Құранда зікір сөзі 256 жерде аталып өткен. Зікір сөзі Алланы еске алу, Оны ұмытпау, әрдайым есте ұстау мағыналарын білдіргені секілді «Анкабут» сүресінің 45-аятында «намаз» ал «Хижр» сүресінің 9-аятында «Құран» деген мағынада қолданылған.
Таһажжуд» – араб тіліндегі «һәжәдә» деген сөздің түбірінен шығады. Мұның сөздікте екі түрлі мағынасы бар. Біріншісі, «түнде сергек болу», екіншісі «түнде тұрып намаз оқу».
Түнгі құлшылықтың пайдалары 1. Дүнеге тең келеді. «Пенденің, түннің қараңғылығында жасаған екі рәкат намазы, дүние мен оның ішіндегі барлық байлақтарға тең келеді. Егер үмбетіме ауыр келетінін уайымдамағанда, бұл екі рәкатты оларға міндет етер едім», – деп, түнгі құлшылықтан сөз еткен Пайғамбарымыз «Төсектен жамбастарын алыстатып, қорқып, үмітпен Раббыларына дұға етеді және біздің берген рызық-несібеден Алла жолында жұмсайды»49 аятын оқып, мүминдерді түнгі намазға қызықтырған. 2. Тәнге саулық, жүрекке шипа береді. Пайғамбарымыз түнгі құлшылықтардың мынадай пайдаларын айтып өтеді: тек қана сендерден алдыңғы таңдаулы адамдардың әдеті болғандықтан емес, сонымен қатар Аллаға жақындық, күнәға кешірім, науқастыққа шипа, жамандықтарға жуытпайтын болғандықтан, сендерге түнгі құлшылықты өсет етемін» дейді50. 3. Пайғамбарымыз ұнатқан ісі. Пайғамбарымыз: «Әрбір пайғамбардың ұнатқан бір нәрсесі болған. Мен де түнгі құлшылықты ұнатамын. Мен түнгі намазға тұрғанда (тыныштық пен ықыласымның бұзылмауы үшін) ешкімнің артымнан тұрғанын қаламаймын!»51 деген. 4. Бәле жаладан қорғайды. Құран кәрімде бұрынғы үмбеттердің бірнешеуіне түнгі ғапыл сәттерінде, сәресі уақытында, таң атарға аз қалған уақытта үлкен апатқа ұшырағандары жайында әнгімелейді. «Қаншама қалаларды құрдым еттік, түнде ұйқыда жатқанда, немесе күндіз қайлула жасап жатқанда азабымызды оларға жібердік» («Ағраф», 4); Оған (Лутқа) нақты мына бұйрықты бұйырдық: таң атар сәтте мыналардың соңы болады (апатқа ұшырайды) («Хижр», 16) Міне, түнгі намаз осындай Алланың азабынан құтқарады, Алланың ашуын емес разылығын шақырады. Пайғамбар былай дейді: «Алладан қорыққан жастар, сыртта жайылып жүрген жануарлар, белдері бүгіліп құлшылық жасаудағы қарттар және сүт емудегі сәбилер болмағанда, көктен бастарыңа бәле-жалалар сел болып төгілер еді»52 дейді.
ухани себептер: 1. Мұсылмандарға кек сақтамау. Кектену адамды іштен құртатын рухани ауру. Әсіресе өзіне бауыр саналған мұсылман біреуге кек сақтау адамды жақсылықты көрмейтін көр, жақсы сөзді естімейтін керең етеді. Сондықтан жаман ойға салынған біреу түнгі намазға тұрып барша мұсылмандарға дұға ете алуы өтеу ауыр болады. 2. Дүние құмарлыққа салынбау. Дүниелік істерді құмартып, әні мен сәні дүние болған біреу жүрегінің мұнша дүниеге қызығушылығынан құтылып, түнде тұрып Алладан дұға тілеуі өте қиын. Себебі өмірлік үміті, мақсат-мұраты дүние болу бұл құлшылықты ықыласпен орындауға тіпті түнде тұруға кедергі болады. Бұдан құтылу үшін өлімді, дүниенің пәнилігін жиі ойлану керек. Бұл кедергілерден кейін ең маңыздысы адамды құлшылыққа, ғибадатқа қызықтыратын істермен шұғылдану керек. Олар: 1. Түнгі құлшылықтың артықшылығын білу. Түнгі құлшылыққа қатысты аят, хадис және сахаба мен табииндердің түнгі құлшылықтары жайындағы мәліметтерді оқу. 2. Алланы жақсы көру. Түнгі құлшылықты жеңілдететін негізгі себептердің бірі ол Алланы жақсы көру. Бұл махаббат адамды періштелік деңгейге жетелейді. Себебі Алланы жақсы көргенді Алла да жақсы көреді. Алла өзін жақсы көрген адамның көретін көзі, еститін құлағы, жүретін аяғы болады. Яғни Алланы жақсы көрген адам өзінің бұл ағзаларын жаман жолда қолдана алмайды. Оның жүрегіндегі махаббатқа толы иманы бүкіл ағзаларын құлшылыққа итермелейді. Сонымен қатар Саһрауарди түнгі құлшылыққа жетелейтін мынадай себептерді атап өтеді: 1. Күн батысымен дәрет алып Алланы зікір ету арқылы түнді күтіп алу. Бұл кезде жасалатын ең жақсы амал ол таспих пен истиғфар. 