21-інші жылдың қысы еді.Уездік оқу бөлімінің жұмсауымен Тәйбек Кексу елін аралап, мектептерді тексеріп қайтуға шықты. Жеккен аты арық, шабан. Құр епсіз жайдақ шанаға төсек-орнын, кітап салған қоржынын ептеп орналастырып, нәрсенің үстіне Тәйбек шоқшиып қана отырды. Үстінде сексеннен істелген ұзын сары тоны бар, аяғында өкшесі қисайған орыс етік. Жаңа кезінде тәп-тәуір етік болса да, бұл күнде сәні кеткен. Қисайған өкшесінің ырсиып шекесі шығып тұр, екі жақ ұрты жамау салып тарамыспен күрмеп жамалған... Басында ескі кұлақшын, мойны жалаңаш. Қаладан шықпай жатып-ақ аузы-басы тоңып, берекесі кете бастады.Ат иесі бүкіштеу келген тапал бойлы кісі. Үстінде шидем күпісі бар, басында милықтандыра киген сексен тымақ. Жайдақ шананың алқымындағы қуысқа кептеле отырған. Дүние айналып осы отырысын өзгертетін емес. Аты шабан. Шабан атын одан жаман ілбітеді. Жол үстіндегі жүргіншілердің қарсы келе жатқаны болса, қаракөрім жерден-ақ ат ылби бастап, таза тоқтап алады. Қарсы келген жүргінші етіп, ат ептеп қана қозғалады. Аттың өзі қозғалмай, иесінің айдаумен жұмысы жоқ, сұрғылт. Азырақ желдің екпіні бар. Қар жұқа. Қардың астыңғы жағы мұз болғанмен, бетінде түндегі жауған ұлпа қар. Кейде жел ысқырыңқырап соғып кетсе, ұлпа қар бұрқырай жөнеледі. Ысырмамен жол табанын басып, үлпілдек қылып тастаған...
Қаладан ұзап шықкан соң, бір белестің басына атын тоқтатып, көшір сүйретіліп шанадан түсті. Үстіне жиналған қарын атының жанына барып, сырттығын, тамақ бауын ұстап алып, қолқабымен аттың көзін уқалады. Атқа кейіді ме, күннің байып бола бастағанына кейіді ме, әлде жаман шанасының артында тарбиып келе жатқан, «үстіріктерге» кейіді ме -әйтеуір сипалап жатып бірдеме деп күңкілдеді.
Көк ат бір аяңдайды, бір бүлкілдеп жортқан болады. Жорытқанынан аяңы өнімді секілді. Қаладан шыққандарына едәуір уақыт болды. Әлі он шақырымнан артық жүрген жоқ. Аспандағы бұлт ала шабырттана бастап, күн сықсиып қарағандай болды, бесіннен төмен түсіп кеткен екен.
- Отағасы, бүгін қайда жетіп қонамыз? - деді Тәйбек.
- Біздің ауылға жетерміз.
- Бұдан қанша жер?
- Енді 15 шақырым болар...
Кешір ыққа қарай қырындаңқырап отырып, көзінің қиығымен Тәйбекті бір шолып өтті.
- Шырағым, қай ауылдың баласы боласың?
- Тасоба болысынікімін.
- Бұл жаққа нендей жұмыспен шықтың?
- Үшкөл аралаймын.
- «Үстіріктер» екенсің ғой, - деп көшір күрсінді. Көк атты бірер шаужайлап қойып, тағы әңгімеге кірді: - Текке бара жатырсың ғой, үшкәл таба алар ма екенсің, - деді.
- Неге?
- Ел осы күні бала оқытарлық болып отырған жоқ қой. Елдің қайғысы оқу емес. Тамақ болып отыр. Ел ашыға бастады. Азық жоқ. Әсіресе кедейлердің күні қараң. Тамақ іздеп босып кеткен үйлер толып жатыр... Елге таман жақындаған соң шұбырған адам-дарды көрерсің, соның бәрі тілек тілеп жүргендер...
Көшір сөзшең екен, бір бастап алған соң елдің күйін қалдырмастан айтты.
- Елде күй жоқ. Оның үстіне елге осы лау да мықты жүк болып отыр. Лауды кезекпен тартамыз. Ауылнай қол астындағы үйдің бай мен жарлысы бірдей. Ауылнай да бір ит, кісінің әліне қарай зорламайды, осы жалғыз мәстегімізді күн ара жегеміз де тұрамыз!.. - деді.
