автордың кітабын онлайн тегін оқу Өлеңдері
ТІРЛІКТЕ КӨП ЖАСАҒАНДЫҚТАН, КӨРГЕН БІР ТАМАШАМЫЗ
Қыран құс - көңіл ашар - жүйрік тазы,
Жігітті мұңайтады малдың азы.
Әркім-ақ жамандыққа көңіл берді,
Тыятын болмаған соң мүфти қазы.
Сөзі бар замананың теріс қақпай,
Жараспас бір-біріне айтқан назы.
Тұйғынға күшігендер ауыз салып,
Жем болып-қарға ұзаққа қоңыр қазы.
Басшымыз ел пайдасын сөйлемейді,
Білгіштер мұндайлыққа емес разы.
Көптен-көп іздегені - бүліншілік,
Қанша айтып таусылмайды еш аразы.
Данышпан, өтпей сөзі, шаһбазлардың,
Барады босқа кетіп қысы-жазы.
Ғақылсыз, аңқылдама құлап жарға,
Көбі - әркімнің аузында, өзінде - азы.
Әлі жүр біздің қазақ қоршылдықта,
Қор болып өрге баспай өнерпазы.
Әр істі ойлау керек әуел бастан,
Не пайда өнері жоқ жігіт, жастан?
Мәз болма мұнарланып көрінгенге
Кісі жер жемісі жоқ, тау мен тастан.
Дос қой деп, ішкі сырын түгел айтып,
Опық жеп жүрген жан көп аңдамастан!
Бір өрттен қалмайтұғын қалың қаудай,
Баянсыз, бақ-дәулетке болма мастан!
"Жау қайда - жар астында",- деген сөз бар,
Аяқты, баспа қадам, байқамастан.
Көз тігіп қарағанмен, көңіл бермес,
Не пайда нұр сипатты,сүмбіл шаштан?!
Біреуге селбесейін деп ойласаң,
Өзіңді жұтып қояр шайнамастан.
Сөз жөнін құрбыларға айта қалсаң,
Күн бұрын, ашуланар, ойнамастан.
Зиянға біздің қазақ аяқ басар,
Соқтығып өз пайдасын ойламастан,
2
Жігіттер, жақсы қайда үлгі шашқан
Жүдеген мұңлылардың көңілін ашқан?!
"Анау озық, мен кейін қаламын",-деп,
Кез салып, бірін-бірі шамаласқан.
Сүрініп ат аяғы кетер болса,
Дұшпан түгіл, досың да табаласқан.
Бұл жұртта сұмырай нәрсе толып жатыр,
Өтірік, ұрлық, өсек араласқан.
Өңшең сәурік, текешік, бұқашықтар,
Бір-бірін соғып, шаншып, жараласқан,
Жақсыны өзі болған, көре алмаған,
Өрт қойып жан-жағынан қамаласқан.
Ақылшы шықты бізге үй басынан,
Өзі боп өз үйінде(ойында) жұрттан асқан.
Биге - пара, байларға өсім болды,
Бой тартып, арамдықтан, бар ма қашқан?!
"Сен кімнен қорқасың?!"- деп, жел береді,
Кісі жоқ, қой дейтұғын, жұртты басқан, "
Пәленше солай дейді, мен қайтем?!"- деп,
Жылқыша изеп басын, ақылдасқан.
Біреудің адасуын біреу қоттап (құттап),
"Пәлі,- деп, - бәрекелді!",- мақұлдасқан.
3
Білімге жабысайық көңіл қойып,
Ерлердің жұмысына жүрмін тойып.
Болмаса бір Құдайдан медет, қуат,
Залымдар көзімізді алар ойып.
Сөйлесе, жұрт пайдасын, білген ерлер,
Хакімдер атып тастар көзін жойып.
Қалайша Россияның ғаділдігі
Мүшелер терімізді малша сойып?!
Мархабат, патшамыздан, кендік болды-ау,
Көз жасын нашарлардың тәңірім иіп!
Еркіндік, кеңшіліктің хабарларын
Шашпаған начальниктер іші күйіп.
Қолында хүкіметі тұрған күнде
Жіберсін біздің жаққа не ғып қиып?!
Білгіштер ұлпаттасып [1] арыз (ғарыз) айтып,
Шығарған манифесті басын жиып.
Қылғаны хакімдердің бізге зорлық,
Низамға [2] тура келмес ісі сыйып.
4
Ходқа алып тексермейді қазақ сөзін,
Жіберер келемеждеп оның өзін.
Сөтке, жұма, ай, жылда - бір жауап жоқ,
Сүзілтіп жүргенменен екі көзін.
Дәнекер тамағына түспей қалса,
Әдейі қисайтады құрған тезін.
Екінші хұзырына келсе қайта ,
Ақырар мойынға сап сары жезін.
Қазаққа әділ хүкім қылған болып,
Тұл қылып жібереді қатын, қызын.
Неке, талақ қамшысы қолында боп,
Жоқ қылды шариғаттың соқпақ ізін.
Алады неке ақысын ауылнайлар,
Молданың жаудыратып қойып көзін.
"Шариғат бұлайша емес!"- десе молда,
Боқтайды стражник түйреп бізін.
Сөз айтсаң бір-екі ауыз жалдамаға,
"Атам!"- деп, қорқытады, мылтығы ұзын.
5
Біздің жер мархабаттан қашық жатыр,
Хайласы хакімдердің асып жатыр.
Халқына мархабатлы сөзін айтып,
Мейірі (міһірі) патша ағзам тасып жатыр.
Бас - азат, дін мен жерге ерік беріп,
Манифест әрбір жұртқа шашып жатыр.
Қия алмай бір өзінен басқаларға,
Хакімдер залымдық қып басып жатыр.
Шаһбаздар ақ - қараны көріп тұрған,
Біздерге әбден жаны ашып жатыр.
Өгіздер тамағынан қаламыз деп,
Бас тартып бұл жұмыстан қашып жатыр.
"Бар Құдай, іс ақырын ондай гөр!"- деп,
Білімді, білімсіз де сасып жатыр.
Көп арман газеттерде жазылып жүр,
Жүзінде ақ қағаздың машық жатыр.
Сөз сөйлеп тарқатайық ішкі шерді,
Көңілден кетіруге әрбір кірді.
Мың сегіз, кеше, алпыс тоғыздан соң,
Халайық, көрмеп пе едің неше түрді?!
Нақақтан құсаменен қан жұтқызып,
Тұтқынға салған жоқ па талай ерді?!
Қорқытып бұл қазақтан ақша алмаққа,
Тексеріп жұмыс қылды көрді - жерді.
Шықпаса көңіліне алған ыңғайынан,
Қапасқа салып қояр кемеңгерді.
"Штраф, екі айналсаң, басыңа!"- деп,
Қолыңа: "повестка"- деп, қағаз берді.
Күзетші үшеу, болысың, артыңда тұр,
Аңдыған: құпиялап айтқан сырды.
Нақақтан бір-біріне жала жауып,
Дауласып, үш сыпырып аққан терді.
Жете алмай ақ - қараның анығына,
Болыс, би былш еткізіп басар мөрді.
7
Қызылгүл жасарсайшы көгерсейші солып жатқан,
Әр нәрсе шағымызда болып жатқан.
Жақсылық ойлаңыздар, біздің халық,
Тастаңыз жамандықты толып жатқан.
Үлгісі чиновниктер осы болып,
Қасқырша ауыз салып жұлып жатқан.
Құрметті ел билеген әкімдер де
Жыландай зәрін төгіп, сорып жатқан.
Бас салып мұңлы-зарлы, кем-кетікті,
Бүркіттей тырнағымен бүріп жатқан.
Әркімді арбауына түсірем деп,
Түлкіше құйрықтарын бұлаңдатқан.
"Жүзіме көрінгендер көз салсын!"-деп,
Өз бойын тоты құстай сылаңдатқан.
Жатырмыз бір қараңғы ұзын түнде,
Көрінбей жарық сәуле, бір таң атқан.
Сырғытып қоныс-жайдан поселкелер,
Қасынан өткен жанды табандатқан.
"Бір пәле қорыққандықтан бола ма?!"- деп,
Арзанға асығумен малын сатқан.
Артық қып таксиядан доход алып,
Екінші частный (чачнай) сбор мойынға артқан.
Желкелер стражник бишараны,
Таба алмай кедей ақша, жапа тартқан.
Ұлыққа кімнің аузы жете берер,
Осындай жұмыстар бар жанға батқан.
8
Бір мың тоғыз жүз жылдан бес жыл асты,
Бес түгіл алтыменен жұрт араласты [4].
Теңдікті бір көре алмай ұлықтардан,
Халайық, қор болдың ғой аяқ асты.
"Учаске войсковой"- деген шығып,
Айырылды жерден қазақ ол ағашты.
Ата менен бабадан қалған жерге,
Мұжық кеп тіл білмейтін бидай шашты.
Жолаушы- жобаушыны атып тастап,
Маңына [5] жан жолатпай, бауыр басты.
Мүлгіп құнсыз, айтқан сөз пұлсыз болып,
Біле алмай не қыларын қазақ састы.
Жер - судан айырылған соң қаңғып кетіп,
Үйінде отыра алмай, кедей қашты.
Тыңдайтын мұның сөзін құлақ қайда,
Шұлғытып тұрғанменен қанша басты?!
Қазақты үшке бөлсең, біреуі жоқ,
Жоқ болмай қайтсін, зорлық ходтан асты?!
Көз жасы жылаулының болып қабыл,
Көбейді зорлықшылға өшті, қасты.
Кісіден көретұғын дәнеме жоқ,
Рәсуә боп өз абиырын өзі ашты.
9
Жазалы қылған жоқ па сөзімізден,
Табылмай айтуға ауыз өзімізден.
Көрген соң дінімізді қорлағанын,
Жас ағып жүре бердік көзімізден.
Шал болдық он бес пенен жиырмада,
Айырылып ойнап-күлер кезімізден.
Қор болдық айырылып қап [6] ақ шариғат,
Қисықты түзететін тезімізден.
Ширекке төрттің бірі болдық ділгір,
Айырылып бұрынғы аршын кезімізден.
"Қойнында өлген сарттың наны (не) бар"[7]- деп,
Қалмады - ау өле-өлгенше ізімізден!
Кірсек те өліп көрге, дәмесі бар,
Үш қабат, жаға, жеңсіз бөзімізден.
Жер - суға, мал мен басқа бостандықты,
Көрместен кетсек, арман, көзімізден!
ҚАРА ӨЛЕҢ
Жатқандай тәтті ұйқыда қазақ халқы,
Айырылмай жақсы менен жаман парқы.
Баласы дін мұсылман, ояныңдар,
Көрінер өз пайдасы, жұрттың нарқы!
Әркімнің өз пайдасы - ойлағаны,
Тереңге түсіп жатыр - бойлағаны.
"Хұрият"- деген сөзді жоқ қылам!"-деп,
Аш бөрі бізді жеуден тоймағаны.
Ойлайды бізді ілем деп бармағына,
Көрсетіп зорлық күшін жан-жағына.
Бас қамын, жан пайдасын ойлаңыздар,
Жақсы емес, түсе берсең қармағына.
Өнерге, ғылым-білім, болсаң жерік,
Берілер ақыр бір күн басыңа ерік.
Көп жұртты көз жасыңа қылсаң куә,
Табылар мұңлы-зарлы саған серік.
Айтқаның үйде отырып жел болады,
Көз жасы көп жылаумен сел болады.
Көп басын қосуменен жасын төксе,
Сай-сайдан ағып дария көл болады.
Оңдырмас мынау қойшы бізді бағып,
Сіңбей тұр ішкен тамақ бойға жағып.
Тұрғызып омақаны әрбір жерге,
Жер-суды ап кетті ғой қазық қағып!
Орысты біздің қазақ күндемейді,
Үстінен басып өтсе, үндемейді.
Аямас әлі жетсе өмір бойы,
Жұрт қылып түзулікпен жөндемейді.
Көшпелі мал сықылды жүрген халық,
Бір шаруа жалқаулықпен болар талық.
Жел болып жаққан шамға дамыл бермей,
Болмай тұр қанша айтқанмен бізге жарық.
Әр түрлі бұл қазаққа шықты форым:
Сатулы жүрген жер мен тұрған орын.
Сұраса, біз иіліп көне бердік,
Жұрт едік бейпіл жүрген мұнан бұрын [8].
Шарасыз, амалсыздан жүріп едің,
Қай түрлі айдауына көніп едің.
Басқаны мал мен жанның ақша болып,
Қысымдық талай жөннен[әр түрлі тамашаны] көріп едің! [9].
Таусылмай толып жатыр арманымыз,
Ерікті болмаған соң мал-жанымыз,
Болмаңыз алты ауызды, [ бауырларым ] дін-мұсылман [10],
Бұл тойдан не боламыз қалғанымыз?!
Пайданың ортасында өзі жатар [11],
Залалға мейлінше арзан бізді сатар.
Ынтымақ қылыңыздар[дін-мұсылман] бас қосумен,
Мейлің қазақ, мейлің бол сарт пен татар [12]!
Қазақтың қылып жүрген жұмысы
[Екінші рет сөз]
Жүзіне ақ қағаздың тартып қалам,
Сөйлеген мұң мен зарын бұл күнгі адам.
Болса да дария-сия, аспан-қағаз,
Мұң мен зар түгелденіп болмас тамам.
Көшпелі болған жұрттың шаруасы бар,
Сарт, ноғай жан сақтайды
[шаһардың алып сатқан] саудасы бар [13].
Кезқұйрық, жапалақпен жемтіктес боп,
Сұрайтын бір-бірінен сауғасы бар.
Таң атса, дүние жүзі қыбырлаған,
Сөзі бар екеу - екеу сыбырлаған.
Көкпары, бірін-бірі, қылып бұл жұрт,
Құпиялап бір-бірінен сөз ұрлаған.
Бөлініп жұрт екі жақ партиялап,
Қалмайды ұрғашыдай [14] сол қиялап.
Басқа орын босағадан тимейтінді,
Бас қылып, бас жегізіп тәрбиелеп (тарбиалап).
Көрініс, екі жақтан, топ көбейтіп,
Дау-жанжал, жанып тұрған шоқ көбейтіп.
