автордың кітабын онлайн тегін оқу Өлеңдер, балладалар
ӨМІР ТУРАЛЫ РАПОРТ
Сонда гудок айқайлайды баса-көктеп өмірді
Қабыл алып, күні бойы, біздер қазған көмірді
Сонда гудок айқайлайды, баса-көктеп лаваны,
Біздіңше, ол: жүз қырықтың орындалған хабары,
Оған себеп біздің процент әр күн сайын жүз қырық
Гудокке дейін орындаймыз жүз қырықты қыздырып.
Біздің процент бір жүз қырық, біздің закон осындай
Басқа десең ол сөзіңе, бізден ешкім қысылмайды.
Бұл бізге заң, үйренгенбіз, орындаймыз осылай
Бұлай ету - табиғи заң, ішетұғын асыңдай.
Біздің гудок хабаршымыз болатұғын сияқты,
Біздің гудок сағат құсап соғатұғын сияқты.
12-де сағат соқса, үлкен қоңырау қаққандай
140-та гудок тағы сағат құсап соққандай.
Сондықтан да гудок даусы - хабары деп ойлаймыз
140 деп ескертетін лаваны деп ойлаймыз.
ІІ
Сонда жерден біз шығамыз, жүз қырықты орындап,.
Отанымның от азығын жер астында соғымдап.
Сонда жерден мен шығамын, жүз қырықты орындап,
Отанымның қуанышын емін-еркін қолыма ап.
Сонда жерден сен шығасың, жүз қырықты орындап,
Қуанышпен сүйгеніңнің қысып - қысып қолын ап.
Сонда гудок айқайлайды, шахталарға жар салып,
Біз шығамыз Отанымның қуанышын қарсы алып.
ІІІ
Біз шығамыз, тынығамыз, қуат, күшін шыңдаймыз,
Тамақ ішіп газет оқып, патефонды тыңдаймыз,
Біздің өмір көркемнен де, сұлудан да сұлу ғой.
Біздің өмір қуанышты тастай қалап құру ғой.
Көрсең бүгін бір жақсы гүл, есіп кетер егер де
Мынау, тіпті, Отанымның өміріндей екен де...
Бір алма ағаш бүгін, ертең екіге келсе егер де,
Отанымның өміріндей жемі мол етем де...
Біз істейміз осы өмірдің өте қызық ісін де,
Біз жүреміз қуаныштың құшақ ашып ішінде..,
Күн батқанша дем аламыз, тынығамыз, күлеміз,
Қуанышпен қолтықтасып, үй ішінде жүреміз...
Мен еркекпін, ал сен болсаң шахтер қыз боп атандың,
Екеуміз де бірақ бірдей азаматы Отанның
Бірақ бізге бірдей тиген қорғау бақытын Отанның.
1934
ҮШ ШАХТЕР ТУРАЛЫ БАЛЛАДА
Табыс келіп орын алды өмірінен лаваның
Үшеу отыр әңгіме қып қуанышын табының,
Біреуі айтады:
─ Жер астында, жер бетінде атақты
Қарағанды жалғыз менің атымменен атапты.
10 минутте вагон көмір - қуанышты жөнелтем
Деген оймен: қарық болып күтіп тұрсың таңертең
Мен түсемін жер астына пластамен еңбектеп
Шахты күтеді қараңғыда: «маған қашан келмек» деп.
Мен келгенде өз лавама, үш тұрып, бес еңбектеп
Көмір күтеді: «қайратымен мені қашан жеңбек» деп
Мен келгенде өз ойыма, жер бауырлап еңбектеп
Лава күтеді: «енді менен коксты көмір еңбек» деп.
Мен келгенде өз лавама үш еңбектеп, үш аттап
Қайрат тұрады: «тезірек» деп, қуанышын құшақтап,
Орныма кеп сөйлескенде жолдасыммен: қарақ, деп
Қайлам күтеді: «енді мені қашан қолға алады» деп
─ Отанымның от азығын жер астында сайлаймын.
Мен қайламды, қайратымды тас көмірге қайраймын.
Қайраған сайын қайлам өтер, қайратым да тасиды.
Маған тас та, жер де, су да тәжім қылып бас иді
Мен шығарда жер бетіне үш тұрып, бес еңбектеп
Қала халқы қарсы алады сапалы азық бермек деп,
Мен шығарда жер бетіне үш тұрып, бес еңбектеп
Гудок тағы айқайлайды жаса, жаса еңбек деп.
Мынау жердің астындағы, үстіндегі атақты
Қарағанды жалғыз менің атымменен атапты.
Сонда тұрып екіншісі мына сөзді айтады:
─ Мені де Отан отыз өлшеп, отыз сынап байқады.
Атағыммен астанаға құстай ұшып барғанмын.
Наркомыңның өз қолынан алтын сағат алғанмын.
Келгенімде мен еңбектеп, шынтағымды үш тіреп
Сықырлайды, қозғалады, қойнын ашады штрек,
Мен келгенде көп вагондар бәйге атындай жарысады,
Вагончиктер су боп терлеп ауыздықпен алысады.
Түскеннен соң не болып атағына даланың
Жеті қабат жер астының билігін қолға аламын.