«Соның бәрі осы сендердің ландарың ғой,» - дегендей Тәйбекке ала көзімен қарап алды. Азырақ ойға шомғандай болып отырды да, тағы бастады:
- Үкіметтің жұмысы болған соң бас тартпаймыз ғой. Бірақ, ретсіз жері де жоқ емес... Жақын арада Адамау жағының бір мелетсесі осы қаладан қайтты. Қасында орыстың бір маржасы бар. Қатыным деп отырды, өтірік-шынын кім білсін... Апырым-ай, сол жігіттің бергені-ай!.. Лау кезегі сол күні менікі екен. Осы шанамды жегіп қалдым. Домалақтап буып тастаған толып жатқан бір нәрсе. Келе осы шанам бетімен бірдей болды... Толып жатқан нәрседен соң, оның үстіне үш кісі бірдей тиеле мінген соң, қақтығып жүрген көк ат жүре қойсын ба, қаладан шықпай-ақ аяндауға кірісті. Жігіт мазамды алып қуырып барады. Айдамайсың деп түйіп-түйіп жібереді. Екі сөзінің бірі- «сволыш», боқтағаны шығар дедім... Мыржасы да бір оңбаған неме екен, шыжбыңдап, былдырлап ол мазамды алып барады... Жолда өлтіріп кете ме деп те қорқып ем... өлдім-талдым дегенде, ымырт жабыла ауылға жеттім. Екі қолым қарысып қалған екен, шанадан түскеңде білдім... Үйге кірісімен қазы, қартасы деп әлек салды. Апырым- ау, адамның жыңдысы бола береді екен ғой... жоқ дегенге нанбайтын, мылтығының құлағын ашып жүріп, төрт-бес үйімізді тінтіп шықты... Шай құйып бердік. Жатарда керует тауып бер деп тағы әлек салды. Ана маржасы жерге жата алмаймын деді...
Аяңдап келе жатқан көк атты ұрып, бүлкілдетіп жортқызған болды. Аспан бұлттанып, жел күшейіп, борасынды бұрынғыдан үдете түсті.
II
- Шырағым, келдік. Түсіңіз, - деген көшірдің дауысымен Тәйбек көзін ашып алды. Күн тастай қараңғы. Жел әлі ұйтқытып борап тұр. Шананың жаны күртік қар. Аттың алдыңғы жағында жылтыраған от көрінеді.Шанадан түскенде Тәйбек қалтырап қоя берді. Тоңғандыкі ме, әлде ұйып қалған ба - аяғы бастыруға келмей қалыпты... Аласа ғана земенкеге кіріп келгенде көзі шырадай жанды. Земенкенің іші бу, түтін. Ашаң жүзді келген сары әйел жүресінен отырып, пешке саңылтырды өртеп жағып жатыр екен. Пештің кәрнезінде кесенің түбіне май құйып істеген пілте шам қалт-құлт етіп,дірілдеп жанып тұр. Жарығы әлсіз, үй-іші көмескі ғана көрінеді. Пешке арқасын сүйеп, қара көлеңкелеу жерде біреу отыр еді, жат кісі келгенін білген соң, орнынан тұрып, тердің алдына бір ескі ту-лакты тесеген болды. Бойжеткен қыз екен. Аққұба келген ажарлы. Көзінің қиығымен Тәйбекке бір қарап өтті.Шешініп отырған соң Тәйбек мүлде қалтырады. Орнында отыра алмай селкілдеді. Қыз бірдеме деп күбірлеп еді, шешесі бұрылып:
- Шырағым, қазақ баласымысың? - деді.
- Иә.
- Тоңып қалыпсың ғой. Мына пештің алдына келіп жылынасың ба? - деді.
Тәйбектің жауабын күтпей-ақ, жерде жатқан тезекті бірінің үстіне бірін қойып, Тәйбектің отырып жылынуына ыңғайлы қылды. Отты кесеп, маздатып, ә дегенше Тәйбектің бетіне қан жүгірді, маңдайын тершіте бастады...
Үй иесі әйел отты жағып отырып, бір жағынан Тәйбектің кім екенін бейнелеп сұрап білді, екінші жағынан өзінің кім екенін де айтып үлгірді.
