автордың кітабын онлайн тегін оқу Аңыз әнгімелер
НҰХ ПАЙҒАМБАР МЕН БІР КЕМПІР
Топан су әуел таһрор қылғанда, хазірет Нұх ғалайссаламның нан жабатұғын тандырынан білінді. Ол тандыр - тас еді, хазірет Хауа анамыз нан жапқан, сонан әулетіне (ауладиына) мирас қалған. Ол уақытта ол тастың орнап тұрған жері - Куфа шаһарының Бапкенде деген даруазаның елінде. Қала бұл күнгеше ғаламаты бар: «Куфада опа жоқ болған, бағышы сол (шөл) Куфа шаһарының бұрынғы заманда зорлығы сондай: бір шетінен кірген керуен он тоғыз күнде бір шетінен зорға шығар еді. Енді осы күнде сонан дәнеме жоқ. Әр жерде жалғыз-жарым қалған үйлердің ескі орны бар. Ешқайда кете алмай қалған, өшпейтұғын, өспейтұғын, екі үйі бір жерге бірігіп отырмайтұғын, ант жеткен, қарғыс кеткенлердің тұқымы бар.»
Нұх пайғамбар: «Топан суы тасиды»,- деп, жиырма жыл кеме жасаған. Сонда кәпірлер келемеж қылған: «Қартайғанда алжып, ашамайшы шал болды»,- деп. Сонда бір кемпір жалғыз сиыры бар екен. Құдайдың құтты күні жалғыз сиырын сауып, пісіріп, ұйытып, қатығын Нұх пайғамбарға алып келіп береді екен:
– Шырағым, су тасығанда, жалғыз сиырыммен мені кемеңе ала көр! - деп.
Топан суы тасыды, көк пен жердің арасы суға лық толды. Кемпір қайда,кеп қайда? Нұх пайғамбар оны ұмытып кетті. Алты ай, он күн су дүние жүзін түгел қаптап қайтты. Дүние жүзі құрғақшылық болды.
Бір күні қалғақтап баяғы кемпір тағы қатығын алып келіп тұр дейді.
– Шырағым-ау, су тасығанда, мені, жалғыз сиырымды кемеңе ала көр! - деп.
Сөйтсе, кемпір байғұстың ықыласы зор, жүрегі шын болғандықтан, Нұх ұмытса да, құдай ұмытпаған екен. Кемпір Нұх пайғамбардан қайтып, үйіне барып, сиырын сауып, қатығын ұйытып жата қалыпты, ұйықтап қата қалыпты. Сол ұйықтағаннан ұйықтап, дүние ай-жай болған соң, бір-ақ оянып, ұйықтап-ұйықтап, қатығын алып келіп тұрғаны екен. Жалғыз сиыры да аман. Міне, құдайдың шеберлігі - осы. Кемпірдің үйінің орны Бурса шаһарында, көп народ (нар от) бас қосып, жұма намазын оқитын мешіт жамиғының ортасында. Ол мешіттің маңдайында жазылған дейді. Мершімес алдин Мұхаммед Әлінжары опаты 338-де болған. Ол өзі хазірет қожа Баһуалдиннің бірінің баласы - Міркүләл бабаның перзенті екен де, Сұлтан Баязит уилдірімнің қызын алған күйеуі екен.
Сол мешіт жамиғының ортасында бір кішкене қозы ішінде балықлар ойнап жүреді. Айналасы аяқ таятұғын тас дейді. Кемпірдің үйінің орны сол дейді. Сұлтан Мүрәд перуайының зираты сол Бурса шаһарында. Оның [қ]асында әулиенің зираты бар дейді.
СҮЛЕЙМЕН МЕН ҚҰМЫРСҚА
Күндерде бір күні хазірет Сүлеймен ... ұзыны-ұзын, (ені) көлденеңі сегіз жүз шақырым қатар-қатар, бір ашық жері жоқ, сонша (иірді) [1] жерді түгел толтырған ғаскерменен ұшып бара жатқанда, құмырсқаның патшасы илеуінің үстіне шығып (тұрып) [2] көп құмырсқаға жар салды:
– Уай, бейшара, құмырсқалар, жердің астына қарай тығылыңыздар! Сүлеймен ғаскерімен, олардың көздері көкте, сізлерні майда-майда қылып кетеді!: депті. Уақтап-уақтап [3], ұсатып кетпесін!- деді. Өңшең сезбестер келеді. Екі көзі аспанда жүргендер аяғының астында бір нәрсе бар-ау деген ойларында бар дейсің бе?!- дейді.
Жел құмырсқа патшасының аузынан шығысымен, қазірінде Сүлейменге жеткізді, құлағына сап еткізді дейді [4]. Хазірет Сүлеймен ғалайһи-уәссалам өзін зор санап, құмырсқаны қор санап күлді дейді [5]:
– Надан шіркін, аспанда ұшып бара жатқандардың жердегіге не зарары тиеді[6}?! Соған білімі жетпей айтып жатыр-ау! - деп, қорашсынып, тоқтап тұрып, құмырсқаның патшасын шақыртып алды.
Сонда құмырсқаның патшасы:
– Мені неге шақырттыңыз?- дейді.
– Тілдесейін, сөйлесейін деп шақырттым! - дейді.
– Менімен тілдесіп, жауаптассаңыз, иығыңыздың үстінен, құлағыңыздың тақ түбінен орын беріңіз. Әйтпесе, біріміз - көкте, біріміз - жерде: сөзіміз түгел бола ма? - дейді.
Тақ Сүлеймен құмырсқаның патшасына иығының үстінен [7], құлағының түбінен орын берді.
– Сұра, тақсыр,- дейді.
– Сұрасам, мендей патшасы бар жұрт біреуге зорлық-зомбылық қыла ма? Не үшін: «Таптап кетпесін?»- дедің?!
– Уай, тақсыр-ай, қол астыңдағы халқыңның төбесін көкке тигізбедің, аяғын жерге тигізбедің. Көкте болсаң, жердегіні аяр едің. Жерде болсаң: «Бәріміз бір ауылдың кісісіміз ғой!» - дегендей, жаның ашыр еді. Көкте де жоқ,жерде де жоқ, желге ұшқан тулақтай өзің ұшып жүрген соң, сенің қай жеріңде ғақыл-ес тұрады деп ойлаймын. Шөп жаманы -қаңбақ, о да желге ұшқанда, жерге домалап ұшады: есебі құдайға қылған сәждесі. Аспан-көктің арасында не жүреді: құйынмен ұшқан шөп-шар жүреді. Желмен ұшып жүрген нәрседе ғақыл-ес бар деп кім ойлайды?
– Хош, менің ғаскерімнің көк пен жердің ортасында ұшып жүргенін біле тұрып: «Қирап қаласыңдар, жойылып қаласыңдар!»- деп, қалайша айттың? Сен білгіш болсаң, білімді кісіден бос сөз шыға ма екен?!- дейді.
– Оны айтқаным: «Аналар басып кетеді де, сендер жаншылып қаласың!»- дегенім емес. «Алма алмадан реңк алады, ат есекпен бір ахырда тұрса, мінездес болады. Желге ұшып, жеңіл тартып жүргендерді тамаша қыламын деп фікір-зікірден бос қалып, ғапілдерден (ғафиллардан) болып, құдай қасында тапталып, уатылып қаларсың!»- дегенім еді. Тақсыр, кезектесейік. Менің де сізден сұрап үйренейін деген мұқтажым бар, маған жол беріңіз!-дейді.
Тақ Сүлеймен:
– Сұра!- дейді.
– Сұрасам, құдайдың өзіңе бергенін айт, жұрттан бөлек не берді?- дейді.
– Желді маған билетті, жел тізгіні қолымда болғандықтан, құдайға шүкір, аруаққа шүкір, айлық жер менің баруыма - түстік, екі айлық жер қоналқалық болды!- дейді.
– Бәрекелді, тәуір нәрсені билеткен екен. Гуілдеп өткен желдің қайта айналып келгенін көрген жан бар ма? Желді қолына ұстап: «Мынау менікі!»- деп, алып жүрген жан бар ма? Орынға тұрмаған сөзді «Желге кеткен бір сөз-дағы» демей ме? Сондай дүние - ақыретке пайдасы жоқ: құдайдың саған бергені - желге кеткен бір өмір екен. Тағы бергенде, жұрттан бөлек не берді?- дейді.
– Бір жүзік берді: барша патшалықтың кілті, билігі соның көзінде,- дейді.
– Ол жүзігің қайсы?- дейді.
– Мінеки!- деп, көрсетті.
– Бәрекелді, барлық құны тырнақтың көлеміндей тас болған бақ-дәулеттің болғанға, тұрғанға не сәні бар? Тіпті, дәнеме емес екенін осынан білсейші!- дейді.
Хазірет Сүлеймен ғалайһи-уәссалам айтты:
– Сен артықпысың, мен артық па?- дейді.
Құмырсқа патшасы айтты:
– Астыңдағы тағың артық па, үстіңдегі киімің артық па?- деді.
– Тахыт бақытпенен. Тақта бақ жоқ болса, тақ жансыз нәрсе, неменеге жарайды? Тақ артық болса, төбеме көтеріп жүрер едім. Бір күн де болса, үстінде отырмын: тақтан мен артық-дағы, - дейді.
Құмырсқа:
– Рас айтасың!- дейді. - Астыңдағыдан үстіңдегі артық болатұғын болса, әлхамдид шүкір, сенен менің артықлығым мағлұм болды. Сен пенде жасаған таққа мініп отырсың да, мен құдай жасаған сені тақ қылып отырмын ғой қазіргі сағатында!- дейді.
Тақ Сүлеймен айтты:
– Құдай жаратуда қайсымызды жақсы жаратты? Бұл турадан хабарың бар ма?!- дейді.
Онда Құмырсқа айтты:
– Бұл турадан хабарым бар.Әлхамдилла шүкір, жаратуында осы отырған сенен мені артық жаратты. Неге десең: өзге денеңе қарағанда, басың кіші, миың аз: ақылыңның аздығы -сол! Менің өзге денеме қарағанда, басым зор: миым көп, ақылымның артықтығы сонан! -дейді. Сенің өзге денеңе қарағанда, қарның жуан: тойымдығың жоқ, қанағатың аз. Тойымы жоқ қанағатсызда қасиет бола ма?! - дейді. Менің өзге денеме қарағанда, қарыным жіңішке: қанағатым зор, дүниеге мұқтажлығым аз!- дейді. Сенің өзге денеңе қарағанда, аяқ тарпың шидей: өзіңнен қаралдысы зорды көтере алмайтұғының - сол. Менің өзге денеме қарағанда, бөксе тарпым - жуан: сол үшін өз қаралдымнан үлкен нәрселерні көтере беремін. Ақылымды көп қылып, тамақ үшін уайымымды жоқ қылып, өзімнен зорды көтеретұғын күш беріп жаратты. Мұнан артық жаратылу бола ма?! - дейді.
Сонда құмырсқаның патшасы хазірет Сүлейменнің өзін, барлық ғаскерін қонақ қылды. Жер астына жиып тастаған астығы тақ Сүлейменнің қосынына мол болып жетті.
– Өгізің жоқ, соқаң жоқ, мұнша астықты қайдан егіп өндірдің?- дейді.
