский ойнап берді.
Музыка кабинеті мастерскойынан шыққан жаңа үш домбыра рояльға қосылып көркемделген қазақ күйі мен әндерін ойнап берді. Олардың ішінде соңғы кезде шыққан жаңа күй мен әндер бар. Бұл қазақтың екі ішекті домбырасының көп тілді рояльмен тарихта бірінші рет жүзбе-жүз кездесіп, басын қосуы еді.
Қазақ көркемөнерінің аяғындағы тұсау Октябрь төңкерісімен алынса да, бүгінге дейін қанатын кең жая алмай келген еді. Енді қазақ көркемөнері қатарға шығады.
Қазақ музыкасы өркендейді!
1934.
ҚУАНЫШТЫ ҚАРСЫ АЛУ
17 февраль күн көміршілер клубында Қазақстан мемлекеттік музыка театрын қарсы алу кеші болды.
Кешке Қарағандының атақтылары мен қатысты. Залға халық лық толды.
Крайкомның жаңа басшылығының арқасында қазақ көркемөнері, оның ішінде театр өнері өркендеп келеді. Қазақтың тұңғыш музыка театры мен филармониясы құрылды, театр өнері кең өріс алып, ел аралауға шықты.
Қазақ музыка театры Қарағандыға келді. Қарағанды пролетариатымен қолма-қол байланысын күшейтуге келді. Құрманбек айтқандай: Қарағанды пролетариатына есеп бергелі келді.
Біз театрымыздың келуін өндіріс жоспарын артық орындаумен қарсы алуымыз керек.
Қарағанды пролетариаты, оның алдыңғы қатардағы екінші театрының орасан табыстарын бағалай біледі. Қарағанды пролетариаты өзінің ең ардақты музыка театрының табыстан табысқа жетіп, большевиктік көркемөнердің өте қиын, өте құрметті ұлы жолымен талмастан, қарқынмен алға ұмтыла беруін тілейді..
Кездесу кешін өткізудің дәстүрі бойынша қазақтың музыка театрын қалалық партия комитетінің секретарьі құттықтап, Қарағанды пролетариатының атынан алғыс айтып, зор табысқа жетулеріне тілек білдірді.
Театр коллективін екпінділер атынан атақты Мағауия Рақышұлы театрдың келуін көмір жоспарын асыра орындаумен қарсы алғандығын айтты.
Театр коллективінің атынан жауап сезді республикаға еңбек сіңірген артист Құрманбек Жандарбекұлы шығып айтты. Сушки артистің сахнада көрінуін зал қатты қол соғумен қарсы алды. Құрманбек Қарағанды пролетариатының театрды ерекше қуанышпен, айрықша құрмет, сүйіспеншілікпен қарсы алғанын айтты.
─ Біз көркемөнер жолында тынбастан еңбек істеп, шыңнан шыңға шығамыз. Біздің естуімізге, бақытты болуымызға дәуірдің бар мүмкіншілігі бергенін іс жүзінде көрсетеміз. Біз сонда өздердің Партияның, Отанның борышын айрықша көңілмен шын ақтаймыз.
Кеш артынан «Шуға» постановкасы болатындығы хабарланды. Жиналған жұрт, театр келгеннен бері талай постановканы көріп ләззаттанған жұрт пьеса авторын, оны қойған режиссерды, бас рольдерде ойнайтын Күләш, Құрманбек, Қанабектерді сахнаға шақырды. Халық өз қалаулыларын көзімен көрді.
Қол соғу залды тітіретті. Зал күңіренді. Ұлы құрмет көрсетілді. Міне, бұлар театрды құрушылар, ұйымдастырушылар, міне, бұлар көркемөнер майданында кірпік қақпай істеп, театр өнеріне өзінің құрышты қол таңбасын салған адамдар. Бұл қазақ театрының өзгеше тарихын, дәстүрін жасаған адамдар.
Жүз жыл бұрын Гюго: «Жойылсын драматургияның дәстүрлі түрі!», «Жасасын жаңа тур іздеуі» деген еді.
