автордың кітабын онлайн тегін оқу Жарқынбай
ЖАРҚЫНБАЙ
(поэма)
Жарқынбай дәулетімен "қадірлі" адам,
Болса да көрдей соқыр, нағыз надан.
Мал мақтатпай қоя ма өтірік - ақ,
Ақыл, ойсыз болса да малдан жаман.
Мал бітті, мал секілді сасық жанға,
Өр көкірек, өзімшіл топас паңға.
Кедей болса күн көрер адам емес,
"Тегіңді малдан сұра?" дегені рас,
Жамандығын мал жапты амал бар ма?
Бұл күнде малы жоққа бақыт қонбас.
Бай болсаң әркім сыйлап "жақсы" дейді,
Болсаң да қандай надан, қандай топас.
Соның бірі Жарқынбай мынау жүрген,
Не ақыл, не білім жоқ оқып көрген.
Бұл күнде адамды емес, малды сыйлап,
Әркім-ақ орын береді оған төрден.
Былтыр ол "би болсам" деп арман етті,
Сойыс қып, елге шауып, ақша төкті.
Біреудің арқасында беделді боп,
Би болды, жез знакке қолы жетті.
Сары жез сатып алды малын шашып,
Сол үшін мақтанады мықын басып.
Төбетке тағып қойған қарғыдай қып,
Ол "шенін" тастамайды мойнына асып.
Ол қарғы білім бермес таққанменен!
Надан білгіш бола ма мақтанменен!
Мәстек шауып, тұлпардан бәйге ала ма,
Қадірлеп асыл жабу жапқанменен!
Байда бар оқып жүрген бір ер бала,
Жасы келіп қалса да ақылы шала.
Бай баласын "жаман" деп кім айтады,
Деген ғой "Басы игінің бөрі қара".
Баланың киімі оңды, тамағы тоқ,
Мегежін өлі сүйек, бір былжыр боқ.
Он жыл үзбей қысы, жазы оқыса да,
Әлі күнге ол кеше хат білген жоқ.
Он жылдай оқығаны қара кітап,
Беріпті әкесіне молда сыйлап.
"Көрің қадір", "Кесік бас", "Бақырғанын".
Көшірмесі миын жеп, жанын қинап,
Он жыл да осы кітап бір бітпеді,
"Қасиетті" деді бай, құрметтеді.
Талған адам тұрыпты бір сыйпаса,
Лепесі қара молда құр кетпеді.
Бұл кітапсыз босанбас қатындар да,
"Мыңда бір дауа, дейді мартуларға"
Бір жапырақ тұмары бойды сақтар.
Ауырсаң ішірткі ал, қапы қалма.
Бісімілда айтпай, дәретсіз жақын барма,
Молдадан артық білер ақыл бар ма!
Соғып кетсе киесі оңдырмайды,
Біле тұра жаныңа қасың бар ма?
Бұл кітаптан жын-шайтан қашып кетер,
Жаны шошып, зәресі ұшып, сасып кетер.
Артына қайрылуға шама келмей,
Қап тауының басынан асып кетер.
Осындай кітабы бар байды көрдім,
Түс секілді өңімде жайды көрдім.
Дәулеті, қасиеті, шені де бар,
Түп-түгел төрт құбыласы сайды көрдім.
Орысша оқығанды "кәпір" дейді,
Имамы жоқ, сауаптан тақыр дейді.
Ғылым туын қолға алып шықса біреу,
Бұзық келді, болды-ау "заман ақыр" дейді.
Кім мақтаса соны дос, жақын дейді,
Надандар надан сөзін ақыл дейді.
Молданың өтірік айтқан шариғатын,
Құдай сөзі, айтқаның мақұл дейді.
Білімді, оқығанды күндеп бағар,
Өтірік-өсекпенен жала жабар.
Өзінің түйедей мінін көзі кермей,
Біреудің түймедейін тінтіп табар.
Мен білемін деп ойлап адасады.
Білімдіге өштесіп таласады.
Мал болса арманым жоқ, жетілдім деп,
Қит етсе малдың басын санасады.