– Өзің не айтасың, ылғи баланың сөзін сөйлейсің: құдайдың жаратқаны жалғыз сен деймісің? Бір патша көп қосынымен өтіп бара жатып, осы жерге бір түнеп, қосыны аттарына жем берді. Сонда соның шашылған, төгілгенін жұртыма жиғыздырып едім: «Бір керек күні болар, құдайдың жаратқан нығыметі далада қалмасын!»- деп. Міне, сені бір қонақ қылып жөнелттім: еңбегім орынға тұрмады ма?!- дейді.
– Сонан бері таусылмай, өзің, жұртың не жеп күн көрген?- дейді.
– Бәрекелді, жалғыз бидай жеті жыл жеуіме жарайды. Бұл жеуменен не құрайды?- дейді.
– Сонда хазірет Сүлеймен құмырсқаның бұл сөзіне нанбай, шын-өтірігін білу үшін, бір құмырсқа мен бір бидайды темір қапасқа салып сақтады: «Жеті жылда ауызын бір-ақ ашамын!»- деп.
Жеті жылдан соң, аузын ашып қараса, құмырсқа аман-сәлемет бидайдың жартысын жепті, жартысы қарап тұр дейді.
– Бұл қалай, жеті жылда бір бидайды тауыса алмапсың ғой!- дейді.
– Оны тауыса алмағанымның мәнісі бар. «Өзі өтірікші болған - кісі сөзіне нанбайды» деген бар еді. Менің сөзіме нанбағандығыңнан жазықсыз қапасқа салып, мейман тұтқар қылдың. «Жеті жылда ашамын деген уағдасына опа қылса жақсы, уағдасында тұрмай, ар жағында жеті жыл артық салып қойса, сонда керек болар!- деп, жартысын жемей сақтағаным - сол!- дейді.
– Хазірет Сүлеймен тәубе қылып, құмырсқадан қанша үгіт-насихат алып, өзінің білместігіне, оның білімділігіне қайыл болды:
– Менен соңғы патша болғанлар мұнан ғибрат алсын! Біреудің көзге көрінісі құмырсқадай болса да, тауып айтқан сөзіне құлақ салып тұра қалсын!- деп, кітапқа жаздырып, кейінгіге қисса қылып кетті.
ҚҰДАЙДЫ ҚОЛДАН ЖАСАУШЫЛАР ӘЛЕГІ
Баяғы заманда Хыбыш деген жұрт болыпты, Йемен уәлаяты делінеді. Ныжаш деген сұлтаны болыпты. Оның қол астында Абыраһа деген патшасы болыпты. Жалғанды жалпағынан басып, дүниені өз қолымен аударып, төңкеріп, асты-үстіне келтіріп жүрген күндерде Абыраһа көп жігіт-желеңмен аң аулап жүріп, коп жүріп бара жатқан жүргіншіні көріп:
– Қайда бара жатқан жансыңдар?- десе,
– Мекке деген шаһар бар, онда «Құдай үйі»- деген үй бар. Соған зиаратқа барамыз?-десіпті.
Абыраһа:
– Текке қаңғып бармаңдар. «Құдай үйі»- сондай жаман ескі тас үй болушы ма еді?- десе, бұлар болмапты:
– Бізді барғызбай бөгегеніңмен, дүниенің төрт бұрышына тор жаямысың? Жалаң біз емес, дүниенің төрт бұрышынан ол үйді іздеп келуші бихисап! - деген соң, Абыраһа ашуланып, долданып:
– Тоқта, мен ол үйге жан бармайтұғын қылайын!Өзіміздің құдайға арнап бір шіркеу жасатайын. Сонан соң «Құдай үйі мұнда!»- деп, жұртқа жар шақыртайын! - деп, инженерлерді жиып, өз жерінен лайықты жер іздеп, атқа мініпті. Сахара майдан елсіз даладан Йемен уәлаятының Зыға деген шаһарынан үш сағатта баратұғын бір жерді ұнатып, шіркеу салдырыпты. Ол үйден аяп қалған алтын, күміс, асыл тас болмаса керек. «Жалғанның бейіші қыламын!»- деп, жасатып, не керектің бәрі өзінен табылатұғын қылып, үйдің атын: «Қылиса (қалса)» деп атандырыпты. Өзіне көп монах (манах) мінәстірлер тұрғызыпты. «Келген, кеткен жандарға тамаша қылдырып, есін шығарып тойғызып, есінен қалғысыз қылып, айта жүргендей қылыңдар!»- деп тапсырып, қолдан жасаған алтын құдайды төріне орнаттырып: «Міне, құдайға жарастықты үй - осы!»-дегізіпті. Бұл хабар дүниеге жайылыпты. Сөйткенмен қолдан жасаған шіркеу мен қолдан жасаған: тас құдай, ағаш құдай екінің бірінде,егіздің сыңарында бар. «Әркімдікі өзіне // Ай көрінер көзіне» деген емес пе?! Жұрт бара қоймапты.
Араб (ғараб) халқынан Канана руынан алты жігіт саудагерлікпен Йемен уәлаятына барып:
– Неміз кетеді, көре кетейік!- деп, Қылисаға барыпты.
Монахтар (манахтар):
– Кім боласыздар?- деп сұраған соң:
– Мекке шаһарының кісісіміз!- деген соң,
– Бәрекелді, жақсы келдіңдер! - деп, сыйлап, күтіп, аралатып көрсетіпті.
Бұлар да таң-тамаша қалып:
– Құдайларың құдай-ақ екен. Үйлерің жарайды құдайға үй болуға толық екен!- десіпті. Монахтардың біреуі:
– Бұлардың не қылса да, аузынан су ағып, есі шықты-ay!- деп, - Сендердің құдайларыңның үйі қалай, біздің құдайдың үйі қалай? Қайсысы жақсы?- депті.
Онда олар өтірік айта алмай, шынынан сөйлепті:
– Біздің «Құдай үйі» деп жүрген үйіміз мұнан көп артық, көп оңды. Неге десеңдер, сендер мына алтын, күміс, асыл таспен артық болады деп ойлайсыңдар ғой. Біз оны дәнемеге тұрады демейміз. Біздің «Қағба» деген үйді Ибраһим-Смағұл деген пайғамбар жасаған. Және ол үйдің босағасына таянып тұрып, не тілесе, тілегі қабыл болады. Ұлсызға ұл береді, қызсызға қыз береді. Жарлы байиды, ауру жазылады!- дей бастаған соң-ақ, жанжал-керіс көбейіп, аяғы төбелессіз тарқамайтынға айналып бара жатқан соң, алтаудың біреуі жүгіріп барып есікті басып тұра қалды да, қалған бесеуі іштерінде жасырын байланып жүрген бір-бір жеке ауыздары бар екен. Бірін сау қалдырмастан, шек-қарындарын аяқтарының басына түсіріп, келемеждеп, қорлап өлтірді де, өздері сол үйдің ішіне шөмеле тұрғызды да,онан апарып құдайларының бет-аузына, үсті-басына былжыратып жақты да, бір балтаны қасына сүйеп қойды да, хат жазып тастап кетті: «Міне, біз Мекке шаһарының қаңғып жүрген саяғымыз, бетіне [боқ] жағып жатқан біздің қолымызды қағуға жарамады. «Құр қол болдым, қапы қалдым!»- деп айтар деп, қасына балта да қойдық. Оны ұстап, өз басының қамын қылуға, өз басын қорғауға жарамаған құдай сендерге неменеге сеп болуға жарайды дейсіңдер?!»- деп, кетіп қалыпты.
Осы уақиғаны ең алғаш көрген не деп айтып барды екен? Құдайдың бетін немен былғап кетіпті дейді екен. Абыраһа мұны естіп, өзі келіп көріп, ашу аса зор қысқаннан, есінен жаңылыпты. Бар шамасы келгені сол болыпты. Соғыс ашуға даярланып, күннің көзін, жердің жүзін тұтылдырған қосын алып, қырық піл бар екен бордақы қылып бақтырып қойған.Оның ішінде бір пілді «Піл Махмұды» - дейді екен.
– Мекке шаһарын орнымен жоқ қылып, аспанға ұшырып жіберейін де, ол үйді іздеп келушіге бір кесегін орнынан таба алмайтұғын қылайын! - деп, Мекке шаһарын қамап келіп жатып алыпты. Қурайыштың далада жүрген қой, түйесін түп көтере шауып, талап алыпты. Бұл күн Ғабділмүтәліп ақсақалдың Мекке халқына ақсақал болып тұрған күні екен, төрт жүз түйесі бар екен. «Түйені қуып кетті!»- деген соң, «Мал ашуы - жан ашуы»-деген бар ғой, бой тоқтатып отыра алмады. Жақсы киімін киді,басына дағарадай сәлдесін салды, түйесіне мініп, Абыраһаға мал соңынан барды. Жолда жатқан қырық пілдің бастығы піл Махмұд ақсақалды көрген жерден: «Ақыр заман пайғамбарының бабасы» екендігін танып, басын төмен салып: «Жүре бер, ақсақал, саған жол бос!»- деген кісідей тырп етпей жата берді дейді.
Абыраһа пілдерінің сыйлағандығын көріп, ұшып тұра келіп,тағынан түсіп барып,қолынан ұстап көрісіп, сый-құрметпен тағының үстіне бірге алып шығып отырғызып:
– Жол болсын, ақсақал,жүрісіңіз жай, немене?- дейді.
– Шырағым, жол болса, мол болсын! Қу даң төлеңгіттерің төртті-бесті күн көріп, ауқат (арқат) кешіріп отырған мойнақтарымызды қуып кетіпті. Малсыз кісінің күні немене? Соны саған шағып келіп отырғаным ғой! - депті.
Абыраһа күліп:
– Ой, жарықтық, ақсақал-ай, біз сенің қаралдынды көрумен тойып, исініп, еміреніп қалып едік. Сөзіңді есіткен соң, карын ашты ғой. Мен үйіліп-төгіліп неменеге келіп жатырмын.Мына қара жабулы үйдің қарасын өшірейін, тып-типыл жоқ қылып, орнынан көшірейін деп келіп жатырмын ғой! Соның мән-жайына келген екен ғой десем,сырты төксе (түгіл), іші [боқ] мал үшін жүр екенсіз ғой!- депті.
Онда Ғабділмүтәліп айтыпты:
– А, балам, «Иттің иесі болса, бөрінің тәңірісі бар!» деген. Ол үйде менің не жұмысым бар? Ол менің үйім емес,өзінің иесі бар. Ол өзі бір қу: жалғыз, онда не әке жоқ, не шеше жоқ, не туған-туысқан жоқ, не қатын, бала-шағасы жоқ. Біздің бауыр, ағайын, туысқанымыз емес. Құдай қосқан құда, құшақтасқан досымыз емес. Не ұлымның қайыны, не қызымның қайыны емес. Айдалада біреудің үйі үшін мені кіммен жауласып,кіммен қастасады дейсің. Төртті-бесті мойнақ күн көріп, ауқат кешіріп отырған малым, мен соның иесімін,сол малым үшін келіп отырмын. Айдаладағы біреудің үйінде не ақым бар? Үйіне иелік қылып, айырып алып қалса да, өзі біледі, саған беріп қоя беріп,бақырайып қарап отырып қалса да, өзі біледі.
– Иә, ақсақал, ертең біз сол үйге қол қоямыз. Сонда сен оған болысып, бізге, жасаққа қарсы шықпайсың ба? - депті.