2. Ақшам мен құптанның арасында намаз, Құран, зікір сынды құлшылықтармен өткізу. Себебі күндіз адамдармен кездескенде, сөйлегенде жүрекке дақ болған кейбір кемшіліктерді осы ақшам мен құптан арасындағы құлшылықтар тазартады. 3. Құптан намазынан кейін сөйлеспеу, дәрет жаңарту. 4. Қандай қиындық болса да түнде тұруға шынайы ниет етіп, барынша ұмтылу. 5. Ақшам ас-ауқатты көп жеп қойған жағдайда оны Құран оқумен, зікір және истиғфар етумен қорытып сосын ұйқтау керек. Шейх Абдулқадир Гайлани болса түнде тұра алу үшін мына дұғаларды оқу керектігін айтады: Төсекке жатып ұйқтар алдында үш марте истиғфар, «Қаф» сүресінің алғашқы он және соңғы он аятын, «Аманар-расул» аятын, «Кафирун» сүресін және мына дұғаны: Алла тағалам! Мені өзің жақсы көрген уақытта ояндыр, мені разы болатын өзіңе жақындата түсетін істерде, ашуыңнан алас ететін істерде қолдан. Уа Алла тағалам! Сенен тілерім, менің қалауымды сыйға бер, Сенің кешіріміңді қалаймын мені кешіре көр, саған дұға етемін дұғаларымды қабыл еткейсің» оқиды47. Муаз әл-Адауия түнгі құлшылығын қалдырмайтын еді. Күн суық болса да қатты ұйықтап қалмау үшін жеңіл киім киетін. Түн болғанда: бұл менің соңғы түнім! деп құлшылыққа бастайтын. Ұйқысы келгенде үйін бір аралайды да: Ей нәпсім! Алдыңда ұйқы бар. Өлгеннен кейін қатты өкініп немесе қуанып ұзақ уақыт ұйықтайтын боласың» деп өзін-өзі ескертеді48.
Сыртқы себептер: 1. Ас-ауқатты артық жемеу. Көп тамақ жеу, көп су ішуге алып барады. Ал бұл екеуі көбейген сайын ұйқы ауыр баса бастайды. Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) толтырылған ең жаман қап ол асқазан деген болатын42. 2. Қайлула (түскі ұйқы) жасау. Себебі түнде тұра білу үшін күндіз біраз демалып алу керек. Бұл ұйқыны пайғамбарымыз өсиет еткендіктен бұл сүннет саналған. Бұл жайында Пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Күндізгі оразаға сәресін ішіп, түнгі құлшылыққа бесін ұйықысымен жәрдемдес» деген43. Анас ибн Маликтің риуаятында әр күні Умму Сулаймның үйінде Пайғамбарға арнап бір төсеніш беретіндігі және Пайғамбарымыз сол жерде қайлулу жасағандығы риуаят етіледі44. Сахабалар да жұма күні жұама намазынан кейін, ал қалған күндері бесіннен алдын біраз тыныққандықтары риуаят етіледі45. Имам Ғазали: «Кімде-кім түнде тұруды және дені сау болуды қаласа түсте ұйықтасын. Бұл уақытта ұйықтау бір құлшылық. Алайда ұйқтайтын болса, азаннан алдын дәрет алып мешітке бара алатындай тал түстен алдын тұру керек» деген46. Бұл ұйқы жеңіл болу үшін тегіс жерге жатып, қатты ұйқыға кетпейтіндей көзді жұмып бір мызғып алу деп түсінгеніміз дұрыс. Болмаса қатты ұйқы адамның басын ауыртып, дел-сал етеді. 3. Күнә істемеу. Себебі әрбір күнә адамның бойындағы руханиятты өлтіріп, ғибадатқа деген құлшынысын азайтады. Суфиян Саури бір күнә істегені үшін бес ай бойы түнгі намазға тұра алмағанын айтады. Бұл күнәсі жайлы былай дейді : жылаған бір адамды көрдім де ішімнен: «бұл адам жұртқа көрсету үшін істеп отыр» деп ойладым. Демен Суфиян Сауридің бір ойы мұнша құлшылыққа кедергі келтірсе, онда бұдан ауыр күнәлар әрина түнгі құлшылыққа кедергі келтірері сөзсіз. Бір харам ас, бір сәт күнәға қарау, қате іс-әрекет, бір жалған сөз сынды істер қаншама игі істерге кедергі келтіреді.
Бұл хадистен түсінетініміз түнгі намазын ұйқтай алмаса да ниет ету арқылы сауап жазылатындығын айтуда. Алайда бұл адам түнгі намаз яғни таһажжуд намазын оқуды әдетіне айналдырған адам болуы шарт. Әбу
Сондықтан Пайғамбарымыз түндер тұрып құлшылық етуді әдеттенген адамның қандай да бір себеппен түнде тұра алмай қалған түндері үшін де сауап жазылатындығын сүйіншілеп: «Түнгі намазды оқуды әдеттенген адам, ұйқтап қалып, намазға тұра алмаса, түнгі намазға тұруға ниет еткендігі үшін, намаз оқығанның сауабын толық алатыны секілді, ұйқысы да садақа болып жазылады» деген
Расында аз да болса үздіксіз жасалған құлшылық, бір мәрте молынан жасалған құлшылықтан артық саналмақ. Себебі құлшылық үздіксіз жасалу арқылы адамның әдетіне айналып, сол құлшылықтың құсы болады. Тамшыдан көл жиналады. Аз амал мол сауап жазылады. Егер ол түнгі құлшылық болса онда абзалдығы арта түспек.