Болмаса малға зиян, еш пайда жоқ,
Атарға бір мылтық жоқ, оқ көбейтіп [15].
[Айғырша тыша берген боқ көбейтіп.]
Қазақтың мұнан кетер берекесі,
Жоқ болып ынтымақты мерекесі.
Бір шалды төрге орнатып [16], бас жегізіп,
Сол болар ақырында келекесі.
Боп жамбасқа (жанбасқа) бір отағасы,
Жасында еркелеткен бар баласы.
Жілікті "мә!"- деп, соған ұстатады,
Әкесінің [әкенің] [17] баласы бар май жағасы.
Көп болып гуілдесер байлауы жоқ[18],
Партия,күнде кеңес, сайлауы жоқ.
Түп бұрын алас ұрып әуреленер,
Асулы күнде қазан, қайнауы жоқ.
Титықтап, жұмысы жоқ, шаршауменен,
Шыққан тіл ме, әуре боп, қамшауменен.
Өмірін өткізеді жазды - қысты,
Аузының дәмін алып тамсауменен.
Бай түсер төмен қарай шарасынан,
Айырылып азды-көпті қарасынан.
Аңдыған арам көңіл екі досты:
"Бір бұзық шыға ма деп — арасынан?".
Арасы ағайынның алыс болды,
Таласып, дамылы жоқ жарыс болды.
Жетіліп партиямен дәрежесі,
Жақсы - жат, жаман адам таныс болды.
Жаз болса, ауыл үй боп, ыңғай қонып:
"Қызық қой бұ жүрген,- деп,- мұндай болып".
Өңешін жылтыратып көп кедейлер,
Айырылып ат-тонынан жұрдай болып.
Біреуді пана қылып, сүйенгенсіп,
Мәз болып, отырғанға саумал ішіп.
Мырзасы қасына ерген нашарына
Шығынды баса салар сырттан пішіп.
Біреудің ерген ақымақ желігіне,
Жылп етер: "Жараймын,- деп - серігіне!"
Шақырса бір партия, жаназаға-
Бармайды туысқанның өлігіне.
Жиылса, сәлемдеспей қырын қарап,
Ac ішпес сарпалтаңмен атша жарап.
Ұзақ күн піскен [19] сөз жоқ: керіс, тартыс.
Кетеді күнде ертеңмен кешке тарап.
Сол түнде азғырушы толып жатыр,
Шайтан да помогайтшы болып жатыр.
Құда түсер, бата оқыр сықылданып,
Он, он бесі бір үйде қонып жатыр.
Ет, сорпа, болса кемдік қымыз, шайдан,
Ия болмаса, жататын орын жайдан.
Ертең тұра кетеді бұрқ-сарқ етіп:
"Саған мен табылам, - деп,- енді қайдан?!"
Қызады базарлары күз болғанша,
Түзеліп оңала алмас бір былғанса.
Ағайын кінәласып арбасады,
Әркімнің талас жері сөз болғанша[20]!
"Алаңдату бол!"-деп, біреу шыға [21],
Бұл өзіне пайдалы сөздерді ұғар.
"Жем қай жақтан түсед!"- деп, бір соны ойлап,
Сөз аяғы әр түрлі шарға соғар.
Тырс етіп бітіп қалған сөз табылмас,
Жазғы болған уағда күз табылмас.
Ақ-қараны айырып тексеретін,
Бұл жүргеннен құлақ пен көз табылмас.
Мал сойысып, болады татуласқан,
Жу үшін бас қосып, араласқан.
Апрель - майда тәп-тәтті тату болса,
Күмәнін шөп шабарда, август, ашқан.
Бата қылып, айтысып, аруақ, құдай,
Болады тату-тәтті бұрынғыдай.
Ұласып күзек, құдық, шабындыға,
Толуы тағы екіұдай тым - ақ оңай.
Таусылмай ала жаздай күнде жиын,
Жұмыс жоқ еш бітірген жалғыз тиын.
Сабылтып жалғыз атын, тулақ қылып,
Кедейге [мінері] мүбәрәк[22] жоқ, болды қиын.
Жыртылды байға ерумен кедей таңы,
Есінен адастырып [адастырды]байдың шаңы.
Күпілдеп [23] [Елді алып,], үйде отырып күжілдейді,
Жігіттің қоразданған кейбір паңы.
Көз салмас жақсы ниет жобасына[24],
Зор беріп туысқанның жұдасына [жұбашына].
Мал алып бесіктегі жас қызына,
Жалпылдап барысады құдасына.
Көрсетіп азына коп қуат күшін[25],
Суытып, илікпейді, өңі - түсін.
Бай, жарлы,төре, қара - тең (тек) талғамас,
Құдалық, бұл заманда, партия үшін.
Аңқауды алдаймын деп бәрі ептейді,
Жұмысын құрғақ тілмен реттейді.
Жағында жапырақ ет жоқ ашаң қудың
Сиқырына неше түрлі көз жетпейді.
Халық - жұрт өзі құмар қалың дауға,
Дау болса, екі ит шығар ырылдауға.
Алды-артын айтқан сөздің білмейтіндер,
Болмайды ұзақ күнге омырауға.
Мойнына жеңгенінің әбден мініп,
Семірген шайтанымен көңілі тынып.
Бозарған сұр жыландай, іші зәрлі,
Сүзектен тұрған жандай, өңі сынып.
Басына бостандық жоқ, дамыл алмай,
Сапырылып ертеңді-кеш жүрген талмай.
Сықылды ұзақ - қарға, шу-шу етіп,
Аттанар көтеріле бірі қалмай.
Мұратқа бірі жетер тас салғанда,
Би, болыс, ауылнай боп басқарғанда.
Шығыны партияның суға аққандай,
Таласып, саннан кеміп тас қалғанда.
Саны (сәні) жоқ қорқып енді тығылғанның,
Бәрі де пана іздейді жұлынғанның.
Мақсаты көңіліндегі болған жағы,
Үстінен баса берер жығылғанның.
Қайқияр сонда басы болыснайдың,
Майы үшін, жинап ақша, ет пен тайдың [26].
[Ақшадан майын сұрап ат пен тайдың]
Кигіз бен ақшасына дамыл бермес,
Шаруасын айналдырған бықсық байдың.
Жалаңдап аждаһадай ауылнайлар,
Беліне ақ кигізден күйек байлар.
Цифрын бес тиынның бес теңге деп,
Кедейдің хат білмеген соры қайнар.
Бұны сары жезден қарғы салып,
Түзетер бұ күнгіні тура шықты,
Бұрынғы қисық пенен шалыс болсын.
Шын жүйрік қызған сайын көтерілер,
Таласып әр уалаят жарыс болсын!
"Үмбеті [29] пайғамбардың"- дейміз соны,
Кімде-кім дін жолында халыс (қалыс) болсын!
2
Ынтымақ, мүшуәрә[30] әрбір жерде,
Талабы әркімнің - ақ биік өрде.
Жау ғой деп қараңғыда омақаны,
Жан сақтап, жалтаңдаймыз қазған көрде.
Өнерің әр тарапқа тегіс болса,
Барсаң да қай орынға, басың - төрде.
Болған соң жалқаулықта біздің қазақ,
Пәст [31] тартқан жұмысы бар төмен жерде.
Хакімде хұкіметші ғаділдік жоқ,
Параны көп жейтұғын сол өнер де.
Сабатып ат-айғырды қан сорпа қып,
Чиновник қырып-жойып жүрген елде.
"Былқылдап майға піскен қой, қозыны
Сұраусыз, ықтиярсыз соя бер!"- де.
Тауықтың қоразындай қоқиланып,
Боқтайды стражник тұрып төрде.
Протокол жасаймын деп тілмаш айтар,
Отырып пәрмен (парман) [32] етіп о да үстелде.
Кісімсіп зәреңді алып өңкей малай,
Әуре қып бұ қазақты көр мен жерде.
3
Қылады әркім мазақ ғылым жоқтан,
Надандар адасуда білім жоқтан.
Шаруаның берекесі кірмейді екен,
Мекен - жай, қоныс қылар орны жоқтан.
Заң, закон шариғаттан адастырып,
Би шықты қозы қарын формы жоқтан.
Кіргізіп дін жолына партиясын,
Жем болып, ақыл сұрап әр ұлықтан.
Жоғалса болыс сайлау, халық тынышланар,
Жылқы осал, қыс болғанда, жалы жоқтан.
Партия турасымен ұрласуда,
Қылмайды нашарлық пен малы жоқтан.
Қылмайтын атын беріп байдың өзі,
Таңдатып ұрыларға қалың топтан.
Қолтықтап бір іс келсе және сүйеп,
Ант беріп, ағартады, жаны жоқтан.
4
Жақындық, партия үшін,- құда шықты
Туысқан бір-бірінен, жұда (жүдә) шықты.
Бір-бірін сүйеймін деп, араз болып,
Шыбын жан болысқанға пида [33] шықты.
Бір жерге сход үшін талас болып,
Сыныққа сылтау болып бұ да шықты.
Әркімді, әлі жеткен, шайнаймын деп,
Шабынып көбікті ауыз бура шықты.
Тарылтып аймағыңды крестьян
Іргеңнен ата қоныс мұра шықты.
Мизам мен думада жатқан жұмысы жоқ,
Ұлықтан үкім,зорлық тура шықты.
Әркімнің өз тамағы табылған соң,
Төре ісі қисық жаққа бұра шықты.
Шын көңілі бірін-бірі жеуде болып,
Бұл жұртқа [34] [Халыққа] осындай бір жора шықты
5
Жақсыны, өзі болған көре алмаған,
Біреуді күндемесе жүре алмаған.
Білгеннің біліміне айып қойып,
Ол өзі жөн-жобаны біле алмаған.
Жұмысын теріс жаққа айналдырып (айландырып)
Айтса да: "Оңға бас!"- деп, тіл алмаған.
Айтуға аузы жетіп тұрған күнде
Ерлікпен оған қайрат [ғайрат]қыла алмаған.
Кімде-кім,- қорыққанына[35], алдауменен,
Түлкіше қылып хайла бұлаңдаған.
Болыснай (волостной) оязбенен жемтіктес боп,
Ұрыға тыю, тоқтау қыла алмаған.
Ұрыға үш жылқыға бір ат сатып,
Көбейтіп байлар тобын тыраңдаған.
Байлардан аты даяр боп тұрған соң,
Ұрылар ұрлығынан тына алмаған.
Би, болыс, бай мен ұры біріккен соң,
Кем-кетік, нашарлар күн көре алмаған.
Қисайып мойын біткен бұзықтыққа,
Бұл күнде жан қалмады сыналмаған.
6
Ұнайды дін-исламға мүфти-қазы,
Бұл өзі әуелде бар заман мазы.
Пайғамбар шариғаты тұрса ортада,
Тәңірге сонда жетер халықтың разы.
Қол күшпен ел билеген хакімдерге
Мұңдының өтер емес айтып назы.
Алаш боп қоссақ басты, қор болмаспыз,
Біз болып тұрсақ - тағы көптің азы.
Ынтымақ, партиясыз болып жүрсең,
Басыңа сағымданар күннің жазы.
Еркіңе желікпеске қоймай тұр ғой,
Қымызы қара саба, сары қазы.
Күжілдеп, шекең қызып, лағу сөйлеп,
Байлардың бас қосады көп буазы (муазы)[37].
Сыбырлап екеу-екеу үй сыртында,
Айтақтап әркім қосқан бір қу тазы.
Байға дос көп, кедейге бәрі - дұшпан,
Бар-жоқты теңгеретін жоқ таразы.
Қажы мен қожа, молда көбейген соң,
Күшейді өштік - қастық, ел аразы.
Құдай деп бір жанының қамын ойлап,
Тұратын жан көрмедім қысы-жазы.
7
Түлкінің басынды тарт, хайласынан,
Жырақ жүр соның айтқан [38]пайдасынан.
Ақ болсын, Хаққа көңілің, бұл сықылды,
Шынының жалтыраған айнасынан.
Ынтымақ, алаш болып, қосылмаса,
Көп сөздің зиян табар хаймасынан.
Поселке крестьян салып жатыр,
Үлгілі (Өлкелі) өзен (ұзын) жердің жалмасынан.
Күл төбе, қыраң жерге аударылды,
Бұрынғы ата-баба қоймасынан.
Алумен артық тәртіп кедейлер жүр,
Қуанып орын алса бай қасынан.
Бұл қазақ тік (тек) сөйлесе жалдамаға,
Жеке топ тиіп қалар май басынан.
Біз - түйе: тартынар деп мұрнын тескен,
Жетелеп алып кетер бұйдасынан.
Қазақты, бір начальник, өтсе аралап,
Шығын деп жияды ақша үй басынан.
8
Шариғат, хакім жүрсе, турасы бар,
Халықтың, иа болмаса, жорасы бар.
Баласы кейін туған, қайта қонса,
Атаның, отын қылған, мұрасы бар.
Екі қыс арқасынан бірден қысып,
Шабынсыз, дөңге салған, қорасы бар.
Түйеге ноқта қалай бұйрық болды,
Қазақтың кісі алатын бурасы бар.
Байлайтын, бұрап соққан, шынжыры жоқ,
Жабағы, қыл-қыбыр мен шудасы бар.
Мүйізден өгіз, сиыр бой бермейді,
Сәйгелді. ойнайтұғын, құрдасы бар.
Қазақта отарба мен отқайық жоқ,
Мінуге үш түліктің пайдасы бар.
Көшпелі, үй тігетін, болғаннан соң,
Осындай әр малына хайласы бар.
9
Тоспа(түспе) деп, тағы айтады, көптің бойын,
Бұл жұрттың қойдырам деп айт пен тойын.
Халқына Россияның - мейрамы бар,
Біз, айтқан пәрменіне қойдық, мойын.
Сауықтан, қазақ болып,біз тыйылсақ,
Басқа жұрт қарап тұр ма қылмай ойын?!
Көкпары - құнан, дөнен; атын шауып,
Жиылысар қонақ болып, сойып қойын.
Қымыздың, басын қосып, ортаға алған,
Жағалай қонып алып судың бойын.
Сонымен өз ермегі өзінде боп,
Салады шаруасына ғақыл-ойын.
