Оглавление

1. ՌՈՒՍ ՀԱՐՍԸ
2. Նա վերադարձավ սենյակ, Սիման արդեն անջատել էր վարսահարդարիչը: — Դե՛ ես գնամ: Արդեն ժամանակ է: — Ինչպե՞ս թե` ժամանակն է, — բացականչեց Սիման: Այս պահին նա մատիտով ընդգծում էր հոնքերը: — Ինչի՞ ժամանակն է, — նա աթոռին գցեց մետաղական շրջանա­կով փոքրիկ հայելին և մոտեցավ Արսենին: — Ինչ-որ բա՞ն է պատահել: Դու եկար շատ անտրամադիր: — Չէ, ոչինչ էլ չի եղել: — Բայց դու ինչ-որ բանի համար եկար, չէ՞, այն էլ այս ուշ ժամին: Ինչո՞ւ: — Պատկերացում չունեմ, երևի հենց այնպես, — արտասանեց Ար­սենը, այնպես նայելով նրան, ասես առաջին անգամ էր տես­նում: Մի հոնքը արդեն ընդգծված էր, մյուսը նոր էր միայն սկսել: Տար­բե­րու­թյունը ինչ-որ մի սանտիմետր էր, բայց այդ սանտիմետրի պատ­ճա­ռով ողջ դեմքը թվում էր ծիծաղելի: Ուրիշ ժամանակ դա կարող էր շար­ժել Արսենի ծիծաղը, իսկ հիմա նա ուզում էր միայն մի բան` հեռանալ այստեղից: — Գուցե ես քեզ նեղացրե՞լ եմ, — հարցուփորձ էր անում Սիման: — Չէ, ինչո՞վ: Ուղղի՛ր հոնքդ, թե չէ` կմոռանաս: Սիման հառաչեց և վերադարձավ հայելու մոտ: — Իսկ գուցե մնա՞ս: Շաբաթ օրը վերադառնում է ամուսինս, և մենք այլևս չենք հանդիպի: — Քո ամուսի՞նը, — տարակուսած հարցրեց Արսենը, — քո՞… — Մոռացե՞լ ես, որ ես էլ ամուսին ունեմ, — ծեքծեքուն արձագանքեց Սիման: — Նա ակնոցավոր պրոֆեսոր է: Արսենը տրորեց ճակատը` ասես ձգտելով ինչ-որ բան հիշել: — Դե՞… — հարցրեց Սիման, հայելու վրայից լարված նայելով նրան: — Թող հիշեմ… Հա՛, իսկ ինչո՞ւ երեխաներ չունես: Դու ընդհան­րա­պես երբևէ երեխա ունեցե՞լ ես: — Իսկ ինչի՞ս է պետք, — կտրուկ հարցրեց Սիման` նկատելիորեն գու­նատվելով: — Թե՞ ձեր գյուղում արդեն վարժվել են, որ բոլոր կա­նայք պետք է ամեն տարի շրջեն տռզած փորերով: Այսօր, երբ վերադառնում էինք ծովափից, այդպիսի մեկին նկատեցի: Նա փողոցում թթու վարունգ էր գնում: Այսպես ուրեմն, ես չեմ ուզում թթու վարունգ գնել, այն էլ փողոցում դրած տակառից: Հասկացա՞ր: — Կներես, չգիտեի, որ ցավոտ տեղիդ կդիպչեմ… — Իսկ դու հանգիստ թող ինձ, հասկացա՞ր: Մարմինս դեռ կարող եմ քեզ տալ, բայց հոգիս… — նա բացասաբար շարժեց գլուխը: — Հոգիս հանգիստ թող, այնտեղ ես ամեն մեկին թույլ չեմ տա մտնել, իսկ քեզ` առավել ևս: Նրա ատամները ծիծաղելիորեն ցցվել էին: — Իսկ ինձ համար ինչո՞ւ ես նման բացառություն անում: Սիման բռնկվեց ցածրաձայն, փոքր-ինչ թատերական ծիծաղով: — Դե լավ, գնա, — ասաց, — իսկապես արդեն ուշ է: — Բարի գիշեր: Արդեն դռան մոտ՝ նրան նորից կանգնեցրեց Սիմայի ձայնը. — Ի միջի այլոց, այդ երիտասարդ կինը, որ թթու վարունգ էր գնում… — Սիման կոտրտվելով նայեց նրան: — Եվ հետո՞… — Եթե չեմ սխալվում, քո կինն էր: Մի անգամ քեզ տեսել եմ նրա հետ խանութից դուրս գալիս: Ինձ թվաց` շատ երիտասարդ է քեզ համար: Բայց դե, չգիտեմ: Ես ուշադրություն դարձրի նրա աչ­քե­րին: Զարմանալիորեն մաքուր էին, ասես երեխայի աչքեր: Դրանց մեջ երևի սար­սափելի կլինի նայելը: Հատկապես այն բանից հետո, երբ ստում ես: Դու նման ոչինչ չե՞ս զգում` նայելով նրա աչքերի մեջ: Ճի՛շտն ասա: — Զգում եմ, — խուլ արտաբերեց Արսենը` զգալով իր ներսում կտրուկ գլուխ բարձրացնող կատաղությունը: — Այն օրվանից, ինչ հանդիպեցի քեզ: — Գոնե դրա համար շնորհակալություն, — արձագանքեց Սիման` ստի­պողաբար ժպտալով: — Բարի գիշեր: Արսենը դուրս եկավ, կանգնեց աստիճանահարթակում, փորձե­լով հանդարտվել, ապա սկսեց արագորեն իջնել: ԳԼՈՒԽ ՔՍԱՆՈՒԹԵՐՈՐԴ Նա տուն վերադարձավ ուշ գիշերով, այն հույսով, որ կանայք ար­դեն քնած են և նշանակում է` տհաճ խոսակցությունը չի շարունակվի, ծայրահեղ դեպքում, գոնե այսօր: Իսկ վաղը… Վաղը կտեսնենք: Ար­սենն իհարկե հասկանում էր, որ Եկատերինա Վասիլևնան, թեև խոսքի մեջ անզուսպ էր, բայց ըստ էության, որպես մայր, ճիշտ էր: Բայց ի՞նչ անել: Նրա հետ Ելենային ուղարկե՞լ: Արսենը նույնիսկ կանգ առավ` պատ­կերացնելով իրեն առանց Ելենայի: Նա կարող էր դա պատ­կե­րաց­նել նաև առաջ, զոքանչի հետ խոսակցության ժամանակ: Սակայն Ելենային կորցնելու միտքն այնքան անհեթեթ էր, որ չէր տեղավորվում նրա գիտակցության մեջ: Այժմ մեն-մենակ մնալով այդ մտքի հետ, նա սկսել էր հասկանալ, որ նման հնարավորությունը բոլորովին բա­ցառ­ված չէ, որ թերևս միակ խանգարող հանգամանքը Ելենան էր, իր հան­դեպ նրա զգացմունքը: Բայց դա, այդ զգացմունքը, չափազանց հաճախ էր ենթարկվում փորձությունների: Երկա՞ր կդիմանա արդյոք, հատկապես հիմա, մոր, ընդհանուր առմամբ, անհերքելի փաստարկների, առողջ դատողու­թյան և հստակ փաստերի ճնշման տակ: Ի՞նչ կարող է դրանց հա­կա­դրել Ելենան: Հղումը՝ սիրո՞ւն: Դա շատ քիչ է խուճապահար մոր հա­մար… Արսենն ակամա արագացրեց քայլերը: Ելենան քնած չէր: Նա նստած էր դարպասի կողքի նստարանին` ուսերին տաք վեր­նազգեստ գցած: — Լենա՞: Կինը տեղաշարժվեց` նստարանի վրա տեղ տալով Արսենին: Նա նստեց և գրկեց կնոջ ուսերը: Ելենան հպվեց նրան` երանությամբ փակելով աչքերը: — Դու վաղուց ինձ չես գրկել… — Ինչո՞ւ քնած չես: — Մայրիկիս պառկեցրի, իսկ իմ քունը չի տանում: Ո՞ւր էիր: — Այնպես… — արձագանքեց Արսենը` փորձելով խուսափել նրա հա­յացքից, — թափառում էի ավանում: — Ուշքի՞ էիր գալիս: — Դատարկ բան է, մի մտածիր այդ մասին: — Դու մայրիկից մի նեղացիր, լա՞վ: — Ինչո՞ւ պիտի նեղանամ: Նա մայր է, ընդ որում, լրիվ ճիշտ է: Մեր կյանքում չի ստացվում այնպես, ինչպես պետք է: — Հիմարություն մի ասա, լսո՞ւմ ես, — նա ափը սեղմեց Արսենի շրթունքին: — Չհամարձակվես: — Ելենան հանկարծ ծիծաղեց մթության մեջ: — Լավ կլինի` մտածես սպիտակ գծի մասին: — Ի՞նչ սպիտակ գծի: — Երբ փոքր ժամանակ վատ էի զգում ինձ, դե, ասենք, մեկը նե­ղաց­նում էր կամ հիվանդ էի լինում, հայրիկն ասում էր, որ կյանքը աս­ֆալտի վրա քաշած սպիտակ գծերի է նման` ամբողջովին սև և սպիտակ գծեր: Միայն թե կյանքի գծերն ավելի լայն են, քան ասֆալտի վրա: Երբ մարդը հայտն­վում է սև գծի վրա, պետք է միշտ հիշի, որ սևից հետո անպայման վրա կհասնի սպիտակ գիծը, այդ դեպքում ավելի հեշտ է հաղթահարել սևը: Ահա դու էլ մտածիր սպիտակ գծի մասին: –Ոչինչ, խելացի միտք է, այսինքն՝ գիշերվա խավարին հաջորդում է ցերեկվա լույսըը– դառնորեն քմծիծաղեց Արսենը, — միայն թե իմանանք, երբ է ավարտվելու այդ գիշերը և գալու է լույսը… Լենա — անս­պա­սելիորեն հիշելով՝ դիմեց կնոջը, — սիրտս հանկարծ թթու վարունգ ուզեց: — Ունե՛նք, –ուրախաձայն արձագանքեց Ելենան, — հենց խանութի առջև, տա­կառից եմ առել: Առել ու մոռացել եմ դնել սեղանին: Բերե՞մ: — Չէ՛, հետո, պարզապես հանկարծ ուզեցի ու անցավ: Վաղը, — ճնշված ասաց նա: — Ավելի լավ է, ասա, ի՞նչ որոշեցիք մայրիկիդ հետ: Ելենան այտով քսվեց նրա կրծքին: — Աստվա՜ծ, ի՜նչ հիմարիկն ես: Դե՛ ո՞ւր պիտի հեռանամ ես քե­զա­նից: Եթե միայն դու դա չուզենաս: Դու իմ ներսում ես, ինչպես անբուժելի հիվանդություն:- Այդ անսպասելի համեմատության վրա նա զսպված ծիծաղեց: Ապա, հոգոց հանելով, ցածրաձայն ասաց.- Այսօր ինձ այնպես թվաց, թե քեզ տեսել եմ… ուրիշի հետ: Բայց դա դու չէիր… Դու երբեք այդպիսի բան չես անի, ճի՞շտ է: Ես ախր կմեռնեմ, լրիվ կմեռնեմ, լսո՞ւմ ես, իսկապե՞ս չես անի: — Ի՞նչ չեմ անի: Քիչ լռելուց հետո նա ձայնը իջեցրած շշնջաց. — Չես վռնդի ինձ: Արսենը շրջեց գլուխը, որպեսզի չտեսնի նրա արտասուքները: — Ես ինչ-որ տեղ կարդացել եմ, — ասաց նա, — որ ամենամեծ թմրանյութը խելահեղ սերն է: Ինչպես թմրամոլն առանց թմրանյութի, այնպես էլ սիրող սիրտն առանց իր սիրո ապրել չի կարող, այն միշտ քեզ հետ է՝ ուր էլ, որ գնաս, ուր էլ, որ լինես: Ախր ես ո՞ւր կարող եմ վանել քեզ իմ սրտից, Լեն, դու իմ հոգին ես, իմ սիրտն ու շնչառությունն ես, ես ինչպե՞ս կարող եմ ապրել առանց քեզ, առանց սրտի ու շնչառության ապրել չի լինի, ցավդ տանեմ… Ելենան սեղմվեց նրան, ապա վերցրեց նրա ձեռքը և շուրթերով հպվեց կոշտ ափին: Երեք օրից Եկատերինա Վասիլևնան գնաց` այդպես էլ չհաշտ­վե­լով Արսենի հետ: Գնաց արցունքախառը, վստահ, որ աղջկան թողնում է դժբախտության ու անելանելության մեջ, բառերով անպատվելով նրան, հոգով խղճալով ու լալով նրա «դառն» ու «անուրախ» ճակա­տա­գիրը: Արսենն ու Ելենան ուզում էին ուղեկցել նրան, բայց նա կտրուկ հրաժարվեց, որպեսզի նրանք իր հետ գնան մինչև օդանա­վա­կայան: Նրանց համար դժվար չէր հասկանալ, որ նա հրաժարվել է ո՛չ այն բանի համար, որ չի ցանկացել նրանց ավելորդ նեղություն պատ­ճառել… Արսենը և Ելենան նրան ուղեկցեցի մինչև տեղական ավ­տո­կայան: Տուն վերադարձան խիստ ընկճված, ասես մտերիմ մարդու թա­ղումից, մինչև տուն մի բառ անգամ չարտասանելով: Միայն երեկոյան, ընթ­րի­քի սեղանին Արսենը, գլուխը չբարձրացնելով անցողակի ասաց, որ վերջերս փո­ղոցում պատահաբար հանդիպել է քարհանքից