- Кемпір-шалмыз. Шалымыз Керейдегі нағашысына кетіп еді. Бала дегенде жалғыз қызымыз бар. Жөнді мал жоқ, бір-екі қараны қысқы азығымызға деп сойып алдық. Енді бір ат, бір сиырымыз қалды... Азық жетпей бастаса, оның қайсысын соятынымызды білмейміз!.. - деді.
Қонақ келгенін есітті ме, әлде жай қыдырыстары ма, кеш жарық деп бір-екі жігіт келді. Тәйбектен қала хабарын, қай жаққа бара жатқанын сұрады. Үшкөл аралаймын дегенін есіткенде, езу тартып күлгендей болды... Қыздың аты Батсайы еді.Кемпір-шалдың жалғыз қызы болған соң, мінезі ашық, аузына келген сөзін қаймықпай айтып салады.
-Аға, домбыра алып өлең айтып жібересің бе, - деп өтінгендік қалып білдірді.
Біркей деген екі жігіттің ішіндегі ұзын бойлысы. Селдірлеу мұрты бар. Қалпы қағілез, онша бәлденетін адамның түрі жоқ.
-Қарағым-ау, биылғы жылы өлеңді қайтпекшіміз?! - деп күлімсіреген болды.
-Қойшы, қашанғы езіле береміз, құдайдың бір жазғаны болмаса, қонақ та шаршап, жабығып келген шығар, көңілі білсін, деп Батсайы айтқызбай қоятын болмады.
Біркей домбыраны былпытып, әнге басты. Ел ішіндегі әнпаз өзі болып шықты. Әні де, өлеңі де біртүрлі шығып тұрған тәрізді.Шай ішіп отырып шүйіркелескен әңгіме басталды. Қалампыр пештің алдына құрт езіп отырып, сөзге қатысып қояды.
- Осы сәбет жарылқайды дегенге төбеміз көкке жетеді. Басқасын қоя тұрып, бізге биыл азық беретін реті бар ма?-деп Біркей сұрау қойды.
Дастарқанға шашылған бидайды тауық құсап теріп жеп отырып, Тәйбек жауап беруге кірісті:
- Кеңес үкіметі кедейді жарылқамайын деп жатқан жоқ, мұршасы келмей жатыр. Кешегі соғыстың салдарынан шаруашылық төмендеп кеткен, оның үстіне Кеңес үкіметі орнағалы ішкі жаумен алысумен келеді. Байлар, помещиктер - ақ сүйек тұқымдары күш қосып, Кеңес үкіметіне тұс-тұсынан ат қоюмен келеді. Кеңес үкіметін құлатып, ескі дәурендерін орнатуға жанталасты. Осының салдарынан үкімет ішкі жұмысына мойын бұра алмады. Бірақ мұның бәрі уақытша нәрсе. Күні ертең үкімет жауын жеңсе, шаруашылыққа белсеніп кіріскелі отыр. Үкімет болып, ел болып белсене кіріссе, шаруа сабасына түсіп, аз күн көрген кемтарлық өзі-ақ ұмыт болып кетеді...
- Айтқаның келсін, шырағым, тек солай болғай да! - деп Қалампыр қолын жалап жатып күрсінді.
- Үкімет қараспайын деп жатқан жоқ екен, шамасынан келмей жатыр екен ғой!.. - деп Біркей бүге-шегесіне қанған адам секілденіп сөйлейді.Алдындағы кесесін ішіп, төңкерді. Дастарқандағы құрттың үгіңдісін қолына қағып салып жеді: - Осылардың бізге большевигі пайдалы ма, коменесі пайдалы ма? - деп Тәйбектің бетіне қарады.
Тәйбек күлімсіреп:
- Екеуі де пайдалы. Шынында екеуі бір, - деп жауап берді.
- Е, онысы қалай?.. Біздің ауылнай большевикпін деп жүреді, бірақ коменес емес қой...
- Коменес болған адам большевиктен өзгеше болады деп түсінеміз бе?