Жарқынбайдың жайы осы ел мақтаған,
Әрі бай, әрі би деп жұрт жақтаған.
Ішіп кетер, жеп кетер сұмдар жиылып,
Мәз болып, байды мақтап ыржақтаған.
Бай сонда көтермес пе мұрнын көкке,
Етер ме көтердің деп оларға өкпе,
Аурусыз "ақ - түпә" деп күр жөтеліп,
Паңдықты байқатпас па төңірекке.
Бар еді Жарқынбайда үш-төрт бала,
Оларға байлық тұрса шіркеу қайда.
Күләйме ұлдан жалғыз қызы,
Ұқсайды көркемдігі туған айға.
Он сегіз Күләйменің келген жасы,
Жібектей үлбіреген маңдай шашы.
Мүлтіксіз тұла бойы, бір міні жоқ,
Алланың шын жаратқан тамашасы.
Жанарын көрген көздің алар бұрып,
Азырақ езу тартып қойса күліп.
Қызғалдақ пісіп толған шілдедегі,
Жер гүлі, қызыл нұрлы шашып ұрық.
Көргеннің есі кетер қарап тұрып;
Тәні еріп, ойы мас боп, дымы құрып.
Оңаша кезі келіп қалған жерде,
Сөз түспес ауызына құдай ұрып.
Тартпаған әкесіне мінез - көрік,
Құрбыны қорламайды паңсып жеріп.
Ақыл, ой, мінез, көрік түгел келген,
Шын сұлу, сымбатты - ау, ерге серік.
Шешеге де тартпаған бір мінезі,
Күлімдеп күн сәулелі жарқын жүзі.
Кектен түскен гауһардай көзді ұялтқан,
Қол жетпес күнсұлудың нағыз өзі.
Күләймені әкесі малға сатқан,
Құдай деп құда болып бата айтқан,
Әрі малды көбейту көп үстінде,
Әрі би боламын деп, қарғыс атқан.
Бергені бір қажының бай баласы,
Мал, басқа түгел толған айналасы.
Құда боп құйрық-бауыр жегеннен соң,
Басылған бақ күндестік, тай - таласы.
Күйеуі Күләйменің теңі емес,
Тең түгіл, түзу қарар адам да емес.
Сұлудың сырты бүтін, іші түтін,
Мұқаннан басқа бұл сырды адам білмес.
Мұқан мен Күләйменің сыры тату,
Жүрек сүйіп басталған құп ұнату.
Ұзақ түн, оңашада сырласқанда,
Болатын неше түрлі ойға бату.
Күйеуі мал төлеген малдың бірі,
Ақ үрпек, балапандай көрсең түрі.
Не сымбат, не көркі мен мінезі жоқ,
Ақылсыз шошқа мінез, сөзі ірі.
Мисыз ой, талыс аяқ, сасық қолтық,
Мегежін, шартық бұқа, бойы қортық.
Буаз қатын секілді шартиғанда,
Айран құйып байлаған бір жанторсық.
Оқу жоқ, көз орны бар, кеуде соқыр.
Көргенді, естігенді ми жоқ тоқыр.
Көзі көк, кірпігі ақ, түсі сары,
Алапес, өне бойы ешкі қотыр.
Мінезі сондай жаман, ісі содыр,
Сондықтан, әркім оны дейді шодыр.
Күләйме қосақталса бұл есекке,
Арам өлген бір аққу, қарға шоқыр.
Мұқан кім? Замандасы жақын жүрген,
Сыр ашып, тар төсекте ойнап күлген.
Бір-бірі қара көздің хатын оқып,
Жүректің не айтарын оймен білген.
Мұқанның бар айыбы - малы кедей,
Әке бар, туысқан жоқ, шеше өгей.
Ақыл - зейін, түр - сымбат тұтас келген,
Сөзге ұста, ақын жігіт сұрша көмей.
Оқыған, білім алған жасынан ол.
Бар адам болмаса да дәулеті мол.
Жігіттің бұл күндегі арыстаны,
Не керек бақ байлайтын бір қысқа қол.