Партия, болыстыққа таласқаннан,
Ас берген, ұмытып тұр, қалың тойын.
Ұры да (үриеде) қуаттанды партиямен,
Көрсетіп әлсіздерге жуан мойын.
10
Жазы жоқ, біздің халық, күнсіз болды,
Басқа жұрт, күні тұрып, түнсіз болды.
Ие болып көп қойға тоқты қошқар,
Начальник әр не қылса, мінсіз болды.
Аз айтып, ақша берсе, соған ауып,
Көп сөзі ақшасыздан, пұлсыз болды.
Тескенге түйе мұрнын - жиырма бес сом,
Қалаға бара қалсаң, бұл сөз болды,
Жазықсыз, қалашыны, мұжық атып,
Өлуі мұсылманның құнсыз болды.
Патшаға жете алмайды бізден арыз,
Дыбыс жоқ, қорқуменен, үнсіз болды.
Хұзыры сұлтан шаһым теңгермесе,
Кінәлы болса да орыс, кірсіз болды.
Таяққа біздің қазақ көніп тұр ғой,
Атқаны мылтық алып жөнсіз болды!
Қылмаса бұған қайран депутаттар,
Айтқаным құр далаға жел сөз болды!
11
Түн болса, рақат кетер жарлы, байдан,
Арықтап, семіз құр ат, қалың майдан.
Тамағы хакімдердің тоқ болған[тойғаннан] соң [39],
Тыйылсын бұ мінезге ұры қайдан?!
Абақтыны көреді өз үйіндей:
"Орнымыз - ағаш үй,- деп, жақсы жайдан".
Шақырып құзырына алдырған соң,
Жұмысы біте қалар тез оңайдан.
Жылт етіп жетіп елге келер қайтып [40]:
"Бостандық алдым мен,- деп,- оязнайдан".
Дәуірлеп онан сайын көтерілер,
Қорқыныш жоқ боп титтей ол Құдайдан.
Жаназа, некеқияр деген жұмыс,
Артылмас жалаңдаған ауылнайдан.
Еңбегі қожа, молда жалғыз-ақ сол:
Қанағат - қанып ішсе, қара шайдан.
Аяқты қыбырлатса [ бір аттаса][41], тиын сұрап,
Шығып тұр елге жыбыр осындайдан.
12
Пайда жоқ өтірік пен жалған-дағы [42]
Жалғанға құлақ құрышы қанған-дағы.
"Еркіндік бұл халыққа!"- деген публик-
Айтуға бар, көруге [ойлауы әр адамның]
арман-дағы[43].
Түбіне сол арманның жетемін деп,
Пәруана [44] ерлер шамға жанған-дағы.
Ойлай ма: "Дін жолына болыстым!"-деп,
Бас тартып бұл кеңестен қалған - дағы.
Манифест император берілген соң,
Қуаттап әркім дінін алған - дағы.
Патшаның қол астында: поляк, еврей,
Сарт, ноғай, орыс, қазақ, армян - дағы.
Газетпен көңіліндегі мұңын айтып,
Жұмысын бұлар ойға салған - дағы.
Көп дұға шаһымыздың құзырына
Жан рақат халқына айтқан пәрмен-дағы.
Құлағы біздей болған алыс - жұрттың,
Дәміне тәуір сөздің қанған - дағы.
Бәйгеге әркім баптап ат қосып тұр,
Арманда: алмаған да, алған - дағы!
Жұмысы депутаттың - жұрт [ел] [45] пайдасы,
Думаға государин барған - дағы.
13
Шын жақсы ішкі өнерін жасырмаса,
Халқынан бойын биік асырмаса.
Бәріне мұсылманның бауыр болып,
Аулаққа бойын тартып қашырмаса.
Бай адам малым көп деп теңгермейді,
Нашарлар бір Құдайға асылмаса.
Қазақтың берекесі ортасында,
Өзді-өзі партия боп шашылмаса!
Мезгілі ашылатын келе жатыр,
Бақ талай мұнан бұрын ашылмаса.
Әр қайда жақсыларды [жақсы болса,] [46] тану керек:
Жылқы мал үйір болмас қасынбаса.
Бұлақ деп [47] судың көзін ешкім ашпас,
Екпіндеп өзі тасып, шашылмаса [48].
Ерлерге жай жатумен қайрат кірмес,
Ғалідей [49] орда жатып ашынбаса!
14
Бұл заман сауыт қалған, қалам, сия,
Кеңестің шыңда тұрған, бәрі - қия.
Қаратар бір аузына тамам көпті,
Ақылға болған адам ніл - дария.
Сөйлесең, көтереді көңіліңді ашып,
Жарық қып шам жаққандай раушан зия[50].
Дін ислам баласына ашып жаны,
Ұнатқан бостандықты Франция.
Ішінде жанған оттың жатар басың,
Әр айтқан жарлығына десең зия.
Жоғалтты әділдік пен туралықты,
Болған соң жемтіктестер кампания.
Патшаның қол астында артық-кем жоқ,
Бәрі бір: еврей, поляк, Россия.
Милләтке [51] шам жағамын деген ерге,
Пайғамбар болсын шафиғ [52] ахмадия.
Әлиф, ләм, хи мен әлиф, ақыры-нун [53]
Болуға ләмнің асты керек бір ия.
Жисаңыз бас-аяғын бұл әріптің,
Аты бар жұрт аузында шаһбазия.
Би, батыр бұ кәфке [54] ұст иага сәкін[55],
Қосылса бұған қанық фамилия.
Ди-дименен (дей-дейменен) барады ғұмыр өтіп
Табылар біреуге айтсаң онан бір ия[56]...
Түзетеp шебер жамап қалған сөзін,
Тегістер кем-кетігін салған көзін.
Қой жылы, жұма күні Қызылтауда
Көріппіз туып сонда жалған жүзін.
Жалғанда бір ұшырамай айт пен тойға,
Құса боп түсіп кеттім ұзын ойға.
Бес жерде оннан - бірі кем тұрған жас,
Аман жетсе, аманат осы "қойға".
Беc жаста еді бисмилла бастағаным,
Ақ қағазды қаралап ластағаным.
Жасым жетіп он "беске" алқындырды,
Сонда да өсіп бес жастан аспағаным.
Біреу-ақ кем он "беске" жетті жасым [57], I
Иегімнің астында өш пен қасым.
Үрейімді ұшырды, зәремді алып,
Алып айна қарасам, сақал-шашым.
Қоян қуған тазыдай, шалмай жүрген,
Өмір бойы аң қуып, алмай жүрген.
Он бестегі жолдастар үйір болған,
Бұл он "беске" жеткенше, қалмай жүрген.
Жібермей жүр шығуға биік өрге,
Қорғалатар қайдағы тау мен жерге.
Ұйтқып соққан борандай ұйлықтырып,
Күнде-күнде түсіріп қара терге.
Келуі жоқ, ойласам, өткен түнгі,
Көшуінен көп керуен берді белгі.
Қалмай жүрген не дейсің сонша менен,
Ақымақтық та баяғы бала күнгі.
Өз сөзіме түсе алмай өзім оқып,
Бармағымды тістеумен жедім опық.
Ләйла жоқ, босқа Мәжнүн көргің келсе,
Қайда деп іздеңіздер ғиыр мыфық.
Ұстайтұғын жыным бар соқпа-соқпа,
Сөйлетеді кіргізіп шаршы топқа.
Кит пен лағыл таусыла ма,
Бір тарау сөз жібердім Боштаевқа.
1906-ыншы жылда сөйлеген
СӘЛЕМ ХАТ
Ғизатлұ, уа құрметлі, Арғынғазы,
Жігіттің үйде жатпас өнерпазы.
Жолында ғылым, білім өтсін өмір,
Алданбай бос жұмыспен қысы-жазы.
Жолына кеттің түсіп ғылым-білім:
"Болад – деп - қандай күйде жұртым - елім?!"
Дәрмен жоқ күресерге, іш қайнайды,
Айта алмай переводтап қызыл тілім.
Қарадан хан боп өткен бабаң Боштай,
Қолына, жұрт билігін, туған ұстай.
Халқына бақташы боп, болған қорған,
Шарықтап ағып түскен қыран құстай!
Боштай мен қатар шығып Шоң мен Шорман,
Сонда бір түзу заман болып тұрған.
Наурызбай, Кенесары толқынында
Боштай еді көп жұртқа болған қорған.
Көп жұртты Кенесары жаралаған,
Жаманды, жақсылардан саралаған.
Боштайғa келіп сонда қорғалаған,
Саудагер кезіп жұртты аралаған.
Жай тауып үйінде жұрт жата алмаған,
Жақсы бар ма атағы аталмаған?!
Қанша елді Кенесары шапса - дағы,
Боштайға өмірінде бата алмаған.
Құрытқан Қуандықтың малын айдап,
Кене хан Үшкеңгірдің бойын жайлап.
Жалғыз-ақ Боштайға ерген аман қалған,
Есіл менен Нұраны бірдей жайлап.
Еламанның баласы Тұрсынбай - ды,
Арманы жоқ жалғаннан мұңсыз бай - ды!
Бәзілі - бай, Боштайы - аға сұлтан,
Бір Алладан басқа[дан] қымсынбайды.
Уақытында болған Боштай милы кісі,
Дастан болып әр жұртқа қылған ісі.
олы (өлі) аруақ орынын құр тастамас,
Үміттіміз, болсаң да жасың кіші!
ХАЛ-АХУАЛ
Жігіттер, жақсы қайда үлгі шашқан,
Жүдеген ғаріплардың көңілін ашқан?!
"Анау озық, мен кейін қаламын!"- деп,
Көз салып, бірін-бірі шамаласқан.
Сүрініп ат аяғы кетер болса,
Дұшпан түгіл, досың да табаласқан.
Бұл жұртта сұмырай нәрсе толып жатыр,
Өтірік, ұрлық, өсек араласқан.
Өңшең сәурік, теке мен бұқашықтар,
Бірін-бірі соғып, жаншып жараласқан.
Жақсыны өзі болған, көре алмаған,
Өрт қойып жан-жағынан қамаласқан.
Ақылшы шықты бізге үй басынан,
Данышпан ойы зерек жұрттан асқан[1].
Биге - пара, байларға өсім болды,
Бой тартып, арамдықтан, бар ма қашқан?!
"Сен кімнен қорқасың?!"- деп жел береді,
Кісі жоқ, қой дейтұғын, елді басқан.
"Пәленше пәлен дейді, мен қайтем?!"- деп,
Сол басын изеңдетіп ақылдасқан [2].
"Мен солай сол жұмысты қылдым",- десе,
"Пәлі!- деп,- Бәрекелді !",- мақұлдасқан.
2
Жүйрік ат, көңіл ашар - қыран, тазы,
Жігітті жібермейді малдың азы [3].
Әркім-ақ жамандыққа көңіл берді,
Тыятын болмаған соң мүфти қазы.
Сөзі бар замананың теріс қақпай,
Жараса - шы бір-біріне айтқан назы!
Тұйғынға күшігендер ауыз салып,
Жем болып қарақұсқа қоңыр қазы [4].
Басшымыз ел пайдасын сөйлемейді,
Білгіштер бұл жұмысқа емес разы[5].
Көптен-көп іздегені - бүліншілік,
Қанша айтып таусылмайды еш аразы.
Данышпан өтпей сөзі, шаһбаздардың,
Барады босқа кетіп қысы-жазы.
Әлі жоқ, аңқылдама, түсер жарға,
Айтпаса, қайдан білсін ел сабазы?!
Әлі жүр біздің қазақ надандықта,
Қор болып сол себептен өнерпазы [7].
3
Әр істі ойлау керек әуел бастан,
Не пайда өнері жоқ жігіт, жастан?
Мәз болма құмарланып көрінгенге
Жеміс жоқ, миуасы жоқ тау мен тастан [8].
Дос қой деп ішкі сырын түгел айтып,
Көп болды-ау опық жеген аңдамастан!
Өрт қойса, қалың қаудай адамы бар,
Жігіттер.бақ-дәулетке болма мастан [9].
"Жау қайда - жар астында",- дегендейін,
Аяқты, қадам салма, байқамастан [10].
Көз тігіп қарағанмен, көңіл бермес,
Не пайда нұр сипатлы, сүмбіл шаштан?!
Біреуге кеңесейін деп ойласаң[ 11],
Өзіңді жұтып қояр шайнамастан.
Сөз жөнін құрбыларға айта қалсаң,
Күн бұрын, ашуланар, ойнамастан.
Зиянға біздің қазақ аяқ басар,
Соқтығар өз пайдасын ойламастан [12].
4
Білімге жабысайық көңіл қойып,
Ерлердің жұмысына жүрмін тойып.
Болмаса сондай ерлер бізге пана [13],
Залымдар көзімізді алар ойып.
Сөйлесе, жұрт пайдасын, данышпандар,
Хакімдер атып тастар көзін жойып.
Қалайша Россияның, ғаділдігі
Мүшелер кісімізді малша сойып?! [14]
Мархабат, патшамыздан, кеңдік тиіп,
Көз жасын нашарлардың тәңірім иіп!
"Еркіндік, сол кеңшілік"- деген сөзді [15]
Шашпаған начальниктер іші күйіп.
Қолында хүкіметі тұрған күнде
Жіберсін біздің жаққа не ғып қиып?!
Білгіштер ұлпаттасып ғарыз айтып,[16]
Шығарған манифесті басын жиып.
Қылғаны хакімдердің бізге зорлық,
Мизамға тура келмес ісі сыйып [17].
5
Хотқа алып тыңдамайды қазақ сөзін,
Жіберер келемеждеп оның өзін.
Бір жауап бір сөткеде ала алмайды [18],
Сүзілтіп жүргенменен екі көзін.
Дәнекер тамағына түспей қалса,
Әдейі қисайтады құрған тезін.
Екінші хұзырына қайтып келсе [19]
Ақырар мойынға сап сары жезін.
Қазаққа әділ хүкім қылған болып,
Тұл қылып жібереді қатын, қызын!
Неке, талақ қаншасы қолында боп,
Ғалымдар баса алмайды басқан ізін [20].
Алады неке ақысын ауылнайлар,
Молданың жаудыратып қояр көзін.