Біркей күлімсіріңкіреп: - Коменестердің түрі өзгеше болса керек! - деді. Тәйбек бейнелеп түсіндіруге кірісті:
- Рас, сіздерге коменес құбыжық секілді көрінуі де мүмкін. Ел арасында ашылған партия ұясы жоқ, партия жолын түсіндіріп жүрген үгітші жоқ. Сондықтан сіздерге түсініксіз бола бермекші. Шынында кедей табының қолын тендікке жеткізіп отырған ко-менес партиясы. Коменес партиясының бастауымен Кеңес үкіметі құрылып отыр...
Коменес партиясы туралы Тәйбек көп сөйледі. Партияның қашан құрылғанын, қалай құрылғанын, партия коменестері кім екенін жеңіл тілмен түсіндіріп берді.
- Лекин деген сол кісі екен ғой! - деді Біркей.
- Сол кісі...
Қалампыр баста азырақ құлақ салса да, еш нәрсесіне түсінбеді, шай ішіп болған ыңғайға құртын әзір қылды.
-Қонақ, шырағым, етіміз де аз еді, оның үстіне түн болған соң аса қоймадым. Бар мәзіріміз, - деп үлкен қара аяққа толтырып құйып, қатығына май салып, Тәйбектің алды-на әкеліп қойды...
Тоңып, жүдеп келген адам, тамақ ішіп бойы жыдараған соң, төсекке басы тиісімен қор етіп ұйқыға кетті...
III
-Конақ, тұрыңыз! - деген дауысқа оянып, Тәйбек басын көтеріп алды. Батсайы қара құманды қайнатып, әзір қылып отыр.Үй-іші қара күңгірт. Терезеден ысқырып соққан желдің лебі іледі. Терезе көзі сірескен қырау, көзінің көбін қар басып, жарық сәулені жібермей тұрған сияқты. Тәйбек тұрған сәтте жайсыз екендігін сезді.
- Боран ғой, сірә, - деп Батсайыға қарап еді, Батсайы күлімсіреп:
- Қанша асығыс болсаңыз да бүгін жүре алмассыз, күннің ыстығы сұрапыл!.. -деді.
Қалампыр кіріп еді, есік ашқанда кірген жел шекесінен шыққандай болды.
- Апырым-ай, мұндай да күн болады екен, әрі көз ашқысыз мүлдем, әрі үскірік, бетті қарып желге қаратпайды, - деп Қалампыр жамап көбісін біріне-бірін шақылдатып қақты...
Тәйбек жүре алмайтын болды. Шай ішкен соң Қалампыр үйіне қыдырып кетті. Үйде Батсайы мен Тәйбек оңаша қалды. Батсайы пешке арқасын сүйеп, түбіт түтіп отыр. Тәйбек жамылып, бір қағаздарын ақтарып, төрдің алдында қоқырайып отыр.
- Өлең кітабыңыз бар ма? - деді Батсайы.
- Жоқ... алып шыққан жоқ едім, хат танушы ма едіңіз?
- Азырақ оқыған болушы едім, оқитын кітап болмаған соң, қарайып та кеттім білем, - деп күлімсіреді. Тәйбек неге екенін өзі де сезбей, Батсайыға туралап қарады. Кешеден бері абайламаған екен, Батсайының түрін осы жерде анықтап көргендей болды. Мына түрімен Батсайы ел қыздарының қайсысынан болса да, асып түспесе, кем соқпас, - деп ойлады...
Батсайы басын көтеріп Тәйбекке тағы қарады да:
- Үй салқын, тоңарсыз, пештің жанына келіп отырасыз ба?! - деді. Өзі бір жағына таман ысырылып, пештің ірге жақ қуысын Тәйбекке әзірлегендей болды.Тәйбек әлденеге өзінен-өзі ұялған секілденді. Көптен бері селт етпей жабығып жүрген көңіл бірден көтеріле бастағандай болды. Ауыр тұрмыс, елге шыққалы есіткен аштық зары Тәйбектің ойынан өмірде кетпейтін секілді еді. Көңіл селт еткен сағатта аз уақытқа екінші бір түкпірге барып жасырынған сияқты болды... Батсайының шақырғанына күлімсіреген ажары жауап берді. Бұрқыраған қағаздарын жия салып, тонын сүйретіп келіп, Батсайыға қатарласа отырды.
- Сіз қағаздарыңызды тастап кеттіңіз ғой, - деп Батсайы тағы күлімсіреді.
- Қағазсыз да уақыт оздырамыз, сіз әңгіме айтарсыз.