մի ծանոթ տղայի: — Եվ ի՞նչ ասաց, — հապճեպ հարցրեց Ելենան: — Համոզում էր ինձ վերադառնալ քարհանք: — Դա անկարելի է, Արսեն: Ես արձակուրդային կստանամ, կդիմանանաք մի կերպ մինչև քեզ համար մի թեթև գործ կճարվի: — Ասաց, որ աշխատողներ են պետք… — շարունակեց Արսենը: — Եվ ուզում ես վերադառնալ՞: Համաձայնե՞լ ես: — Դեռ ոչ, ուզում էի սկզբում քեզ հետ խորհրդակցել, բայց մայրիկդ եկավ… — Եվ հետո՞: Արսենը թոթվեց ուսերը: — Դե՛, ինքդ մտածիր, Լենա: Մի երկու ամիս կաշխատեմ: Մոտ վեց հարյուր ռուբլի կստանամ, գուցե և ավելի: Այդ գումարը մեզ չի խանգարի: — Ո՛չ: Քարհանք չեմ ուզում: Ինչպե՞ս չես հասկանում, որ ամբողջ օրը պիտի կմտածեմ միայն այն մասին, որ քեզ հետ էլ կարող է տեղի ունենալ նույնը, ինչ այն տղայի հետ: Բայց այնուամենայնիվ Արսենը վերադարձավ քարհանք: Ելենային ասաց, որ փոխարինելու է ինքնաթափ մեքենայի վարորդին, որը տեղ է գնացել ու մի երկու ամիս չի լինելու: Որպեսզի Ելենան վերջնականապես չանհանգստանա, նա մի անգամ տուն եկավ քա­րով բարձված ինքնաթափով: Խցիկում նրա կողքին նստել էր մի երի­տասարդ, որին նա ներկայացրեց Ելենային որպես բանվոր: Բայց իրականում դա վարորդն էր: Դրանից հետո Ելենան հաշտվեց իրա­վի­ճակի հետ: Արսենը հետագայում ինքն իրեն կշտամբում էր, թե ինչու նախկինում չէր դիմել այդ խորամանկությանը: Հենց առաջին օրը նա խոստովանեց, որ «վերջապես իրեն մարդ է զգում»: Եվ ճիշտ որ, սիրով էր աշխատում: Ի ծնե գյուղացու ձեռքերը, որոնք ման­կու­թյու­նից սովոր էին պարապ չմնալ, կարոտ էին աշխատանքի: Գործը ը նույնն էր, ինչ առաջ՝ ծանր ու ուժա­քամ: Բայց այս անգամ նա այնքան հիվանդագին չէր տանում այդ ծան­րությունը: Ճիշտ է, հոգնում էր և նույնիսկ շատ, թե՛ մեջքն էր կոտրվում, թե՛ ձեռքերն էին քրքրվում, սակայն բավարարության զգացումը հաղ­թում էր, և ֆիզիկական անհարմարությունները այնքան սուր չէին ըն­կալվում: Պարզապես նա նորից իր սովորական աշխատանքային տարերքում էր: Ինչպես և առաջ, նա պատրաստի խորանարդիկները քարհատ մե­քենայից վերցնում և դնում էր մի կողքի, իսկ հետո բարձում ինք­նա­թափ: Երբեմն, անհրաժեշտության դեպքում նստում էր վարորդի կող­քին և տեղափոխում քարը հեռավոր շինարարության վայրեր: Այդ պար­բերական ուղևորությունները նույնպես մտնում էին նրա պար­տա­կանությունների մեջ: Ելենայի համար նախատեսված բեռնա­տա­րով հնարքը շատ հաջող էր: Հաճախ էր նա իսկապես փոխարինում վարորդներին, որոնք տարբեր պատճառներով աշխատանքի չէին գա­լիս: Այդ փոխարինությունները որոշ զանազանություն էին մտցնում նրա աշխատանքային եռուզեռի մեջ: Այդպիսի օրերին նա անպայման գա­լիս էր տուն, որպեսզի Ելենան չմտատանջվի, չանհանգստանա իր համար: Տուն վերադառնալիս Արսենը սովորաբար ավտոբուսից իջնում էր ավանի մշակույթի պալատի մոտ, որտեղից մինչև տուն երեք րոպեի ճանապարհ էր: Հենց կանգառում, կինոազդագրերի վա­հա­նակին գեղեցիկ ձևավորված ազդագիր կար այն մասին, որ երեկոյան ցուցադրվելու է «Սենյոր Ռո­բին­զոն» կինոնկարը: Վերջերս աշխատանքի վայրում մեկը գովել էր այդ ֆիլմը, ան­­վանելով այն «սքանչելի»: Արսենը մոտեցավ տոմսարկղին, երկու տոմսակ գնեց ժամը իննի սեանսի համար: Ելենան քիչ էր մնում ուրախությունից թռչկոտեր, երբ նա ցույց տվեց տոմսերը. վաղուց կինո չէր գնացել: Մինչև ֆիլմի սկիզբը մնացել էր տաս-տասնհինգ րոպե, երբ նրանք մտան սպասասրահ: Շուտ էին եկել, բայց մարդ շատ կար: Նստել էին սպսասրահի նստարաններին, շարվել պատերի տակ, հետուառաջ էին անում դահլիճում, խմբվում տաղավարների առաջ, որտեղ պաղ­պաղակ էին վաճառում: — Պաղպաղակ ուզո՞ւմ ես, — հարցրեց Արսենը և ավելացրեց առանց սպասելու պատասխանի: — Հիմա կբերեմ: — Չէ… — անվստահությամբ պատասխանեց Ելենան:- Պետք չէ: Ելենան պաղպաղակ շատ էր սիրում, հատկապես սերուցքային, բայց հիմա, այդ տեսքով ամաչեց երևալ մարդկանց, ուստի նրանք կանգնել էին մուտքի մոտ, կիսամութ մի անկյունում: Արսենը այնուամենայնիվ բերեց պաղպաղակը, հենց նույնից, որ սիրում էր Ելենան` սերուցքային: Ելենան դանդաղորեն վայե­լելում էր պաղպաղակը, նայելով սպասասրահի կողմը: — Ի՜նչ հետաքրքիր կին է, — ասաց նա` աչքերով ցույց տալով սպա­սա­սրահում դանդաղորեն առաջ ու ետ քայլող կնոջը: Արսենը վաղուց էր նկատել Սիմային, բայց ցույց չէր տալիս: — Ահա նա, բարեկազմ, փարթամ, գեղեցիկ մազերով, այն, որ քայլում է նիհար, բարձրահասակ ու ակնոցավոր տղամարդու հետ: — Կին է էլի, հետաքրքիր ի՞նչ կա նրա մեջ, — արտասանեց նա, մտածելով այն մասին, որ այդ ակնոցավորն ամենայն հավանականությամբ նրա ամուսինն է: Սիման երբեք չէր նկարագրել իր ամուսնու արտաքինը, միայն մի ան­գամ ասել էր, որ «ակնոցներով պրոֆեսոր» է… Եվ ուրիշ ոչինչ: Իսկ եթե պատահել էր՝ խոսել նրա մասին, ապա խոսել էր քմծիծաղով` հա­մեմված անթաքույց արհամարհանքով: — Դու ուրիշ տեղ ես նայում երևի, այս կողմ նայիր, — ասաց Ելենան, կամենալով ցույց տալ, թե ուր է պետք նայել՝ փարթամ մազերով բարեկազմ կնոջը տեսնելու համար, բայց հանկարծ խայթվածի պես քարացավ. Նրա դեմքը քաթանի գույն ստացավ. Ելենան ճանաչեց այն կնոջը, որը քայլում էր Արսենի հետ… Իսկ գուցե նա՞ չէր: Ելենան այն ժամանակ տեսել էր նրա դեմքը մի վայրկյանից ոչ ավելի, ընդ որում` շատ հեռվից: Բայց այդ շքեղ շա­գա­նակագույն մազե՜րը, որոնք թափված էին մեջքին և ուսերին… Չթաքցնելով տարակուսանքը` Ելենան նայեց Արսենին, բայց վեր­ջինս, շրջվելով դեպի պատը, ուշադրությամբ դիտում էր այնտեղ տեղադրված վահանակները՝ սկզբից մինչև վերջ տնտեսական ցուցանիշներով… — Խնդրում եմ, վերցրու բաժակը: Արսենը չուզենալով կտրվեց վահանակներից: — Էլի կուզե՞ս պաղպաղակ, — կողքային տեսողությամբ Արսենը նկատեց, թե ինչպես Սիման, շրջան գործելով «ակնոցավորի» հետ, հայտնվեց մի երկու քայլ իրենցից հեռու: Սիման ազատեց ձեռքը և թեթևակի դանդաղեցրեց քայլը, այնպես որ «ակնոցավորը» մի քայլ առաջ ընկավ նրանից: «Գժվե՞լ է, ինչ է», — սար­սափով մտածեց Արսենը, նկատելով, որ Սիման ժպիտով նայում է իրեն: — Սպասիր այստեղ, ես սա վերադարձնեմ: Արսենը Ելենայից վերցրեց պաղպաղակի բաժակը և մոտեցավ տա­ղա­­վարին, ձգտելով առաջ անցնել «ակնոցավորից», նախքան կմոտենար Սիման: Եվ նույն պահին լսեց ոչ բարձր, բայց հստակ մի ձայն. — Բարև, Արսեն… Արսենը ընթացքից գլխով արեց և մտավ տաղավարի առջև գոյա­ցած բազմության մեջ, աչքի տակով հետևելով Սիմային, և երբ նա իր հպարտ ակնոցավորի հետ հեռացավ, նոր միայն վերադարձավ Ելենայի մոտ: Միա­ժամանակ բացվեցին կինոդահլիճի բարձրադիր դռները: — Գնա՞նք նստենք, — առաջարկեց Արսենը, տառապալից ջանալով գու­շա­կել՝ լսե՞ց նա Սիմայի ողջույնը, թե՞ ոչ, արդյոք ճանաչե՞ց նրան, թե՞ չի ճանաչել: Ելենայի դեմքը անշարժ էր, հայացքը լարված, շուրթերին սառել էր մոռացված ժպիտը… Արսենը հասկացավ. ամեն ինչ գիտի, ամեն ինչ տեսել է ու լսել… — Հա, գնանք, — ասաց Ելենան ու առաջինը մտավ դահլիճ: Երբ լույսերը հանգեցին և էկրանին մակագրություններ հայտն­վեցին, Արսենը թեթևացած հոգոց հանեց, մեկնվելով բազկաթոռի թիկ­նակին: Նա բնականաբար հասկանում էր, որ ինքը բարոյապես հանգստանալու պատ­ճառ չունի, բայց դահլիճի մթությունը ասես պաշտպանում էր նրան նոր անակնկալներից: Սկսվեցին քաղաքակրթությամբ խեղված մարդու զվարճալի ար­կած­ները «վայրենիներով» բնակեցված կղզում: Դահլիճում մշտապես անզուսպ քրքիջ էր պայթում. կինոկատակերգությունն իսկապես ծի­ծա­ղաշարժ էր: Բայց Արսենը ոչինչ չէր նկատում: Նա տագնապով նա­յում էր Ելենային, և սիրտը կծկվում էր ցավից: Ելենան ոչ մի անգամ չծիծաղեց իր զրնգուն ծիծաղով: Ժպիտը, որ սառել էր նրա դեմքին դեռևս սպսասրահում, այդպես էլ մնաց նրա գիրգ շուրթերին: — Հետաքրքիր չէ՞, ԼենաԱրսենը փորձ. ց ժպտալ: Այդ անբնական ժպիտը անհետացավ Արսենի դեմքից: Ելենան լուռ գլխով արեց` հայացքը էկրանից չկտրելով: Այդ պահին Արսենը պատրաստ էր վճարել իր համար ամենաթանկ բանը, որպեսզի դեմ առ դեմ հանդիպեր Սի­մա­յին: Նա միայն հիմա հասկացավ, որ դա նրա վրեժն էր` հիշաչար, զուտ կանացիորեն հաշ­վար­կված: — Գուցե գնանք տո՞ւն: Ելենան չզարմացավ, նա ասես սպասում էր այդ հարցին: Շարու­նա­կելով նայել էկրանին, նա լուռ, բացասական տարուբերեց գլուխը: Անսպասելիորեն Արսենի կուրծքն այնպես սեղմվեց, քիչ էր մնում շունչը կտրվեր. նա հստակ տեսավ, թե ինչպես Ելենայի աչքերից սահե­ցին արցունքները, թողնելով այտերին թաց ակոսներ, որոնք փայլում էին գունավոր էկրանի փոփոխական լույսերով: Արսենը հանեց թաշկինակը և մեղմորեն չորացրեց նրա արցունքները, իսկ երբ ուզում էր հետ քաշել ձեռքը, Ելենան բռնեց այն ու սեղմեց կրծքին: Ֆիլմի ավարտից րոպե առաջ, երբ դժբախտ Ռոբինզոնին ձկնոր­սական ցանցերով որսում էին և վերամբարձ կռունկով