"Шариғат бұл емес!"- деп, қарсы келсе
Боқтайды стражник түйреп бізін.
Сөз айтсаң бір - екі ауыз жалдамаға,
Атам"- деп, қорқытады, мылтығы ұзын.
6
Біздің жер мархабаттан қашық жатыр,
Хайдасы хакімдердің асып жатыр.
Халқына мархабатлы сөзін айтып,
Мейірі патша ағзам тасып жатыр.
Бас - азат, дін мен жерге ерік беріп,
Манифест әрбір жұртқа шашып жатыр.
Қия алмай бір өзінен басқаларға,
Хакімдер залымия басып жатыр [22].
Шаһбаздар ақ - қараны көріп тұрған,
Біздерге шыбын жаны ашып жатыр [23].
Өгіздер тамағынан қаламыз деп,
Бас тартып бұл жұмыстан қашып жатыр.
"Бар құдай, іс ақырын ондай көр!"- деп,
Білімді, білімсіз де сасып жатыр.
Коп арман жазылып тұр газеттерде
Жүзінде ақ қағаздың машық жатыр.
7
Сөз айтып, тарқатайық ішкі сырды,
Ашайық осындаймен көңіл кірді.
Мың сегіз жүз сол алпыс тоғыздан соң,
Халайық, көріп ең ғой әрбір түрді (торды) ?! [24].
Еріксіз қолын байлап, басын айдап [25],
Тұтқынға салған жоқ па талай ерді?!
Қорқытып бұл қазақтан ақша алмаққа,
Тексеріп жұмыс қылды көрді - жерді.
Шықпаса көңілдегі ыңғайынан,
Жатқызар қапасына кемеңгерді [26].
"Штрафі екі айналсаң, басыңа!"- деп,
Қолына "повестка' деп, қағаз берді.
Күзетші үшеу болсаң (болысың), артында тұр,
Аңдыған құпиялап айтқан сырды.
Нақақтан бір-біріне жала жауып,
Дауласып, үш сыпырып аққан терді.
Жете алмай ақ - қараның анығына,
Басады алақандай, билер мөрді [27].
[Болыс-би былш еткізіп басар мөрді].
8
Қызыл гүл, жасарсайшы [көгерсейші] солып жатқан
Әр нәрсе шағымызда болып жатқан.
Жақсылық ойлаңыздар, біздің халық.
Тастаңыз жамандықты толып жатқан.
Үлгісі чиновниктер осы болып,
Қасқырша ауыз салып жұлып жатқан.
Құрметлі ел билеген әкімдерім [хакімдер де]
Аждаһа [жыландай] зәрін төгіп, сорып жатқан[28].
Бас салып, әлі жетсе, бейшараны [мұңлы-зарлы,
кем-кетікті]
Бүркіттей тырнағымен бүріп жатқан.
Әркімді арбауына түсірем деп,
Түлкіше сол құйрығын [құйрықтарын]
бұлаңдатқан[29].
Жүзіме көрінгендер көз салсын деп,
Бір өзін [өз бойын] тоты құстай қылаңдатқан
[сылаңдатқан] [30]
Жатырмыз бір қараңғы ұзын түнде,
Көрінбей жарық сәуле, бір таң атқан.
Сырғытып қоныс-жайдан поселкелер
Қасынан жүрген [өткен] жанды сабап жатқан
[табандатқан].
Бір пәле - қорыққаннан, - шыға[бола] ма?!"- деп,
Бағасыз [Арзанға] асығумен малын сатқан [31].
Артық қып таксиядан доход алып,
Екінші частный сбор мойынға артқан.
Желкелер стражник бейшараны,
Таба алмай кедей ақша жапа тартқан.
Ұлыққа кімнің аузы жете берер,
Осындай жұмыстар бар [жанға батқан] толып
жатқан[32].
9
Бір мың тоғыз жүз жылдан бес жыл асты,
Бес түгіл сол алтыға жақындасты[араласты].
Теңдікті бір көре алмай [ұлықтардан] қарағаннан[33]
Халайық, қор болдың ғой аяқ асты!
Жазалы қылған жоқ па сөзімізден,
Еш қайран болмаған соң өзімізден[34].
Көрген соң дінімізді қорлағанын,
Жас ағып жүре бердік, көзімізден.
Жатқандай қатты ұйқыда қазақ халқы[35],
Айырылмай жақсы, жаман,- бізге парқы [36].
Баласы дін мұсылман, ояныңдар,
Көрінер өз пайдасы, жұрттың нарқы.
Әркім-ақ өз пайдасы ойлағаны[37],
Тереңге түсіп жатыр - бойлағаны.
Хұрият деген сөзді жоқ қылам деп,
Аш бөрі бізді жеуден тоймағаны.
Ойлайды бізді ілем деп бармағына,
Көрсетіп зорлық күшін жан-жағына.
Бас қамын, жан пайдасын ойламастан[38],
Жақсы емес, түсе берсең қармағына.
Өнерге, ғылым-білім, болсаң жерік,
Басыңа, мұны тапсаң, болдың берік.
Бас көтер, дін мұсылман балалары,
Шын тұр ма кетейін деп бізден ерік?! [39].
Еш тұрмас ғаділдікпен бізді бағып,
Бейрия қылған қызмет оған жағып.
Тұрғызып омақаны әрбір жерге,
Ап кетер жерімізді қазық қағып [40].
Орысты біздің қазақ күндемейді,
Үстіне басып өтсе, үндемейді.
"Аямас әлі жетсе"- дегендейін[41],
Жұрт қылып түзулікпен жөндемейді.
Көшпелі мал сықылды біздің халық[42],
Әр шаруа жалқаулықпен болар талық.
Жел болып жаққан шамға дамыл бермей,
Болмай тұр қанша айтқанмен бізге жарық!
Әр түрлі бұл қазаққа шықты форым,
Сатулы жүрген жер мен тұрған орын.
Бұраса біз иіліп көне бердік,
Жұрт едік бейпіл жүрген мұнан бұрын[43].
Шарасыз, амалсыздан жүріп едің,
Еріксіз айдауына көніп едің.
Басқаны мал мен жанның ақша болып,
Әр түрлі тамашаны көріп едің [44].
Таусылмай толып жатыр арманымыз,
Ерікті болмаған соң мал-жанымыз.
Шалмаңыз алты ауызды, жақсыларым,
Бұл тойдан не боламыз қалғанымыз?!,
Пайданың ортасында өзі жатар,
Әрқашан залалына бізді сатар.
Ыптымақ сағадатлу, жақсыларым [45],
Яки қазақ, яки бол өзбек, татар[.
1906. 4 август
БАЯННАМА
1
Бұ сөзім алты алашқа таныс болсын,
Азамат ермін десе, намыс болсын!
Құдайым насріт берсе, дұшпан оңай[46],
Көптігі тұнадағы (қопадағы) қамыс болсын!
Аруақты шақыртатын жерлер келсе,
Тілектес жүйріктерде шабыс болсын!
Іздеген табылатын болып тұрса,
Барып қал, жері қанша алыс болсын!
Түзетер бұ күнгіні тура (төре) шықты,
Бұрынғы қисық пенен шалыс болсын.
Шын жүйрік қызған сайын көтерілер,
Таласып әр уалаят жарыс болсын!
Сол пенде пайғамбардың, рас,үмбеті
Шын ниет дін жолында халыс (қалыс) болсын[47].
2
Ынтымақ, мүшәуәрә әрбір жерде,
Талабы әр халықтың биік өрде.
Жау ғой деп қараңғыда омақаны,
Жан сақтап, жалтаңдаймыз қазған көрде.
Өнерің әр тарапқа тегіс болса,
Барсаң да қай орынға басың төрде.
Болған соң жалқаулықта біздің қазақ,
Пәс тартқан жұмысы бар темен жерде.
Хакімде хүкіметші ғаділдік жоқ,
Параны көп жейтұғын сол өнер де.
Сабатып ат-айғырды қан сорпа қып,
Чиновник қырып-жойып жүрген елде.
"Бағлан, майға піскен: қой, қозыны
Сұраусыз, ықтиярсыз соя бер!"- де.
Тауықтың қоразындай қоқиланып,
Боқтайды стражник тұрып төрде.
Протокол жасаймын деп тілмаш айтар,
Отырып пәрмен етер бір үстелде.
Осындай кісімсініп өңкей малай
Әуре қып бұ қазақты көр мен жерде.
3
Қылады әркім мазақ ғылым жоқтан,
Надандар адасуда білім жоқтан.
Шаруаның берекеті жұрттан қашты,
Мекен-жай, қоныс қылар орны жоқтан.
Заң-закон шариғаттан адастырып,
Би шықты қозы қарын формы жоқтан.
Кіргізіп дін жолына партиясын
Жем болып, ақыл сұрап әр ұлықтан.
Жоғалса болыс сайлау, халық тыйыш,
Жылқы осал, қысқа қарсы жалы жоқтан.
Партия турасымен ұрласады,
Қылмайды нашарлық пен малы жоқтан .
Баулитын атын беріп байдың өзі,
Таңдатып ұрыларға қалың топтан.
Қолтықтап бір іс келсе және сүйеп,
Ант беріп, ағартады, жаны жоқтан.
4
Жақындық,- партия үшін,- құда шықты
Туысқан бір-бірінен, жұда шықты.
Бір-бірін сүйеймін деп, араз болып.
Шыбын жан болысқанға пида шықты.
Әркімді, әлі жеткен, шайнаймын деп,
Шабынып аузы көбік бура шықты.
Тарылтып аймағыңды крестьян
Іргеңнен ата қоныс мұра шықты.
Мизам мен думада жатқан жұмысы жоқ,
Ұлықтан өкім, зорлық тура шықты.
Әркімнің өз тамағы табылған соң,
Төресі қисық жаққа бұра шықты.
Көңілі бірін-бірі жеуде болып,
Халыққа осындай бір жора шықты.
5
Жақсыны өзі болған, көре алмаған,
Біреуді күндемесе жүре алмаған.
Білгеннің біліміне айып қойып,
Ол өзі жақсы жөнді біле алмаған.
Жұмысын теріс жаққа айналдырып,
Оңына бастап айтса, тіл алмаған.
Айтуға аузы жетіп тұрған күнде
Ерлікпен оған қайрат қыла алмаған.
Кімде-кім (кемде-кем) қорыққанын алдауменен
Түлкіше қылып хайла бұлаңдаған.
Халықты жексұрын ғып болыснайлар (волостнойла
Оязға жағымсынып бипаңдаған.
Қызылға, даушылардан, билер тойып,
Қарынын көтере алмай тойпаңдаған.
Тамағын толтырудың қамын ойлап,
Ақ-қара анық көзбен, байқалмаған.
Байлардан, жуан мойын, зорлық тиіп,
Шыбжыңдап нашар байғұс сипаңдаған.
6
Ұнайды дін - исламға мықты қазы,
Бұл өзі әуелде бар заман мазы.
Пайғамбар шариғатпен ғамал жүрсе,
Тәңірге сонда жетер айтқан разы.
Қол күшпен ел билеген хакімдерге
Мұңдының өтер емес сөйлеп назы.
Алаш боп басты қоссақ, қор болмаспыз,
Біз болып тұрсақ - дағы көптің азы!
Ынтымақ, партиясыз, болып жүрсең,
Басыңа сағымданар күннің жазы.
Еркіңе желікпеске қоймай тұр ғой,
Қымызы қара саба, сары қазы.
Күжілдеп, шекең қызып, лағу сөйлеп,
Байлардың майға піскен көп буазы.
Сыбырлап екеу-екеу үй сыртында,
Айтақтап әркім қосқан бір қу тазы.
7
Түлкінің, басынды тарт, хайласынан,
Жырақ бол соның айтқан пайдасынан.
Ақ болсын Хаққа көңілің, бұл секілді.
Шынының жалтыраған айнасынан.
Ынтымақ, алаш болып, қосылмаса,
Көп сөздің зиян табар шаймасынан.
Поселке крестьян салып жатыр,
Өлкелі, өзен, жердің жайлысынан.
Көл - төбе, қыраң жерге ақтарылды,
Бұрынғы ата-баба қоймасынан.
Алумен артық тәртіп кедейлер жүр,
Қуанып орын алса бай қасынан.
Бұл қазақ тік сөйлесе жалдамаға,
Жеке доп тиіп қалар май басынан.
Біз - түйе: тартынар деп мұрнын тескен,
Жетелеп алып кетер бұйдасынан.
Халыққа: "Шығыны!"- деп, ояз шықса,
Санайды қанша тиын үй басынан?!
8
Шариғат, хакім жүрсе, турасы бар,
Халықтың, я болмаса, жорасы бар.
Паласы, кейін туған, қайта қонса,
Атаның, отын қылған, мұрасы бар.
Екі қыс арқасынан бірден қысып,
Шабынсыз, дөңге салған, қорасы бар.
Түйеге ноқта қалай бұйрық болса,
Қазақтың кісі алатын бурасы бар.
Байлайтын, бұрап соққан, шынжыры жоқ,
Жабағы, қыл-қыбыр мен шудасы бар.
Мүйізден өгіз, сиыр бой бермейді,
Сәйгелді, ойнайтұғын, құрдасы бар.
Қазақта отарба мен пароход жоқ,
Мінуге үш түліктің пайдасы бар.
Көшпелі, үй тігетін, болғаннан соң,
Осындай әр малына хайласы бар.
9
Жазы жоқ, біздің халық, күнсіз болды,
Басқа жұрт, күні тұрып, түнсіз болды.
Ие боп қалың қойға тоқты қошқар,
Начальник әр не қылса, мінсіз болды.
Аз айтып, ақша берсе, соған ауып (аулып),
Көп сөзі ақшасыздың пұлсыз болды.
Тескенге түйе мұрнын - жиырма бес сом,
Қалаға бара қалсаң, бұ сөз болды.
Жазықсыз, қалашыны, мұжық атып,
Өлуі мұсылманның құнсыз болды.
Патшаға жетер ме еді бізден арыз?!
Дыбыс жоқ, қорқуменен, үнсіз болды.
Хұзыры сұлтан шаһим теңгермей ме
Кінәлі болса да орыс кірсіз болды.
Таяққа біздің қазақ көніп тұр ғой,
Атқаны мылтықпенен жөнсіз болды.