Отан айтса: мынау жердің маған әпер тастарын
Құс сойғандай қопарамын жеті қабат астарын.
Міне, шықтым Қарағанды қаласына аттап-ақ
Ал дабылым Алматыдан Москваға аттанады.
Сонда тұрып үшіншісі езуінен күледі
─ Отанымның түкпірлері мені теріс біледі
Мен түскенде шахта астына сындырғандай ырғайды,
Заказда Түрік қызы орамалын бұлғайды.
Мен түскенде таңды атырып, шырылдатып торғайды
Самарқанда колхозшы өзбек арнап тартады сырнайды.
Мен түскенде таңды атырып, шырылдатып торғайды,
Алматыдан ақын тұрып, еңбек жырын жырлайды,
Мен түскен соң сағат құсап жер өмірі тынбайды.
Дүние жүзі кулак түрік қимылымды тыңдайды.
Мен түскенде жер астына таудай қайрат орнайды.
Астанадан ұлы көсем маған сәлем жолдайды.
Мен түскенде шахта астына, шырылдатып торғайды.
Ұлы Отаным мен туралы күрес күшін толғайды.
Мен түскенде шахта астына, шырылдатып торғайды,
Алпыс вагон, алты лава уысыма толмайды.
Әрбір күні мен шыққанда талқан қылып таудайды.
Жер бетінде әрбір күні көмір - қала орнайды.
Әрбір күбірін мен шыққанда жердің беті шулайды.
Tүрік қызы екінші рет, орамалын бұлғайды.
Ақын тұрып еңбек жырын екінші рет жырлайды.
Колхозшы өзбек екінші рет арнап тартады сырнайды.
Жер бетінде әрбір күні көмір - қала орнайды.
Көсем тұрып Отанымның қуанышын жолдайды.
Көсем тұрып қабыл алады біздер қазған көмірді.
Көсем тұрып шомылдырады қуанышпен өмірді...
Табыс келіп орын алды өміршең лаваның
Үш әңгіме етті қуанышын табының
Арттарында бақыт жатыр бастарынан көрінген
Алдарында күрес жатыр көп көмірдей кесілген.
Үшеуі отыр штректе қуанышқа ие боп,
Жұмыстан соң бет-аузы көмірменен күйе боп,
Міне, сонда ақын тұрып осы өлеңді жырлайды,
Мүмкін жары астанадан орамалын бұлғайды.
Міне, сонда ақын тұрып осы өлеңін толғайды,
О да ер болса, көсем оған сәлемдерін жолдайды.
1934.
КҮЗГІ ФРАГМЕНТ
Шахты астында жұмыс істеп, шахтер үйге қайтпады,
«Суық етіп кетпегей!» - деп жары дамыл таппады.
«Еске түссе ұлы көсем» - дейді шахтер бұрылып:
«Бар денемді, жүрегімді орап алады жылылық».
Суық күнде суды кешіп оған ақын барады,
Көсем деген сеніммен өлеңге азық табады.
1936
МЕРУЕРТ АЛҚА
Аспандағы күміс айдай, жас ақынның жары бар,
Аспандағы күміс айдай, құралайдай жаны бар.
Құралайды, күміс айды, тура қарап көріп ет:
Көздері бар күлімдеген, күлкісі бар меруерт.
Қас қарайып күн де батады, сәулелері таралып,
Қыз да шығады құралайша жібек шашын тараны.
Күн де кетеді көк бетінен сәулелері таралып.
Қыз да шығады күлімсіреп, көк лентаға оранып.
Ақын сонда: «Сәулем – дейді - қалқам, дейді - жар» - дейді.
«Күнге арналған, күндей күлген жібек жырым бар» - дейді.
«Күнге оранған, күндей күлген күміс күйім бар» - дейді;
«Меруерт қып, менікі деп меншігіңе ал» - дейді.
Сұлу сонда: «Күнге арнаған жырыңды өзің ал» - дейді.
«Маған меруерт болатұғын бір - ақ нәрсе бар» - дейді.
─ Күнге арнаған күміс күйді беріп едің талайын,
Енді маған көсемге арнап жыр жазып бер, алайын.
Көсемді айтып жыр жазып бер, жүрегімді орайын.
Омырауға, жібек шашқа лента қылып тарайын.
Көсемді айтқан жырдан артық меруерт бар ма тағатын,
Одан артық сыйлық бар ма ақындардан алатын,
Одан артық лента бар ма сұлуларға тағатын,
Одан артық бақыт бар ма іздеп жүріп табатын!
1936.
ТРАКТОРШЫ КОМСОМОЛДЫҢ ЖЫРЫ
Айт жануар! Сом темірлі,
Шойын дене тұлпарым. поршен -
жүрек,
блок
Тозбас темір ұлтанын,
Магнитодан жан тарайды
свечпенен кеудеңе. Бірден -
бәрі кірсе гүрілдейді дәу дене.
Поршен - жүрек алып ұшып
Астын-үстін қозғалады денең - алып,
дем шығарып Жер қазбалап.
Банктен су, керосин, бензин жүрегіңді майлайды.
Сонда поршен ойнайды.
Ішің алмас, сыртың темір, алдың биік,
сыртың рас қырда, өрде, күндіз, түнде
артында плуг тартып бас,.