Талабы, бар ынтасы зор оқымақ,
Үлгілі үлкен городтан білім алмақ,
Мұқанның жанын жейтін ауыр қайғы,
Қаптырған Күләймеге тұрмыс қармақ.
Сондықтан, оның ойы он бес бөлек,
Қайғымен күйік тартқан сүйген жүрек.
Зарыққан Күләймені көрген сайын,
Дертіне ем таба алмай көңілі жүдеп.
Осы жаз қыз алуға күйеу келмек,
Мал алған бастасына әке бермек.
"Қыздың байы бес байтал" деген рас,
Сорлы қыз, әке сатса, малша көнбек.
Ол солай болатыны, сөзсіз, рас,
Топастар ойын етпей көңілі тынбас.
Сұлуды тұрмыс торы шырмап алған,
Үзем деп Мұқан дағы қарсы тұрмас.
Тұрғанмен қолдан түк те келері жоқ,
Жан қинау, іс боп шығып, өнері жоқ.
Қараңғы ел, қара теңіз тасып жатқан,
Шымшық боп өртеймін деп өлері жоқ.
Құралсыз жауға шабу кімнің ісі,
Көз жетсе келмесіне оған күші.
Түпсіз теңіз түбіне тартып кетер,
Мылқау күш, дәл теңіздей елдің іші.
Келбетің жері жазық, шөбі шалғын,
Түгінен майы шығады семіз малдың.
Тасқұдық мұз бұлағы ағып жатады,
Сылдырап табаныңда биік жардың.
Сол жердің оң жақтағы жағасына,
Тас өткел мұз бұлақтың арасында,
Жылжып кеп жұрт жаңартқан Жарқынбай бай
Той қылды ұзататын баласына.
Іргесі мөлдіреген тымық өзен,
Күні жоқ күндіз-түні дамыл тапқан.
Сылдыры сыңсып жарға қоштасқандай,
Шын тыңдап, зерттеген жан ойға батқан,
Бір сұлу суға келді шолпы таққан,
Басында таза шапан бетін жапқан.
Төгілген қара наркес көздің жасы,
Өзенге үнін қосып, мұңын шаққан.
Ыстық жас мұз бұлаққа тырс-тырс тамған,
Ағызған көздің жасын іштегі арман.
Жүректің қызыл қаны құртша қайнап,
Шыдамай қызуына дене жанған.
Шарпылып қайғы өртіне тұла бойы,
Мұз бұлақ сөндірер деп келген ойы.
Бата оқыр, ас бергеннен аты суық,
Көргенді әкесінің қылған тойы.
Күйеу мен құда келген кеше кешке,
Той қылған опыр-топыр бүгін түсте.
Жеген тоқ, ішкен мас боп, шалқып жатыр,
Сұлудың мұңын алған кім бар еске.
Сұлудай қайғы жұтқан Мұқан жалғыз.
Мәз-мәйрам, сауық құрған жеңге, балдыз.
Жасырын жар астымен қызға келді,
Кезді аңдып жар жағасы болған жансыз.
Келді ол ақырғы рет амандаса,
Сұлуға көңіл айтып мауқын баса.
Ажал кеп әкеткелі төніп отыр,
Сүйгенін дейтін көзден қылман таса.
Егілді Күләйменің көзден жасы,
Жанына келген кезде жан жолдасы.
"Құшақтап сүйген жарым сен!" деді ол,
"Бұл сырға куә болсын судың басы".
Мұқан да шын жүректің төкті жасын,
Аялап алақанмен қыздың басын.
"Кетсең де жүрек бірге, қайғы ортақ,
Тілегім: маңдайыңнан жарылғасын".
Қыз айтты: "жарылқайтын күні қайда?
Жақсылық көрем деген түк жоқ ойда,
Құдайдың ақ ажалы қазір жетіп,
Бата оқыр болар ма еді осы тойда.
Сонда мен көп өліктің бірімін ғой,
Сүйгеннің аузындағы жырымын ғой.
Бұл күнде аруақ та бір, мен де бірмін,
Тек қана сырт көргенде тірімін ғой.