Ешқандай дәстүрлі традициясы болмаған қазақ театры аз жыл ішінде коммунист партиясының басшылығы арқасында төңкеріс орыс театрларынан орын ала отырып өз дәстүрін тыңнан жасады. Қазақ театры тек октябрь төңкерісінен кейін ғана жасалды.
Міне, бұлар - республиканың халық артистері пьесадағы образдардың жанды бейнелері, келешектегі үлкен көркемөнердің жаршылары.
Зал тынды. Ойын басталды.
Міне, шымылдық ашылды. Сахнаның «ыстығына күйіп, суығына тона» бастады отырған халық. Түн, найзағай, дала... Міне, ардақты Күләш, міне, Қанабек, міне, Құрманбек шықты. Зал тынды... Жұрт демін ішінен алды.
Музыка басталды. Күңіреніп кетті. Әлдеқайдан, алыстан дауыл көрінеді, жақындайды, зораяды, күшейеді, шарт-шұрт найзағай ойнады. Оркестр қасқыр шапқан қойдай болды, айқай, у-шу, барабан жұлқынып, жынданғандай болды, скрипка желдей ысқырып тартты, труба долданды, флейта желдей ышқынып үрледі.. Бұл - долы дауылдың, озбыр күштің жақындай түскен кезі.. Бұл - музыкамен сөйлеу, бұл - музыка тілі...
1935.
ФАШИЗМ ЖӘНЕ СОҒЫС
Фашизм капитализмінің ен соңғы сатысынан да, күре тамырынан іріп - шіріп бара жатқан кезеңінде туып отыр. Капитализм қайшылықтарының шиеленісіп, «аттаныс идеясы көпшілік санасында жетіліп келе жатқан» жағдайда жалпы дағдарысқа ұшырап отырған капитал құрылысының үстемдігін қорғаудың негізгі түрі, ең тұрпайы түрі - фашизм болып отыр.
Фашизм буржуазия экономикасының, басқару тізгінінен туып отыр. Өлер алдында қарманған «бұтағы» болып отыр. Буржуазия дағдарыстан фашизм, соғыс арқылы шықпақшы. Өсіп келе жатқан төңкеріс қозғалысты фашизм терроры арқылы жоймақшы. Сондықтан да көп мемлекеттерді фашизм жайлап, байлар мемлекетінің бұрынғы демократтық түрлері жойылып отыр. Алдау, «сөз беру» әдісінен байлар террорға келіп отыр.
Сөйтіп, фашизм капитализм күшінің ескендігін көрсетпейді, қайта оның нашарлығына, құлап бара жатқанын көрсетеді. Капитализмнің үлкен кемелері болатын. Ол кемелер -парламентаризм, демократизм деп аталатын. Осы кемелерге мініп алып капитализм жүз жылдар бойы адам баласы теңізімен қалқыған. Өзінің, өзгенің жерін, халқын талаумен күнелткен. Бұл кемелері қазір су түбіне кетті. Рузвельттің, Губердің «жан сақтау жоспары» сияқты кішкентай қайықтарды капитализм қайшылықтарының толқыны, төңкерістің жаңа толқыны әлдеқашан төңкеріп тастаған. Енді төңкеріс толқыны жақындай түскен кезде байлар қармаған бұтақ - фашизм мен соғыс болып отыр. Бұл бұтаққа суға кеткен кеменің мансапқор қожайындары жармасты, бірақ ол кемені капитализм қайшылықтарының, жалпы дағдарыстың толқындарынан қанша тырысса да шығара алмады. Бұл бұтаққа Круп, Тиссендер солармен бірге «көздері көре бастаған» социал-демократ Паул, Леви, Левериттер де асыла кетті. Бірақ бұтақ осал, көп миллиондаған герман пролетариаты мен қара шаруаларының көрген азабы бұл бұтаққа қорғасын болып құйылған: Германия буржуазиясының бұтақпен қабат құлап түсуі сөзсіз.
Капитализмнің шын мәні соғыста жатыр. Капитализм дамуының заңдары сөзсіз соғысты туғызады. Ленин оқуы осылай дейді.