Ауыздықпен алысамын
Біздің ұран - машиналар комсомолдар
басқарған Басқаларға үңіліп
Бағынасың,
Бағынтады!
Лениниял жас иен,
Шығыстан соққан қатты жел
Тереземді қағады.
Ақынға мені жіберші
Дегендей - ақ болады,
Шығыстан соққан қатты жел
Әдейі іздеп келгендей, -
Үлкен шыққан маңдарға
Басыңды көтер дегендей,
Терезе, есік тарсылы
Түн ұйқымды бөлгендей.
Өлкемнен соққан қатты жел
Әлде ақынға өлкесінен
Көп хабар
Әкелгендей - ақ бола ма?
Кеше бұл жел белдеп,
Жылаудан көз ашпаса,
Бүгін тіпті басқаша
Қуанышпен соға ма?!
Өлкемнің күйі - күні күй
О да соны ұға ма?
Мүмкін мұның бәрі рас
Әйтeyip, бір сыр бары рас,
Айта баршы осымды.
1933.
Оқуды міне бітірдік,
Бір күн қарап бос жату
Большевиктік дәстүрге
Еш уақытта жатпайды.
Жел тұрған жақты жолдасым
К. С. С. Р. деп атайды.
Міне, сол жердің іргесін
Ертең ақын аттайды.
Шығыстан шыққан қатты жел
Баяулап барып тоқтайды.
Бірақ менің көңілім
Қуанышқа көміліп,
Бір тыныштық таппайды.
Тіліме сөйле демеймін
Тіл тізгіні қолымда.
Жүрекке қуан демеймін,
Ол қуаныш қолымда
Наркомға мен де кіремін
Осы барар жолымда.
Жолдас Ораз жсаулы,
Комиссарлар кеңесі!
Өлкеге ақын қарыздар,
Өлкеге ақын береді.
Егін жинау кезінде
Қызыл қырман басына
Ақынды да жіберіп,
«Қоя тұршы» демеймін
Начальник жолдас, қарашы!
Алдыңызда ақын тұр
Мынау жыры, өлеңі,
Өлкеде оның оты тұр.
Сарайына колхоздың,
Сиырының, атының
Ақыңды да жіберіп
Өлеңге де ақынның.
Әрбір әнге, мақтаға
Өлеңімді арнайын,
Өлкемнің барлық жеріне
Сәлемімді жолдайын.
Барлық жаққа жол тартар,
Барлық жерді шайқатар
Желден де мен қалмайын.
Еш уақытта талмайын,
Өлке түскен жолынан
Жалықпайын, таймайын.
Поэзия - зор қару,
Зор қаруды қолға алып
Астығымды қорғайын.
Телегей теңіз шабыста
Тепсінбейтін тұлпар ма,
Желдей ессе жігерін
Тебіренбейтін адам бар ма,
Өлке ісіне түсінсең
Төгілмейтін жыр бар ма,
Төбесінде жүргенде,
Тұлпар тұрар күн бар ма,
Социалдық дәуірде,
Пайдаға аспас қыл бар ма?!
Олай болса начальник,
Ақын барса қырманға
Ол шабысты тыңдаса,
Тыңдап, біліп жырласа
Онысында мін бар ма?
Шығыстан соққан қатты жел
Баяулап барып басылды.
─ Өлкең шыққан майданға
Дей ме екен көтер басыңды.
Түізетуде қатені өлке екенін асырды.
Сол қарқыны, екпіні
Жатсам - дағы алыста
Ұйқымды менің қашырды,
Бірақ мен тіпті қуанамын,
Өлең жазып осы түн
Жастыққа қоймай басымды,
Мен қуанам өйткені
Өлеңменен өлкеме
Көмегімді бере алам,
Сүйей алам досымды.
Сәлемде беріп өлкеме,
Айта баршы осымды.
1933.
КОЛХОЗ БАЗАРЫНДА
Анау тұрған сарымның
Пердесін ашшы, құрдасым,
Пердесін ашпа, құрдасым,
Қаладан шығып азырақ
Тарланның асшы қырқасын.
Қырқадан ассақ құрдасым,
Біздің колхоз жайлайды.
Ақын айтқан қоңыр жел
Ойғанда өрбіп ойнайды.
Қырқадан ассаң, құрдасым,
Құлаққа шу кеп қонады
Керексіз шыққан көп айқай,
Жау бөктеріне жоқ болады.
Қырқадан ассаң, құрдасым,
Ойғанның көркі ажары
─ Кезексіз шыққан көп айқай
─ Біздің колхоз базары.
Базарда көп екпінді
Еңбеккүнін тапқандар
Ауқатты жаңа өмірдің
Қақпасын қатты қақпаңдар.
Үй ішімен біреу жүр,
Кемпір, шал және бала екен, жырлар
Авансын алған табыстан
Мың сомдары бар екен.
Қызыма киім етем деп,
Қызыл барқыт іздеп жүр.
Ылғи ғана керексіз
Товарларға кез кеп жүр.
Ауқатты жаңа тұрмысқа
Колхозшылар беттепті.
Көрмеген бұрын тонарды
Енді аламыз деп қатты.
Бірақ сауда орыны өзгерісті ескермей,
Керекті барлық товармен,
Қамтамасыз етпепті.