– Жоқ, жоқ, шырағым, мен осы барған бетіммен үйін де, өзін де саған тастап, айнала жан-жараныммен, бау-шарбатыммен көшіп шығып кетсем, ризасың ба?- депті.
– Жарайды, ақсақал,онда сен табылмайтұғын жақсы кісі болдың!- деп, төрт жүз түйесін түгел алдына салып, айдатып қоя беріпті.
Ғабділмүтәліп түйесін айдап барып:
– Ал, қатын-қалаш, бала-шаға, ағайын-аймақ - бірің қалмай көшіңдер, шаһардан шығыңдар! Мынау өзі бізге сенемін деп, бізді бар екен, жан екен деп,үйінен айрылып қалмасын! Өз үйін қорғап алып қалса, қалсын, қалмаса, қойсын!- деп, қыбырлаған жан, тайлы-таяғына шейін қалмай жабырлап шығып жатыр дейді.
Абыраһа да қуанып, масайрап отыр дейді:
– Кешегі ақсақал сөзінде тұрарлық, жарайтын кісі екен!- деп.
Жұрт арылып шығып болды.Түн өтті, таң атты. Абыраһа:
– Ал, айдаңдар пілді! Үйге қол қойыңдар, орнында бір кірпіш қалмасын!- деп жарлық қылды.
Бір піл аяғын тырп етіп ілгері баспады. Көтінен кейін шалқалақтап шегіне берді. Аспаннан бұрын түсі-түгін, ажар-түрін адам көрмеген бір түрлі құс пайда болып, тұмсықтарында бір тас, екі аяқтарында екі тас дара бұршақтай жаудырып еді, кәпірлердің төбесінен [түскен] тас көтінен шықты, бықпырт болып, қырылды. Қыбырлауға жарарлық жан қалмады. Абыраһа көтенінен пісіп, бұтына тышып, қашып барады. Бір кұс төбесінде күйкентайдай ебелектеп, жанын қоярға жер таптырмай, қуып барады.
Нажашының алдына барып, не көрген, не білгенін о да асығып сөйлеп болды, құс төбесінен тасты тастап жіберіп, Абыраһа Нажашының алдына жалп ете түсті.
Манағы Меккеден көшіп шыққан ел қайта өз қоныстарына келіп,жаудан қалған олжаға шаш етектен ілініп, мәз-мейрам болысыпты.
Дәл осы оқиға болған жылда пайғамбар Мұхаммед - Мұстафа ғалайссалам ана қарнында екен. Шешесі Әмина пайғамбарды көтеріп, екіқабат буаз екен. Сонан сол жыл Ғараб жұртында «Піл жылы» деген жыл атанып, қурайышларда жазылып қалыпты.
Мұның қиссасы хақында Ләмтір, кәф сүресі келген. Тәпсірлерден қарап, ұзын әңгімесіне сонан қаныңдар!
Құдайдың құдіретінің шеберлігі сол - тастардың әрбірінде арналған жандардың аты жазулы екен дейді. «Әркім өз тасына ұшырамақ» деген сөз сонан қалған екен. Ондай көріне келіп төбесінен таспен қойып кетпегенмен, бұл заманда өз тасына ұшырайтұғындар аз емес. Құдай ісінде асығыс жоқ. «Күнбе-күн бола қоймады!»- деп, жұрт асығады. Жоқ, қашан да болса, Құдай құдайлығын бір танытпақ, барлығын өзі білдірмек, күштілігін көрсетпек. Мұхаммед пайғамбарға келген хатаб жалғыз Мұхаммедке емес, қиямет қайымғаша көктің астында, жердің үстінде болған іс - шынға!
АСАН ҚАЙҒЫ ЖӘНЕ ЕЖЕН ХАН
Асан қайғының шын аты - Хасенхан екен. Өзі нәзіркерде әулие деп айтуға жарарлық екен. Мұның он екі жасар бала күнінде қазақ шүршітке қарайды екен. Шүршітке хан болғанда, Ежен хан деп сөйлейді екен. Ежен хан көшпелі қазақ байдың баласына:
– Айғырын кісінетпесін! - деп, жарлық қылды дейді. - Егер қазақтың далада жүріп айғыры кісінесе, менің қорада тұрған тазы бедеулерім құлын тастайды. Айғырын кісінеткен жанның басы айдауда, малы талауда болсын!- депті.
Қазақ жұрты мұны естіп, уайымға түсіп жылады дейді:
– Хайуан малды қалай кісінетпей тұрамыз?!- деп.Сонда Хасен бала:
– Ол үшін уайым жемеңдер. Маған отыз-қырық мерген ертіп беріңдер, отыз-қырық желмая тауып беріңдер. Мен Ежен ханға барып, бұл жарлығын қойдырып, қазаққа бір бостандық алып келейін!- дейді.
Сонан соң жұрт отыз-қырық мерген ертіп берді, отыз-қырық желмая жиып берді. Хасен бала мергендерді жолдас қылып, шүршіттің ханына жөнелді. Шаһардың шетінен кіргеннен «әу» деп, үріп шыққан итті ата берді дейді. Ит иелері келіп:
– Мұның қалай, жазықсыз итімізді неге қырып келесің? - десе:
– Біз Елібайдан келе жатқан елшіміз. Не арызың болса, хандарыңа айтыңдар. Жауабын хандарыңа берейік. «Елшіге өлім жоқ!» дегенді білмейсіңдер ме?- деп, жүре жауап беріпті.
Ит иелері хандарына ғарыз қылыпты. Хандары:
– Келсін, себебін сұрап тексереміз,- депті.
Елшілер келіп ханға жолыққан соң:
– Елші болғандарың қалай? Еліміздің итін қырып, жұртты шулатып келе жатқандарың қалай?- депті.
Сонда Хасен бала:
– Тақсыр, оның мәнісі бар. Кішкене күнімде әкем маған қой бақтырды. Далада қой бағып жүргенімде, көп қасқыр келіп қамады. Сонда мен ойдың да итін шақырдым, қырдың да итін шақырдым, елдің де итін шақырдым, шаһардың да итін шақырдым, бір ит келіп ара түспеді. Сонда ант ішіп едім: «Ойдың иті, сені де атармын! Қырдың иті, сені де атармын! Елдің иті, сені де атармын Шаһардың иті, сені де атармын!»- деп. Сол сертіме жетейін деп, ит біткенді қиратып, атып келе жатқан мән-жайым сол!- дейді.
Онда хан айтты:
– Тентек шіркін, сенің қазақтың мидай сары даласында жүріп айқайлаған даусыңды біздің шаһардың иті қайдан естісін?- дейді.
Хасен бала жауап қайырды:
– Айғыр даусын бие естіген жерден кісі дауысын ит естімей қоймайды,- дейді.
– Қап, бала мені ұрдың! Мен ұтылдым да, сен ұттың! Қалағаныңды ал!- дейді.
– Қалағанымды берсең,қазағымды өзіме берсең болады,- дейді.
– Бар, бердім, Қазақ деген жұртқа өзіңді хан сайладым,- дейді.
Сонан соң: « Хасен хан» атанып қайтты.
АСАН ҚАЙҒЫ ЖӘНЕ ПЕРІ ҚЫЗЫ
Бір балдама ашып, талай нама көтеретұғын балгер айтқан екен:
– Сенің бақ талайыңа су перісінің төресі, су сұлтанының қызы несіп болайын деп тұр!-деп. Ол:
– Қайдан маған душар болады?- дегенде:
– Еділ, Жайыққа қармақ сал, Сырдарияға қармақ сал, ұзын аққан Ертіске қармақ сал,- осы төрт үлкен өзеннің бірі болмаса, бірінен қармағыңа ілінеді,- деп.
Сонан желмаямен жүріп, бәріне де қармақ салып, ең ақырында Ертіс суының басынан қармағына ілінген екен. Адамзаттан бөлек жері жоқ, сұлулықтан басқа міні жоқ, жалғыз-ақ айыбы - сөйлесерге тілі жоқ. Қыз қалыбында жатып тұруға, қылық қызметке, бір сөйлеуден басқа ойын-күлкіге титтей мүлтік кемі жоқ. Бірнеше күн қатын қылып алып жүрді, бірақ сөйлеспегеніне қапа болып, базар аралатты. «Бір нәрсені тамаша қылып, иә ұнатып, иә ерсі көріп, бір нәрсе деп сөйлер ме екен?»- деп, ләм-мим деп, бір кәлима сөз сөйлемеді. Бірақ үш орында мырс етіп күліп жіберді. Неменеге күлгенін білмеді.
Базар тарқап, аулақ оңашаға шыққан соң:
– Сөйле!- дейді. Сөйлемеді. - Біреудің не айтқанын білесің, білген үшін екі-үш жерде күлдің, енді неменеге сөйлемейсің? Мені адамзат деп менсінбей жүрсің ғой, - деп, ашындырып ұрды, - сөйле!- деп.
Тұщы етіне ащы таяқ тиген соң, сөйледі:
– Мен сөйлемейін деп жүргенім: сөйлейтін күніме жеткен жоқ едім. Сенен жүкті болып, жерге шыр етіп бойымнан бала түссе, сонан соң сөйлемекші едім. Онан бұрын сөйлесем, сен маған жоқ, мен саған жоқ болып айрылып кетпек әзел күнде жазуда бар іс еді. Оған шыдамадың, екіқабат едім, табуыма төрт ай қалып еді. Қой, қош, аман-есен бол! Төрт айдан соң, жардың астынан келіп, құндақпен жатқан балаңды ал! - деп, жөнеле берді.
– Тоқта!- деп еді.
– Жоқ, тоқтауға бұйрық жоқ, енді тоқтап болмайды!- дейді.
Тұрмасын, тоқтамайтұғынын білген соң:
– Күлгеніңнің мәнісін айтып кет!- дейді.
– Оны айтайын,- дейді,- Бір күлген себебім: базарда біреу той қыламын деп, мың теңге шығарып: күріш, май, өрік, мейіз және түрлі тамақ алып жатыр екен. Тұзға келгенде, қымбатсынып, бір теңгені қимай, тұз алмай кетті. Соның ақымақлығына күлдім. Мың теңгенің тамағы бір теңгенің тұзынсыз тамақ болып ләззат бермейді. Екінші күлгенім: біреу өріктің дәнін тісімен сындырып түр екен. Тістің құны мың теңге, мың теңгелік тісті бір пұлға тұрмайтұғын нәрсеге жойып тұрған соның ақымақлығына күлдім.Үшінші күлгенім: біреу бір етікке саудаласып, бағасына келісіпті. «Бірақ осы етігің жеті жылға шын шыдай ма? - деп, - Соған шыдаса аламын», - деп, соның неше жылға шыдауына серттесіп тұр екен. Етік аламын деп тұрғанның үш-ақ күндік өмірі қалған еді. Өзінің өмірінің қанша күнге жетуімен жұмысы жоқ, етіктің қанша күнге жетуіне, соған таласып тұрғанға, соның ақымақлығына күлдім,- деп, қош айтысып жүре берді.
Төрт ай тосып жатып, жар астынан барып, құндаққа орап тастаған баланы тауып алып, атын «Жалғыз жетім Жаналы» қойды. «Сол қатыннан жоқ жерде асығыстық қыламын деп айрылып қалдым-ау!»- деп, соның қайғысынан: «Асан қайғы» атанған екен. Және өзі көзіне көрінген нәрсені уайым қыла береді екен.