Қылмаса бұған қайран депутаттар,
Айтқаным айдалаға жел сөз болды.
10
Қужа (тоспа) деп, тағы айтады, көптің бойын,
Халықтың қойдырам деп айт пен тойын.
Халқында Россия - мейрамы бар,
Біз, айтқан пәрменіне, қойдық мойын.
Сауықтан, қазақ болып, біз тыйылсақ,
Басқа жұрт қарап жүр ме қылмай ойын?
Көкпары - құнан, дөнен; атын шауып,
Жиылысар қонақ болып, сойып қойын.
Қымызын, басын қосып, ортаға алған,
Жағалай қонып алып судың бойын.
Сонымен өз ермегі өзінде боп,
Салады шаруасына ақыл - ойын.
Партия, болыстыққа таласқаннан,
Ас берген, ұмытып тұр, қалың тойын.
Ұры да қуаттанды партиямен,
Көрсетіп әлсіздерге жуан мойын.
11
Түн болса, рақат кетер жарлы, байдан,
Арықтап, семіз құр ат, қалың майдан.
Тамағы хакімдердің тойғаннан соң,
Тыйылсын бұ мінезге ұры қайдан?!
Көреді абақтыны өз үйіндей:
"Орнымыз ағаш үй,- деп,- жақсы жайдан".
Шақырып дуанына барса-дағы,
Жұмысы біте қалар тез оңайдан.
Бес күнде елге қайтып жетіп келер:
"Бір қағаз мен алдым,- деп,- оязнайдан".
Дәуірлеп онан сайын көтерілер,
Екінші - қорқыныш жоқ бір құдайдан.
Жұмысы шариғаттың - некеқияр,
О - дағы артылмайды ауылнайдан.
Хақысы қожа, молда со боп қалды,
Қанағат - қанып ішсе, қара шайдан.
Аяқты бір аттаса, тиын сұрап,
Шығып тұр елге жыбыр осындайдан.
Пайда жоқ өтірік пен жалған - дағы,
Жалғанға құлақ құрышы қанған — дағы.
Еркіндік бұ халыққа деген публик
Ойлауы әр адамның арман - дағы!
Түбіне сол арманның жетемін деп,
Пәруана (паруана) ерлер шамға жанған - дағы.
Ойлайма: "Дін жолына болыстым?!"-деп,
Бас тартып бұл ақылдан қалған - дағы.
Манифест император берілген соң,
Қуаттап әркім дінін алған - дағы.
Патшаның қол астында: поляк, еврей,
Сарт, ноғай, орыс, қазақ, армян - дағы!
Газетпен көңілдегі мұңын айтып,
Жұмысын бұлар ойға салған - дағы.
Көп дұға шаһымыздың құзырына
Жан рақат халқына айтқан пәрмен - дағы!
Құлағы біздей болған алыс жұрттың,
Дәміне тәуір сөздің қанған - дағы.
Бәйгеге әркім баптап ат қосып тұр,
Құдайдан соны тілеп тұрған - дағы.
Жұмысы депутаттың - ел пайдасы,
Думаға государин барғандағы!
13
Шын жақсы ішкі өнерін жасырмаса,
Халықтан бойын биік асырмаса.
Бәріне мұсылманның бауыр болып,
Аулаққа бойын тартып қашырмаса!
Бай адам малым коп деп теңгермейді,
Нашарлар құдайына асылмаса
Қазақтың берекесі ортасында,
Орысқа партия боп шашылмаса!
Mезгілі ашылатын келе жатыр,
Бақ, талай мұнан бұрын ашылмаса!
Әр қайда жақсы болса тану керек:
Жылқы мал үйір болмас қасынбаса.
Бұлақ деп судың көзін ешкім ашпас,
Дария боп, өз екпіні, тасынбаса!
Ерлерге жайша жүріп қайрат кірмес,
Ғалідей орда жатып ашынбаса!
14
Әскері халық, жұрттың - қалам, сия,
Кеңестің шыңда тұрған, бәрі - қия.
Жығады ыңғайына көптің райын
Ақылға болған адам ніл - дария!
Жүрегін тәңірім қылып рәушән, зия,
Мархабат ер көңіліне салған ұя!
Дін ислам қанша болсын баласына,
Жәрдемі о да тиген Франция!
Ішінде жанған оттың басың жатыр,
Әр айтқан жарлығына десең: "Иа!"
Ғаділдік, ақ жөнімен туралықта
Партия демократ кампания.
Шаһымыз қол астында артық-кем жоқ,
Бір баға: мұсылман мен Россия.
Милләтке шам жағамын деген ерге
Пайғамбар болсын медет ахмедия!
Бағамдап (фаһамлап)байқасаңыз, бір хи бар
Әлиф, ләм, аяғы - нон, ортасы- иа (я)!
Сараптан санасаңыз кім болады –
Осындай бір асыл бар шаһбазия!
Тағы да арғы атасын мен айтайын:
"Би" мен "дәу", "кәф" пен "иа"(я) фамилия.
Алаштың көңілдегі мұңын айтып,
Аяғы бұ сөзімнің - тамамия.
1906 жыл 5 август
ПАРТИЯ ХАҚЫНДА
Сөзіне (жүзіне) ақ қағаздың тартып қалам,
Сөйлеген хихаясын барша ғалам.
Болса да аспан - қағаз, дария - сия,
Болмайды сөз аяғы түгел тамам!
Көшпелі болған елдің шаруасы бар,
Шаһардың алып сатқан саудасы бар.
Айырып жапалақтан жем түсірсе,
Сұрайтын бір-бірінен сауғасы бар.
Жиылып жер жүзіне қыбырлаған,
Құпия жұмысы бар сыбырлаған.
"Пәленше бір оңаша шық!"- дегені-
Көрсетіп, оның аты, сөз ұрлаған.
Бөлектеп қай жұрт болса партиялап,
Қалмайды ұрғашыда(й) сол қиялап.
Басқа орын босағадан тимейтінді
Бас қылып, бас жегізіп тәрбиелеп (тарбиалап).
Көрініс, екі жақтан,топ көбейтіп,
Дау-жанжал, жанып тұрған шоқ көбейтіп,
Болмаса малға зиян, еш пайда жоқ,
Айғыр да тышып жатыр боқ көбейтіп.
Қазақтың мұнан кетер берекесі,
Жоқ болып ынтымақты мерекесі.
Дуагөй - жеген басқа, төрде отырған
Әркімнің ақсақалды бір әкесі.
Ие боп жамбасына отағасы,
Қасында еркесіген бір баласы.
Жілікті соған "мә!"- деп ұстатады,
Әкенің, баласынан, май жағасы.
Көп болып гуілдесе, байлауы жоқ,
Тәңір ісін сол сағатта ойлауы жоқ.
Жел, боран: алас ұрып, шаршап бітер,
Әр істің күні бүгін(бұрын) сайлауы жоқ.
Титықтап, әлі қоймас, шаршағанмен,
Күні өтіп бірін-бірі арбағанмен.
Көп бидің жалғыз аты жауыр болар,
Қол жетпес гауһар бар деп қармағанмен.
Бай түсер темен қарай шарасынан,
Айырылып аз - ауқатты қарасынан.
Аңдыған арам көңіл екі досты:
"Бір бұзық шыға ма – деп - арасынан?!"
Арасы ағайынның алыс болды,
Таласып дамылы жоқ жарыс болды.
Жетіліп партиямен дәрежесі,
Жақсыға жаман адам таныс болды.
Жаз болса, ауылдасып ыңғай қонып,
"Қызық қой бұ жүрген,- деп,- мұндай болып!"
Өңешін жалтыратып көп кедейлер,
Жүрсе де ат пен тоннан жұрдай болып.
Біреуді пана қылып, сүйенгенсіп,
Мәз болып, отырғанға саумал ішіп.
Мырзасы қасына ерткен сол нашарын
Шығынын соған артар сырттан пішіп.
Біреудің ерген ақымақ желігіне,
Жылп етер: "Жараймын - деп,- серігіне!"
Шақырса бір партия жаназаға,
Бармайды туысқанның өлігіне!
Жиылса, сәлемдеспес қырын қарап,
Ac ішпес сарпалтаңда атша жарап.
Ұзақ күн біткен сөз жоқ: керіс, тартыс,
Кетеді ерте келіп, кешке тарап.
Со(л) күн-түн азғырушы толып жатыр,
Шайтан да помогайтшы болып жатыр.
Күнәға бата бер деп ғасы құлға
Жыл, күні, құдайымның толып жатыр.
Қызады базарлары күз болғанша,
Қуарып көк жапырақ боз болғанша.
Ағайын кінәласып арбасады,
Әркімнің талас жері сөз болғанша.
"Ал енді тату бол!"- деп, біреу шығар,
Екі жақ болған елдің сөзін ұғар.
"Жақсы атын екі ортада алам,- деп,- мен!"
Бір үлкен бұ да әңгіме құлақ тығар.
Шақырысып, мал сойысып.татуласқан,
Жамырасып бір-біріне араласқан.
Июньнің аяғында жақындасса,
Күмәнін шөп шабарда, авгус(т) ашқан.
Айтысып, бата қылып, аруақ, құдай,
Болады татулығы бұрынғыдай.
Таласып шөп уақытында шабындыға,
Болады тағы қайта ел екіұдай.
Таусылмас соныменен күнде жиын,
Жұмыс жоқ бітіп тұрған соқыр тиын.
Мінуге толып жатыр байдың аты,
Кедейге күнде мінсе, болар қиын.
Кедейдің жыртылмай ма бұған таңы ?!
Білмейді қалбыр етсе, байдың шаңы.
Елді алып, үйде отырып күжілдейді,
Шыртиып, қоразданып жігіт паңы,
Көз салмас жақсы ниет жобасына,
Зoр беріп туысқанның жыдасына.
Мал алып бесіктегі жас қызына,
Жа(м)пылдап барысады құдасына.
Көрсетіп азына көп қуат-күшін,
Суытып, илікпейді, өңі-түсін.
Бай, жарлы, тере, қара - теңдік емес,
Құдалық, осы күнде партия үшін.
Аңқауды алдаймын деп бәрі ептейді,
Жұмысын құрғақ тілмен реттейді.
Жағында жапырақ ет жоқ ашаң қудың
Сиқырына неше түрлі көз жетпейді.
Халық - жұрт өзі құмар қалың дауға,
Дау болса, екі ит шығар ырылдауға.
Арам ит, осындайда, балпылдама
Болмайды ұзақ күнге омырауға.
Мойнына жеңгенінің әбден мініп,
Семірген шайтанымен көңілі тынып.
Бозарған сұр жыландай, іші - зәрлі,
Сүзектен тұрған жандай, өңі сынып.
Басына бостандық жоқ, дамыл алмай,
Сапырылып ертеңді-кеш жүрген талмай.
Тобындай қоңыр қаздың шу-шу етіп,
Аттанар көтеріле бірі қалмай.
Мұратқа бірі жетер тас салғанда,
Би, болыс, ауылнай боп басқарғанда.
Шығыны партияның суға аққандай,
Таласып, саннан кеміп тас қалғанда.
Саны жоқ қорқып енді тығылғанның,
Бәрі де пана іздейді жұлынғанның.
Мақсаты көңілдегі болған жағы
Үстінен баса берер жығылғанның.
Қайқияр сонда басы болыснайдың,
Ақшадан майын сұрап, ат пен тайдың.
Кигіз бен ақшасына дамыл бермес,
Шаруасын айналдырған көңсік байдың.
Жалаңдап аждаһадай ауылнайлар,
Беліне бір кигізден күйек байлар.
Цифрын бес тиынның бес теңге деп,
Кедейдің хат білмеген соры қайнар.
Мойнына һайбаттанып знак салып,
Алдына шарылдаған даулар барып.
Күшіген, қарақұстай билер отыр,
Жемтігін өлексенің қоршап алып.
Осылай арамтамақ жеген бәрі,
Сақтанбас, обал ғой деп, жеткен әлі.
Жалықпай айта берсем толып жатыр,
Бұлайша заманада жұрттың халі.
Қорқатын адам қайда құдайынан,
Бұзық іс ойлағаны ұдайынан.
Тартылды биылғы жыл көк рахматы -
Халықтың пиғылы жаман ыңғайынан.
Қуаттап алып жүрсе әркім дінін,
Өткізсе ғаділдікте ай мен күнін.
Айтқанын жақсылардың кім ұғады?!
Сөйлеген қаламшылар сөздің шынын.
ҒИБРАТНАМА
Япырм-ай, кессем бе екен мен тілімді?!
Үйрендім қайдан өнер, көп білімді?!
Өткіздім қасірет пенен қапалықта
Қызықты, ойнап-күлер мезгілімді.
Жатпадым су түбінде садәф болып,
Күнінде шықпас па едім дүрге толып.
Байғыздай тас жастанып, тауда жатпай,
Сықылды болдым қарға, ұшып қонып.
Болдым ғой өнерімді тауысқандай!
Мерт болдым, айға шауып, арыстандай!
Сұңқардай биік шынды мекен қылмай,
Шықылықтап көзге түстім сауысқандай.
Сөйлеуден тыйылмаған, қызыл тілім!
Өттің бе зарланумен, қайран күнім?!
Түлкінің қызылдығы өзіне сор
Болғандай болдың(да) маған өнер-білім.
Ішім - от, сыртым - жалын қайнағаным,
Бұйырған, жұтқан күмән, шайнағаным.
Жаныма тыныштығы жоқ, өзіме қас:
Бұлбұлдай, жағып жұртқа сайрағаным !
Сайрауға дәрменім жоқ, тұрмын қажып,
Ұзын түн ұйқы көрмей, жүдеп, азып.
Әшһәрәт апат деп айтқан Хәдиш (хадис)
Мен жүрмін құтыла алмай, тілден жазып.
Айналдым, бұлт болып, биік тауға,
Іліндім, болып шортан, жібек ауға.
Тілі жоқ көп мылқаулар тыйыш жатыр ғой,
Қызыл тіл, сен басымды салдың дауға.
Ақылды аузын жауып, дәллін ашқан,
Бұл күнде ғақыл, білім бізден қашқан!