─ Ақын - деді бір дауыс
─ Көңілін қойған өлеңге!
Лирикалы жырларын
Қайратты айқай ірі іс,
Зор табыстар қасында
Нәзік, ұқсас еменге,
Барқытты өлең жазып бер,
Сат базарда, жаңағы
Ауқатты болам дегенге!.,
Берер ем жазып, құрдасым,
Өлеңнен - барқыт тамаша,
Егер де жаңа өмірдің,
Керегіне жараса.
Бірақ мен жаным, құрдасым,
Жоққа қолды созбаймын,
Меруертті өлеңмен
Жүректі ғана қозғаймын.
Дәуіріме күш керек
Бекерге күшін шығармайын,
Бекерге азып, тозбаймын,
Жүрекке - жігер өлшеймін,
Жүрекке - барқыт өлеңім,
Жыр болмас жырды жазбаймын.
... Анау тұрған сағымның
Пердесін ашты, құрдасым,
Пердесін ашпа, құрдасым,
Қаладан шығып азырақ
Тарланның асшы қырқасын.
Қырқадан ассаң, құрдасым,
Біздің колхоз жайлайды,
Ақын айтқан қоңыр жел,
Ойғанда орғып ойнайды..
Бірақ мен, құрдас, ақындай
Көрінгенді «құшпаймын».
«Бар кетікке тығын боп»
Пайғамбар боп ұшпаймын.
Мен тек қана өмірдің
Жүрегімен ұстаймын.
Ке - кетігін өмірдің
Толтыруға ат салып,
Көргенімше нұсқаймын.
Өзіме де күш керек
Қаупі керек жүректің
Жүректің жігері - жырларын
Жасамақпын, құрмақпын.
Соғуымен жүректі
Жыр балғасын ұрмақпын.
Қатарласып дәуірмен,
Теңестіріп бойымды
Флангте тұрмақпын.
1933
ДОСТЫҚ ЖЫРЫ
(Батыс Қазақстан комсомолдарына)
Мен білмеймін шекарасын
Солтүстік пен түстіктің.
Мен білмеймін шекарасын
Жолдастық пен достықтың.
Сеніменен саясатта
Тетелеспін, құрдаспын,
Мүмкін, содан достықта да
Жеке өмір құрмаспын.
Сен шөлдесең ішетұғын
Достың суы - қаным бар.
Жүрегімде сен деп соғар
Бір өзгеше тамыр бар.
Сол тамырдың соғуымен
Жырлар жырлап берейін.
Сол тамырдың соғуымен
Өмірді өлшеп көрейін.
Қызып қаным, тамыр соғады
Құлағың сал жолдасым,
Бірге есіп, қатар тұрған
Октябрлық құрдасым.
Міне, бүгін ұлы күні
Сараң жырды арнаймын,
Күрестерге жолдастарға
Сәлемімді жолдаймын.
Мен білемін майдандарда
Тынбай алға тартасың.
Мен жаяйын алдыңа әкеп
Өткен күннің картасын.
Сен де, мен де жас бала боп
Жүрген күнде «қысқа етек»
Комсомолдың етегінен
Екеуміз де ұстап ек.
Міне бізді майдандарда
Тәрбиелеп өсірді
Бізде болған ескішілдік
Әдеттерді өшірді
Сен де, мен де комсомолда
Тәрбие алып шыққан ек.
Бізге үйреткен ақылдарың
Әр уақытта ұққан ек.
Сен мінеки комсомолдың
Басшысының бірісің.
Ал мен - дағы күресемін
Жастықтың шындық жыры үшін.
Сен де, біз де құрылыста
Қолда күрес маңдағы.
Қиып жанды бергендіктен
Теңестірілді солдаты.
Қызыл тулы отрядты
Сен бе, жолдас, бастаған,
Сен бе, жолдас, қиындықтан
Большевикше қашпаған.
Сен бе, жолдас, екеніңді
Керілуді тастаған.
Партия айтқан нұсқаулардан
Қия қадам баспаған.
Облыстың майданында
Тізгінін нық ұстайсың.
Әр ұяға, комсомолға
Жеңу жолын нұсқайсың.
Сен басқарып отрядты
Іс түйінін шешесің.
Партия ісін орындауда
Тас басып, су кемесін.
Комсомолдың арасында
Тап жауларын қуасың.
Жаңа өмірге кір жуытпай
Жастықпенен жуасың.
Социалды армияға
Жастың жасын таңдайсың,
Еңбекте баулып өсіресің,
Кадрлерді қамдайсың.
Сен істейсің, ерінбейсің,
Ойланасың, жүресің.
Кездескенде қиыншылық
Тек жымиып күлесің.
Табысқа тағы мастанбайсың,
Қауырт кетіп жүрмейсің
Қандай іске болса - дағы
Даярлықсыз кірмейсің.
Сасып қалу, шорқақтықты
Еш уақытта білмейсің.
Сеніменен көп істеген
Армия істеп атқарған,
Жер байлығын, кең байлығын
Шаттықпенен ақтарған.
... Қаным қызып, тамыр соғады
Құлағың сал, жолдасым.
Бірге, қатар тұрған
Октябрлық құрдасым.
Менен шығып, саған барар
Жүрегімде бір қыл бар.