АСАН ҚАЙҒЫНЫҢ ЖЕР ТУРАЛЫ АЙТҚАНДАРЫ
(БІРІНШІ НҰСҚА)
Құйрығы жоқ, жалы жоқ,
Құлан қайтіп күн көреді?!
Аяғы жоқ, қолы жоқ,
Жылан қайтіп күн көреді?!
Жалаң аяқ байпаңдап,
Қаздар қайтіп күн көреді?!
Шыбын шықса, жаз болып,
Таздар қайтіп күн көреді?!
Сонда ұлы Ертіске қойған аты:
– Мына шіркіннің баласы тойдым деп қарап отырмас, қарным ашты деп жылап отырмас, сиырдың мүйізі шығып, кәпірдің құлағы шығып тұрған жер екен. Күнінде баласы кәпірден жылайды-ау!- депті.
Шыңғыс тауын, Семей тауларын көріп:
– Мына шіркіннің топырағы құтырған екен.Оған шыққан шөп құтырады екен. Оны жеген мал құтырады екен. Оның етін жеп, сүтін ішкен адам құтырады екен. Қан үзілмейтұғын, ұрыс-төбелес көп болатұғын жер екен!- дейді.
Түндік деген өзенге келгенде:
– Он екі қазылық ой, Түндік; маңырап жатқан қой, Түндік. Қойдың құлағы тұтам шығып тұрған жер екен!- деп қимай үш қарапты. Сонан сол жер «Үшқара» атаныпты.Қаз дауысты Қазыбек бидің балалары, Алшынбай ауылы қыстайды.
Қызылтау деген жерге келгенде:
– Тау-тасы кеш болғанда, қой болып ыңыранып жатады екен. Өмірінде тоқты қысыр қалмайтұғын жер екен! - депті.
Баянаула тауын көргенде:
– Ат ерін алуға жарамайтұғын жер екен. Мына шіркінді жұрт қалайша қоныс қылып отырған? Өзін бір көрген кісі: «Кәпір-ай, сені желкемнің шұқыры көрсін!» - дейді екен. Өйткенмен бауырында бір тұзы бар екен. Сол тұзы ауыр екен. Бір күн түнеп кетемін деген кісі бір жұма айналып (айланып) қалады екен,тұзы жібермейді екен!- дейді, - дейді.
Ащы деген жерге келгенде, артына бір қарап:
– Баянаула, сенің қоныс болып тұрғандығың мына Ащының арқасы екен. Мал жазғытұрым бір жұма ащылайды екен, күзге таман бір жұма ащылайды екен, сонысы жылға татиды екен. Олай болмағанда, Баянаула қоныс болуға жарамайтұғын жер екен дейді,- дейді.
Бөкенбай деген төбені көріп:
– Ана Баянауладан мына Бөкенбайдың қырық кез биіктігі бар екен дейді,- дейді.
Ереймен тауын көргенде:
– Желдің жеті есігі бар екен. Қыс болса, жылқы тұрмас, жылқы тұрса, ішінде құлын тұрмас. Ораздының жайлауы, Шиырлының қыстауы екен. Бір-бірімен едірейісіп-төбелесетұғын кісі сықылданып тұрған, панасы жоқ, шіркін екен!- дейді.
Сілетіден өтіп, Жалаңаштың тұзын көргенде:
– Аттың төбеліндей, Жалаңаш, сені алдыма өңгерейін бе, артыма бөктерейін бе, қай жарама тартайын?- деген екен.- Айналаң аз, онан басқа таптырмайтын жер екенсің дейді,-дейді.
Есіл деген жерді көргенде:
– Жары менен суы тең, жарлысы мен байы тең болатұғын жер екен дейді,- дейді.
Нұраның Есенқарт деген жерін көргенде:
– Алты күнде ат семіртіп мінетұғын жер екен дейді,- дейді.
Қарақұйын-Қашырлыны көргенде:
– Жылқының жалы менен құйрығы төгіліп тұрған жер екен! Бауырында бір жұтқыш айдаһары бар екен! Онан басқа жылқы кетпейтұғын жер екен!- дейді. - Бір үлкен зор теңізі бар: боран болғанда, жылқы түсіп қырыла береді. Айналасында жылқы өсімі өзге жерден артығырақ бола береді.
Терісаққанды көргенде:
– Сарыарқаның тұздығы екен, анда-санда: «Әуп!» деп қоятұғын жұты бар екен. Артынан мал өсімі тезінен өсетұғын жер екен!- дейді.
Торғай деген өзенді көргенде:
– Ақ шабағы май татыған,ағар суы бал татыған жер екен дейді,- дейді.
Жетіқоңырды көргенде:
– Сарыарқаның мәуіті екен дейді,- дейді.
Шудың бойын көргенде:
– Мына шіркіннің екі жағы бор бас екен, өне бойы нар қамыс, іші толы жолбарыс екен. Баланың іші қурылмайтұғын, өмірінде қыннан пышағы суырылмайтұғын, еркегі ат болатұғын, ұрғашысы жат болатұғын жер екен! - дейді.
Қаратауды көргенде:
– Көкектен басқа құсы жоқ, көк шөптен басқа исі жоқ,- жер азғыны мұнда екен; қатыны семіз, ері арық, ел азғыны мұнда екен. Аты бестісінде қартаятұғын, жігіті жиырма бесте қартаятұғын жер екен. Қаратауды жайласа, Сырдың бойын қыстаса, сонда жарайды екен, әйтпесе, жеке өзі қоныстыққа жарамайтұғын жер екен дейді, - дейді.
Шымкент, Сайрамды көргенде:
– Екі басса, бір базар: малда береке болмайтұғын жер екен. Екі басса, бір мазар:баста береке болмайтұғын жер екен. «Базары жақын байымас, мазары жақын көбеймес дейді»,-дейді.
Сырдың бойын көргенде:
– Басы байпақ, аяғы қайқақ: екі-ақ ауылға қоныстық жері бар екен. Өзге ұзын аққан өн бойы анық кедейдің қонысы екен дейді,- дейді.
Сулы Келес, Құрлы Келесті көргенде:
– Мөңіреуін, сиыр болып мөңіреуін! Сиыр тұқымы үзілмейтұғын жер екен дейді,- дейді.
Сонан арман Жиделібайсынға шейін жүре берген екен.«Сарыарқаны орыс алады!» - деп, «Орыс бармайтұғын жерге барамын!»- деп, қойға қошқар қоймай, жылқыға айғыр салмай, түйеге бура шөгермей, сиырды бұқасыз сақтап, малды үш жыл ту қылып, сөйтіп ауған екен. Сол ауып бара жатқан бетінде Ноғайлының ханы Әз Жәнібекке кез болды дейді. Бұрын үш тойына шақырғанда, Асан қайғы бармаған екен. Ауып бара жатып кез болған соң, Әз Жәнібек:
- Асан қайғым,
Шақырса келмес ханымды
Бура қуып келтірді.
Қалжы-бұлжы қылмастан,
Тура қуып келтірді,- деген осы ма?!- дейді.
Бұл сөздің себебі - бір хан болған екен. Ханның қасында бір қарашы кедей үй қоңсысы болған екен, төмен тартар сауыны жоқ екен. Ханның малының сүмесінен қозы қарын май, құлақтан қап құрт алған екен. Күздігүні ел тауға қонар мезгілде қарашысы хандыкінен айрылып кететұғын болған соң, қатынына айтыпты:
– Осы құрт-майды ханымды шақырып алып, алдын татырып кетейік, сонда бізге қалғаны жұғымды болар. Ханымға татырмай кеткен соң, берекеміз болмас,- деп, ханымды үйіне шақырса, ханым қарашаның үйіне кіріп шығуға намыс қылып, арланып: «Әне, барайын, міне, барайын»,- деп, кірмепті. «Құрт-майдың алдын ханымға таттырмай, кетпейміз!» -деп, ол бейшара: «Ханым қашан біздікіне басын сұғады?!» - деп, сарғайып тосып отырып қалыпты. Күндерде бір күн ханым бүркеніп шығып, қазыханаға барып, қайтып келе жатса, (Мәшһүр - Жүсіп ескертпесі: «қазыхана» - деп адамның далаға барып жұмыстайтын зәрүрі үлкен (өлген) жұмысын айтады) ханның кісі алатұғын қара бурасы бар екен, ханымды қуыпты. Ханым сасқанынан, киімінің бауын байлауға шамасы келмей, қолымен ұстаған бойымен қарашаның үйіне келіп, жоқ болып кетіпті. Сонда шал бейшара айтқан екен:
- Шақырса келмес ханымды
Бура қуып келтірді.
Қалжи-бұлжи қылмастан,
Тура қуып келтірді.
Бастай гөр, қатын, құртыңды,
Сала гөр майыңды!-
деген екен. Сол айтқандай, үш тойыма шақырдым, бірде-біріне келмедің, қадірсіз, аяқсыз келдің-ау! - депті.
– Рас айтасың, Жәнібегім, ойың ұрғашыға ауған, өз бойындағы ақыл-еске өзің ие бола алмаған жан едің. Сондығыңмен айтып отырсың-ау, сен өзің. Неге той қылдың, білесің бе? Әуелі той қылғанда, қара қалмақтың қызы Қарашаш сұлуды алдым деп той қылдың. Сен ақсүйек төре едің, ол қара еді, тұқымыңды аздырдың. Сұңқарды қарғаға айырбастадың, оның несіне келейін?!- дейді. - Екінші той қылғанда, Жайық суының бойына дауыл өтпейтұғын, жауын өтпейтұғын үй салдырдым деп, той қылдың. Ол үйіңді кім салды: кәуір салды. Күнінде өзі салған үйді өзі алады. Сен Жайықтың бойына кәуір жиып, қала салдырмасаң, есіл осындай жерді орыс алар ма еді?! Мұсылманның қанша күн көріп, жан сақтайтұғын жерін кәуірге қалдырдың, оның несіне келейін?! Үшінші той қылғанда, неге қылдың? Құладынға қу ілдірдім деп, той қылдың. Құладын құстың құлы еді де, қу құстың төресі еді. Оның кесірі: өзіңнің басыңды есігіндегі құл алады, өзіңмен кетпейді, тұқым-тұқымыңа кетеді. Заманның ақыры кезінде сенің тұқымыңды қара қазақ биеші, түйеші қылады, оның несіне келейін?!- дейді.
Айтқанындай, Әз Жәнібектің сұлу тоқалымен бір байдың баласы үйір-шүйір болып, ханның бір құлына көп алтын сыйлап, сол құлы өлтірді. Тоғыз ұлдан тоқал ханды азғырып,балаларымен жау қылып, оңаша алып шығып кеткен күнде Әз Жәнібек Асан қайғының не айтқанына басын шұлғығаннан басқа дәнеме демеді. Екеуі дос болысып, жалғыз жетім Жаналыны сұрап алып қалды дейді.
АСАН ҚАЙҒЫНЫҢ ЖЕР ТУРАЛЫ АЙТҚАНДАРЫ
(ЕКІНШІ НҰСҚА)
Асан қайғы желмая мініп, желдіртіп, Сарыарқаны аралап жүргендегі жерге айтқан сындары.
Ұзын Ертісті көргенде:
– Мына шіркіннің баласы тойдым деп қарап отырмас, қарным ашты деп жылап отырмас, сиырдың мүйізі, кеуірдің құлағы шығып тұрған жер екен. Күнінде баласы кеуірден жылайды-ау!- депті.