Ішіне ақымақтықтан сыйғыза алмай,
Алтынды пұлын білмей, жерге шашқан.
Жатқанмен алтын жерде, кір болмайды,
Жай тас пен дүрдің құны бір болмайды.
Жаңбыры абрахмет жауғанменен,
Садәфқа төгілмесе, дүр болмайды.
Жаңбыры абрахмет нұр болады,
Жауғанмен басқа жайға, қор болады.
Жыланға - у, араға - бал, тасқа - қына,
Тамғаны тақыр жерге сор болады.
Тікенге кетсе тамып, гүл болады,
Көзсізге-көз, тілсізге тіл болады.
Жауғанмен тауға, тасқа, пайдасы жоқ,
Сай-сайдан ағып дария сел болады.
Ғаламға абрахмет нұрын шашар,
Үстім су болады деп надан қашар.
Бір тамшы сонан маған тама ма деп,
Дарияда жатып садәф аузын ашар.
Бұлттай жауатұғын менің өзім,
Көкірегім - қан, жаспенен толған көзім.
Жаңбырдың абрахмет тамшысындай
Ғаламға дастан қылып айтқан сөзім.
Бораған қардай болып, бұрқырадым,
Жалғаннан суып көңілім, тоқырадым.
Бойыма алтынымды сақтай алмай,
Болмаған мұныменен еш мұрадым (мұратым).
Бұл күнде алтын азып жез болыпты,
Дүниеде жақсы, жаман сөз болыпты.
Гүл іздеп Гүлстанда жүрген бұлбұл
Бір күні қаршығаға кез болыпты.
Сұрапты қаршығадан сонда бұлбұл:
-Жалғанда ынтызарым — бір қызыл гүл!
Қаршыға, сен де құссың, мен де құспын,
Ақылың сенің менен емес қой мол!
Бектердің оң қолында тұрағыңыз,
Ерттеулі күнде жүйрік пырағыңыз.
Кекіліктің миы менен жүрегін жеп,
Табылған әрбір құстан мұрадыңыз (мұратыңыз).
Татисың қымбат баға қадір пұлға,
Жүресің патшалар мен шығып жолға.
Жазым боп жазатайым түссең торға,
Түсірмей ап кетеді қолдан-қолға.
Өткіздім мен әр түнді сайрауменен
Басымды тікенекке байлауменен.
Көрем деп қызыл гүлдін. ашылғанын,
Ұзын түн зығырланам, қайнауменен.
Қызыл гүл мен ұйықтамай ашылмайды,
Көзімше аузы ашылып, шашылмайды.
Оянсам, ұйықтап кетіп, ашылады,
Қасіретім, бір көре алмай, басылмайды!
Зарлаймын ұзын түні көрермін деп,
Көре алмай ашылғанын қасіретім көп.
Ғұмырымда бір ашылған уақытын көрмей,
Барамын бұл жалғаннан мен уайым жеп.
Гүл үшін, тікен болды, жатқан жерім,
Барады бір ашылмай ішкі кірім.
Зарығып бұ қападан қанлар жұтып,
Тарқамай бұ жалғаннан кеткен шерім.
Қаршыға келді сонда жақындасып,
Бұлбұлмен сөйлескелі жауаптасып:
-Құссың да сен бір ақымақ, ақылың жоқ,
Бір гүлге пайдасы жоқ болған ғашық.
Сайрайсың түні бойы ауыз жаппай,
Қонасың сабырсыздан әрбір шаққа-ай!
Жетпестен бір мұратқа мың сөйлейсің,
Сол үшін қалып тұрсың мұрат таппай!
Аузыңды, ақылың болса, жабар едің,
Үндемей сабыр қылып бағар едің.
Тілі жоқ мен сықылды мылқау болсаң,
Бір күнде мың мұратты табар едің.
Боласың сен ақылды менен қайтіп?!
Зарықтың бір гүл үшін жапа тартып!
Бір күнде мың мұратым болар хасил,
Адамға үндемеймін бірін айтып.
Қаршыға, мұны айтқан сен бір ерсің,
Тілегін әр пенденің тәңірім берсін [90]!
Табарын мылқау болып, мұрат болса,
Болмаған хасил мұрат кете берсін!
Мұрныңды шошайтасың мақтағанға,
Жүруші ең келемеж боп көп тағанға.
Қолында көрінгеннің болып тұтқын,
Мәз болып жүріпсің де сақтағанға.
Жегізбес саған етті қаныменен,
бір құстың тояттатпас саныменен.
Өзіңді ертеден - кеш ашықтырар,
Алсын деп құс көрінсе жаныменен.
Бір ұрттам қан ішесің, бір құс алсаң,
Сен - ақымақ, тамақ үшін болған сарсаң.
Арбакеш сарттарға құл болғанша,
Онан да жақсы емес пе, өліп қалсаң?!
Жаратқан бір құдайға жетер датым,
Зарланған ұзын түндер мүнаджатым!
Бітпесе бір мұратым, кетсін, барсын!
Ғаламға дастан болған, "бұлбұл" атым.
Мұратым бітпесе де, көңіліме тоқ,
Қарға мен сендей қаңғып, жемеймін боқ.
"Шіркіннің қаршығадай сайрауын-ай!"-
Деп айтқан бір қазақты естігем жоқ.
Құс болсаң, бозбалалар, бұлбұлдай бол!
Табылар іздегенге бір қызыл гүл!
Ет үшін бір-екі елі торға түскен,
Тіл алсаң, бола көрме қаршыға сол!
ТАМАМ
XXX
Біздің сахаралық көшпелі халық әңгімеден құлағы алыс болса да, хат-хабарларды білім[ді] даналар алып оқып, жәтһад- әбин құлақ қойып тыңдаған жанға естіртеді. Ноғай бауырларымыздың ғарайып-ғажайыптан жазған мектептерін оқып тұрамыз. Өзіміздің тілде мұсылман жазуы илан шықса, орысша тіл мен орысша хат илан жазылып шықса, оны да оқитұғын өнерпаздар бар. Бірақ қауым көпке өзінің мұсылманшасы тыйыш, перевод іздемейді. Бірақ переводқа сеніп тұрғанша, біздің қазақ халқы әрбір ғылым болса да, жалқау тартпай, біле беруге лайықлы дүр. Біз-дағы өзіміздің шамамызша, бұ қазақтың шаруа халін басқа халықтарға баян етуге мүнасиб. Бұрыннан белгілі көшпелі халық атанған. Міне, егін жоқ, сауда жоқ, кәсіп жоқ, баққаны мал; төрт түліктен ішіп-жеп, өсіріп, мініп, сатып, бағып-қағып; берекетін құдайдан сұрап, сонымен ауқат кешіреді.
Екінші бір жұмысы бар: партия деген. Ол партия өзі халықтың ынтымағын бұзып, қуатты, күштілер зорлықшыл боп, екі жақ боп таласқанда, бір тарапы болыс болса, ана қалған тарапына жәбір — жапа көрсетіп, елге начальник, чинов[ник], урядниктер шықса, ат сол тарапынан, оның ішінде нашардан мініледі. Яки жалдаған ат болса, әлсіз, қуатсыз кедейлерге шығын ақшасын көбірек салып, би, болыс, ауылнай, елубасы ғайыры зор адамдар шығынды өздеріне аз қалдырады. Сондай жәбір-жапа көрген адам ұлығына арыз қылса, оның сөзі ходқа алынбай, кете барады. Сондайын ат зорығып өлсе, оған кесілген баға да жоқ.
САРЫАРҚАНЫҢ КІМДІКІ ЕКЕНДІГІ ҚАЗАҚТЫҢ ОСЫ КҮНГІ ӘҢГІМЕСІ
1
Сөз шықты біздің қазақ баласына
Петербург келіңіз деп қаласына.
Кеңшілік ойлай берсең келе жатыр,
Сахараның көшіп жүрген даласына.
Жақсылар өнер болса, енді аянба,
Қалмаңыз басқа жұрттың табасына.
Хұзыры патша ағзам рұқсат берді
Халқының бас қосуға данасына.
Бұрынғы партиялық жұмыс қалсын
Көңілдің бұл сыймайды аласына.
Ынтымақ, кеңеспенен болған істің
Кірмесін араздығы арасына.
Қолың бос, ауызың еркін, не қылсаң да,
Қарайды әркім ойлап шамасына.
Пейілі патшамыздың кеңіп жатыр
Алғай - ды бізді құдай панасына.
Құдайдың бір жарылғар уақыты келді
Алаштың ұраны үш жүз баласына.
2
Айырылып қалып едің су мен жерден,
Қуат-күш кеткеннен соң әрбір ерден.
Біреуі айрылғанның - тау мен ағаш
Мүлкіңнен шығып кеткен бәрі бірден.
Указбен түйе мұрынын теспе деген,
Белгіні көріп едің әрбір төрден.
Аяқты бір басқанда, екі есе ақша
Қапаны тартып ең ғой көр мен жерден.
Есіктен кіре алмайтын қара шекпен
Орынды қақ жарып кеп алды төрден.
Тұтқында сорлы қазақ қалмап па едің,
Қол қойып ақ қағазға басқан мөрден.
3
Биылғы үмітті едің өткен күзден,
"Октябрь он жетінші",- деген сөзден.
Жан-жақтан ұшпа бұлт көтерілді
Қызғанып күннің көзін мұңды бізден.
"Келді,- деп,- басыңа сот!"- қорқытады,
Іліп ап бес-алты ауыз айтқан сөзден.
Жылаған алым үшін нашарлар көп,
Жас ағып, бейшара боп, екі көзден.
Жыл сайын жат бұйрықтар зәрені алып,
Адасып қалып едік бұрынғы ізден.
Мақсатқа шын түбінде жеткізуші
Рақымын аяған жоқ құдай бізден.
Көз жасы жылаулының қабыл болып,
Мұсылман баласына тиді тізгін.
Ойға алсаң жақсылықты, кеңеске кір,
Жүре бер, жақсылықтан күдер үзсең.
4
Айырылған біздің қазақ Есілінен,
Өзінің болған емес кесірінен.
Жер-мүлкі шаруаның қызықты еді
Қойнында құшақтаған жесірінен.
Адасып осы күнде қазақ қалды
Бұрынғы ата-баба рәсімінен.
Жылқыға керек жерге егін салып,
Жер жыртып, мұжық қалмас кәсібінен.
Жайлауы баратұғын тарылған соң,
Айырылды мал да, жан да несібінен.
Мұжықтың кесірінен қыс көбейіп,
Кеміді төрт түлік мал өсімінен.
Зынданда не шаһбаздар нақақ жатыр,
Ұлықтың қылған зорлық кесімінен.
5
Айырылды біздің қазақ Нұрасынан,
Атаның мекен салған мұрасынан.
Законды жылқышы мен қойшы білді
Үйреніп мал қамайтын қорасынан[1].
Жұмысы партияның қуаттанды,
Халық-жұрттың жаман ырым жорасынан.
Ақша үшін ауызы ашылған жүзқараның
Сөзі жоқ айтар түзу турасынан.
Әртүрлі қысымшылық болып еді,
Сасқандай жұрт жаңылып тобасынан.
Халқына мархабатты[2] сөзін естіп,
Патшаны жұрт тастамас дұғасынан.
Орысқа мынау жерің керек десе,
Әркім-ақ жылап көшті ұясынан.
Ұлыққа бізден барып арыз айту
Шыңның да қиын еді-ау қиясынан.
Ұлықтың құзырына қалам тартқан
Айта алсаң, болар ердің сиясынан.
Қазақтан баса көктеп жер алуды
Әдет қып алып еді крестьян.
6
Қор болған біздің қазақ қолы жетпей,
Баруға басқа ұлыққа құны жетпей.
Жібермей тұншықтырып басушы бар,
Жүрген жоқ болмаса ат пен тоны жетпей.
Шарасыз амалсыздан жүрген сорлы
Көруге жақсы ұлықты көзі жетпей.
Алды кең мархабатлы ұлықтарға
Баруға басып қадам ізі жетпей.
"Сары алтын - сабыр түбі" деген сөз бар,
Тілектің жүрген екен кезі жетпей.
Кешпес кент, ұшпас тауық болып қазақ
Самұрыққа, қарлықты ғой, үні жетпей.
Қор қылып повесткелер, қамап тастап,
Өлді ғой бір босанар күні жетпей.
Көресің, жақсылықты көрмесең де,
Жүресің кел шет десе, жүрмесең де.
Әркімге ғылым, білім керек дейді,
Білерсің, бұрын байқап білмесең де.
Сүйінші, жүрек жарып, сұрап жатыр,
Күлерсің, езу тартып күлмесең де.
Бұ жолға қажет үшін беру керек,
Пейілің тар, бұрын сараң, бермесең де.
Соңынан жүрген ердің бәрің шұба,
Бұрынғы арсыздықпен ермесең де.
Құнына тұйғын құстың бағаң жетті,
Тауық боп, бұндай тары термесең де.
Көруге көзіңе арман мекемеге
Кіресің, бұрын барып кірмесең де.
Бұрынғы қысымшылық қапасынан
Өлуге жақын едің, өлмесең де.
Данышпан, ақыл, дана керек дейді,
Жиылып бәрің бірдей жүрмесең де.
8
Айтқан сөз, ақылға сал, жалған болса,
Немене естіп құлақ қанған болса.
Талабы талапты ердің қайда жатыр,
Әр тұстан әркім хабар алған болса ?!
Оянбай әлі күнге қазақ жатыр,
Арыз хат басқа жерден барған болса.
Айтушы: "Наныңыздар!" — деп айтады,
Бұ тілге мұсылмандар нанған болса.
Бір мың тоғыз жүз жылдан асты бесі,
Бес түгіл көрді алтыны тірі кісі.
Тиеді құлағыма еміс-еміс
Октябрь он жетінші манифесі.
Отырмыз, міне, марттың он бесінде,
Қазақтың дәнеңе жоқ тіпті есінде.
Мархабат патшамыздан кеңдік бар деп,
Сөйлеген бір сөз жоқ боп ел ішінде.
Талай ер күйіп жатыр дегенменен,
Дәнеңе жоқ бұған опық жегенменен.
Манифест бар деп айтқан айтушыны
Айта алмай ұстайды орыс дегенменен.