Сол қылменен жырларымды
Телеграммада қылығым бар.
Алты миллион, 15 жылдап
Айға қарай аттамақ.
Болашаққа - жастар не
Деген атып ақтамақ.
Сол күресте, сол аттауда
Талай-талай кездесем,
Не туралы сөйлесемін
Мен кездескен кезде сен.
Сен айтасың қалайынша
Крепосты алғанды,
Қалайынша партияға
Шын жәрдемің болғанды.
Сен айтасың түсінгенін
Дұшпандарға жай тасың,
Майдандарда озып алған
Ту тарихын айтасың.
Сен айтасың табыстарын
Ынталарын жастардың,
Сен айтасың қалайынша
Сол ынтаны басқардың.
Ал мен тағы сол жастарды
«Шындықпенен көрсетем»
Деген қызық әңгімемен
Сөйлесуге серт етем.
Бірінші күн - ұлы күн
Даңқы шыққан әлемге.
Екінші рет Қызыл тулы
Жастарына сәлем де.
1933.
КОМБАЙН ТУРАЛЫ ЖЫР
Өлке!
Жиырма жылдың бойында.
Өсіп ем - ау, қойныңда,
Жылдар жылжып өтсе де,
Болдың-ау, сен ойымда.
Қолтығыңда жүріп ем,
Қырың менен ойыңда,
Жиырма жылдың бойында,
Өстіп ем - ау, қойныңда.
Бірақ кетіп оқуға,
Жырлар жырлап беріп
Кім өзгертер жайында.
Бүгін міне төбеңде,
Самолеттер көк тепкен.
Үйреніскен, сіңіскен,
Екі таныс ежелгі,
Қара құстай боп кеткен.
Сайын менен салаңда,
Машина жүр ат жеккен.
Тай туласа, жел тұрса,
Үйреншікті емес пе.
Қай қазаққа айтсаң да.
О да сондай демес пе,
Тракторда қырманда,
Көзіммен көрдім бағана,
Сүйкеніп тұр бір түйе,
Қарасам сол арада.
Атасы бір төрт аяқ,
Төбесін ескен малдай-ақ.
Қойындасып қорада,
Төрт түлік малдан басқа мал
Біліп пе еді далаға...
Осыларды ойласаң,
Жырламасқа бола ма!
Ауыл сырты қырманға,
Бардым кеше қонаға:
Ақырып жолдас, ақынға
Тоқ қырманның басына
Жақындауға бола ма? ...
Қырман бір үлкен сағатты
Тынбай соғып айналады.
Сағатқа қарап қолдары
Ақынның көңілі жайланады.
Комбайн құсады бидайды –
Қызыл алтын тау болады.
Жырлап беріп дегендей,
Ақынның көңілін аударады.
Қырман басы қым-қиғаш
Еңбеккүнін жаудырады.
Астық құсқан комбайн
Ақынның көңілін аударады.
─ Жолдас, оқыған - комсомол
Менде де еңбек күші бар,
Тетіктерді бұғайтын
Ақынның да жыры бар.
Қырман жырын басқарар
Екпіндіні біліп ал,
Астықты жақсы қорғауға
Сені қойса күзетке,
Астықты жақсы жырлауға,
Менің - дағы өлеңім
Оқытқан, оңдап түзеткен.
Жұмыссыз мұнда ешкім жоқ
Кімге де болса іс береді.
Менің - дағы өлеңім
Тоқ басында естіледі.
Ақырын, жолдас, ақынды
Комбайнға жіберіпті.
Бетін бұрып кішкене
Тоқта тұрған «торайғыр»
Менен хабар біле ме?
Үстіндегі иесі,
Сауырынан сипауға
Маған рұқсат бере ме,
Тоқта тұрған «торайғыр»
Ауыздыққа көне ме.
Тоқта тұрған «торайғыр»
Ауыздығын шайнай ма,
Тепкілеп, теуіп бауырын,
Бүлкілдетіп сауырын,
Сары сабақ сабанды
Талқандамай қоймай ма,
Барабаны жем сұрап,
Төстігінен тері тамшылап,
Берген асқа тоймай ма.
Бақайшағы сыртылдай,
Бар денесі бір тынбай,
Ұршықтай еті ойнай ма.
Әдейі келген ақынды
Айғыры түсіп ойлай ма.
─ Комбайншы жолдасым
Ауыздықпен алысқан.
Жұмысқа бөгет етем бе.
Келсем - дағы алыстан.
─ Е,
Бидайың көбейсін,
Тағы туып табыстан. –
Қазықта тұрған комбайн,
Төбесінде тарпып тулады,
Бұрқылдатып тозаңды,
Қайнатқандай қазанды,
Бұлдыр буын будақтап
Ауыздығын сулады.
Бұрын ат шапса жазықта
Комбайн шауып жазықта,
Сабанды шауып, тұрады.
Комбайншы комсомол,
Заказ берді ақынға:
─ Жырлап бер – деді - жақсылап
Комбайн туралы.
─ Комбайншы жолдасым,
Алдына бидай өңгерген.
Шығармамның геройы
Сұрасаң боласың,
Іздеп жүріп кез көрген,
Ақынның сыры белгілі,
Геройын іздеп қырманға,
Ақын едім мен келген.