Шыңғыс тауын, Семей тауларын көргенде:
– Мына шіркіннің топырағы құтырған екен.Оған шыққан шөп құтырады, оны жеп семірген мал құтырады,оның етін жеп, сүтін ішкен адам құтырады. Қан үзілмейтін, кісі өлтіру, ұрыс-төбелес көп болатұғын жер екен!- депті.
Түндік өзенін көргенде:
– Он екі қазылық ой, Түндік; маңырап жатқан қой, Түндік. Қойдың құлағы тұтам шығып тұрған жер екен!- деп, тастап кетуге қимай, үш қараған екен. Сонан «Үшқара» атанған.
Қызылтау деген жерге келгенде:
– Тауы-тасы кеш болғанда, қой болып, ыңыранып жатады екен, тоқтысы қысыр қалмайтұғын жер екен! - депті.
Баянаула тауын көргенде:
– Ат ерін алуға жарамайтұғын жер екен, шіркінді жұрт қалай қоныс қылып отырған? Бір көрген кісі: «Кәпір-ай, сені желкемнің шұқыры көрсін!»- дейді екен.Бауырында бір қара тиген тұзы бар екен, тұзы ауыр екен. Бір күн түнеп кетемін деген бір жұма тоқтап қалады екен, тұзы жібермейді екен!
Ащы бойына келгенде, артына қарап:
– А, Баянаула, сенің қоныс болып тұрғаның мынау Ащының арқасы екен! Мал жазғытұрым бір жұма ащылайды екен,күзге таман бір жұма ащылайды екен, сонысы бір жылға татиды екен. Олай болмағанда, Баянаула қоныс болуға жарамайтұғын жер екен дейді,- депті.
Бөкенбай деген төбені көргенде:
– Ана Баянаула тауынан мына Бөкенбайдың қырық кез биіктігі бар екен! - депті. Осы күні жұрт Бөкенбайдың басына аң қуалап, атпен шығып жүреді. «Аспанмен тілдескен Баянауладан қалай биік болады?»- деп, таңданып, жер өлшеп жүрген землемерлерден сұрағанда:
– Рас айтқан екен! - десті.
Шідерті деген өзенді көргенде:
– Мына шіркіннің топырағы асыл екен. Алты ай арықтатып мінген ат бір айда майға бітетін жер екен! - деп. - Бос жылқы шідерлеп қойғандай тоқтайтұғын жылқының қонысы екен!- депті.
Өлеңті өзенін көргенде, тоқтап ешнәрсе айтпай, өлеңдете берген екен.
– Неге үндемейсіз? - дегенде, аз тұрып:
– Мына шіркіннің шөбі көп, қоныс қылған елдің уайымы жоқ. Малы семіз, тайыншасы қысыр қалмайтұғын, ақ айраны ерте шығып, туған бала кеутамақ болып, тамақтан басқаны ойламайтұғын, тоқты-торым ұрлығы үзілмейтұғын, өтірік-өсегі көп болатұғын жер екен! Өлеңтінің суы - май, Шідертінің шөбі - май!- де[пті].
Ереймен тауын көргенде:
– Желдің жеті есігі бар екен. Қыс болса, жылқы тұрмас, жылқы тұрса, ішінде құлын тұрмас. Ораздының жайлауы, Шиырлының қыстауы екен. Екі жағындағы ел бай болар да, тап ортасында - мұны қоныс қылған ел кедей болар. Бітісі жаман екен. Бірімен-бірі едірейісіп-төбелесетұғын кісідей едіреюін, панасы жоқ, дала сықылды тау екен! - депті.
Сілетіден өтіп, Жалаңаштың тұзына барғанда:
– Аттың төбеліндей, Жалаңаш, сені алдыма өңгерейін бе, артыма бөктерейін бе, қай жарама тартайын? - деген екен. - Айналаң аз, онан басқа табылмайтұғын жер екенсің дейді, - депті.
Есіл деген өзенді көргенде:
– Жары менен суының, жарлысы мен байы тең болатұғын жер екен,- депті.
Нұраның бойын көргенде:
– Алты күнде ат семіртіп мінетұғын жер екен,- депті.
Қарақұйын, Қашырлыны көргенде:
– Жылқының жалы менен құйрығы төгіліп тұрған жер екен. Бауырында бір жұтқыш айдаһары бар екен! Онан басқа жылқы үзілмейтұғын жер екен!- депті. - Бір зор теңізі бар: боран болса, оған киліккен жылқы қайда кеткенін жан білмейді.
Торғай өзенін:
– Ағар суы бал татыған, ақ шабағы май татыған жер екен!- депті.
Терісаққан деген өзенді көргенде:
– Сарыарқаның тұздығы екен!- депті.
Жетіқоңырды көргенде:
– Сарыарқаның мәуіті екен!- депті.
Шу деген өзенді көргенде:
– Мына шіркіннің екі жағы бор бас екен, өне бойы нар қамыс екен, іші толған жолбарыс екен. Баланың іші қуырылмайтұғын, пышағы суырылмайтұғын, еркегі ат болатұғын, ұрғашысы жат болатұғын жер екен! - депті.
Қаратауды көргенде:
– Көкектен басқа кұсы жоқ, көк шөпті жұлғаннан басқа ісі жоқ, аты бестісінде қартаятұғын, жігіті жиырмасында қартаятұғын жер азғыны да мұнда екен. Ел азғыны да мұнда екен!- деген.
Шымкент,Сайрамды көргенде:
– Екі басса, бір базар: малында береке болмайтұғын; екі басса, бір мазар: басында береке болмайтұғын, «Базары жақын байымас, мазары жақын көбеймес!»- деген екен.
Ұзын аққан Сыр бойын көргенде:
– Басы байпақ, аяғы қайқақ: екі-ақ ауылға қоныс екен, он бойы кедейлікке біткен жер екен! Қаратауды жайласа, Сырдың бойын қыстаса, қоныс болуға сонда дұрыс екен!- депті.
Сулы Келес, Құры Келесті көргенде:
– Мөңіреуін, сиыр болып мөңіреуін! Сиыр тұқымы үзілмейтұғын жер екен,- депті.
Одан әрі Жиделібайсынға шейін жүре берген екен деседі. «Сарыарқаны орыс алады, күндердің күнінде молам орыстың атының аяғының астында қалады! - деп, орыс бармайтұғын жерге барамын», - деп, қойға қошқар қоймай, жылқыға айғыр салмай түйеге бура шөгермей, сиырды бұқасыз сақтап, малды үш жыл ту қылып алып, ауған екен.
АСАН ҚАЙҒЫНЫҢ МҰҢЫ
Мұнан соң қилы-қилы заман болар,
Заман азып, заң тозып, жаман болар.
Қарағайдың басына шортан шығып,
Балалардың дәурені тамам болар.
О күнде қарындастан қайыр кетер,
Ханнан - күш, қарағайдан шайыр кетер.
Ұлың-қызың орысқа бодан болып,
Қайран есіл ел-жұртым сонда не етер?!
ЖИРЕНШЕ ШЕШЕН
(БІРІНШІ НҰСҚА)
Әкесі ертерек өліп, жетім қалған бала екен. Әз Жәнібек хан бір жақтан келе жатса, бір жас бала жаяу мал өрісі жерде жүр екен. Айнала тұра қалып:
– Шырағым, елсіз жерде не қылып жүрсің?- деп еді.
– Бір жалғыз түйем бар еді. Сонан айрылып қалып, соны қарап жүрмін,- дейді.
– Түйеңді тұсап қойсаң болмай ма?- дейді.
– Түйемнің тұсауы өліп қалған еді,- дейді. («Тұсап қой түйеңді» - деп айтатұғын әкем
өліп қалып еді» деген сөзі екен.» Мәшһүр - Жүсіп).
– Балам, біз қай үйге қонайық?- дейді.
– Бір қой жесеңіз, қай үй де болса берер, екі қой жесең, біздікіне қон, - дейді.
– Мырза бала екен ғой, осыныкіне қонайық, - деп, үйіне келіп түсе қалды дейді.
Бір буаз саулықты жетектеп келіп, бала:
– Иллаһи-амин, - дегенде,
– Шырағым, бойдағы жоқ па еді?- депті.
– Мана далада айтпап па едім жоғын. «Бойдақ қой жеймін десең, қай үйден табылады. Екі қой жеймін десең, біздікіне қон», - дегенім. Буаз қой сойғызам десең, онда бізге қонасыз»,- дегенім емес пе еді? - дейді.
Баланың жауабына қайран қалып, тамаша қылысты дейді.
***
Сол замандарда Әз Жәнібек хан қырық уәзірін жиып:
– Маған өтірік пен шынның арасы неменен айрылады? Соны тауып беріп, қалағандарыңды алыңдар. Болмаса, бастарыңды аламын, қырық күн мәулет бердім,- депті.
Сонда ешкім керек қылмай: «Әңгіме естимін!» - деп, Жиренше де өз бетімен барған екен. Уәзірлер тарқасып кетіп, қырық күн ойлап, дәнеме таба алмапты. Қырқыншы күн болғанда, хан жинап алып:
– Өтірік пен шынның арасы неменен айрылатұғындығын таптыңдар ма?- дегенде,
– Жоқ, тақсыр, таба алмадық,- десті.
Хан:
– Бастарыңды алдырамын, - деп, қаһарланған шақта, Жиренше шешен айтыпты:
– Анау күні хан хандығымен бас-басыңа бір күннен - қырқыңа қырық күннен мәулет берді ғой. Енді өздерің тіленіп, ер басына қырық күннен мәулет алсаңдаршы! Соған шейін бірің болмаса, бірің табарсыңдар,- дейді.
Хан:
– Жарайды, бұл баланың сөзі де дұрыс көрінеді,- Менің мақсатым сендерді өлтіру емес, сынау. «Ханда қырық кісінің ақылы болады»- дейді. Сендер ақылды болсаң, сонда әрқайсыңнан бір ақыл алған соң, менде қырық кісінің ақылы болатұғын себебі сонымен-дағы. Сендердің бір де біріңде ақылдан шайнам дәнеме жоқ болса, менде ақыл қайдан болсын?! Табындар осыны, ер басына қырық күннен мәулет бердім,- деп, тарқатып жіберді дейді.
Ханның алдынан шыққан соң, он екі жаста жас бала Жиренше:
– Осы сөзді біреу болмаса, біреу білуші болар. Соны іздеп табамын,- деп, жаяу жалғыз елден-елді кезді дейді. Қаңғып келе жатып, бір қорғаны бар шаһарға келді дейді. Намаздыгерден төмен, намазшамнан жоғары даруазасынан кіріп келе жатса, даруазаның есігі темір, қаракөк ат мінген, дулыға, сауыт, шарайна, белдік киген, ер қаруы - бес қаруды асынып, найзасын жерге шаншып, біреу тұр екен. Даруазадан кірген-шыққан, бәрі сәлем беріп өтеді екен. Жиренше сәлем бермей, мойнын бұрмай, керек қылмай өте берді дейді. Сонда найзасын жерге тіреніп, ат үстінде шіреніп, ширатылып сөйлейді дейді:
– Сенен басқа осы даруазадан кірген-шыққан жан сәлем бермей өтпеуші еді. Сәлем неге бермей, мойныңды неге бұрмай барасың?- дейді.
– Біріміз атты, біріміз жаяу, сәлеміміз келісе ме?- дейді.
– Бұл шаһардың жөнін бұрын көріп-білмеген жан екенсің. Кел, артыма мінгес, біздікіне мейман бол,- дейді.