Орыстан біздің қазақ қойдай ықты,
Манифест бар дегенді бүктеп тықты.
Бар деушіні жазалы қылған жұмыс
Әшкере боп ғаламға қайдан шықты?!
Ғаламға патша күндей нұрын шашып,
Халқына мархабатты мейірі тасып.
Қазаққа бұл күнгеше есіттірмей,
Аты бар, өзі жоқ қып қойды басып.
Түңілді естіген жұрт мұнан таза,
Дәнеңе жоқ білмегенге, білгенге-аза!
Манифест бар деушілер тұтқын болып,
Кесілді еш себепсіз оған жаза.
Бар Құдай, бізге жарық таңыңды атыр,
Болар ек, атса таңың, біз де батыр.
Қазаққа құлақ пен көз болған ерлер
Тұтқында, білесіз бе, неден жатыр?!
Мақал бар: "Халық сүйгенді тәңірі сүйді"
Деп едік: "Бізге де бір дәурен тиді!"
Патшаның мархабаты жұртына бар,
Деп айтам деп шаһбаздар нақақ күйді.
Қазағым өнер... ұрлық-зорлық
Қыласың бір-біріңе неге озбырлық?!
Болғаннан алты ауызды ынтымақсыз,
Басыңа келген жоқ па талай қорлық?!
Жиылыс, дума деген хабар шықты,
Қайратты ерлер барар оған мықты.
Бас қамын, жан пайдасын ойлаңыздар,
Тастасып партия мен араздықты.
Думада анық болды сайлау бары,
Құны асар артылғанның сонда шары.
Бәрі де бір ауызды болып жатыр,
Оянып бізден басқа халықтың бәрі.
Бостандық болмақ болып әр руға,
Бас қосты бір ауызды боп тұруға.
Бір қазақтан басқа жұрт ыңғайланды
Бірігіп өз жынысымен жұрт болуға.
Тауып ал тұман түспей тұстасыңды,
Жолдас бол сынап алып қостасыңды.
Баласы дін-мұсылман ұрандасып,
Қосыл кісі санына, қос басыңды.
Партия болысуды қоймадың ба?!
Бұл істен көбің басты жоймадың ба?!
Телміріп әр есікке тентіреуден
Жалығып, өмір бойы, тоймадың ба?
Ашылмай, басымыздан тұман басты,
Сол үшін жол таба алмай жұрт адасты.
Мың сегіз жүз сол алпыс тоғыздан соң
Қор болып, болмадың ба аяқ асты?!
Даярлап күнде алдыңнан қақпан торын,
Шыңырау ғып сексен құлаш қазған орын.
Құранды-қор, молданы бордай қылып,
Тырысты сөндіруге ислам нұрын.
Арзан боп Құран құны болып тиын,
Бас қосар ғұламаға болмай жиын.
Орысша тіл білгенді жұлдыз қылып,
Жоқ қылды шариғаттың құрмет, сыйын.
Мешітті сылтау қылып жауып тастап,
Сала алмай қазақ мешіт қайта бастап.
Кітапты чиновниктер жинап алып,
Жылаған күндер болды-ау көзді жастап.
Мешітті ас үй қылды, молда сасып,
Көрген соң чиновникті құты қашып.
Кітапты тиеп алып шанасына
Астына сол к...інің алды басып.
Деп айтшы, кәне, өтірік, мұсылмандар,
Паналар жер таппады - ау қысылғандар.
Есіл аят, хадисті сөйткен шақта
Денеде құр шықпаған қадй,ы — ау жандар.
Тұл болды ерік алумен қыз бен қатын,
Міне алмай әркім баптап бір-бір атын.
Меншіктеп мекеніңді крестьян,
Не дейміз, қорлық демей мұның атын?!
Байланып, қорыққандықтан жүрді тілім,
Қазағым, қайран жұртым, халқым, елім.
Мұжық кеп қара шекпен, крестьян '
Жеріңді қылмады ма тілім-тілім?!
Көгорай көк шалғыннан еріксіз айдап,
Құлыныңды қор еттің шаңға байлап.
Никан жала жабысып, басың кетіп,
Жылап ең жағаңды ұстап: "Я, құдайлап!"
..Манифест, берді патша, басыңа ерік,
Барып қал хұзырына тауып серік.
Түсіңе үш ұйықтасаң, кірмейтұғын
Сықылды табылатын асың жерік.
Басыңнан әрбір түрлі күндер өтті,
Құр жылап екі көзге әлің жетті.
Өзіңді өзіңменен ұстастырып,
Тоздырып, иттей қор қып, быт-шыт етті.
Халық аң-таң әлі күнге басы қатып,
Тұрғанын білген жан жоқ таңның атып.
Көп болды: көз жасына қалған жандар
Зерлі шекпен, медальға жұртын сатып.
Ингам[4] деп медаль, наград ала берді,
Өз басы аман, жұртты отқа сала берді.
Пайдасын үрім-бұтақ ойламады,
Кебепте (Кибапте) кейінгілер қала берді.
Сөктелген тарыдай боп ақталыңдар,
Бәйге алсаң бұл жарыстан, мақтаныңдар.
Қулардан шекпен киіп, наград алған
Мұсылман, мұнан былай сақтаныңдар.
Ер болсын уағдасын бұзбайтұғын,
Алданып сый-құрметке қызбайтұғын.
Пайдасын милләтінің[5] түгел ұстап,
Жұрт қамын түптеп тартып қозғайтұғын.
Кеңшілік мемлекетке патша берді,
Қарақшы бас қосуға қылды жерді.
Тұқым-тұқым пайдасын ойлайтұғын
Сенімді жіберіңдер бұған ерді.
Қылмаңдар жанжал, талас бұған іреу,
Түзу ағаш болады үйге тіреу.
Қазақтан сайланады депутатқа
Теңдікке алса, екі жүз мыңнан біреу.
Бұл мәжіліс қызыл қия, шың болады.
Ескі қалып, жап-жаңа тың болады.
Семипалат, қазағы, облысының
Алты жүз және сексен мың болады.
Сайлауға, депутаттар, жиылыңдар,
Дін, ғылым үшін ынтымақ қылысыңдар.
Мұсылманнан қосуға санын көп қып,
Тырмысып, талап қылып, тырысыңдар!
Құдайдың шын нансаңдар бірлігіне,
Ерлердің күш қосындар ерлігіне.
Сарт демей, ноғай демей, қазақ демей,
Тілеу қыл дін мұсылман бірлігіне!
Сұраған мұсылман бар бізден бұрын,
Қазан, Қырым, Орал мен Орынборым.
Соңынан сол мұсылман сен де шұбал,
Көбейтіп, дін исламның көркейт нұрын.
Әр жұрттар қылған нұсқа баспасына,
Қылуға ауыз бірлік бас-басына.
Өзіңменен ыңғайлас жұртпен бірік,
Пұл берсе, бұрма мойын басқасына.
Арызын былтыр айтқан түгел Қазан,
Жер мен су, басқа азаттық, мешіт, азан.
Тілегі, дәлелі мен толып жатыр,
Қылайын қайсы бірін жарапазан.
Болып тұр мұсылманға Қазан басшы,
Сен де соған жейтұғын асынды асшы.
Дін исламның бір болып ынтымағы
Патшаның қол астында бір жарасшы.
Болатұғын мезгілің болды тірі,
Басшың тұр аузы жеткен алдында ірі.
Сол басшының соңынан ер бірісің (бірің),
Есепті санды алтаудың болдың бірі.
Шықпасаң, басың қалсын балағанда,
Жаның қалмас талай ит талағанда.
Империяға қараған дін мұсылман,
Алтыдан бір боп шығар санағанда.
Бұл бәйгеде талай ат шабылады,
Ашылған арт неменен жабылады?
Сенікіне муафиқ [6] тілегені,
Айлас, мұңдас сол көптен табылады.
Тексерме, сірә, ешкімнің тек пен затын,
Оқып көр программа қылған хатын.
Өзіңменен тілеулес бір боп шықса,
Таныс бол сол арада сұрап атын.
Бесінші, мың тоғыз жүз, жыл ішінде,
Жұлдыздың август деген он бесінде.
Бас қосқан мәкаржеде мұсылмандар
Айтайын тұрған күнде мен де есімде.
Көп болар айырылатын ақыл-естен,
Шыққан сөз көпке бірдей отыз тістен.
Құлақпен естуменен бұлақ болдым,
Болмаса туғаным жоқ оқып іштен.
Жиылған мәкаржеге мың сан кісі,
Кем менен көптікке бар кімнің ісі?
Ынтымақ, ауызбірлік қылу үшін,
Бас қосқан мұсылманның білімдісі.
Кезгендер үйде отырып дүние жүзін,
Жан-жаққа салған ашып көңіл көзін.
Ұнатқан ғылым, білім иелері
Жасаған программа Қазан сөзін.
Жігіттер, өнер алды - ғылым, білім,
Деген бас жан бұрмасын ислам дінін.
Жақсылар басын қосқан кеңес сөзін
Шеберлеп келтіре алмай жатыр тілім.
Патшаның құзырына тартып қалам,
Бас қосып өңшең жүйрік, білгіш адам.
Дін мен жалғыз жер емес сұраулары
Сұраған хұриятты тегіс тамам.
һәм жұртта не білімді, бар ғой зерек,
Зеректің күні туды болар керек.
Атпақ мұсылманның ынтымағы
Бір жерден шықса екен деп қылды тілек.
Екінші, ие болсын дін мен жерге,
Тұрса да қай орында кіммен бірге.
Құтылып таршылықтан, кеңіп тыныс
Ісіміз басса екен деп біздің өрге.
Жұрт бағынып патшаға қараса деп,
Халық ықыласы бек ұнап жараса деп.
Неке, талақ, мирастың дау-жанжалы
Ғұламаның алдынан тараса деп.
Дін көркейіп, көзге бір көрінсе деп,
Мұнан шалқып басқалар үйренсе деп.
Шариғаттың тізгіні қолымызда
Бостандық боп, қағусыз берілсе деп.
Ие болар табыншы бір табынға,
Баға алмаса қалмай ма сол заманға.
Имам болар кісіміз ішімізден
Бармайтұғын болса деп экзаменға.
Дінімізді кемітіп қорламасын,
Көзімізді бақырайтып ұрламасын.
Баламызды билетсін өзімізге
Оқытсын деп орысша зорламасын.
Кедергі талай бел бар жолымызда,
Жұмыс біздің оң мен солымызда.
Мешіт пен медресенің ықтияры,
Болса екен өзіміздің қолымызда.
Салушы болса құлақ сөзімізге,
Сөйлейтін келдік қой біз кезімізге.
Бұрынғы ықтиярсыз қолдан кеткен
Жер мен су қайтса екен деп өзімізге.
Қоялық өкінбей-ақ өткен күнге,
Надандық, білместік пен көндік кімге.
Шариғат низаммен қатарласып,
Бірдей боп келсе екен деп теңбе-теңге.
Қараңыз бұлбұлдардың сайрасына,
Бұлақтай, тастан аққан, қайнасына.
Бас та азат, орын да азат, форым да азат,
Еркімен жүрсе әркім деп пайдасына.
Азаттық, бәріне бар, дінде болса,
Сөйлеймін мылжыңдамақ менде болса.
Деуші жан: "Мұның қалай!?"- болмаса екен,
Жиын-той әңгімеміз күнде болса!
Бас қоссақ екеу-үшеу, деуші еді: "Қой!"
Қоймасаң деген сөз бар: "Ал, көзін жой!"
Баста билік жоқтықтан тырп ете алмай,
Өлгенге ас бере алмадық, туғанға- той.
Бір әріп қылдан тайып айтсаң өзге,
Набақты (абақты) бұрылады даяр бізге.
Өзіміз ие болсақ деп тіленген
Сөйленіп, ауызымыздан, шыққан сөзге.
Публик [7] боп бұл манифест шашылса деп,
Күн көзі бұлт жоқ боп ашылса деп.
Кітабы мұсылманның жиған, терген
Ерікті боп, цензорсыз басылса деп.
Тірілей тықпаса екен бізді көрге,
Бас азат сұрасаң дәурен жұртпен бірге.
Өзіміз ие болып отырсақ деп,
Күнелтіп үй орнымен тұрған жерге.
Келеді жаңа босап кірісіміз,
Өлдік қой оңға баспай бір ісіміз.
Ғылым, білім, өнерге кірісуге
Болса деп көппен бірдей жүрісіміз.
Шариғат ортамызда тұрса екен деп,
Бір дүкен дін ислам боп құрса екен деп.
Мешіт пен медресенің тексеруі-
Құран кітап жөнімен болса екен деп.
Патша ойламас өз халқын оңбасын деп,
Тынышталып, рақаттанып тұрмасын деп.
Біздің мектеп, мешітке тілегіміз
Көруші инспектор болмасын деп.
Ғылым бар дін исламда жете білген,
Жоқтықтан ерік өзінде қор боп жүрген.
Тізгіні шариғаттың қолға тисе,
Тамаша қылар еді-ау бізді көрген.
Шариғат қылса үкім қандай қатты,
Дер едік жарық сәуле, таң жаңа атты.
Қолына көптен бері тимеген соң,
Сағынды дін-мұсылман шариғатты.
Патшаға біз бағынып сұндық мойын,
Халқына қылса күнде айт пен тойын.
Әр түрлі өнерпаздар шығарса сөз,
Ашуға тұнып жатқан халықтың ойын.
Алайық қуанғаннан бастан бөрік,
Ғылым менен білімге әркім жерік.
Осындай әркім барын көрсетуге
Тоқтаусыз бостандық боп берілсе ерік.
Қазағы империяның - асыл затым,
Өзімді танытады жазған хатым.
Деушіге: "Мынау сөзің жарамайды!"
"Қайтейін, барым осы, азаматым!"
Депутат сайланады білімді ерден,
Талапты шығып жатыр әрбір жерден.
Ауызға алынған жан көрінбейді,
Кеңес қып мұндай сөзді біздің орден.
Ужиршик бір-бір кісі болыс басы,
Сол кісің болсын асыл жүзік қасы.
Дін үшін жан кешетін ерлер болсын,
Қызбайтын көрінсе де жерік асы.