Жарылқап не береді құдай маған,
Жақсы боп, қайта тумас анау жаман.
Менің барлық тілегім жалғыз сенсің,
Бақытты өмір бергей де тәңірім саған.
Мен өлік, менде жан жоқ бұдан былай,
Тағдырда солай жазған кәрі құдай.
Кінәні маған қойма, заманға қой,
Жүрерміз амандықты сырттан сұрай.
Елде егер жүрсең келмей, ұмытпассың
Сүйгенге сырттан кір сөз жуытпассың.
Тұлыпқа мөңіреген сиырдай боп,
Көрумен сүйген жарың мауқын бассын".
Ағытқан барлық сырын сұлу жылап,
Қалжырап, өлі бітіп кетті құлап.
Талықсып, ес жинауға шамасы жоқ,
Тұрмыстың оғы тиіп жатыр сұлап.
Оңаша жардың асты көлеңкелі,
Тарылған қайғы алқымдап қыздың демі.
Қоңыр сая, самалды ысытқандай,
Жалынды көкіректен шыққан лебі.
Мұқанның құр сүлдері отыр шыдап,
Бойы еріп, жүрек жұлқып, аттай тулап.
Бұлдырап екі көзі қарауытты,
Сұлудың зарлы сөзі жанын улап.
Бір кезде есін жиды, көзін ашып,
Жанарлы қара көздің оты жасып.
Қоштасып Мұқанменен үйге қайтты,
Дірілдеп, әлсіз аяқ шалыс басып.
Той бітті, кеш те жетті қол ұстатар,
Кәде көп, ырымы бар, шаш сыйпатар.
Болғанда түн ортасы қызды қамап,
Сыпылдап сөйлеп отыр жас қатындар:
Еркежан, жерің жайлы, күйеуің тең,
Дүние, мал-мүліктен болмайсың кем.
Әлде кімнің баласы секілденіп,
Айтқанға көнбегенің осының не?
Күйеуің келеді деп тосып отыр,
Басылды кісі аяғы опыр-топыр,
Бәлсініп бүгін бармай қойғанменен,
Ертең-ақ Күйек молда некеңді оқыр.
Көрмеймін қашан үйден кеткенімше,
Қолына ноқталанып жеткенімше,
Жүрегім шын елжіреп, жаным сүймес,
Жек көрер өмір бітіп, өткенімше.
Тілімді алмады деп, сөкпе жеңеше,
Болмайын мен разы өле-өлгенше.
Сол кезде қайтер едің, жеңгетайым,
Маған деген бұл пәле саған төнсе?
Ақырғы осы түнім үйде жатар.
Қайғылыға кешікпей таң бар ма атар?
Тас түскен жеріне ауыр деген бар ғой,
Демеймін менің қайғым саған батар.
Деді де теріс қарап қалды жатып,
Жанына жоламады жеңге батып.
Қалтиып түн күзеткен қотыр күйеу,
Жаңа ғана қисайды, таң да атып.
Ат жеккен пәуескеге байлар таңдап,
Құндыздай жылтыр қара жүнін парлап.
Асылып екі әйелдің иығына,
Танысқан Күләймен қыз елге зарлап.
Зарлы үн естігеннің ойын шарлап,
Тұңғиық, мәні терең ұқсаң барлап.
Өмірден түңілгенін ашып айтты,
Малқұмар топастардың ісін қарғап:
"Жапанда бір гүл едім жеке біткен,
Қызықты дүниеден өмір күткен.
Он сегіз жасқа жаңа келгенімде,
Басымнан жастық дәурен желдей өткен.
Адасқан, теңін таппай мен бір жалғыз,
Құр дене қимылдаған жүрек жансыз;
Шілдеде мұздай болып қатқан көңіл,
Сүйе алмас жүректегі ыстық қансыз".
Қыз сөзі тіксіндірді жұрттың көбін,
Суытты кейбірінің жылы көңілін.
Арбаға мінгізсе де даусы естілді,
Астына түскенінше Сары дөңнің.