– Ер тоқымды аттың алдын бізге, артын сендерге құдай бұйрық қылған еді. «Ат иесі алдына мінеді», - деген сөз бар еді. Жұртыңды көрсет, жаяу-ақ барайын! - дейді.
Ол - атты, бұл - жаяу: үйіне ертіп келді, мейманханасына кіргізді. Өзі үйіне барып түсті. Мейманхана кірген кісі шыққысыз, жалғанның бейішіндей үй екен. Маржандай тізілген жаңа өспірім қыздар пар-парымен неше түрлі тамақ, қонақ жабдықтарын даярлап, тіке тұрып күтті. Ас жеп болған соң, қаракөк аттың үстіндегі мырза келіп:
– Қонағым, әңгіме айт!- дейді.
– Біріміз - бүтін, біріміз - жарты: әңгімеміз келісе ме?- дейді.
Отыра алмай ұялып, шығып кетті дейді. Сөйтсе, өзі қыз екен, сол шаһардың патшасының қызы екен. Атасынан рұқсат алған екен.
«Еркек киімін киініп, даруазаның алдында тұрып, келген-кеткенді сынаймын, сыныма келген жанға тиемін!» - деп. Жолаушы-жобаушының бәрі мұның әйел екенін білмей, иіліп, сәлем беріп өтеді екен. Жиренше көрген жерден атқа отырысынан әйел екенін біле қойып: «Біріміз - атты, біріміз - жаяу» дегені - «Біріміз - еркек, біріміз - ұрғашы, қалай сәлем берісеміз?» - дегені екен. Өзінің әйел екенін әбден танығанын: «Біріміз - бүтін, біріміз - жарты»,- деген сөзінен біліп, ұялып, тұра жөнелген себебі сол екен. Атасына кісі салдырды дейді: «Менен білімі асқан кісі кез келді. Мені осыған берсін!»- деп.
Атасы хош көріп, қабыл алып, жорға бие сойып, жоғарғы елді шақырып; ту бие сойып, төменгі елді шақырып; үлкен зор тамаша той қылып, қызын Жиренше шешенге некахлап қосты дейді.
Жиреншенің жақсы, аяулы, данышпан қатыны осы екен. Екеуі бір-біріне қосылып, құрмашаны сындырып, көңілдерін тындырып, ұйқылары ашылған соң, мауқы әбден басылған соң, Жиренше шешен:
– Мен қайтамын,- дейді.
– Қалыңдықсыз қайда қайтасыз? Әкемнің менен басқа ұлы да жоқ, қызы да жоқ. Әкем өлген соң, осы дәулетке кім ие болады? Енді не іздейсің? «Есіктен табылса, төрге озба»,-деген бар емес пе еді?- дейді.
– Жоқ, қайтатұғынымның мәнісі бар. Әз Жәнібек деген ханымыз қырық уәзіріне: «Өтірік пен шынның арасын айырыңдар!»- деп, қысым қылып еді. Соны солар таба алмай, қанша күнге мәулет алысып еді. Мен соны білуші болар ма екен деп, іздеп шыққан жұмысым сол еді. Үйден шыққанда, ойлап шыққан жұмысымды аяқтамай тұрып қалсам, бұқа қарап жүріп, жасауылға тұрғанның құтты өзі болғаным ғой. Онан соң менің адамшылығым болмайды ғой,- дейді.
Онда қалыңдығы айтты:
– Болмашы нәрсенің өзі керек қылып іздеушіге әлдеқандай қиындап кетеді екен-ау! «Өтірік пен шынның арасы бір-ақ тұтам жер емес пе? Бұрынғылар айтпаушы ма еді: «Өтіріктің түбі - бір-ақ тұтам»,- деп. Оның мәнісі: көзбен көрген шын емес пе, құлақпен естіген өтірік емес пе? Құлақ пен көздің арасы бір-ақ тұтам жер емес пе? Өтірік пен шынның айырмасы осы емес пе? «Көзбен көрген - анық, құлақ естіген - танық»- демеді ме? - дейді.
– Бәрекелді! Іздеген жоғым табылды. Енді мен мұны барып, Әз Жәнібекке есіттірмесем, қырық уәзірін жоқ жерде өлтіріп тастайды ғой. Солардың ажалына ара тұрсам, тіршілігімнен зор пайда тапқаным ғой! - деп,жүруге ыңғайланғанын білген соң, қыз атасына кісі салдырды:
– Жат жұрттыққа жаралған әйел, міне! Күйеуі ел-жұртына қайтамын дейді. Мені қалдырмасын, ұзатсын! - деп.
Атасы қызының айтқанын ізетті көріп, алтынмен аптап, күміспен күптеп, ұзатты дейді. Қырық уәзірін қосыпты. Қызымызды берген күйеудің жері қандай, суы қандай екен, алып барып салып, көріп келіңдер деп. Бұл ханның жұртынан былай ұзап шыққан соң, Жиренше шешен:
– Мен ілгері ұзап барып, ел-жұрттың аман-жаманын білейін,- деп, жалғыз жүріп кетіп, еліне келсе, Әз Жәнібек дәл сол күні қырық уәзірін жиып:
– Таптыңдар ма?! - деп сұрап, олар таба алмай, енді бәрін өлтіртейін деп тұрғанның үстіне тура келіп:
– Тақсыр,бұларды өлтірмейтұғын болсаңыз, керек қылған сөзіңізді айтып берейін!- деп, қалыңдығынан үйренген сөзді бастан аяқ түсіріп айтқан соң, хан риза (ырза) болып:
– Маған уәзір болуға сен лайық екенсің!- деп, өзінен соңғы бір деген бас уәзір сайлап, алтын жабдық арғымақ ат, қалы кілем, қара нар, қамқа тон - тоғыз қылып сый беріпті дейді.
– Тақсыр, ғырза!- дейді.
– Айт!- дейді.
– Мен сондай жат жұртқа барып, құдайдың бұйрығы болып,бір ханның қызын алып қайтып едім. Қырық уәзірін қосып еді: «Алып барып, салып қайтыңдар!» - деп. Олар жолда көшіп келе жатыр, мен сізді көрейін деп ұзап келіп едім. Не ойменен қосқанын кім біледі? Дослықпен қосқан болса, жолынан қалдырмайық. Дұшпандықпен қосқан болса, сыр алдырмайық. Соларды орта жолдан қайырып жіберсек екен!- деген соң, Әз Жәнібек хан мұнысын ұнатып, қырық уәзірін қосты:
– Қазынадан қырық ат, қырық шапан алып барып, мұның қонақтарын жөнелтісіп келіңдер!- деп.
Жиренше қырық уәзірмен алдынан барып, ханның берген ат, тон, тарту, таралғыларын оларға сый қылып, орта жолдан қайырып жіберген соң, олар да ырза болып, қайтысты дейді. «Бәрекелді, бала теңіне қосылған екен. Күйеуіміз ханның өзінен соңғы бір деген уәзірі екен. Түзде мынадай қылып жөнелтті, үйіне барсақ, мұнан да көп сый-құрмет көретұғын едік»,- десіп[ті]. Қайдан білсін: Жиреншенің екі кісі бас паналап отыратұғын үйі жоқ екенін, екі қанат ит арқаның кигіз түгіл бүтін шиі жоқ екенін?! Міне, жігіттер,бір ауыз сөздің түбін, төркінін білемін деп іздегендіктен, қалыңсыз бір ханның қызын алды. Өз ханының сатусыз, пұлсыз уәзірлігін алды. «Жігіттікте жаннан кеш те, іс қыл: өлесің, өлмесең, кісі боласың!»- деп, бұрынғының айтқаны - осы!
***
Әз Жәнібектің қырық уәзірі: «Жиреншенің қатыны сізге лайықты кісі екен. Дүниеде көрмеген әйеліміз екен!»- деп, ханға мақтап, өсіріп сөйлеп келді дейді. Жиреншені көре алмай күндегендіктен, ханмен арасын ащы қылуға, өздерін өлімнен алып қалғандығы ойда да жоқ. Бұрынғылардың айтқаны бар емес пе: «Жаманға жақсылық қылсаң, атыңды ерттеп даярлап қойып, сонан соң, жақсылық қыл, неге десең, жаманға қылған жақсылығың өзіңе үлкен залал болады. Пәледен басы босанып алған соң, сол жаман өзіңнің соңыңа түседі. Сонан қашып құтылу үшін күні бұрын күтін. Күтінбесең, ақыры бір күн көтіңнен шығар түтін!»- демеп пе еді? Әз Жәнібектің есі ауып,ойы бүлінді дейді. Сонда бір күн ханның қаз алатұғын лашын дейтұғын құсы қашты. Жанындағы жүрген жігіт-желең адасып қалып, айрылып қалды дейді. Бірнеше күн өткен соң естіді. Құс барып Жиреншенің үйінің төбесіне қонып, қатын ұстап алып, асырап, сақтап, түлетіп, желпінтіп қойған екен. Хан естіп, өзі барды дейді. Жиренше үйде жоқ екен. Қатын бүркеніп шығып,құсты алып берді дейді. Қараса: кұсқа жарастықты томаға тігіп кигізген екен, биялай тігіп, балақ бауын, ұзын бауын ұқсатып, жарастырып қойған екен. Бұрын томағаны, биялайды бұл жұртта көрген, білген жан жоқ екен. Жеңдерімен ұстап, уықтың бауын жұмсақ жүн ғой деп, кұстың аяғына соны жағып: ұшқанда, онысы бір құлаш болып шұбалып, аяғында жүреді екен. Хан тамаша қылып, құсына қарарын да білмеді, қатынға қарарын да білмеді. Аттан қисайып, ауып түсе жаздап барып оңалды.
– Біз бүгін осында қонармыз, реті келсе,- дейді.
– Тақсыр,үйде еркек жоғын өзіңіз көріп тұрсыз. Алда-жалда еркек жоқ та болса, қонамын десеңіз, біраз күнді араға салып, бір айналып келіңіз. Кір-мір болса жуып, қонақ жабдығын даярлайын. Және жігіт-желеңмен келмеңіз, көп қонақты күтуге мұршам келмейді, өз басыңыз ғана болмаса!- дейді.
Хан да:
– Жарайды!- деп: «Оңаша келіңіз» дегенінен дәмелі болып, көңілі өсіп қайта берді. Бірнеше күн өткен соң, хан келді. Қатын ұшып тұрып, алдынан шығып, қолтығынан сүйеп түсіріп, қолынан ұстап, үйге кіргізіп, бір дүниелігін жайнатып, ханның зығырланын қайнатып қойған екен. Көрпе жаюлы, төсек даяр салулы, шымылдық құрулы. Ханды отырғызып қойып, қатын тамақ жабдығына айланды. Хан жалғыз өзі отырып, оған-бұған көз салса, қатынның нәрсесінің бәрі кестелеулі. Кесте тіккенде: «Сен біреудің есігін қолмен қақсаң, өз есігіңді біреу аяғымен тебер!» - депті. Жастықта, көрпеде, шымылдықта, орамал, дастарқанда - бәрінде де кестемен тіккен осы сөз дейді. Хан бұл сөзге түсе де қоймай, түссе де, бой салмай, есі-дерті қатынның етегінде болып отыра берді дейді. Қатын палау басып, әр түрлі ыдысқа салып, алып келіп, ханның алдына қойды дейді. Хан бұрын палау жеп көрмеген болса керек.Әр ыдыста болған соң, басқа-басқа тамақ қой деп, әрқайсысынан бір алып татса керек. Бәрінің дәмі бірдей болған соң, таң-тамаша, қайран-асыр қалды дейді. Қатын айтты дейді:
– Тақсыр, ыдыстың басқалығы болмаса, бәрі бір тамақ дейді, - дейді.