Жырым маған еңбеккүн,
Тер ақыға тең көрген.
Жиырмаға келсем де
Геройымды іздемей,
Қарыздар едім өлкеме,
Өз тізгінін меңгерген.
Мен бір жырлап берейін,
Өзіңменен, жолдасым,
Комбайнды мен көрген.
Комбайншы содан соң,
Комбайнын басқарады,
Қырман соғады сағаттай.
Бос қимылдар тасталады.
Қас қарайып, күн батып,
Жамбасын жерге жастанады.
Шығыстан шығып бір екпін,
Шөп майысып жасқанады
Сонымен «Комбайн,
Туралы жыр» басталады.
Сонымен, жолдастар,
Комбайн жыры басталады.
Бұл жыр бүгін басталмайды
Он алты бұдан жыл бұрын
Апан болып басталады.
Комбайнның жырлары
Он жетінші жылдары,
Дауыл болып басталады.
Даламдағы дауылды,
Дауыл басқан ауылды,
Ішінен өзі басқарады.
Айта берсең бұл жырдан,
Ол ауыл да жас болады.
Бұл жыр бізге келгенше,
Неше - неше жыл өткен.
Жылжып - жылжып жыл өтіп.
Жігерлілер жыр еткен.
Европада сайраңдап,
Талай көйлек кірлеткен,
Комбайн жыры, жолдастар,
Орын алған жүректен.
Талайдың есін тандырып
Талайды жүдеткен.
Барлық Батыс ашынып,
Ара жігі ашылып
Күннен күнге үдеткен.
Комбайн жыры күресте,
Есі кіріп ер жеткен.
Отыз жыл бұрын екпін боп
Ресейде желдеткен.
Отыз жыл бұрын партия
Комбайн жырын тербеткен.
Бұл жырды қалай айтуды
Ресейге үйреткен.
Жыр соңында жүрем деп
Талай-талай ер кеткен.
Басталуы бұл жырдың
Бұдан да, жолдас, арыда
Бұл жырдың қаны жүректе,
Жүгіріп жүрер тамырда.
Манифестін оқышы,
Комбайн жыры басталған,
Карл Маркс барында.
Комбайн жырын ендеше сін
Карл Маркс бастаған.
Комбайншы Есберген.
Комбайнға мінсін деп
Манифестін тастаған.
Қазақ аулын нұсқаған.
Комбайншы құрдасым,
Тоқ тетігін ұстаған.
Сенде де арман барма екен,
Қуанышпен дос болған
Комбайншы жолдасым
Қырман тойын тойлаған.
Мынау осы комбайн
Шәуілдірге келсін деп:
Комбайншы Есберген
Үстіне оның мінсін деп.
Жүз жыл бұрын осыдан
Карл Маркс ойлаған.
Шәуілдірдей колхозды,
Көрсем деп іші қайнаған.
Қайнап қана қоймаған
Ресейден түрмеге
Азу тісін қайраған.
Қайрап қана қоймаған
Күреске елін сайлаған.
Сайлап қана қоймаған,
Жұмысшы табын - өз табын,
Капиталға майданға
Сенімді түрде жинаған.
Сондықтан жарым, жолдасым,
Комбайн жыры басынан,
Комбайн жыры басынан,
Көп дәуірді келтірген.
Кадрлар оны мәпелеп,
Маркстің өзі өсірген.
Данышпан келіп дүниеге,
Шырмаулары шешілген.
Әлемге жайып құшағын
Кең көрініп кесілген.
Бір құшағы Париждың.
Қан қақпасы тесілген,
Қақпадан тесіп жыр кіріп,
Ескі дүние шырағын
Үрлеп жұрт өшірген.
Бірақ шықпай жүзеге
Тұлымы тұтам кесілген.
Комбайн жырын жырласам
Кеп дәуірлер тербеледі.
Қолға алынып көп қоғам,
Көп қисындар тергеледі.
Ресейде бұл жырлар
Үш төңкеріс көрген еді.
Қан қақырып дүние,
Қанды қылыш сермеп еді
Ұлы Ленин: «Бұл жырды –
Төңкерілген пролетариат
Шешіп береді» - деген еді.
Сондықтан қара шаруа,
Октябрь жасауда
Пролетарға енген еді.
Сондықтан жер қарқындап,
Қан майданға енген еді.
Төңкерілістей толқынға,
Лениннің өзі штабтан
Команданы берген еді,
Келесі күні күресте,
Пролетариат жеңген еді.
Комбайн жыры сондықтан
Жарыққа шығып өрлеп еді.
1934.
КӨМІР ЖЫРЫНАН
Біздің жігер ойын түзеп алып күні,
Техника мен қаруланды өндіріс.
Еңбек өніп, Норма толып, Артық беріп,
Шалқып ағып шыңға шыққан біздің іс.
Қуанышқа, шын ниетпен кіреміз,
Ұйымдасып еңбек туын тігеміз.
Жауапты іс, маңызды күш,
Құлпырып түс,
Ұйымдасып еңбек туын тігеміз.
Қайлашылар, қара алтынды өндіріп,
Көмір вагон, сыртқа тау боп төніп,
Вагон - вагон көмір енген
Күш-жігермен
Ұлы іске машиналар жегіліп.