բարձրացնում նավի տախտակամած, կինոթատրոնի աշխատակ­ցու­հին բացեց ելքի դռները: Ելենան, որ վաղուց սպասում էր այդ պահին, հանկարծ ոտքի կանգնեց ու շտապ դուրս եկավ փողոց: Արսենը նետ­վեց նրա հետևից` բռնելով նրա արմունկը: Փողոցում փոթորկվում էր ծովից հանկարծակի բարձրացած քամին, ցասումնալից ու աղմկոտ, ուժգին օրորելով ծառերը: — Ի՞նչ պատահեց, Լենա, սիրելիս, — շնչահեղձ լինելով հարցրեց Արսենը, սարսափով նայելով, թե ինչպես Ելենան երկու ձեռքերով բռնել էր փորը՝ խոնարհվելով ցած, միաժամանակ փորձելով դի­մադրել սոսկալի քամու պոռթկումներին, — Լենա՛: — Շուտ, տաքսի, — կամացուկ արտաբերեց Ելենան ցավից կծկվելով, — ոնց որ թե, ժամանակից շուտ… Դու մի՛ վախենա… — Լենա, սիրելիս, ի՜նչ ես ասում… — Աստծու սիրուն, տաքսի… Ոտքով չեմ կարող… — Ես հիմա… հիմա… Կոխկրտելով դեղին ակացիայի թփերը, որոնք աճել էին մշակույթի պալատի առջև, Արսենը նետվեց փողոց: Կանգնեցրեց ինչ-որ մաս­նավոր «Վոլգա», շրջվեց, որպեսզի գնա Ելենայի հետևից, բայց Ելենան արդեն հասել, ցնցում էր մեքենայի հետին դուռը` փորձելով բացել: Երբ Ելենան վերջին անգամ թախծաժպիտ նայեց Արսենին՝ բուժ­քույրերի ուղեկցությամբ դանդաղորեն մտնելով ծննդատնից ներս, երբ նա անհետացավ ծննդատան դռան հետևում, երբ նրանց ետևից դուռն անաղմուկ փակվեց և դռան բռնակը նախ իջավ ներքև, ապա նորից բարձ­րացավ, Արսենին գլխում հանկարծ սարսափահար մի ծայրահեղ միտք ծագեց՝ որ այլևս չի տեսնի իր Լենոչկային: Նա ցնորվածի պես վազեց դա­տարկ ընդունարանով, հետո հիշեց ինչ-որ բան, արագորեն մոտեցավ գրանցա­սենյակի պատուհանիկին: — Ասացեք, նա այլևս դուրս չի՞ գա, — հարցրեց նա ճերմակ խա­լաթով ու գլխարկով երիտասարդ կնոջը: — Ո՞վ: — Ելենան, իմ կինը… — Ոչ, իհարկե, — տարակուսանքով պատասխանեց կինը, — ինչ-որ բա՞ն եք ուզում փոխանցել նրան: — Ներեցեք, — ասաց Արսենը, — իսկ ես ի՞նչ անեմ: Հա, ի դեպ… — նա տրորեց ճակատը, ինչ-որ բան փորձելով մտաբերել, ապա տա­րու­բե­րեց գլուխը և նստեց աթոռին, հստակ գիտակցելով, որ ուզում էր հարց­նել ինչ-որ շատ կարևոր բանի մասին: Հետո նորից բարձրացավ, տառապանքով փորձելով հիշել, թե հատ­կա­պես ինչ էր ուզում հարցնել: Որոշ ժամանակ անց ծննդատան դուռը կրկին բացվեց, հայտնվեց Ելենային ուղեկցող բուժքույրերից մեկը` ձեռքին ինչ-որ շորեր: Նա ոտեցավ Արսենին, հարցրեց. — Իսկ պայուսակ կամ մի ուրիշ բան չկա՞ քեզ մոտ: — Չէ, իսկ ինչի՞ համար:: — Ահա վերցրու: — Դա ի՞նչ է, — տագնապով հարցրեց Արսենը`ակամայից ետ ընկրկելով: — Ինչպե՞ս թե` ինչ է: Նրա շորերը, տուն կտանես: — Իսկ նա՞: Նա մնո՞ւմ է: Բուժքույրը ապշած նայեց նրան, ծիծաղեց. — Այ տղա, դու նորմալ ես, թե՞ աննորմալ: — Հասկանո՞ւմ եք, — ի վերջո իրեն հավաքեց Արսենը:- Բանն այն է, որ.. ախր դեռ ժամանակը չէ: Ընդամենը յոթ ամիս է: — Դե, դա արդեն մեր խելքի բանը չէ: Երեխան ինքը գիտի` երբ ծնվի: — Բուժքույրը մոտեցավ գրանցասենյակի պատուհանին: — Ման­յա, քեզ մոտ մի հին թերթ չի՞ լինի: Գոնե փաթաթենք թերթի մեջ::  — Կա: — Այ քեզ տղամարդ, ո՛չ տոպ­րակ ունի, ո՛չ պայուսակ ունի, մենք էլ, որ չլինենք՝ տղամարդիկ կորած են, — Ելենայի շորերը թերթի մեջ փաթաթելով քրթմնջում էր բուժքույրը: — Ահա՛, վերցրու և գնա տուն: Այստեղ այլևս անելիք չունես: Առավոտյան կգաս: — Շնորհակալություն, — հապճեպ գլխով արեց Արսենը, — շատ շնոր­հակալություն… Նա դուրս եկավ հիվանդանոցից` կրծքին սեղմած փաթեթը, որից Ելենայի բույրն էր առնում: Փողոցում մի քանի քայլ անցնելով` նա հետ նայեց: Եր­կու հարկերի պատուհաններում էլ լույս էր վառվում: Դրանցից մեկի հետևում Ելենան էր: Բայց ո՞ր մեկի հետևում: Արսենը շվարած տարու­բե­րեց գլուխը և վազեց փողոցով, որը լուսավորված էր նեոնային լույ­սերով: Անկյունում քիչ էր մնում ցած ընկներ քամու պոռթկումից: Փողոցներում մարդ չկար, փոթորկածուփ քամին բոլորին ասես քշել տարել էր, շուրջը թողնելով ամայի: Ծանոթ հինգհարկանի շենքը… Ինչպե՞ս նա հայտնվեց այստեղ: Հա, դա ախր հիվանդանոցի ճանապարհին էր: Առանց մտածելու, ինքն էլ չիմանալով` ինչու է այդպես վարվում, Արսենը վազքով բարձրացավ երկրորդ հարկ, սեղմեց զանգի կոճակը և մատը զանգից հետ չքաշեց, մինչև դուռը չբացեցին: Բացվածքում երևաց Սիմայի «ակնոցավորը»: Ցու­ցա­մատով վեր հրելով նորաձև ակնոցի շրջանակը, նա հարցրեց. — Ո՞ւմ եք ուզում: Արսենը ասես հենց նոր ուշքի եկավ: — Չգիտեմ… — Չհասկացանք… — Ներեցեք… Կարծեցի երրորդ հարկն է… — մռթմռթաց Արսենը` ակամա թիկունքում թաքցնելով շորերի փաթեթը: Եվ սկսեց իջնել աստիճաններով, միաժամանակ լսելով սենյակների խորքից Սիմայի ձայնը. — Ո՞վ էր: — Չգիտեմ, նրան երրորդ հարկ էր պետք, բայց իջավ ներքև… Եվ դուռն աղմուկով փակվեց: Վերադառնալով տուն, Արսենը երկար նստեց, առանց լույսը վա­ռելու: Վախենում էր, որ լույսը կմերկացնի իր առաջ սենյակի դատար­կու­թյունը, այն սենյակի, որը հիմա զրկվել էր Ելենայից: Իսկ պատուհանից այն կողմ դժոխային քամին ոլորում ու ջարդում էր ծառերի ճյուղերը: Նրա սուլոցների միջով լսվում էր փոթորկված ծովի ալիքների շառա­չուն աղմուկը, որոնք առաջանում էին ափամերձ ժայռերի ալե­բախությունից: Նման փոթորիկ Արսենը չէր հիշում. չէր եղել նման բան այս անցած ամիսների ընթացքում, ինչ այստեղ էր: Վերջապես նա վեր կացավ ու վառեց լույսը: Չէ՛, այնքան էլ սար­սա­փելի չէր, որքան թվում էր: Սեղանին դրված էր Ելենայի լուսա­նկա­րը, Արսենը նայելով նրան ժպտաց, ապա վերցրեց, սեղմեց կրծքին ու արտասվեց: Նա հագուստով պառկել էր ծածկոցի վրա՝ ոտքերը դնելով աթո­ռա­կի վրա, և՛ քնով էր անցել: Կիսանինջ վիճակում նա ունկնդրում էր քամու ոռնոցը, և այդ ոռնոցի միջով երբեմն ասես ականջին էր հասնում Ելե­նայի քաղցրանուշ ձայնը: Նա բացում էր աչքերը, լարված ականջ դնում ձայներին, որոնք լսվում էին փողոցից: Հասկանալով, որ Ելենան չկա, նա նորից ընկնում էր մղձավանջային նիրհի մեջ: ԳԼՈՒԽ ՔՍԱՆԻՆՆԵՐՈՐԴ Ելենայի ձայնն այնքան հստակ հնչեց, որ Արսենը վեր թռավ և ան­կողնու վրա նստաած սպասեց բաբախող սրտով: Դուռն իսկապես թակում էին ցածր, հազիվ լսելի: Արսենը նետվեց դեպի դուռը և բացեց: Մթության մեջ անմիջապես ճանաչեց իր տանտիրոջը` Վագիֆ Զեյնալովին: — Վագիֆ, դո՞ւ: — Արսեն ջան, կներես, հարգելիս, ես ցածրաձայն թակեցի, չէի ցանկանում Ելենային անհանգստացնել: — Ելենան չկա, հիվանդանոցում է, — տխրամած արտաբերեց Արսենը` սեղմելով նրա ձեռքը: — Ասացիր` հիվանդանոցո՞ւմ է: Ինչո՞ւ է հիվանդացում, ի՞նչ է պատահել: — Բանալիները հիմա կբերեմ, Մեհրի­բան-խանումն է՞լ է եկել: –Այո, նա էլ է եկել: Սպասիր, ի՞նչ է եղել Ելենային: — Ցավերը բռնեցին, տաքսով տարա ծննդատուն: Ծննդատանն է: — Արսենը բերեց տան բանալիները, ապա ավե­լացրեց մի թիթև անհարմար զգալով: — Ներիր ինձ, Վագիֆ, զոքանչս էր երեք օրով եկել, ստիպված ձեր տանն եմ գիշերել: Վագիֆը վրդովվեց. — Լսի՛ր, դու այդ ինչեր ես ասում: Ես քեզ ի՞նչ էի ասել: Չէի՞ ասել, քանի մենք գյուղում ենք, կարող եք մեր տանն ապրել: Իսկ դու, տես, ինչ ես արել՝ այս նեղվածքում ես պահել հղի կնոջը, հա՞: Է՜, բա եղա՞վ: Տես­նո՞ւմ ես, նա հիվանդացել է: Բա դա ճի՞շտ է: Գնանք մեզ մոտ, այնտեղ կպատ­մես, թե ինչ է եղել: Է՜, ինչ ասեմ քեզ… Արսենը օգնեց Վագիֆին բեռները տուն տանել: Մի ճամպրուկը տեղում բացեցին, սեղանին հայտնվեցին ծիրան, դեղձ, թուզ, նուռ. սենյակն անմիջապես լցվեց դրանց բույրերով: — Կեր, Արսեն ջան, ամբողջը մեր այգու միրգն է, հայրս է աճեցրել, — ասաց Մեհրիբան-խանումը` մոտեցնելով նրան մրգերի ամանը: Նա սեղանին դրեց ոսկեգույն մեղրի կտորներով կավե ամանը, թարմ կարագը, որի վրայից դեռ հոսում էր թանը (դա Արսենին անանցողիկ կարիտով հիշեցրեց հարազատ Տոնաշեն գյուղը), երկու մեծ բոքոն հաց, գինու ոչ մեծ կուժը և արմուդի՝ թեյի տանձանման բաժակները: — Կերեք, հիմա թեյը կեռա: Արսենը նայեց իր ժամացույցին: — Ի՞նչ ուտել, Մեհրիբան-խանում, առավոտյան ժամը հինգն է: — Ի՞նչ ժամը հինգը, լսիր, — վրա տվեց Վագիֆը: — Նոր տեսա, շուկան արդեն բաց է, մսավաճառ հայ Բե­նիկը ուրախ-ուրախ գովում է իր ապ­րան­քը: Հորթի միսը թարմ է, ասում է, նոր են մորթել, դմակավոր գառը գրե­թե նորածին է, միսը թարմ է: Իսկ հավ ունե՞ս, հարցնում եմ: Իհարկե, ունեմ, ասում է, նոր են փետրահան արել: Ճի՞շտ, հարցնում եմ, տնա­կա՞ն է: Պապայիս արևը, ասում է: Փող տվեցի, առա: Հարցնում եմ` իսկ տապակել կարելի՞ է: Իսկ նա ինձ` քո հավն է, ինչ ուզում ես՝ այն էլ արա: Իսկ դու ասում ես` ժամը հինգն է: — Արսեն գարդաշ*, ուտելու հա­մար երբեք ուշ կամ շուտ չի լինում, — ուրախ եզրափակեց Մեհրիբան –խանումը::  — Լսիր, ինքդ ես ասում` առավոտ է: Եթե առավոտ է, նշանակում է` սա նախաճաշ է: — Վագիֆը ոտքի կանգնեց, բաժակները գինի լցրեց: — Դե՛ վերցրու, հարգելիս: Խմենք այն բանի համար, որ մեր Ելենան բա­րեհաջող ազատվի և մեզ առողջ ու ամրակազմ տղա պարգևի: Մի մտածիր, բնությունից այդպես է սահմանված, որ կինը երե­խաներ ծնի՝ մենք մի քիչ օգնենք նրանց էդ գործում: Հա՜-հա՜-հա՜, — նա բարձրաձայն ծիծաղեց, ավելացրեց– առողջ լինենք, մնացածը հեշտ է: — Հա, Արսեն ջան, մի անհանգստանա, որ ժամանակից շուտ է ծնվում, — նկա­տեց Մեհրիբան-խանումը: — Այդպես հաճախ է լինում: Յոթամ­սա­կան երեխաները ամուր են լինում ու լավ են աճում: Բոլորովին պետք չէ անհանգստանալ: — Շնորհակալ եմ, — հոգոց հանեց Արսենը: — Հուսանք… Եվ նա մի շնչով խմեց թթվաշ, բայց համեղ տնական գինին: Նրա ձեռ­քը մի պահ քարացավ հացի բլրակի վերևում: Նա հանկարծ հստակ պատկերացրեց. մինչ ինքն այստեղ քեֆի է նստած, Ելենան այնտեղ կուչուձիգ է եղել սատանայական ցավերի մեջ և ատամներով սեղմած բարձի եզրը` փորձում է զսպել կոկորդից դուրս նետվող ճիչը, և արցունքները լուռ գլորվում են այտերով, թողնելով խոնավ ու փայ­լուն ակոսներ… Նկատելով տանտերերի կարեկցանքով ու տարա­կու­սանքով լի հայացքներն իր վրա, նա ուշքի եկավ և վերցնելով բոքոնի մի կտոր` սկսեց դանդաղորեն ծամել: — Իսկ ինչո՞ւ այդպես անսպասելի, Արսեն ջան, — նորից խոսեց Մեհրիբան-խանումը: — Գուցե ընկե՞լ է կամ ինչ-որ ծանրությո՞ւն է բարձ­րացրել: Կամ էլ վախեցե՞լ է ինչ-որ բանից, նյարդայնացե՞լ: Դու պա­տահաբար նրան հո չե՞ս նեղացրել: — Նեղացրել եմ ու շատ խիստ… — խուլ արտաբերեց Արսենը` չնայելով նրան: — Դե լավ, եկեք այդ մասին չխոսենք, — Վագիֆը խախտեց տիրած անհարմար լռությունը: — Կարիք չկա: Ընտանեկան հարց է, իսկ ըն­տա­նիքում, ինքդ էլ գիտես, տարբեր բաներ են տեղի ունենում: Իսկ դո՛ւ, կնի՛կ, լեզուդ քեզ քաշի: Նեղացրել է, չի նեղացրել` երիտասարդների գործն է: — Դե ես ի՞նչ… Ես միայն ուզում էի ասել: — Ոչինչ մի ասա ու ոչինչ մի ուզի: — Դու նախ ականջ արա, հետո նոր բղավի, — բարկացավ Մեհ­րի­բան-խանումը: — Ես ուզում էի ասել, որ երբ Ելենան դուրս գրվի հի­վան­դա­նոցից, դուք կապրեք այս սենյակում, որտեղ հիմա մենք նստած ենք: Ահա՜ թե ինչ էի ուզում ես ասել, — և նա հաղթողի տեսքով նայեց ամուս­նուն: — Երդվում եմ, ազնիվ խոսք, ես միշտ էլ գիտեի, որ դու խելացի կին ես: Իսկ քո ամենախելացի քայլն այն է եղել, որ կամավոր ամուսնացել ես հետս, — ամ­փո­փեց Վագիֆը` չկարողանալով զսպել ծիծաղը: — Եվ ճիշտ էլ արել ես, դրա համար էլ ես միշտ քո կողքին եմ եղել իմ ողջ կյանքում ու միշտ հավատարիմ, այլ ոչ թե բոմժի նման նայել եմ — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — * Գարդաշ- եղբայր յուրաքանչյուր աղբանոցի կողմը և ամեն պատահածին սիրելիս կոչել: Արսեն ջան, երդ­վում եմ իմ ու քո արևով, որ մեր գլխի վերևում է, չի լինում տարիքի տար­բե­րու­թյուն, լինում է խելքի տարբերություն, գրեթե ամեն օր այս կինը զար­մացրել է ինձ իր խելքով: Նրանից բոլորովին չես սպասում, իսկ նա տեսար մի շաստ խելոք բան ասաց: Ոնց որ հիմա: Ասա, մի՞թե նա ճիշտ չէ: Ինչո՞ւ վերադառնաք ձեր փոք­րիկ խցիկը, հը՞: Ահա այս սենյակն էլ կլինի ձերը: Պարզ է, չէ՞: Ազնվո­րեն ասած, Արսեն, մենք կնոջս հետ վաղուց երեխայի ձայն չենք լսել մեր տան մեջ: Հիմա, փառք Ալլահին, կլսենք: — Շնորհակալ եմ ձեզ, իմ թանկագիններ: Եթե ձեզ նեղություն չենք պատ­ճառի, ապա, իհարկե: Ելենային երեխայի հետ այստեղ շատ հարմար կլինի: — Նա ոտքի ելավ: — Դե, ես արդեն շատ նստեցի, իսկ ձեզ ճանապարհից հանգստանալ է պետք: — Ո՞ւր, — անհանգստացավ Վագիֆը` հայացք փոխանակելով կնոջ հետ: Արսենը խուսափողաբար պատասխանեց. — Արդեն լուսանում է… Գնամ տեսնեմ ինչ նորություն կա: — Ես քեզ հետ կգամ, — առաջարկեց Վագիֆը, բայց Մեհրիբան-խանումը ձեռքը հանգիստ դրեց նրա ուսին. — Պետք չէ, Վագիֆ, թող նա այսօր մենակ գնա: — Հա՞, լավ: Թող այդպես լինի, ինչպես ասում ես… Մենք քեզ հետ դեռ կհասցնենք գնալ, ժամանակ կա: Արսենը դուրս եկավ բակ: Վագիֆն ու կինը ճանապարհեցին նրան մինչև դարպաս: — Երբ նրան հիվանդանոց էիր տանում, նա ուժե՞ղ էր լալիս, — ան­հանգստացավ Մեհրիբան-խանումը: — Երիտասարդ կանայք առաջին անգամ շատ են վախենում… — Չէ՛, ընդհակառակը, ինձ էր սիրտ տալիս, որ չվախենամ… Այդպես էլ ասաց: — Արսենը գլուխը բարձրացրեց, նայեց վաղորդյան երկնքին: — Դե ես գնամ: — Նա շատ լավն է, — եզրափակեց Մեհրիբան խանումը: — Ե՛վ շատ գե­ղեցիկ է, և՛ շատ լավը: Եվ բարի է: Աստված նրան առողջություն տա: Փոքրիկին նույնպես: — Մեհրիբանը վաղը ուտելիք կտանի, — ավելացրեց Վագիֆը: — Դու մի անհանգստանա, Արսեն, ամեն ինչ լավ կլինի, որովհետև նա լավ աղջիկ է, հոգով արև է, ում հոգում արև կա, ամենամռայլ օրն էլ արև կտեսնի: Երդվում եմ, ազնիվ խոսք, միշտ լավ բաների մասին պետք է մտա­ծես, որ միշտ լավ լինի: Արսենը դուրս եկավ դարպասից: Դանդաղորեն, ասես չուզելով, ծագում էր արևը: Ծովից փչող քամին փոթորկվում էր ահագնացող ուժով, կատաղի ծվատելով ծառերը, սառը ասֆալտի վրայով քշելով պոկված, սևացած տերևների կույտեր: Փոթորկված Կասպիցի ալիքները դղրդյունով բախվում էին ափերին: Իսկ փողոցի վերջում գվվոցով գլորվում էր քամուց քշվող դատարկ պահածոյի տուփը: Ծննդատան բակը շրջապատված էր բարձր քարե պարս­պով: Արսենը բախեց: Մորուքավոր մի ծերուկ, որը վերնա­շա­պիկի վրայից պիջակ էր կրում, նայեց ճաղավոր ցանկապատից դուրս: — Ի՞նչ է: — Հայրի՛կ, ներս թող ինձ, կինս ներսում պառկած է: — Չեմ կարող, գժվե՞լ ես, տղա: Դեռ առավոյան յոթըը չկա: Ավելի ուշ կգաս: — Ուշ չեմ կարող, աշխատանքի եմ: — Ա՛յ աշխատանքից հետո էլ կգաս: — Դե բաց արա, հայրի՛կ, խնդրում եմ: — Չի թույլատրվում, ասում եմ: Կգաս թույլատրելի ժամին: — Դե՛, ես թույլատրելի ժամին չեմ կարող, հասկացիր: Խիղճ չու­նե՞ս: — Խի՞ղճ: Ով գիտի, գուցե և ունեմ: Միայն թե իմ խիղճը անչափ չէ, բոլորին չի հերիքում, — արձագանքեց ծերուկն ու անհետացավ: Ծերուկի պատասխանից վհատված, Արսենը կանգ առավ, չիմա­նա­լով ինչ անել, հետո գլխի ընկավ և գրպանից փող հանեց: — Հայրիկ, գուցե այնուամենայնիվ բացե՞ս: Ա՛ռ, վերցրու: Մորուքավորը նորից հայտնվեց, նայեց փողին: — Դու ինձ կաշա՞ռք ես տալիս: — Չէ, ինչո՞ւ կաշառք: Մաքուր սրտով… — Դե որ մաքուր սրտով է… Վաղուց էր պետք: Թե չէ` խի՜ղճ: — տե­ղա­շարժվող սողնակը զնգաց, և ցանկապատը բացվեց: — Անցիր: Միայն թե, տե՛ս, հա՜, ես քեզ ներս չեմ թողել, ինքդ ես պարիսպն անցել: Հասկացա՞ր: — Հասկացա՛, հասկացա՛: Վերցրո՛ւ փողը: — Սա շատ է… Ես ամեն մեկից մի ռուբլի եմ վերցնում: Վերցրու մնացածը: Արսենը հապճեպ դրամը խցկեց պիջակի գրպանը, հարցրեց. — Երեկոյան մեզ մեքենան բերեց, ես այդպես էլ չհաս­կացա, թե որտեղ է ծննդատունը: — Ահա էնտեղ է ծննդատան բաժանմունքը: Հենց թեք­վեցիր դեպի վիրաբուժարան՝ դիմացի մուտքն է, ցուցանակ կա էնտեղ: Արսենը շտապեց ծառապատ ասֆալտե ճանապարհով, վազեց դեպի սանդղամուտքը և հրեց ծանոթ դուռը: Պարզվեց, բաց է: Ըն­դու­նարանում նույն բուժքույրը նստած էր գրանցասենյակին կից աթոռի վրա և աչքերին դրած մետաղական շրջանակով ակնոցը, ինչ-որ բան էր գործում: Դռան ճռռոցի վրա նա բարձրացրեց հայացքը և ակնոցի վերևից նայեց Արսենին: — Դո՞ւ ես, — ասաց նա, հակառակ Արսենի սպասման` ոչ թե բար­կացած, այլ կարեկցանքով: — Ինչպե՞ս է իմ կինը… Ելենան, — հարցրեց նա` գլխով անելով ծննդատան դռան կողմը: Բուժքույրն ու գրանցասենյակի մատենավարուհին հայացքներ փոխանակեցին: — Դե՛, ինչպես ասենք, սիրելիս… — ուզում էր սկսել բուժքույրը, բայց նրան ընդհատեց մատենավարուհին. — Դու նստիր, հանգստացիր, ինչո՞ւ ես կանգնել: Ահա աթոռը: — Դե՛ խոսեք… — աղերսանքից խռպոտած ձայնով ասաց Արսենը` նստելով աթոռին: — Ի՞նչ է պատահել նրան: — Մի անհանգստացիր, տղաս, վախենալու բան չկա: Ծնունդը բար­դու­թյուն­ներ ունեցավ… Մի խոսքով, վիրահատության կարիք եղավ: — Ի՞նչ… ի՞նչ վիրահատություն… — Դե՛, հատում… կեսարյան… Մի անհանգստացիր, մեր վիրա­բույ­ժը շատ փորձառու է: Ամեն ինչ լավ կլինի, ազնիվ խոսք: Վիրա­հա­տությունն էլ բոլորովին վտանգավոր չէ: — Ահա՜… հա՛… հասկանալի է… Վաղո՞ւց են սկսել: — Այո, հիմա հավանաբար վերջացրել են կամ վերջացնում են: Զի­նա մորաքույր, մի հատ իմացեք: — Ես հիմա, — բուժքույրը վեր կացավ, ձեռագործը թողնելով գրանցասենյակի պատուհանի դիմավ, գնաց դռան կողմը: Արսենը ծխախոտ հանեց, բայց մատենավարուհին թույլ չտվեց ծխել. — Այստեղ չի կարելի: Դուրս եկ բակ, խնդրում եմ, այնտեղ ծխիր: — Այո, ներեցեք: Արսենը ծխախոտը խցկեց գրպանը և նայեց դռանը: Մի ողջ հավերժություն անցավ, մինչև դուռը նորից բացվեց: Ներս մտավ բուժքույրը և շեմից ուրախաձան հաղորդեց. — Ամեն ինչ բարեհաջող անցավ, փառք Աստծու: — Դե, ի՞նչ է, — հարցրեց մատենավարուհին: — Ե՛վ ինքն է ողջ, և՛ երեխան: Տղա է ծնվել: Շնորհավորում եմ: — Իսկ վիրահատությունն արդեն ավարտե՞լ են, — նորից հարցրեց մատենավարուհին: — Այո: Մնացել է միայն կարել վերքը: « Գնամ նրանց համար վարդեր առնեմ՝ լավ լուրի համար», — մտածեց Արսենը դուրս գալով փողոց: Իսկ մտքերը նրան հանգիստ չէին տալիս… Եվ այն ամենը, ինչ տեղի էր ունեցել մինչ այդ պահը, Արսենին թվացել էր ինչ-որ անհավատալի բան, ասես երազում, երբ գիտես` հերիք է արթնանաս, և ամեն ինչ իր տեղը կընկ­նի: Բայց երկու անողոք բառ մեկ ակնթարթում ցիրուցան արին այդ երազը, և Արսենին իրականություն բերեցին: Եվ նա իր աչքերի առաջ կուրացուցիչ հստակությամբ տեսավ Ելենայի սարսափելի արնագույն սպին՝ ցավի աստիճան հարազատ, մանկան մաշկի պես քնքուշ ու ճերմակ մարմնին: Իր Ելենայի ծվատվա՜ծ, բզկտվա՜ծ մարմնի… Այդ օրը աշխատել չկարողացավ, թույլտվություն խնդրեց և տուն գնաց: Բայց տանն էլ մնալ չկարողացավ: Փոքրիկ, առանց Ելենայի դատարկությամբ լի սենյակը, ինչպես ջուրը` փայտե խցանը, դուրս նետեց նրան: Նա վեր կացավ ու գնաց Զեյնալովների մոտ: Վագիֆը տա­նը չէր, բայց Մեհրիբան-խանումը գրեթե ուժով նրան տարավ սեն­յակ և սկսեց հարց ու փորձ անել Ելենայի մասին: Եվ մինչ նա լար­վա­ծությունից ուժի զոռով իրենից բառեր էր քամում պատասխանելու հարցերին, սեղանի վրա հայտնվեց ուտելիքի ափսեն և ծանոթ կավե սափորը` գինով լի: — Փառք Ալլահին, որ ամեն ինչ լավ է ավարտվել, — ասաց Մեհրիբան-խանումը` լսելով նրա պատմածը: — Հետո ամեն ինչ արդեն շատ լավ կընթանա: Բայց դու պետք է ուտես, ուժ հավաքես: Ահա, ղավուրմա վերցրու, վա­րունգը թարմ է… — Շնորհակալ եմ, Մեհրիբան-խանում, ուտում եմ: — Է, չէ, դու այնպես չես ուտում, ես քեզ գիտեմ: Պետք է լավ ուտել իմա­նալ, տղամարդու պես: Գինի խմիր, ախորժակդ կբացվի: Արսենը թեյի բաժակով գինի խմեց, պատառաքաղով մի կտոր ոչ­խարի միս վերցրեց: Մի քիչ սպասելով, նա ասաց. — Մեհրիբան-խանում, ես գործով էի եկել: — Ասա ի՞նչ գործ է, մի ամաչիր: Ես օտար չեմ: — Ճիշտն ասած, ամեն ինչ այնպես անսպասելիորեն եղավ, որ ես բոլորովին շփոթվեցի: Մենք ախր դեռ պատրաստ չէինք, ո՛չ Ելենայի, ո՛չ էլ երեխայի համար: Գուցե խորհուրդ տաք, ինչ կարելի է գնել: — Ոչինչ, Արսեն ջան, — հանգստացրեց Մեհրիբան-խանումը, — ժա­մա­նակ կա, ամեն ինչ կհասցնենք, ինչ պետք է` կգնենք կամ կկարենք: Մենք հո օտա՞ր չենք, յուրային ենք… Արսենը երեկոյան գրքույկից հանեց իր բոլոր խնայողությունները և նորից այցելեց Զեյնալովներին: Այս անգամ Վագիֆը տանն էր: Ար­սենը սեղանին դրեց ողջ գումարը: — Ահա, Մեհրիբան-խանում, ութ հարյուր ռուբլի, ամբողջը, ինչ ունենք: Վերցրեք և գնեք այն ամենը, ինչ պետք է: Իսկ ինչ է պետք` դուք ավելի լավ կիմանաք: Սա բավարա՞ր է: Մեհրիբան-խանումը նկատելիորեն շփոթվեց, նույնիսկ կարմրեց: Արսենի վստահությունը հուզեց նրան: Հետո նայեց ամուսնուն ու ծի­ծաղեց: — Արսեն ջան, թանկագինս, իսկույն երևում է, որ դեռ երիտասարդ ես, փորձ չունես: Այսքան փողով ողջ ծննդատունը կարելի է գնել: — Նա վերցրեց երկու հիսունանոց: — Սա բավարար է: Մնացածը դիր գրպանդ, դեռ պետք կգա: Արսենն ասաց, որ խնայդրամարկղ չի վերադարձնի, թող դրանք մնան նրանց մոտ: Գրպանի ծախս ունի, իսկ ավելին պետք չէ, շու­տով աշխատավարձ էլ կստանա: — Ծնողներիդ գրե՞լ ես թոռան ծննդյան առիթով, — հարցրեց Վա­գիֆը, երբ կինը պահելով ինչ-որ տեղ փողերը, սկսեց սեղան գցել: — Ծնողների՞ս: Չէ, Վագիֆ, չեմ գրել: Եթե իմանայի, որ կուրախացնի, կգրեի: — Հը՜մ… — մտահոգ ձգեց Վագիֆը: — Քեզ, իհարկե, տեսանելի է, Արսեն ջան, ես չեմ ուզում խառնվել քո ընտանեկան գործերին: Բայց կարծում եմ, որ այս աշխարհում ոչ ոք և ոչինչ չի կարող ծնողից ավելի լավը լինել: Ծնողից լավ կարող է լինել միայն ծնողը: Թող Աստված օրհ­նի քո ծնողներին, ողջ ու առողջ թող լինեն, երկար կյանք ունենան, իմա­ցիր, քանի նրանք կան, մենք բոլորս երեխաներ ենք, և դրա հա­մար չի կարելի նրանց ծուռ նայել, դա մեղք է, նրանք, միևնույն է, ավելի մոտ են Աստծուն, քան ես և դու: Դու դեռ երիտասարդ ես, չես հասկանում, մի նեղացիր Վագիֆից, բայց քեզ կասեմ, որ ես պաշտում էի ծնող­նե­րիս, ինչպես պաշտում եմ հիմա նրանց հիշատակը, տարիքդկապչունիծնողդկորցրիր՝որբեսայլևս։ Ծնողը սրբություն է: Ինչպես դու վերաբերվես քո ծնողին, նույնպես քեզ կվերաբերվեն քո երեխաները: Ծնողպիտիդառնաս՝ծնողիգիննիմանաս: — Այո, իհարկե, — գլխով արեց Արսենը: — Ծնողը մնում է ծնող: Ես էլ եմ արդեն ծնող, բայց չգիտես ինչու, դեռ չեմ զգում դա: Նույնիսկ երե­խային չեմ ընկալում, չեմ զգում: — Է՜, մի ասա այդպես, սիրելիս, — Վագիֆը ժպտաց, — երբ մի ան­գամ նրան ձեռքդ վերցնես, ճանաչես այդ քաղցր ծանրությունը, առ­նես նրա փոքրիկ մարմնի բույրը, երբ նա իր փոքրիկ տաք թա­թիկ­ներով մի անգամ բռնի քո քիթը, խոնավ շուրթերով կպչի այտերիդ, ա՛յ, հենց այդ ժամանակ կզգաս: Երդվում եմ արևով, որ մեր գլխավերևում է, դա ինձնով գիտեմ: Երբ իմ աղջիկ Սևիլը ծնվեց, ես էլ էի սկզբում ասում, երեխան հեչ, միայն իմ Մեհրիբանը ողջ մնա: Հետո, երբ առա­ջին անգամ գիրկս առա… Է՜, ինչ ասեմ: Կհավատա՞ս, Արսեն ջան, այդ օրը ասես ինձ արև նվիրեցին և իմ տան մեջ հարյուր անգամ ավելի լու­սա­վոր դարձավ: Երդվում եմ, ազնիվ խոսք: — – Ծնողներիս, իհարկե կգրեմ, — ասաց Արսենը: — Բայց այս պահին իմ ամենահարազատ մարդիկ դուք եք: ԳԼՈՒԽ ԵՐԵՍՈՒՆԵՐՈՐԴ Ելենան պառկեց հիվանդանոցում շուրջ չորս շաբաթ: Օրը արևոտ ու տաք էր, թեև արդեն հոկտեմբերի սկիզբն էր: Բակի հեռավոր անկյունում քարհանքի երկու աշխատողներ մեծ մանղալ էին պատրաստում խորովածի համար: Նրանց կանայք, ուրախ զրու­ցելով, պատրաստություն էին տեսնում, մեծ սալորենու տակ սեղան էին գցում` նախապատրաստվելով նորածնի հանդիսավոր գալուս­տին: Եվ վերջապես լայն բացված դարպասից դանդաղորեն ներս մտան երկու «Ժիգուլի»: Մի մեքենայից դուրս եկավ Ելենան` թարմ վարդերի փնջով, նրա հետևից` Մեհրիբան-խանումը, գուրգուրանքով կրծքին սեղմած նորածնին, որը փաթաթված էր երկնագույն մետաքսե ծած­կոցի մեջ և բոլորովին չէր երևում վերջինիս կապկպված ժան­յակների ու ժապավենների հետևում: Երկրորդ մեքենայից դուրս եկան չորս տղամարդ, նույնպես քարհանքի աշխատողներ: Բոլորին հրա­վի­րել էր Վագիֆը, մտածելով, թե որքան ավելի շատ մարդ դիմավորի Ելենային, այնքան հաճելի կլինի վերջինիս: Եվ ընդհանուր առմամբ երևի ճիշտ էր: Այդ ընթացքում նիհարած, տանջված և թուլությունից մեծ դժվարությամբ ոտքի վրա մնացող Ելենան հուզվել էր արտաս­վելու աստիճանի` տեսնելով իր շուրջը այդքան անծանոթ, սակայն բարեհամբույր ժպտացող դեմքեր: Նա այդպես էլ չկորցրեց իր ամուր հավատը նրան, որ ժպտացող մարդը անպատճառ լավ մարդ է… Կա­նայք համբուրում էին նրան, ասում հաճելի խոսքեր, բարձրաձայն չափազանցված հիանում էին երեխայով, թեև փակ աչքերից ու կար­միր, կնճռոտ, անհոնք ճակատից բացի ուրիշ ոչինչ չէին տեսնում, հավատացնում էին, որ տղան, ինչպես ջրի երկու կաթիլ, նման է մորը, իսկ տղամարդիկ ոչ այնքան շնորհալի կերպով տալիս էին նրան ծա­ղիկների փնջեր և նույնքան վստահորեն առարկում էին. մի՞թե չեք տեսնում` քթից թռած հայրն է: Վերջապես Մեհրիբան-խանումը տիրաբար բռնեց Ելենայի ձեռքը և ուղեկցեց նրան իր համար նախապատրաստված սենյակը: Ելենան շփոթված նայեց կնոջը: — Ինչպե՞ս թե… — Ձեր սենյակի մասին մոռացի՛ր: Դա քո տեղը չէ: — Օ՛յ, Մեհրիբա՜ն մորաքույր… — Նորի՜ց արտասվում է: Լսի՛ր, ինձ բարկացնում են քո արտասուքները: — Սա թուլությունից է… — Ավելի լավ, որ թուլությունից է: — Նա երեխային դրեց անկողնու վրա և օգնեց Ելենային հանել վերարկուն: — Իսկ հիմա պառկիր և փոքր-ինչ հանգստացիր, շատ ես հոգնել: Երբ ամեն ինչ պատրաստ լինի, ես քեզ կկանչեմ… — Նա նորից մոտեցավ երեխային: — Հիմա տես­նենք հո խոնավ չէ՞: Այդպե՜ս էլ կա: Իսկակա՜ն տղամարդ է: Մեհրիբան-խանումը ճարպկորեն, իր գործը լավ իմանալով, բա­րուրից հանեց փոքրիկին: Երեխայի ձեռքերն ու ոտքերը պատված էին բամբակի հաստ շերտով: Նույն պահին բարձրանալով թախտից, Ելե­նան մոտեցավ անկողնին, նայեց իր առաջնեկին և ամուր սեղմեց շրթունքները… — Ի՞նչ է, — աշխուժորեն նրա կողմը շրջվեց Մեհրիբան-խանումը: Ելենան ստիպեց իրեն ժպտալ. — Ոչինչ, ուշադրություն մի դարձրեք, պարզապես նայում եմ: — Դե, փառք Ալլահին, նշանակում է` ինձ թվաց, թե մտքերիդ հետ կռվում ես, որ շուտ ծնվեց: Սպասիր, Լենա ջան, ինքդ կտեսնես ինչ տղա կդառնա, իսկական ջիգիթ: Դու աչքդ քիչ գցիր այդ կողմը, ավելի լավ է ինձ հավատա: Յոթամսականները հետո շատ առողջ ու ամուր են դառնում: Օհո՛: Պատրաստ է:- Բարուրը փոխելով` նա կարգադրեց. — Թող քնի, Լենա, ձեռք չտաս: Դու էլ պառկիր: Ես հիմա Արսենին կկանչեմ: Նա դուրս եկավ: Ելենան չդիմացավ և փոքրիկին գիրկն