Ханмен отырып, әзілі жарасқан соң:
– Тақсыр, сабын айныса, не түзейді?- дейді.
Хан:
– Май түзейді-дағы,- дейді.
– Май айныса, не түзейді екен?- дейді.
Хан:
– Тұз түзейді-дағы, - дейді.
– Халық айныса, не түзейді екен?
Хан:
– Халық айныса, хан түзейді-дағы,- дейді.
– Хан айныса, кім түзейді?- дейді.
Хан дәнеме дей алмады, ұялғаннан терледі дейді. Ләм-мим деп дәнеме айтуға шамасы келе алмады, қолындағы жүзігін қатынға сыйлап, түн ішінде қайтып кетіпті.
***
Бұл қатынның хикаясы ұшы жоқ ұзын, түбі жоқ терең, таусылмайды. Сонда да бір қысқарағын әңгіме қылып айтайық. Жиренше шешен бір күн бір жақтан келе жатса, бір бөтен көрмеген жұрттың кісісі кез болды. Мұрны біздей(бөздей), көзі тұздай, беті қырдай суық екен. Келемеждеп кету үшін:
– Ей, сен қай жұрттың сұмпайысың, көзің тұздай, мұрның біздей, бетің қырдай? - дейді.
Онда ол айтты:
– Көзім тұздай болса, тұзсыз астың дәмі бола ма? Мұрным біздей болса, бізбен тігіп, дүние жұмыстың бәрін бітіреді. Бетім қырдай болса, қырға шықса, кімнің көңілі көтерілмейді? Бар тауып айтқан сөзің осы болса, адырам қалайын!- деп, аузын осыртып, өте берді дейді.
Жиренше дәнеме дей алмай, ұялып қалды. Түсі жап-жаман болып, үйіне кіріп келді. Қатыны ұшып тұра келіп, күйеуін шешіндіріп:
– Шешен, немене біреудің тілі тиді ме? Біреудің үні тиді ме? Түсіңіз неменеден қашып келді?- дейді.
Шешен көргенін, естігенін, өзінің не дегенін, онда оның не дегенін,- бәрін айтты. Қатын айтты:
– Уай, ол орыстың жансызы екен, өзі әйел екен. «Тұзсыз астың дәмі бола ма?»- дегені -«Әйелсіз еркектің күні бар ма?!»- дегені. «Біз біткен дүниені бітіреді» дегені - «Ұрғашы жұмыстың бәрін орнына келтіреді»,- дегені. «Қырға шықса, кімнің көңілі көтерілмейді» дегені - «Әйелдің үстіне шыққан кісінің қыр басына шыққан есепті көңілі көтеріледі»,-дегені. Аузын осыртқаны: «Еркектің қайраты қолында, әйелдікі аузында болады!» -дегені. Бар қылған қайраты сол болғаны. Осы күні Әз Жәнібек ханыңызға барып, аузын ашырмай, екі аяғын бір етікке тыққандай, заманын бір уыс қылып отырған шығар. Жылдам бара гөр! Орыстың әйелі штан кимейді деген. Кіріп барған жерден: «Манағыдан отырмысың, көтіңді ашайын ба?» - де. Сасқанынан сөзге келмей, ұшып тұра келер дейді. Жиренше шешен Әз Жәнібектің ордасына кіріп барса, қатынының айтқанындай: ханды сөзден ұтып, апшысын қуырып, замананы бір уыс қылып отыр екен. Есіктен кіріп барғанда, шешенге жалт қарағанда:
– Манағымысың, әлі мұнда отыр ма едің, көтіңді ашайын ба? - дегенде, ұшып тұра келді дейді.
– Бұл жұрттың ақылы ханда екен. Хан ақылы қарашасында екен. Қарашының ақылы қатынында екен. Болмас, болмас!- деп, артына қарауға мұршасы болмай, жүре берді дейді.
Бұ жалған дүниеде мұндай данышпан қатын Жиреншеден басқаның қолына көп түсе қойған жоқ шығар. «Ердің атын қатын шығарады» - деген қатындар осы.
***
Жиренше өзі бір жаққа жолаушы кеткенде, осы қатыны өліпті. Сонда Жиренше әуелі ханға келіп жолығып отырғанда, хан есіттіргенде, былайша есіттіріпті:
– Әкесі өлсе, қайтеді, шешенім?!- депті.
– Асқар тауы құлағаны есепті-дағы,- депті.
– Анасы өлсе, қайтеді, шешенім?!- депті.
– Ағар бұлағы суалған есепті-дағы,- депті.
– Ағасы өлсе, қайтеді, шешенім?!- депті.
– Оң қанаты қайырылған есепті-дағы,- депті.
– Інісі өлсе, қайтеді, шешенім?- депті.
– Сол қанаты майырылған есепті-дағы,- депті.
– Апа-қарындасы өлсе, қайтеді, шешенім?!- депті.
– Ұзын өрісі қысқарған есепті-дағы,- депті.
– Қатыны өлсе, қайтеді, шешенім?!- дегенде,
Жиренше шешен қамшысын екі бүктеп, шарт жүгініп, қамшысына сүйеніп отыр екен, қамшысының сабы шарт етіп үзіліп кетті дейді.
– Уай, менің қатыным өлген екен ғой!- депті.
«Қатын өлді, қамшының сабы сынды»,- деген сонан қалған екен. Егер қамшысы сынып кетпегенде, «Қатыны өлсе, халманы бұзылды-дағы», - дейін деп отыр екен.
***
Мұнан соң бір нашардың қызын алған, оны да сынап алған. Әкесі мен шешесі тіленшілік қылатұғын қара қасқа кедей екен. «Қара қасқа» демектің мәнісі - маңдайында дүниеліктен дәнеме жоқ дегенге келеді.
Соның он екі жасар жалғыз қызы бар екен. Қыз үйінде жалғыз отырғанда:
– Әке-шешең қайда кетті? - дегенде,
– Алақандай бетін жұдырықтай нанға сатқалы кетті, - дейді.
– Жуырда келе ме? - дейді.
– Қайдан келсін! «Толмасты толтырамын, тоймасты тойғызамын, тірі болып кіріп, өлі болып шығамын?!- деп кетті, - дейді.
– Жуырда толмайтын алып кеткен ыдыстары үлкен бе еді? - дейді.
– Жоқ, ағатай! Екеу ара үш ыдыстары бар еді. Бірі тырнақтың көлеміндей, бірі шұрқылтайдың ұясындай. Бірінің жергілік те түбі жоқ еді,- дейді.
«Тырнақтың көлеміндей»,- деп, көздерін айтқан екен. Көз өмірінде қанша нәрсені көрсе де, көруге тоя ма? Бір топырақтан басқаға тола ма? «Шұрқылтайдың ұясындай»,- деп, жұтқын тамақты айтқан екен. «Түбі жоқ»,- деп, жергілік те қанағат жоқтығын айтқан екен.
– Әке-шешең жуырда келмейтұғын болса, үш ауыз сөз сұрайын: ауырда не ауыр, қаттыда не қатты, тәттіде не тәтті?- дейді.
Онда қыз айтты:
– Ауырда - жылқы ауыр, қаттыда - кәріпшілік (ғаріпшілік) қатты, тәттіде - ерлі-байлы кісінің татулығы тәтті, - дейді.
– Жылқының ауырын қайдан білдің?- дейді.
– Ханның жүз қаралы түйесі біздің үйдің сыртынан өріске қарай жайылуға шығады. Жалғызының тықыры естілмейді. Кешке таман қысырдың тайымен бір бала жиғанда, желіп шапқандағы дүбірі жер жарып жібергендей естіледі. Жылқы ауыр-ау деп сонан ойлаймын,- дейді.
– Қаттыда кәріпшіліктің қатты екенін қайдан білесің?- дейді.
– Әкем мен шешем кешке таман үйге келгенде, арта алмай, тарта алмай, қойны-қонышы олжаға толып, өздері әбден көңілдегілеріндей болып келеді. Сонда да масайрап қуанып, бір жарқылдап күлмейді. «Кісіден тіленіп барғаның құрысын, бүйтіп дүние жиып алғаның құрысын!»- деп, -Ууе! - дегенде, жүрегі қарс айрылып, еңірегенде, етегі толады». «Кәріпшілік, шіркін, қатты екен-ау» - деп, сонан ойлаймын.
– Тәттіде - ерлі-байлы кісінің татулығы тәтті екенін қайдан білесің?- дейді.
– Әкем мен шешем төсекке жатқанда, екеуі мені ортасына алып жатады. Ертең тұра келгенде, мен бір жақтан тұра келемін, екеуі бір жақтан тұра келеді. Ерлі-байлы кісінің арасының тәтті екендігін сол жерден ойлаймын, - дейді.
Ақырында осы қызды Жиренше және алды. Не қылса да, «ат мінсе, ауынан» - деп, қатынға қарағанда, Жиренше бақытты кісі болды. Сұлуға құмар болғанда, Әз Жәнібек құмар болды. Оның өлімі ұрғашының сұлулығынан болды.
ЖИРЕНШЕ ШЕШЕН
(ЕКІНШІ НҰСҚА)
– Жоқ, қайтатұғынымның мәнісі бар. Әз Жәнібек деген ханымыз қырық жігітіне: «Өтірік пен шынның арасын айырып беріңдер!» - деп, қысым қылып:
– Таба алмасаңдар, басыңды аламын!- деп, солар соны таба алмай, қанша күн мәулет алып: «Біреу болмаса, біреу білер!»- деп, мен соны іздеп шығып едім!- дейді.
Сонда қыз айтты:
– Іздесең, не болса, сол сөз бола береді екен!- дейді. - Боққарын жасық ұлға тұрғаным болмай ма?- дейді.
– Сонан соң менің тіршілігімнен пайда болмайды ғой!- дейді.
Сонда қалыңдығы айтты:
– Болымсыз нәрсе іздеушіге әлдеқандай болад!- деген. «Өтірік пен шын арасы бір-ақ тұтам жер» емес пе? Оның мәнісі: көзбен көрген рас, құлақпен естіген өтірік емес пе? Құлақ пен көз арасы бір-ақ тұтам емес пе? Өтірік, шын айырмасы осы - дейді. «Көзбен көрген - анық, құлақ естіген - танық» емес пе?
– Бәрекелді! Іздеген жоғым табылды. Енді мен барып, Әз Жәнібек ханға мұны естірмесем болмайды, қырық жігітті текке өлтіріп тастайды ғой. Солардың ажалына ара түссем, тірліктен зор пайда тапсам керек!- деп, жүруге ыңғайланғанын, қайтатынын білген соң, қыз атасына кісі салдырды:
– Алла тағала бізді жат жұрттыққа жаратқан. Мына күйеу қайтамын дейді. Енді атам мені сонан қалдырмасын,- деп.
Атасы естіген соң, «Қызының ері қалыбын қыламын!» - деп, алтынмен аптап, күміспен күптеп, қырық қара нарға қазына артып, күң, құл жұмсап:
– Елін, бәрін көріп біліңдер!- деп, қырық жігіт қосып,- Алып барып салыңдар!- деп, жөнелтті, - дейді.