Алдында алтын жатса, алмайтұғын,
Жан-жағын, қу болмасын, жалмайтұғын.
Өлген қоян терісін тұлып қылып,
Тартқан шырға көрінсе бармайтұғын.
Алланың ақ жолымен жүретұғын,
Ерік Аллада екенін білетұғын.
Қызыл жел, жемтікшілді жібермеңдер
Ит сықылды жетекке еретұғын.
Бір ниеттің қамы үшін бастаңыздар,
Бұрынғы араздықты тастаңыздар.
Сайлаңдар депутатқа кісі тауып,
Айдалып, атылудан қашпаңыздар.
Дініңді кім қорласа, сол - өш - қасың,
Қорлықтан ақпап па еді көзден жасың?!
Үйде өлген мың шіріктің бірі болмай,
Жұрт үшін арманың не кетсе басың?
Өз жұртын оңған бар мажатқа сатқан?
Ерді елдің пайдасы үшін хақ жаратқан.
Ойлайтын елдің қамын ерді жібер
Жерінен суырып алып көрде жатқан.
Күдер үз тірімін деп жүрген жаннан
Бір тілім, құны аса алмай, қара наннан.
Білімді өліп көрде мың жыл жатса,
Шықпайды сонда - дағы кісі саннан.
Әр тілді депутатың болсын білген,
Бас қосқан мәжілістерге бұрын кірген.
Қазағым, жұрт емессің тіпті бақсыз,
Қолыңа сондай ерді Құдай берген.
Патшаны көрмесін деп қазақ барып,
Жүрсін деп қолымызда болып ғаріп.
Жол тауып бас білетін ерімізді
Тірілей көмбеді ме көрге салып?!
Көрсетіп сол баяғы зорлық күшін,
Қорлыққа көніп қазақ қалуы үшін.
Айласы адастыру бірді - бірді,
Болмаса іс қылған жоқ тауып ісін.
Ағайын: егіз туған ұрлық, зорлық,
Зорлығы - ағасында, ініде - ұрлық.
Бірі қойса, бірі де қояр еді,
Тауып тұр, қоймағаннан, тегіс қорлық.
Зорлығын қоймай өзі, жаппай мінін,
Ініге алғыза алмас аға тілін.
Қасқырдай өз күшігін талаған жан
Түзетіп тыныш ұстайды қалайша елін?!
Жыртылып, тарта берсе, кетер перде,
Иманның билігі бар талапты ерде.
Қорлықпен тірі болып жүргеннен де,
Жатқандық жақсы емес пе өліп көрде?!
Кеңшілік болды уақыт жазғытұры,
Қар кетіп, лай, балшық жер болды құры (құр).
Құтырған ит аспанға қарап үргенменен,
Кеми ме ай мен күннің онан нұры?!
Болыңдар көтермеші жарысқанға,
Дұшпанмен жағаласып алысқанға.
Бір тиын онан құны кемімейді,
Салғанмен қанша кісен арыстанға?!
Жолыңнан сыбағалы құр (құры) қалма,
Жақсыны аты естілген естен салма.
Халық - жұртының қамы үшін қайрат қылып,
Айдалып, атылсаң да, арман бар ма?!
Түскен жоқ олжа болып шабындыдан,
Ұсталды деумен: "Кендік табылдыдан".
Жұрт үшін жорықта өлсе, арманы не?
Өлмей ме жаман да үйде қағындыдан?!
Алысып өмір бойы жалғанменен,
Шындыққа бір жете алмай, арманменен,
Ақырда бір жарыққа айналады,
Зынданға, қарая ма, салғанменен?!
Бір туар тірі болса күн мен айы,
Болысар анық аққа бір құдайы.
Зындан жаман жер емес ақ кісіге
Жақып ұлы Жүсіптің жатқан жайы[8].
Құл қылып бауырлары сатпады ма?
Зынданда он екі жыл жатпады ма?
Mысырға ақырында патша болып,
Жарқырап таңдай болып атпады ма?
Басы сол: кінәсы жоқ, аққа күйген,
Көз жасын жылаған соң тәңірім иген.
Сол Құдай - бәрімізге бірдей Құдай
Дәурен деп, білсең керек, бізге тиген.
Дүниеқорда құлақ пен көз болмайды,
Есі бүтін кісіде сөз болмайды.
Барды, жоқты сөйлейді жынды шатып,
Түзу ағаш әр қайда тез болмайды.
Ар жағынан келген соң судай ағып,
Тұра алмайды ақындар ауыз бағып.
Көрсоқырлар танымай тез екенін:
"Қисық қой!"- деп, қор қылар отқа жағып.
Бap болсам да дүниеде, болдым жоқтай,
Сөйлейтұғын сөзімнен тоқтай-тоқтай.
Өзі қисық болса да, тез ағашы
Талай қисық ағашты қылады оқтай.
Осы күнде көп болды оқып білген,
Дүние болып, мақсаты, жиған-терген.
Қайда тойса қарыны, сонда тоқтап,
Егіншінің өгізі болып жүрген.
Демейміз біз ондайды тіпті білген,
Хайуан көп тамақ асырап күнін көрген.
Ойлаған халықтың қамын білімді сол:
Қамы үшін ел-жұртының отқа кірген.
Жұртына білгенінен тисе пайда,
Ойлайтын халық пайдасын әр бір жайда.
Халық үшін жаннан кешкен шаһбаздарға
Қылатын жанын құрбан ерлер қайда?!
Жан кешпей көрген бар ма мақсат алып,
Көбелек түседі отқа тұрған жанып.
Жаннан жан аяулы емес, ойласайшы,
Не қылмақ онан аяп алып қалып?!
Ағады күндіз-түні көзден жасым,
Түйіліп тамағымнан ішкен асым.
Қажеті аз тіріліктің өз басыма,
Кісіге керек қылған, міне, басым!
Көре алмай жарық сәуле, таңды көзім,
Қартайдым қараңғылық тұманда өзім.
Өткен күн, жасаған жас,- бәрі аман бол!
Артымда бес-алты ауыз қалсын сөзім!
Асқынды болып жара жауырларым,
Тіпті жоқ жазулы істі ауырларым.
Бірлік қыл, басыңды қос, пайдаңды ойла,
Қазағым, қайран халқым, бауырларым!
Халық қылып атандырды бізді қазақ,
Іргелі көп жұрт емес, өзі де аз-ақ.
Болғаннан алты ауызды ынтымақсыз,
Барасың көрінгенге болып мазақ.
Орынсыз мал шашасың сасқаныңнан,
Қасқырға қарай үркіп, қашқаныңнан.
Құдайдың жақсылығын көтере алмай,
Кез болдың да бір асып, тасқаныңнан.
ЖАРТЫ НАН
Айтатын құран сөзін молда қайда[ 1 ] ?
Дүние үшін ойлағаны амал, хайла.
Айтайын бұрынғының нақыл сөзін
Қайырдан аз да болса көрген пайда.
Дүние өтер бәйге атындай желіп шауып,
Шөп шығар тақыр жерге жаңбыр жауып.
Бір жаяу[2] жолаушы боп келе жатып,
Бір сандық жарқыраған алды тауып.
Қуанды алтын ғой деп көрген заман,
Ұмтылды алайын деп соған таман.
Жалтырап жатқаннан соң қолына алды:
" Кез болды жоқ жерден – деп - қайдан маған?
Сандықтың, ала сала, ауызын ашты,
Сап-сары көрді ішінде алтын тасты.
"Жоқ жерден берді ғой – деп - құдай маған[3]!"
Шаттанып қуанғаннан[4] судай тасты.
Қуанып ол сандыққа салды қолды,
Қолына алып еді, жылан болды.
Бір сәтте өсіп кетті айдаһардай,
Таппады қүтылуға қашар жолды.
Жылан айтты:
- Сен қайдан душарластың?
Жай жатқан сандық едім, ауызымды аштың.
Тірілттің мені қозғап қолыңа алып,
Құйрығын жатқан жылан өзің бастың.
Қолыңы алдың ойлап нені?- дейді,
Осынша әуре қылып мені!- дейді.
Ауызға ашылған соң қорек керек,
Жұтамын енді амалсыз сені,- дейді.
- Мекенім еді менің сандық іші,
Жоламай кетуші еді милы кісі.
Тынбайтын қолға алғанның басын жұтпай,
Құдайдың бұл әзелден жазулы ісі.
Кез қылды сені құдай маңдайыма,
Бұйрықты болғаннан соң таңдайыма.
Сен менен құтыламын деп ойласаң,
Сыйғызып бұрынғыдай сал жайыма.
Бекітіп бұрынғыдай ауызымды жап,
Боламын өсе берсем мен күһі қап.
Енді сені жұтудан басқа ісім жоқ,
Кәнеки, болысатын кісіңді тап!
Қайралып шықыр-шықыр азу тісі,
Қарасы көрінбейді таудан кіші.
Әлсіреп, сасып адам тұрғанында,
Көрінді көз ішінде отыз кісі.
Қуанды берді ғой деп құдай жәрдем [жардам],
Табылды бір отыз жан жоқтан, бардан.
Жалынды байғұс жаяу алдын тосып:
Құтқар,- деп,- мен сорлыны айдаһардан!
Мән-жайын бастан-аяқ көрді байқап,
Айдаһар жолатпайды бәрін жайқап.
Бәрі де көп тұра алмай кете барды:
"Болмас, болмас!"- десті де, басын шайқап.
- Келеді қалай жұтсам, саған шамам,
Бастырман аяғыңды жалғыз қадам!
- Деп ақырып айдаһар тұрғанында,
Кез болды құдай айдап бір бес адам.
Жалынып оларға да жылап бақты,
Зар тұтып, басындағы мұңын шақты.
- Бұған бір амал-хайла табындар!-деп,
Қарасып бір-біріне иек қақты.
Бірі айтты:
- Бұл айдаһар, емес кіші,
Жиылса, бүтін дүние жетпес[5] күші.
Бесеуміз бұған айла, не табамыз?
Біз түгіл түк қылмапты отыз кісі.
Келмейді саған лаж [ғылаж] қолымыздан,
Алмайды, берсек, ат пен тонымыздан!-
Олар да аяңдасып [6] кете барды:
- Өзіміз қалмайық,- деп,- жолымыздан!
Айдаһар ақырумен жақын келді,
Өлерін сорлы жаяу анық білді.
"Кеттім ғой су түбіне!"- деп тұрғанда,
Селтеңдеп бір жарты адам шыға келді.
Басына бір қиын іс түскен шағы,
Тынбайды жалынудан тіл мен жағы.
"Тал қармар суға кеткен"- дегендейін,
Жалынды жан хайласы оған-дағы.
Жарты адам ыңғайланып тұра қалған,
Сөзіне мұның айтқан құлақ салған:
- Айдаһар, айтқаныңның бәрі өтірік,
Нанбаймын мен орынсыз сөзге жалған!
Қыспаққа бұл сорлыны алып тұрсың,
Сен қалайша өтірікке нанып тұрсың?
"Ішінде көздей сандық жатып ем",- деп,
Жоқ жерден бір пәлені салып тұрсың!
Ынсапқа қарасайшы есің жиып,
Өтіріктен ау жасап, бұрыш қиып.
Көрінген мынау тұрған денеңменен
Жатасың сен сандыққа қалай сыйып?
Нандырдың талай жанды таңырқатып,
Өтірігің болды әшкере, таңдай атып.
Сөзіңді әуел маған рас қылшы,
Сандықты қылдың мекен, қалай жатып?
Жұлқынды, айдаһарды ашу қысты,
Жұлындай түтін болып аспанға ұшты.
Түтіннен ұшқын болып [7] көзге түсіп,
Сандыққа ұшып келіп қайта түсті.
Ойда жоқ жерден ойлап амал тапты,
Сандыққа айдаһарды сүйтіп сапты.
Бәрекелді, айтқаның рас екен!- деп,
Сандықтың, тарс еткізіп, аузын жапты.
Құтылдың халас,- дейді,- мұнан аман,
Бұл өзі малғұн еді сондай жаман.
Маңына енді қайтып жолай көрме,
Қарасын анадайдан көрген заман.
- Жүрегім менің қорқып, дүрсілдейді,
Сен не еткен тайсалмайтын ерсің?!- дейді.
- Пері мен періштенің бірісің бе?
Жөніңді айт, жаным, жарты кісім?!- дейді.
- Ақымақ, ақылың жоқ сенің өзің,
Осыған жетпей тұр ма әлі көзің?!
Не дейсің, бұл айдаһар, дәнеме емес,
Аузыңнан абайсызда шыққан сөзің.
Жамандық алтындай боп түсер көзге,
Қызықты нәрсе жоқ боп онан өзге.
Аузыңнан бір жаман сөз шығып кетсе[8],
Қаларсың әр орында жанжал сөзге.
Жамандық қайдан туар, тілден туар,
Әркім де ғақыл болса, тілін буар.
Шығарсаң бір жаман сөз сен аузыңнан,
Артыңнан айдаһар боп сені қуар.
Оразаң отыз күнгі - отыз кісің,
Бес кісі - бес намазың, білемісің.
Жоқ қылып жамандықты жойылтуға,
Бұлармен дәнемеге келмес күшің.
Қысылды, мен болмасам, шыбын жаның,
Дәрменің қалмап еді, құрып әлің.
Танып қой, танымасаң, мен боламын,
Дүниеде қылған қайыр - жарты наның!
Шықпаған, сараңдықтан, бүтін - қолдан,
Қалмас ең болса бүтін, мұнша жолдан.
Дүниеде қылған қайыр ықсаныңыз,
"Тар жер[9], тайғақ кешуде" пана болған.
Бозбала, бір көрерсің өлім бетін,
Тіл алсаң, өлім бетін көрмей, күтін.
Өлімнен күні бұрын күтінбесең,
Бұрқылдап әр тесіктен шығар түтін.
Жиылса бір араға тамам түтін,
Түтіннің не болатын көрдің бетін.
Қайыр, ықсан, сауапты,- жарты қылмай,
Қыла гөр күні бұрын соны бүтін.
Жеміссіз, құр қақайған болма терек,
Басқаға, бір отыннан, неге керек?
Ал хасанат из һыбын алсиат"- деп,
Мағынасын бұл аяттың білсең керек.
1880 жыл