- Мен не айтпақпын. Үйден бұра басып шықпаймын. Әңгімені ел кезіп жүрген сіздер айтуыңыз керек қой.
- Ендеше, сұрай қойыңыз, айтып көрейік...
- Маған лайықты дегенің өзіңіз сайлап алып айта беріңіз...
Екеуі әдемі әзілге кірді. Әзілдің қызығына түсіп Батсайы да жұмысын тоқтатты. Тәйбек қаланың тұрмысын, қаладағы болатын қызықтарды айтты.
- Қалаңның өзі қызық болады екен ғой!..-деп Батсайы қаланың әңгімесін өте ынтамен тыңдады.
- Қызықсаңыз, барып көруіңізге болмай ма?
- Қалай барам?
- Ну... оқуға кіруге болады, - деп Тәйбек апалақтаңқырап жауап берді.Батсайы азырақ ойланғандай болды да:
- Болмас! - деп күрсінді.
- Неге?.. Басыңыз байлаулы ма?
Батсайы Тәйбекке жалт қарап:
- Оны неліктен сұрадыңыз? - деп күлімсіреді.
- Әншейін... Білгім келгені ғой.
Батсайы көп қарайды. Батсайының күлімдеген көзі қараған сайын Тәйбектің ішіне өт жаққан секілді болады. Сөйлегенде даусы қалтыраған сияқты.Батсайыға жақын отырған сайын мазасы кетіп барады.
* * *
Үйдің іші тастай қараңғы, дала боран, ысқырған желдің даусы құлаққа дәлме-дәл келеді. Тәйбекте Батсайы Тәйбекке жұмбақ болды. Жеңіл мінезді қыздың өткірлігі ме екен?.. Бірталай сөйлесті. Епті жігіт сол жерде-ақ сырын тартып қалуға болатын еді. Бірақ ондай емес қой...
Түні бойы дөңбекшігенде ойлағаны - бару, бармау туралы несі айып, замандас адам, сөйлесермін, ұнатпаса өзім келіп жатармын, - деп ойлады...
- Мен...
- Мұныңыз қалай? Сізбен ашып сөйлесейін деп едім. Не айтпақшы едіңіз? Замандаспыз ғой...
- Замандастықты дәнекер қылып, мені қолға ала алмайсыз, ұйқыңыздан қалмай жата беріңіз, - деді.
Тәйбек тұжырылып бір қалды. Әйтсе де, есін жинап үлгірді білем, не айтқанын өзі де білмеді:
- Замандастықты айтқаным - тең көрсең, сұрайын деген бір нәрсе бар еді...
- Сұрап көр.
- «Маған күйеуге шығасың ба?» - дейін деп едім...
Батсайы тітіркеніп кеткендей болды ма, қозғалып қойды.Меңіреу түн албастыдай басып, қараңғылығы көзді тұндырып, сау көзді соқыр қылып, бірінің дидарын біріне көрсетпей керте болып тұр...Аттай шапқан екеуінің жүрегінің дүрсілінен басқа ешбір дыбыс жоқ. Жүрек дүрсілдейді. Жүрек алып ұшып, ауызға тығылып барады...
Әлдене уақытта барып Батсайы:
- Тым тез айттыңыз! - деді.
- Неге?
- Көрмей-білмей жатып менің қандай адам екенімді білмейсіз. Сіздің кім екеніңізді мен де анық білмеймін...
Тәйбектің қолы өздігінен барып Батсайының қолын ұстады. Батсайының жұмсақ, нәзік саусақтары Тәйбектің уысына кірді. Екеуінің де денесіндегі ыстық жалын қол арқылы бойларына тараған секілді болды...Тәйбек бала секілденіп кетті:
- Қалқам!.. Батсайы!.. Маған сен!.. Мен сені олжа қылғалы отырған жоқпын, мен өмірлік жолдас бол деп отырмын... Сенің мінезің, сенің сымбатың маған толық ұнады. Ұнау былай тұрсын, ішіме шоқ түсіре бастадың... Мен осы келгенде еріксіз келіп отыр-мын!.. - деді.
Батсайы қарыспады. Батсайы да бірдемелерді айтып еді, бірақ оған Тәйбек түсінген жоқ... Тәйбек жылжып жақындаумен болды... Тәйбек Батсайыны құшағына алып, қысып-қысып сүйді...
(Соңы табылмады).