Тау боп алып толды
Көмір азығы
Ұлы жарыс күтіп тұрды дабылы.
Ер жүректі, бір плектр
Жұмыскерлер
Жер жүзіне болмақ еңбек қазығы.
Көре тұра, қаскүнемдер көрмейді.
Жалқаулар да жылау күйін тербейді.
Біздің қарқын, жалын - жалқын,
Екінші алқым
Еш уақытта оларға жол бермейді.
Еңбек ері майданда оттай жалындап,
Жер астында машиналар зауылдап.
Түлеп асыл тұр боп жасыл
Қайла төсін
Техникалау жаңа жолмен дауылдап.
Жарқылдатып қайланы
Майданда ойнашы!
1934
КӨКТЕМ ТУРАЛЫ
Күн нұрымен қосылып,
Көктем үйге енеді.
Араласып көктеммен
Лирика да келеді.
Жатырсың, міне, қалқатай,
Омырауың ашылып,
Иығыңда, жастықта
Жібек шашың шашылып.
Киесіне көктемнің
Бел мен іші толып тұр.
Күмістей сенің күлкіңде
Өлеңнің іші толып тұр.
Көктем мынау әуесін,
Күлкіге сенің жамылған
Өлеңнің де қуаты
Сол көктемнен алынған.
Көктемгі әуе бөлменің
Көлеміне сыймай тұр.
Көктемгі күлкі, қуаныш
Әлеміме сыймай тұр.
Сен сөйлейсің, қалқатай.
Құралай көзін күлімдетіп,
Қуанышы көктемнің
Күлкісінен күміс білінеді.
Сен сұрайсың, қалқатай,
Мынадай сыр өткеннен: -
Айтайын деп жүр едім,
Оқталып талай көптен мен.
Жаным, маған айтып бер
Араластырып көктеммен.
Мені білмей тұрғанда
Қай түрде, жаным, күліп ең?
Қандай қызды сен қалап,
Қосылсам деп жүріп ең?
Айтшы, осыны тайсалмай,
Өйткені бұл өткен ғой.
Қайғырмайын мен де оған,
Өйткені қазір көктем ғой.
Осыны айтып, қалқатай,
Тағы да күлісті.
Әрине сен ақынның
Солымның үстінде,
Көктемгі сәуле ойнайды.
Жүрегімнің үстінде
Күллі сәулем ойнайды.
Көктемгі мынау шаттықты
Жүрегіме сақтап ал.
Ал айтам мына өлеңнің
Керектісін жаттап ал:
Олқылықпен көмірді
Бере алмады шахтамыз,
Отан айтқан қарқынға
Ере алмады шахтамыз.
Жарналадық аттаныс
"Ұлы көсем атымен.
(Осы уақытта сен, қалқа,
Қай жерде, қайда отыр ең?)
Күні-түні шахтада
Отырып алып кетпедің,
Олқылықтан біз шығып,
Табысқа қарай беттедің.
Көсем аты бар жерде,
Олқылыққа жол қайда?
Большевиктің заңдары
Осы түрде болмап ма?
Қаруланған қайратпен,
Қайла менен өлеңім,
Көсем атын жырласам:
Қайладан өткір өлеңім,
Болаттан қатты өлеңім,
Оттан ыстық өлеңім.
Мен осыған сенемін.
Бір күні мен еңбектеп
Келе жаттым лавада.
Анадайда бір қыз тұр,
Анадайда алдымда.
Бір уақытта пласта
Сықырлады төбемнен.
Анадайда бір қыз тұр,
Көмескі бетін көрем мен.
Бір уақытта үстімді,
Баса кіріп құлады,
Анадай жерде алдымда,
Алдымда бір қыз тұрады.
Жеңіндей - ақ көйлектің,
Лаваның іші тіптен тар.
Денесін басты ауыр жер.
Еш дәрмен жоқ қарманар.
Тек қана менің алдымда,
Анадайда бір қыз бар.
Астында қалды көмірдің
Басымнан басқа жерлерім,
Қимылдауға, сөйлеуге,
Болмай қалды дәрменім.
Осы уақытта, тұрған қыз
Маған қарай жүгірді
О да келді жақындап,
Көмір де құлап үлгерді
Осы уақытта лаваға
Айғай кірді, үн кірді. –
Ой, қыз, оған жолама!
Жүгіріп қайда барасың?
Ойбай - ойбай, бері қаш!
Қазір өліп қаласың!!
Бірақ маған ұмтылды,
Жан сауғалап қашпады.
Оттай ыстық қолымен,
Басымды келіп ұстады.
Бір - ақ аштым көзімді,
Қасымға қыз келгесін.
Содан соң қалдым көміліп,
Мен білмеймін өзгесін...
Бірақ елім қолына,
Берген жоқ маған бассейн.
Қорықпай-ақ қой, қалқатай,
Өткен іс қой... әшейін...
Артынан білдім, ол қыз да
Лавада қапты көміліп.
Өзгеше тіптен өріліп,
Осы ісінен көрініп.
Екеуміз де жазылдық,
Екеуміз де өлмедік,
Мен кеттім басқа шахтаға,
Одан кейін біріміз,
Бірімізді көрмедік.