Германия фашизмі мен Жапон империализмі күн тәртібіне жер жүзін қайта болу мәселесін қойғаннан бері халықаралық жағдай ашықтан-ашық соғысқа бет алды.
Капитализм экономиканың тиянақсыздығы көріне түскен сайын, дағдарысты «өнермен» тоқтатуға тырысушылық жүзеге аспаған сайын капитал дүниесі соғысқа ұмтылып отыр. Соғыс арқылы дағдарыстан шыққысы келеді. Жер жүзі саясатының сахнасына, ең соғысшыл, ең керітартпа байлар партиялары - фашизм шықты. Фашистер, бір жағынан, мыңдаған төңкерісшіл жұмысшыларды өлтіріп, қамап отырса, екінші жағынан, жан таласып күшін жинап, соғысқа дайындалып жатыр.
Гитлер «Менің құрдасым» деген кітабында фашизмнің нені мақсат ететінін, нені көксейтінін анық көрсетті". Ол былай дейді:
«Ұлтшыл - социализм - бейбітшіліктің емес, соғыстың ғылымы (доктринасы). Германияға тек мықты қылыш қана көмек көрсете алады. Бұл қылышты жасап шығару - халықтың ішкі саяси басшылықтың ішінде одақтас тауып, қамсыз ету - сыртқы саясат басшылығының міндеті.
Германия Австрияны өзіне қаратып, Балтық теңізі жанындағы елдерді, Мемель облысын, Данциг, Ельзас - Латорингияны басып алмақшы. Данияның Бельгияның, Чехословакияның бір - бір бөліктерін бағындырып, Кеңес Украинасын, Неміс Поволжьясы республикасын тартып алмақшы. Міне, фашистік Германияның соғыс программасы.
«Drang nach lsten» «шығысқа ұмтылу». Міне фашизм ұраны. Гитлер «Менің күресім» деген кітабында:
«Біз ұлтшыл - социалистер Германияның соғыстан бұрынғы сыртқы саясатына әдейі шек қоямыз. Біз Германияның мұнан алты жүз жыл бұрын тоқтаған жерінен бастаймыз... Сондықтан бұрынғы отар және сауда саясатын тоқтатып, Европаның шығысында жер жаулап алу саясатына көшеміз.
Европадағы жаңа жерлерді алуды сөз қылғанда біз алдымен тек Россияны және оған қараған шет өлкелерді көздейміз. Бұл жолды бізге тағдырдың өзі көрсетіп отыр» - дейді.
Осы мақсатпен Германия империализмі жанталасып қарулануда.
Версаль шарты бойынша Германия 100 мың әскер, жаяу әскердің 7 дивизиясын және 3 атты дивизия ұстауға есі бар еді. Жалпы міндетті әскер қызметін өтеу Германияда болмауға тиіс еді. Бірақ Германия империализмі мұнымен санасқан жоқ. Соғыста «жауды» алу үшін айрылған жерлерін қайтадан қолға түсіру үшін, жаңадан жер жаулап, дүниені қайтадан бөлісіп алу үшін жасырын түрде жанталасып қарулануда.
1932 жылы Женевада қару тастау конференциясының делегаттары жатқанда Папенге Гитлер ашық хат жазды. Онда:
«..Дарулану ісі Лозаннада, Женевада емес, Германияда жүзеге аспақшы және мұндай қарулануға басқа ұлттардың Женевада келгенін күтпеу керек деді. Германия фашизмі бұл программасын жүзеге асырды. 1935 жылы 6 мартта Германия жалпы әскерлерін қызметтің өтеу заңын жариялады. Алдағы қадамда Германияда 12 корпус, 36 дивизия болсын деді. Шынында бұл жасырғандық. Германияның қазірде ең кемінде 80-дей дивизиясы бар. Онда ең кемінде миллионға тарта солдат пен офицерлер бар. Версаль шарты ашықтан - ашық бұзылды.