առավ, պառկեցրեց իր կող­քին, այտերով թեթևակի հպվեց նրա ծածկոցի տաք ժանյակներին: — Իմ քաղցրիկս, իմ փոքրիկս, — անրջատենչ խանդաղատանքով շշնջաց նա: Ներս մտավ Արսենը, անաղմուկ հետևից ծածկելով դուռը, դանդաղորեն մոտեցավ Ելենային: Նա դեռ պառկած էր փակ աչքերով: Արսենը, խոնարհվելով, շուրթերով զգուշորեն հպվեց կնոջ այտին: Ելենան բացեց աչքերը, հառելով նրան իր կապտակապույտ աչքերը: — Կարծես ննջեցի… Այնքան հաճելի է նրա հետ: Ուզո՞ւմ ես նայել: — Ուզում եմ: Միայն թե նա քնած է, պետք չէ նրան շատ անհանգս­տաց­նել: — Նա միշտ քնած է, — ասաց Ելենան, ապա մտածեց ու ավե­լաց­րեց, — նա դեռ երկար կքնի: Ինչո՞ւ այդպես շուտ ծնվեց, ես վախենում եմ: — Իսկ ես` չէ: — Ճի՞շտ: — Չէ՞ որ ես էլ եմ այդպես ծնվել, յոթամսական էլ չկայի: — Նստիր կողքիս: Արսենը նստեց, համբուրեց նրա աչքերը, ճակատը: Ելենան ժպտալով թոթովեց. — Նույնիսկ եթե հնարում ես, միևնույն է, էլի լավ է, որ ասացիր… Օ՜յ, ինչպե՜ս եմ սիրում քեզ: Արսենը բռնեց նրա ձեռքերը և երեսով հպվեց նրա ափերին: Հետո հիմարաբար արտաբերեց. — Չգիտեմ, կներե՞ս դու ինձ երբևէ: Ելենան թեթևակի սեղմվեց նրան. — Ի՞նչը ներեմ, սիրելիս: Արսենը ցնցված նայեց նրան: Նա ինչ-որ բառեր էր սպասում, բայց ոչ բնավ դրանք: — Իմ հիմարիկ, — ասաց Ելենան ճառաքալույս դեմքով: — Ավելի լավ է լուռ նստենք: Միայն թե ձեռքերս բաց մի թող: Ինձ հիմա շատ լավ եմ զգում: Արսենը գրկեց նրան, շշնջաց. — Իմացիր, որտեղ սեր չկա` երջանկություն չկա այնտեղ, սերը տառապանք է ինքնին, սակայն միակ հնարավոր միջոցն է երջանիկ լինելու համար: Ես քեզնով եմ երջանիկ այս աշխարհում, Լեն, ու հպարտ եմ, որ այդքան գեղեցիկ ես, գեղեցկությունը և՛ մարդուն, և՛ Աստծուն է հաճելի, և չկա առավել սքանչելի բան, քան գեղեցկությունը գեղեցիկ կնոջ, երբեմն նայում եմ ու հիանում, որովհետև քո ստվերն անգամ գեղեցիկ է… Կան կանայք, — շարունակեց նա սրտի քաղցրանուշ թրթիռով, — կան կանայք, որոնց հետ միասին ապրում ես, կան կանայք, որոնց համար ապրում ես, կան և կանայք, որոնց հանդիպելուց հետո նոր միայն հասկանում ես, որ սկսում ես ապրել ինչպես պետքն է: Դու իմ լույսն ու արևն ես, Լենուլ… Ես շատ եմ ուզում, որ դու շուտ կազդուրվես: Ելենան դանդաղ, բայց վստահորեն կազդուրվում էր: Վերադար­ձել էր նախկին կայտառությունը, դեմքին հայտնվել էր առույգ վարդագույնը, աչքերում՝ կապտականաչ փայլը: Բակում նա այլևս դադարել էր քայլել զգուշավորությամբ` շրջանցելով յուրաքան­չյուր անհարթություն՝ վախենալով ընկնել: Քայլը դարձել էր, եթե ոչ բավականին հաստատուն, ապա գոնե որոշ չափով ամուր: Սակայն նրա կազդուրման թերևս ամենահամոզիչ նշանն այն էր, որ վերադար­ձել էր նրա նախկին զրնգուն ու անկաշկանդ ծիծաղը, որն այնպես սի­րում էր Արսենը: Նրա մատղաշ տարիքը իրենն էր անում: Բայց և որոշ բաներ նրա նախկին երիտասարդությունից արդեն անհետացել էին, ի հայտ էր եկել տարիքին անհամապատասխան, այնքան էլ աչքի չընկնող, ինչ-որ խստություն, զսպվածություն, հատկապես այն ժա­մա­նակ, երբ գիրկն էր առնում երեխային: Այդ պահերին նրա դեմքը փոխ­վում էր և թվում էր` նրանից ճառագում են խաղաղ, հանդար­տեց­նող մայրական իմաստնության և սիրո ալիքներ: Արսենը նման պահերին զգում էր, որ սիրտը նվաղում է նրա առաջ: Դա նախ­կին Ելենան չէր, ուրախ, կենսախինդ, արտաքնապես հանդարտ, բերկրանքով գնացող իր ճակատագրին ընդառաջ, անվախորեն ըն­դու­նելով ճակատագրի թե՛ հարվածները, թե՛ փաղաքշանքը: Եվ միևնույն ժամանակ նա նույնն էր, նույն Ելենան: Եվ դա ամենից շատ էր ուրախացնում Արսենին, թևեր տալիս նրան: Ոչ պակաս թևեր էր տալիս նաև այն հստակ զգացումը, որ ուներ ներքին համոզմամբ` որ ի վերջո վերդառնալու է հայրենի եզերք: Մեկ անգամ հանկար­ծա­կիորեն հայտնվելով նրա գիտակցությունում, հոգեկան վերելքի ազ­դե­ցությամբ, այդ միտքն այլևս չէր ուզում դուրս գալ նրա գլխից, օրե­ցօր ավելի ու ավելի ամրանալով ու արմատներ ձգելով: Երջանկությունը այն է, մտածում էր Արսենը, երբ քո հայրենի հողում ու հայրենի տանն ամեն առավոտ ուրախությամբ գնում ես աշխատանքի, իսկ երեկոյան նույն ուրա­խու­թյամբ վերադառնում ես տուն: Հենց դա էլ մտովի տեղի էր ունենում Արսենի հետ` դառնալով նրա առօրյայի իմաստը: Այդ երանավետ մտքերով տոգորված՝ նա այստեղ ևս առավոտյան բերկ­րանքով մեկնում էր աշխատանքի և նույն զգացողությամբ վե­րա­դառնում, չզգալով ոչ մի հոգնություն, թեպետ ձեռքերն ու մեջքը նախ­կինի պես նվվում էին, բայց չկար այլևս ոչ մի սրտնեղություն, թե զբաղված է անիմաստ աշխատանքով, ու նա հաճախակի մտաբերում էր իր և Ելենայի խոսակցությունը խռովահույզ մի օր: Ելենան այն ժամանակ ասաց. «Գնանք այստեղից, գնանք մեր մոտ»: «Ձեր մո՞տ», հարցրեց Արսենը: «Չէ, — անմիջապես պատասխանեց Ելենան, — մեր մոտ՝ գյուղ: Որ­քան էլ տարօրինակ հնչի, ինչ էլ մեզ այնտեղ սպասի, մենք իրավունք չունենք լքել հարազատ ծերունիներին: Դրանով մեղք ենք գործում»: Արսենը, հիշում է, նայեց Ելենային և նրա նկատմամբ քնքշանքը ալիքվեց իր հոգու ներսում: Եվ հիմա, նկատելով այդ փո­փո­խությունն Արսենի մեջ, Ելենան երջանկություն էր ապրում, նրանք երկուստեք զգում էին, որ անհրաժեշտ է համբերությամբ լցվել, որպեսզի հաղթահարեն այն, ինչ վիճակված է նրանց այսօր: Հենց դա էլ ասում էր Ելենային, քանի որ վա­ղուց էր գլխի ընկել, որ Ելենան թեպետ ոչ մի անգամ, ոչ մի բառով չէր տրտնջա­ցել, թե իրեն ինչպես է կեղեքում այն, որ նա ստիպված է ապ­րել հայրենի վայրերից, սովորական դարձած միջավայրից, սիրելի աշ­խատանքից կտրված, և մշտապես իրեն մեղավոր էր զգում ամուսնու առաջ, թեև ոչ մի մեղք չուներ: Նա ծի­ծա­ղում էր Արսենի արտակարգ ոգևորվածությամբ և ուրախանում, պարզա­պես ուրախանում: Իսկ նա կարողանում էր ուրախանալ… Ներքին ձայնը, եթե իսկապես այն կար, չէր խաբել Արսենին: Մի անգամ աշխատանքից վերադառնալիս նա բակում հանդիպեց Մեհ­րի­բան-խանումին, որը լվացքն էր կախում պարանից: Բարևելով նրան, Արսենն ուզում էր տուն մտնել, բայց նա բռնեց իր արմունկը և խորհր­դավոր կիսաշշնջոցով ասաց. «Գործ կա…»: Նույն հանելու­կային տեսքով նա գոգնոցի տակից մի կնքված ծրար հանեց: — Առավոտյան եմ ստացել, — շշնջաց նա` աչքի պոչով նայելով տան կողմը: — Նամակ է: Քեզ: Չգիտեմ ումից է, բայց այսպես եմ մտա­ծում. եթե վատ բան լինի գրված. Լենան առայժմ թող ոչինչ չիմանա, իսկ եթե լավ բան է, ինքդ կհաղորդես նրան: Կնոջը միշտ էլ հաճելի է լավ լուրեր լսել ամուսնուց: — Կեցցեք, Մեհրիբան-խանում, շնորհակալություն, — երախ­տա­պար­տությամբ ասաց Արսենը` բացելով ծրարը: — Միայն թե Լենան, միևնույն է, ոչինչ էլ չի հասկանա, նա հայերեն կարդալ չգիտի: Նամակը Գաբրիել Բալայանից էր: Նա գրում էր այն մասին, որ անց­նում է վաստակած հանգստի և իր տեղում երաշխավորել է Արսենին: «Եթե մտածես վերադառնալ քո Տոնաշեն, մենք բոլորս միայն ուրախ կլինենք, եթե համաձայնես աշխատել իմ տեղը: Երեկ, — գրում էր Բա­լա­յանը, — խոսեցի Բադունցի հետ, կուսակցության շրջկոմի առաջին քարտուղարի` Յակով Օսիպովիչի հետ, դու նրան գիտես, նա իմ առա­ջարկը հավանեց: Երբ քո հեռագիրը ստանամ, իսկույն ձեր հետևից մե­քենա կուղարկեմ»: Արսենը դանդաղորեն նամակը խցկեց ծրարի մեջ, նայեց Մեհ­րի­բան-խանումին: — Դե ի՞նչ, ինչպիսի՞ն է, լա՞վ նամակ է, — չդիմացավ Մեհրիբան- խանումը: — Աչքե­րիցդ եմ տեսնում, որ լավն է: — Մեհրիբան-խանում, թանկագինս, Վագիֆը ճիշտ է ասում, որ դուք խելացի կին եք: Անչափ երախտապարտ եմ ձեզ, հրաշալի նամակ է: — Դե, փառք Ալլահին, ինձ ավելին պետք չէ: Իսկ հիմա գնա Ելե­նայի մոտ, նա քեզ է սպասում: Երևի արդեն պատուհանից տեսել է: Ելենան իսկապես պատուհանից տեսել էր նրան: Եվ երբ Արսենը ներս մտավ, նա շշնջոցով, որպեսզի չարթնացնի մանկասայլակի մեջ քնած մանկանը, հարցրեց տագնապալի ձայնով. — Այդ ի՞նչ նամակ տվեց քեզ: Արսենը ժպտաց: «Իսկ գուցե նա գնում է, որպեսզի ես վերադառնա՞մ», — մտածեց նա Բալայանի մասին: — Ումի՞ց է նամակը: — Գաբրիել Հարությունովիչից, — հանգստացրեց նրան Արսենը, — իր տեղն ինձ է երաշխավորել: Ելենան մի քանի վայրկյան նրան նայեց այնպես, ասես ոչ մի կերպ չէր կարողանում որոշել, հավատա՞լ լսածին, թե չէ: Բայց Արսենը գրկեց նրա ուսերը և քաշեց դեպի իրեն: — Դա ճիշտ է, Ելենա: Ահա նամակը: Ելենան, ուրախությունից շողացող աչքերով նայեց Արսենին, երջանկավետության անհագուրդ գգվանքով սեղմվելով նրան: — Գիտե՞ս, — շշնջաց նա, — իմ կարծիքով, ես էլ եմ մի քիչ կարոտել մեր լեռները: Նրանք այնքան գեղեցիկ են` կանաչ, կապույտ, մա­նու­շակագույն… — Ես հիմա կգամ, — ժպտալով ասաց Արսենը, ծրարը խնամքով ծալելով, դրեց գրպանը և ուղևորվեց փոստ` հեռագիր ուղարկելու: Левон Адян РУССКАЯ НЕВЕСТКА
3. На армянском языке