Басымды ұстады деп ем ғой
Қасыма жетіп келгенде.
Сол қолының ыстығын
Сеземін әлі денемде...
Үрейленіп, барасың.
Неге сонша, қалқатай?
Үлкейіп кетті, аларып
Әдемі көзін құралай.
Қайғырмаймын деп ең ғой,
Қалқатай - ау, бұл қалай?
Ол қызға көзқараста,
Әңгіме бар бірталай:
Өлердегі қамқоршың,
Қалай ыстық болмайды?
Осыған түсіп, қалқатай.
Мысалы бізді" адам қып,
Өлтірмеген Отаным.
Отанның атақ, құрметі
Құрметім, менің атағым.
Сондықтан да Отанға,
Өзіміз деп қараймыз.
Өзімізден Отанды
Артығырақ балаймыз.
Сондықтан да Отанды
Тіптен ыстық сүйеміз.
Отан үшін өлеміз,
Тас басып, отқа күйеміз,
Ол қыз да маған қол созып,
Қамқоршым болып атанды,
Ол тек қана дәстүрін
Орындады Отанның.
Сондықтан оны, Отанды
Қалайынша сүймейсің?
Бір уақытта пласта
Сықырлады төбемнен.
Анадайда бір қыз тұр,
Көмескі бетін көрем мен.
Бір уақытта үшеуін,
Баса көмір құлады,
Анадай жерде алдымда,
Алдымда бір қыз тұрады.
Жеңіндей - ақ көйлектің,
Лаваның іші тіптен тар.
Денемді басты ауыр жер.
Еш дәрмен жоқ қарманар.
Тек қана менің алдымда,
Анадайда бір қыз бар.
Астында қалды көмірдің
Басымнан басқа жерлерім,
Қимылдауға, сөйлеуге,
Болмай қалды дәрменім.
Осы уақытта, тұрған қыз
Маған қарай жүгірді.
О да келді жақындап.
Көмір де құлап үлгерді.
Осы уақытта лаваға
Айғай кірді, үн кірді –
Ой, қыз, оған жолама!
Жүгіріп қайда барасың?
Ойбай - ойбай, бері қаш!
Қазір өліп қаласың!
Бірақ маған ұмтылды,
Жан сауғалап қашпады.
Оттай ыстық қолымен,
Басымды келіп ұстады.
Бір - ақ аштым көзімді,
Қасыма қыз келгесін.
Содан соң қалдым көміліп,
Мен білмеймін өзгесін...
Бірақ өлім қолына,
Берген жоқ мені бассейн.
Қорықпай-ақ қой, қалқатай,
Өткен іс қой... әшейін...
Артынан білдім, ол қыз да
Лавада қалды көміліп.
Өзгеше тіптен ерлігі,
Осы ісінен көрініп.
Екеуміз де жазылдық,
Екеуміз де өлмедік,
Мен кеттім басқа шахтаға,
Одан кейін біріміз,
Біріншісін көрмедік.
Басымды ұстадым деп ем ғой
Қасыма жетіп келгенде.
Сол қолының ыстығын
Сеземін әлі денемде...
Үрейленіп барасың.
Неге сонша, қалқатай?
Үлкейіп кетті, аларып
Әдемі көзін құралай.
Қайғырмаймын деп ең ғой,
Қалқатай - ау, бұл қалай?
Ол қызға көзқараста,
Әңгіме бар бірталай:
Өлердегі қамқоршың,
Қалай ыстық болмайды?
Осыған түсіп, қалқатай.
Мысалы бізді адам қып,
Өлтірмеген Отаным.
Отанның атақ, құрметі,
Құрметім, менің атағым.
Сондықтан да Отанға,
Өзіміз деп қараймыз.
Өзімізден Отанды
Артығырақ балаймыз.
Сондықтан да Отанды
Тіптен ыстық сүйеміз.
Отан үшін әлі де,
Тас басып, отқа күйеміз.
Ол қыз да маған қол созып,
Қамқоршым болып ағаңды,
Ол тек қана дәстүрін
Орындады Отанның.
Сондықтан оны, Отанды
Қалайынша сүймейсің?
Сен, сүюдің үлкені
Сонда екенін білмейсің.
Орнынан тұрдың сен неге,
Ұнамай ма айтқаным? –
Не дейсің?
Сол қыз сен бе едің?
Бұрын неге айтпадың?
Не дейсің, жаным қалқатай?
Сондағы қыз сен бе едің?
Не себептен мен мұны,
Сендерге жұрт сенімен,
Бүгінге дейін білмедім?
Сүюдің ең үлкенін
Отанды сүю деген ем,
Өлеңдерде бірталай.
Сенің – дағы сүюің.
Үлкендеу екен қалқатай.
Өлеңіме Отаным
Жоспар сызып береді.
Араласып көктеммен
Лирика да келеді
Көктемгі ауа бөлменің
Көлеміне сыймай тұр.
Көктемгі күлкі, қуаныш
Өлеңіме сыймай тұр.
Біз екеуміз көктемде
Қуанышпен жүреміз,
Көркемнен көркем өмірде
Іс істейміз, күлеміз.
Отанның әрбір шебіне
Сөйлесін бас иеміз.
Отанның күні тек көктем –
Жаз екенін білеміз.
1935