Капитализмнің кейбір уақытша стабилизациясының негіздері әлдеқашан жойылған. Оның бірі - Вашингтон шарты еді. Бұл шартқа 9 мемлекет қол қойған. Бұл шарт Қытайды империалистік елдердің талауына жол ашты. Шартта қай мемлекет Қытайды қай түрде талауы көрсетілген еді. Бұл шарт әлдеқашан бұзылды. Жапония Манчжурияны соғыспен өзіне қаратып отыр. Енді солтүстік Қытай мен ішкі Монғолияны басып алуды көздеп отыр.
Стабилизацияның негізгі Версаль шарты еді. Бұл шарттың шекара жөніндегі пунктісінен басқасының бәрі тепе бұзылды. Шекара мәселесі соғыс арқылы шешілді. Версаль шартының негізгі буындарының бұзылуы соғысқа қадам басушылық болды. Қазір Версаль шартында белгіленгенін жеңіп шыққан мемлекеттер мен жеңілген мемлекеттер арасындағы қайшылық адам айтқысыз шиеленісіп отыр. Былайынша айтқанда осы уақытқа дейін болып келген жағдайын сақтағысы келмеген мемлекеттер мен сақтағысы келген мемлекеттер арасында қайшылық күшейді. Біріншіден «stats Qye» жагында Франция бар, ол жер көлемі жағынан да, қаржы, әскер жағынан да Версаль шартынан көп пайда көрді. Сондықтан бұл жағдайды, «stats Qyе - ны» бұзғысы келмеді. Англия да Версаль шартынан көп пайда тапты. Вашингтон шартынан көп пайда тапқан Чехословакия, Версаль шартының негізінде құрылған. Югославия, бұрынғы Сербия, Румыния қазіргі көлемдерінің көбісін Версаль шарты бойынша алған. «Stats Qyе - ға» қарсы мемлекеттер - Германия, Бельгия, Болгария. Бұлар Версаль шарты бойынша таланған мемлекеттер. Әрине, бұлар болып келген жағдайға қарсы, жер жүзін қайтадан бөлуге белсене күш салуда.
Сонымен, Франция сияқты кейбір елдер бейбітшілік жағында отыр. Өйткені олар жиһангерлік соғыстан кейінгі белесте көп үлес алған. Осы «табысынан» айрылып қалғысы келмейді. Жапония да Версаль шарты бойынша аз «үлес алған жоқ». Бірақ бұған ол риза емес. Қазір соғыстың отын жағушылар болып шығыстан - Жапония, батыстан - Германия шығып отыр.
Англия империализмі жер жүзін қайта бөлісіп алуды бүгінгі таңда онша қаламайды. Өйткені қайта бөлісте Англия өзінің бұрынғыларынан айрылып қалуы мүмкін. Әйткенмен Англия империализмі Версаль шартын аяққа басқан Германиямен теңіз кемесімен жасасып отыр.
Англияның ойынша Германия теңіз флотын тек Кеңестер Одағына қарсы жұмсайды деп ойлайды. Әрине, Германияның Кеңестер Одағына қарсы жұмсайтыны рас. Бірақ басқаға қарсы (мысалы Англияға) жұмсамайды деп кім айта алады.
Мұнымен қатар стабилизацияны бұзып, капитал елдерін соғысқа ұмтылдырудағы фактінің ірісі - Кеңестер Одағының өсуі болып отыр. Сондықтан да қазір Кеңестер Одағына қарсы соғыс дайындығы күн санап өсуде.
Капитал елдері арасындағы қайшылық күшеюде, капитал елдері осы бір - біріне қырғи қабақтығын сылтау етіп, жанталаса қарулануда.
Жер жүзінде шын ниетімен соғысқа қарсы тұрған бір - ақ ел бар. Ол - біздің Отан, Кеңестер Одағы. Кеңестер Одағы өзінің бірінші күндерінен бастап-ақ бейбітшілік саясатын жүргізе бастады.
Үкіметіміз соғысты болдырмау, болуын қиындату жолында бар күшін салып, барлық мүмкіншілікті пайдаланып отыр. Бейбітшілік туын беріп ұстап отыр, соғыс шыға қалса, социалдық Отанымызды қорғайтын шараларды қамсыздап отыр, біз соғысқа қарсымыз, бірақ дұшпанның соққысына қарсы соққы беруге дайынбыз.
1935.