ԳԼՈՒԽ ԱՌԱՋԻՆ

Գյուղն անմիջապես երևաց, հենց «Գազիկը», ողջ արագությամբ, ուժգին հռնդյունով հաղթահարելով վերելքը, թռավ բարձր ու զառիվայր բլուրը, որը, ծածկված էր սակավաթիվ ծառերով ու թպուտներով: Այս ու այնտեղ, դեմուդեմ երկու սարալանջերն ի վար, միմյանցից փոքր-ինչ հեռավորության վրա, իջնում էին միահարկ ու երկհարկանի թիթեղածածկ տների անկանոն շարքերը՝ տնամերձ մրգատու այգիներով ու բանջարանոցներով: Հեռվից այնպես էր թվում` ասես գյուղում ոչ մի փո­ղոց չկա: Դա որոշ չափով անսովոր էր. լեռնային փոքրիկ ու միայնակ գյուղ, որն ասես աշխարհի ծայրին լինի, թեև չէր անցել և կես ժամ, ինչ դուրս էին եկել շրջկենտրոնից: Ելենան այնուամենայնիվ հետո հասցրեց նկատել լայն փողոցը, ճաշարանը, փոստը, դեղին մեծ ավտոբուսը` կանգնած ակումբի և խանութի հարևանությամբ…

Եվ այնուհանդերձ, չնայած շրջկենտրոնին այդքան մոտ գտնվե­լուն, գյուղը թվում էր մռայլադեմ, մի տեսակ անհյուրնկալ, փոքր-ինչ անիրական…

«Ահա այստեղ պիտի ապրեմ ողջ կյանքս…», — տխրամած մտածեց նա: Ելենան մտովի հի­շեց ամենը, ինչը կապված էր Արսենի հետ. ինչպես նա զինվորական հա­մազգեստով եկավ իրենց տուն իր եղբոր` Դմիտ­րիի հետ: Ելենան այն ժամանակ սովորում էր իններորդ դասարանում: Գերված նրա մատղաշ գեղեցկությամբ՝ Արսենն, անկարող աչքը կտրել նրանից, անթարթափ նայում էր նրա գեղանի տեսքին, կայծկլտուն աքերին, հյութալից շուրթերին, և Ելենան չգիտեր ինչ աներ՝ մնա՞ր նրա մոտ այդպես կանգնած՝ շուրթերն իրար սեղմած, թե՞ բացեր շուրթերը հմայիչ ժպիտով… Հիշեց նրա նա­մակ­ները բանակից, այնուհետև՝ ինստիտուտից, սիրո խոստովանությունը՝ այգու խնձորենու տակ, առաջին համբույրները՝ ձորամերձ կեչու պուրակում, ուր ոլորապտույտ հոսում էր գետը՝ միառմի փայլկտալով սաղարթախիտ ծառերի արանքներով ներթափանցող արևից, իսկ հետո` նամակները Ղարաբաղից: Հիշեց նրա վերջին այ­ցելությունը շուրջ երեք շաբաթ առաջ և այն ջերմ երեկոն, երբ միասին գնա­ցին կինո: Ելենան նայում էր էկրանին, բայց ոչինչ չէր տեսնում, որով­հետև Արսենից դեպի իրեն էին տարածվում ինչ-որ «շատ ուժեղ հոսանք­ներ». նա շշնջաց Արսենին այդ մասին, իսկ նա նույնիսկ չժպտաց, և Ելենան դրանից մեկ ուզում էր արտասվել, մեկ՝ ծիծաղել, ու զգում էր նաև, որ այդ պահից կրծքում ինչ-որ բան ասես ծակծկում էր` առաջացնելով ցանկալի, նախկինում երբևէ չզգաց­ված քաղցր զգացում: Նա անսպասելիորեն վախե­ցավ, գրեթե ուշակորույս ­լինելու աստիճանի` մտածելով այն մասին, որ շու­տով Արսենը կմեկնի, և ինքն այլևս երբեք չի տեսնի նրան:

— Դու շո՞ւտ ես գնալու, — շշուկով հարցրեց Ելենան` թեթևակի դիպչելով նրա ձեռքին:

— Մենք միասին ենք գնալու: — Արսենն այնպես պատասխանեց, ասես ամեն ինչ վաղուց որոշված էր:

Դա ամուսնության յուրատեսակ առաջարկ էր Արսենի կողմից: Հե­տո նա բռնեց Արսենի ձեռքը և այլևս բաց չթողեց մինչև սեանսի ավար­տը, զգալով` ինչպես է հանդիսասրահը՝ էկրանի, հանդիսատեսների, դռների վրա կապույտ լամպերի, մարդկանց գլխավերևում լույսի շողշողուն ճառագայթների հետ, դանդաղորեն պտտվում անընդհատ… Այն ժամանակ Արսենն ասաց. «Ա՜յ կտեսնես, ինչ չքնաղ դրախտ է մեր Ղարաբաղը…»: Եվ ահա նա այստեղ է, որտեղ ծնվել է Արսենը, սովորել է դպրոցում և այստեղից գնացել բանակ…

Լավ տրամադրությունը, կապված երկաթուղային կայարանում Ար­սենի բարեկամների՝ քրոջ ամուսնու՝ Մուշեղի ու քրոջ որդու՝ տասը-տասնմեկ տարեկան Գրիշիկի հետ, որը մեկ-մեկ նայում էր իրեն, ամոթխած ժպտում, հանկարծ փչացավ: Անակնկալ սուր կարոտը սեղմեց Ելե­նայի սիրտը, կարոտը՝ անծիր դաշտերի արևավառ լայնարձակության նկատ­մամբ, որոնք անընդգրկելիորեն տարածվում են անմիջապես մարզային իրենց փոքրիկ քաղաքի եզրից: Եվ նա միայն հիմա, հենց այս րոպեին հասկացավ, թե որքան թանկ էր իր համար այդ փոքրիկ Վոլխով քաղաքը, որտեղ նա ապրել էր իր բոլոր տասնինը տա­րիները, ավարտել դպրոցը, այնուհետև` մանկավարժական տեխնիկումը, և որը նույնիսկ Ռուսաստանի քարտեզի վրա չես գտնի: Իրենց հարմարավետ տունը հիշեց՝ պարտեզի հետ, և՛ կոպտատաշ դազգահը, որի վրա Դմիտրին միշտ ինչ-որ բան էր նորոգում, և՛ կիսով չափ չորացած խնձորենին հիշեց՝ բակի կենտրոնում, միանգամից կարոտեց հորը՝ բարձրահասակ ու բարի, մորը՝ խիստ և զիջող, որն իրեն կյանքում մի կոպիտ բառ անգամ ասած չկա:

Ելենան աչքի ծայրով նայեց իրեն խորթ ու օտար այդ Մուշեղին, ապա շուռ եկավ Արսենի կողմը: Արսենը ժպտաց և հայացքով հարցրեց. «Ի՞նչ է…»:

— Ոչինչ, ես հենց այնպես…

Դա հանկարծադեպ նրան պատած անհասկանալի վախն էր՝ ան­հայտության հանդեպ, որը վայրագ մոլուցքով անսպսելիորեն պարուրել էր իրեն:

Ատված իմ, մի՞թե նա ենթագիտակցաբար զգում էր, թե ինչ է սպասվում իրեն առջևում:

— Ի՞նչ է պատահել, Ելենա, ինչո՞ւ եք տխրել, — հարցրեց Մուշեղը:

— Չէ, ինչ եք ասում… — Ելենան փորձեց ժպտալ, բայց ժպիտը ստիպողաբար էր, նա զգաց դա և շուռ եկավ:

Մուշեղն ըմբռնումով ուսերը թոթվեց և չավելացրեց ոչինչ:

Գյուղ մտան թեթևակի նվազեցնելով մեքենայի արագությունը, ասես նրա հա­մար, որպեսզի Ելենան հասցնի վերագտնել իրեն: Ներսից գյուղը լրիվ ուրիշ կերպ թվաց՝ գյուղական թեպետ նեղ, սակայն հարմարավետ փողոցներով, քարե բարետես դիմացկուն տներով, ընդարձակ բանջարանոցներով՝ շրջապատված մոշի ու վայ­րի մամուխի թանձր թփերի անթափանց պատնեշով: Թթենիների լայնատարած սաղարթախիտ ճյուղերն ուղղակի քսվում

Էին պատշգամբների ապակիներին: Գյուղի հաճելի տեսարանը որոշ չափով հանգստացրեց Ելենային:

— Իսկ ձեր գյուղը իրոք գեղեցիկ է՝ շրջապատված երկնքին մոտ սարերով ու խոր ու ձորերով, անթիվ, անհամար փոքրիկ դաշտերով, սփռված այս ու այնտեղ: Հեռվից այն թվում էր փոքր-ինչ մռայլ:

— Հեռվից ամեն ինչ այլ կերպ է երևում, Լենա, — արձագանքեց Արսենը, կռա­հելով, թե ինչի մասին է նա մտածում: — Դե՛, ահա և հասանք:

Մեքենան կանգ առավ փայտե բարձր ցանկապատի առաջ: Այն միանգամից կրնկի վրա բացվեց, այնտեղից առաջինը դուրս ցատկեց շուրջ հինգ տարեկան մի աղջիկ` երկար, ակնհայտորեն ոչ իր համար կարված զգեստով և ըն­թաց­քից նետվեց Մուշեղի գիրկը:

— Իմ փոքրն է, — ներկայացրեց Մուշեղը` աղջկան մոտեցնելով Ելե­նային, — անունն Անահիտ է, ծանոթացեք:

Սակայն ծանոթանալ այդպես էլ չհաջողվեց: Ցանկապատի մյուս կողմից հայտնվեցին ևս երեք կին և ալեհեր ու բարձրահասակ, շուրջ յոթանասունհինգամյա մի տղամարդ` ավելի երիտասարդ, տարիքին անհամապատասխան դեմքով: Նրան Ելենան անմիջապես ճանաչեց պիջակի դատարկ ձախ թևքից: Արսենը պատմել էր. դա նրա հայրն էր, որը ձեռքը, մինչև ուսը, կորցրել էր կոլխոզի սղոցարանում: Այժմ նա կանգնել էր, ամաչկոտ շփելով սափրված այտը, չիմանալով ինչ անել:

— Դու երևի ճանաչեցիր հայրիկին, — հարցրեց Արսենը:

— Ճանաչեցի: — Ելենան մոտեցավ Արսենի հորը և ասաց դողացող ձայնով, — բարև ձեզ, հայրիկ:

Ելենան գիտեր, որ նրան այդպես են անվանում թոռները:

Արսենի հայրը առողջ ձեռքով անվարժ գրկեց Ելենայի գլուխը և, բառ անգամ չարտաբերելով, համբուրեց մազերը՝ ճակատից քիչ վերև:

— Իսկ սա իմ Մարիամ մայրիկն է: — Արսենը ցույց տվեց բարձրահասակ, նիհար ու ալեհեր կնոջը` հյուծված դեմքով, որի խստությունը թե­թևա­կի թուլացնում էր զսպված ժպիտը:

Մարիամը նույնպես համբուրեց հարսին, ապա ասաց հայերեն` դիմելով ոչ թե Ելենային, այլ կողքին կանգնած կանանց.

— Նրա հետ չգիտես էլ ինչպես խոսես…

Կանայք չպատասխանեցին, բայց Արսենը, թեթևակի շարժելով հոնքերը, արտաբերեց.

— Մայրիկ, ուրիշ բան չունեի՞ր ասելու: Պետք լինի, նա մեր լեզուն էլ կսովորի: — Եվ ավելացրեց ռուսերեն: — Իսկ սա իմ մորաքույր Անուշն է` մորս հարազատ քույրը, մեզ հետ է ապրոմ: Իսկ ահա և իմ քույր Արփիկը:

— Դուք Գրիշիկի մայրի՞կն եք: Հրաշալի տղա է, մենք արդեն մտերմացել ենք, — ասաց Ելենան՝ աչքի ծայրով հասցնելով նկատել, թե ինչ­պես Արսենի խոսքերից հետո, որոնց իմաստը նա չհասկացավ, ինչպես որ չհաս­կա­ցավ նաև, թե ինչ ասաց մայրը, որի երեսից ժպիտն ակնթար­թորեն անհետացավ:

— Հա, նա այդպիսին է… — փոքր-ինչ զսպված աշխուժությամբ ասաց Արփիկը և լռեց, չգտնելով հարմար բառ, իսկ հետո, ասես ցան­կա­նալով լիցքաթափել լարված մթնոլորտը, որի ներքո տեղի էր ունե­նում ծանոթացումը, գրկեց Ելենայի ուսերը և ասաց.

— Ի՞նչ ենք այստեղ կանգնել: Իսկ տունն ինչի՞ համար է: Գնանք:

Ի զարմանք և ուրախություն Ելենայի, Արփիկը վարժ խոսում էր ռուսերեն` բա­ռերն արտասանելով մաքուր, թեպետ ինքնատիպ առոգանությամբ:

Բոլորը, ասես ուրախանալով ծանոթացման արարողության ավար­­տի համար, հապճեպ մտան բակ, բարձրացան առաջին հարկի լայնատարած ծածկապատշգամբը: Ապա Մուշեղն ու Արսենը գնացին մեքենայի կողմը` ճամպրուկների հետևից: Իսկ երբ վերադարձան, նկա­տեցին, որ ծածկապատշգամբում տիրում է եթե ոչ լարվա­ծու­թյուն, ապա հավանաբար որոշ կաշկանդվածություն: Կանայք դոփում էին տե­ղում` չիմանալով ինչի մասին խոսել: Ըստ երևույթին, դա հան­դիպ­ման առաջին րոպեների անկորոշ շփոթությունն էր:

— Ի՞նչ եք այստեղ կանգնել, — հարցրեց Մուշեղը, — մե՞զ եք սպա­սում: Եկեք, տուն մտնենք: Ելենա, ուզո՞ւմ եք դիտել այգին:

— Շատ եմ ուզում, — Ելենան ուրախացավ թեթև զբոսանքի հնա­րա­վո­րության համար, բայց երևի ավելի շատ նրա համար, որ հնարավո­րու­թյուն կունենա թոթափել իրեն ընկճող անվստահությունը:

— Արսե՛ն, գործի անցիր, — ասաց Մուշեղը, — ցույց տուր քո տի­րույթները:

Արսենը նույնպես ուրախ էր զբոսանքի համար:

— Գնա՛նք: Գրիշի՛կ, արի մեզ հետ…

ԳԼՈՒԽ ԵՐԿՐՈՐԴ

Տունը բավական մեծ էր, քարե, երկհարկանի, երկու լայնա­տա