Сонан сонша күн жол жүріп, Жиренше келе жатқан кісілерінен озамын деп, рұқсат алып жөнеледі.Сонан жүргеннен жүріп, озып келсе, дәл сол күні елін жиып, қырық жігітті:
– Таптыңдар ма?- деп, бір-бірлеп тексеріп жатқан үстіне кез келіпті. Қырық жігіттің бірде-бірі таба алмай: «Енді өлеміз!»- деп, жылап тұрған үстіне жетіп келіп:
– Ассалаумағалейкум, хан ие, дат!- деді.
– Арызыңа рұқсат!- дегендегі Жиренше сөзі:
– Иә, тақсыр, қырық жігітіңізді, басқа кісі тапсам, өлімнен құтқарасыз ба? Өздері таба алмаса,өлім бұйырасыз ба?- дегенде, сонда хан жарлығын есіттірді:
– Осы жиылған жамағат, кімде-кім айтса да, өлім жоқ!- деді. Сонда Жиренше сөйледі:
– Құлақпен естіген өтірік емес пе? Көзбен көрген рас емес пе?! Екеуінің арасы бір-ақ тұтам жер емес пе?- дейді.
Сонда жұртын тарқатып, қырық жігітті өлімнен босатып, Жиреншеге - тапқанына риза болып, сый беріп:- Қырық уәзірінің бас уәзірі, менен соңғы сен бол!- дейді.
Алтыннан ер тоқым, қара нар,қалы кілем және басына тәж, беліне кемер (кәмір) белбеу буындырды дейді.Болған соң:
– Тақсыр, арызым бар!- дейді.
Хан:
– Айт!- дейді.
– Мен бір жат жұртқа барып, Құдайдың бұйрығы болып, бір хан қызын алып қайттым. Хан жұртын жиып, қызын бізге ұзатты: Күңді, құл мен қырық жігітімен. Қырық жігітті: «Ел-жұртын, жер-суын» көріп, біл!- деп. - Сондай жайымыз, не айтасыз?- дейді.
Сонда хан қырық уәзірді шақырып алып айтты:
– Сіздер қазынаға барыңдар!- дейді,- Мына Жиреншенің жұмысына жәрдем қылып қазынадан қырық ат, қырық шапан алып, алдынан барып мұнда келтірмей, сыйытын беріп қайырыңдар!- дейді. - Айтқан соң қырық ат, қырық шапанын алып, алдынан шығып киітісін беріп, жолдан қайыр! - дейді.
Олар тартуларын алған соң,сыйын көрген соң:
– Бәрекелді, ханымыздың қызы өз теңіне қосылған екен. Күйеуіміз ханның өзінен соңғы уәзірі екен!- дейді.
Қайдан білсін, Жиренше басына тігер үйінің жоғын, екі қанат күркенің шиі жоғын. Қалай кісімен таласпан дегенменен жігітлер бір ауыз сөз түйінін шешкеннен, Алла тағала қанша дәрежеге жеткізді де. «Жер таны желіп жүріп», «Жаныңнан кеш те, іс қыл,// Өлсең, өлесің; өлмесең, кісі боларсың!» - дейді. Бұрынғының айтқаны осы дейді.
Әз Жәнібектің қырық уәзірі:
– Жиреншенің қатыны сізге лайықты кісі екен!- дейді,- Дүниеде көрмеген әйеліміз екен!-дейді. Ханға мақтады, Жиреншені көре алмай күндеді дейді. Өздерін өлімнен айырып алғаны ойында жоқ.
Бұрынғылар айтқан екен: «Жаманға жақсылық қылсаң, атыңды ерттеп, даярлап қойып қыл!»- деген. - Сонан соң қыл! - дейді.- Өзіңе нұқсан залал болады екен. Өлімнен басын босатқан соң, сонда оза түсіп (ұнатысып): «Жаманнан күні бұрын күтінбесең, ақыр бір күн шығар көтіңнен» - демеп пе еді!
Естіген соң, Әз Жәнібектің есі өлді, ойын бөлді дейді. Сонан соң бір күн қаз алатын лашыны бар екен. Соны қазға салып, сол құсы қашып, таба алмай қанша қарап, үйіне келіп қапаланып жатты дейді. Арада бір күн өткен соң, хабар естиді дейді:
– Сіздің құсыңыз Жиреншенің үйінің үстінде отыр!- дегенін естиді.
Қатын ұстап алып, көрсе, аяғында он үзбе басы, баланың басы.
Басына томаға... құсты түрлендіріп қойды да, Әз Жәнібек хан естіп, хан қалыбымен баяғы сөз есінде болып, арғымағын ерттетіп, тәж кемерін буынып,патшалық салтанатымен Жиреншенің үйіне [келді]. Сонда қатын үйінен шығып, ханның атының басын ұстап, қолтығынан сүйеп түсіріп, атты байлап, үйіне кіргізді дейді. Отырған соң, кұсты қолына алып көрсе, басында томаға, аяғында балақ бау тағып, бұрынғы жұмсақ қып, уықтың ала бауын тағып, құлаштай жібімен салады екен. Томаға ондай нәрселерді білмейді екен. Аяғын құсқа жібергенде, сонымен жібереді екен. Құс алғанда, сонымен алып, аяғына шырматылып оралып жүреді екен. Құсты көрген соң, құсқа қарауын, ой, ғам қатынға қарауын білмей отыр дейді. Және қолға қолымен бірдей, тұяғы өтпейтін құлынның жүн терісінен биялай тігіп,қолмен бірдей қылып, балақбау, томаға, биалай - бұлардан еш нәрсе білмейді екен. Салпаңмен шалып жүреді екен. Бұларды көріп, қолға тиіп, есі ауып отырды дейді:
– Тақсыр,үйде кісі жоқ: «Қонақ бол!» - деуге, өзіңіз білесіз.
Хан үндемеді, қатын біліп:
– Біраз күннен соң келіп, біздікіне өзіңіз оңаша келіп, қонақ болыңыз!- дейді.
Сонда хан:
– Жарайды!- дейді.
– Біз оған шейін қонақ жабдығын даярлап, соған шейін әзірленіп тұрайық!- дейді.- Және жігіт-желеңмен келмеңіз, көп қонақ күтуге жайымыз болмайды дейді. Өз басыңыз болса, жарар, - деп.
«Жалғыз кел» дегенінен үмітлі болып, көңілі өсіп, қайта берді.
Бірнеше күн өткен соң, хан Жиреншенікіне қонаққа келді. Келгенін білді де, қатын үйден шығып, қолтығынан көтеріп түсірді де, үйіне кіргізді дейді. Бар дүниесін жайнатып қойған екен, ханның зығырларын қайнатып қойған екен. Көрпе жаюлы, төсек салулы даяр, шымылдық құрулы. Ханды отырғызып, тамақ жабдығын қылып, хан жалғыз отырып, оған-бұған көз салса, қатынның жабдығы бәрінде: кесте, жастық, көрпе, орамал, дастарқан, шымылдық, кесе, есік[те]: «Қолмен қақсаң, ұрасың да, біреу аяғыменен тебер деген. Бәрі де сынмен тіккен кесте!»- дейді.
Хан бұл сөзге түссе де, айтпаса да, етегінде болып көңілі отыра берді дейді.
Қатын палау басып, әр түрлі ыдысқа салып алып келіп, ханның алдына қойды да, дастарқанын жайып, хан бұрын палау жеген жоқ екен. Әр ыдыста болған асты: «Басқа-басқа тамақ қой»,- деп ойлайды.
Әр ыдысқа салып, ханның алдына қойды да, сонда әрқайсысынан бір-бір татса, ләззат бір. «Бұ қалай?»- хан тамаша қылды, айран (хайран)-асыр (асар) қалды.
Қатын айтты:
– Тақсыр, ыдыстың басқалығы болмаса, бәрі бір тамақ,- деді қатын. Әзілі жарасқан соң сөз сөйледі:
– Тақсыр, сабын айныса, кім түзейді?- дейді.
– Хан айтты:
– Май түзейді - деді.
– Екінші сөз: халық айныса, кім түзейді? - дейді.
– Хан түзейді - дейді.
– Үшінші сөз: хан айныса, кім түзейді?- дейді.
Хан дәнеме дей алмай, ұялғаннан, қолындағы жүзігін, терлеп-терлеп қолындағы алтын жүзікті қатын қолына салып,үйіне қайтты дейді де, «Қатын хикаясы - осы»- дейді.
***
Сонан бұлай бұл қатынның бір әңгімесін баян қылайық, қысқарағын айтқанмен таусылмайды дейді.
Бір күні Жиренше бір жақтан келе жатса, бір жаяу адам кез болды. Түріне қараса, мұрны біздей, көзі тұздай, беті қырдай сойқа (сұйық) екен. Келемеждеп кету үшін:
– Ай, сен қай жұрттың сұмпайысысың? Шыныңды айт! - дейді. Сонда Жиренше әлгі адамға айтты: - Мұрның біздей, көзің тұздай, бетің қырдай болып, қайда барасың?- дейді.
Сонда әлгі адам айтқан сөзі:
– Көзім тұздай болса, тұзсыз астың дәмі кірмейді де; мұрным біздей болса, бізсіз іс біте ме?Бетім қырдай болса,қырға шықпай, адамның көңілі көтеріле ме? - дейді.Бар айтқан сөз[ің] осы болса, адырам қалайын!- деп, аузын осыртып, жүре берді.
Жиренше дәнеме дей алмай, ұялып қалды. Үйіне келді. Қатыны ұшып тұра келіп, киімін шешіп:
– Шешен, неменеге ренжіп тұрсыз? Біреудің тілі тиді ме? Түсіңіз неге қашып тұр?- деді.
[Шешен] көргенін, естігенін, білгенін - бәрін бәйбішесіне тамам қып айтты дейді.-Ақырында айран-асыр қып, жөнеле берді,- дейді.
– Уай, ол орыстың жансызы екен де, өзі әйел екен! - дейді.- Әлгі адам,- дейді, - бәрін тамам айтты. Айтқанын бәрін... «Тұзсыз астың дәмі бола ма?» дегені - «Еркексіз ұрғашының күні бола ма?» дегені:«Жұмысын біз бітіреміз!» дегені. «Қырға шықса, көңілі көтеріледі» дегені - «Ұрғашының үстіне шыққан қыр басына шыққанмен бара-бар» -дегені. Ернін уасырғаны әйелсіз дәнеме бітпейді! - дейді. Аузын осыртқаны - еркектің қайраты - қолында, ұрғашының қайраты аузында дегені екен. Ұрғашының бар қылғаны сол!- дейді. - Әз Жәнібек ханымызға тез барыңыз! Екі аяғын бір етікке тығып, аузын аштырмай, аяғын бастырмай отырған шығар. Жылдам бара гөр!
Әз Жәнібектің ордасына кіріп барса, қатыны айтқандай, ханды сөзден ұтып, апшысын қуырып, заманасын бір уыс қылып отыр екен. Есіктен кіріп барғанда, шешеннің бетіне жалт етіп қарады. Сонда Жиренше сөзі:
– Манағымысың, әлі мұнда отыр ма едің,мен сенің көтіңді ашайын!- деп ұмтылды.
– Қатынның айтқаны:
– Дүниеде хан ақылы қарашасында екен. Қарашаның ақылы қатында екен. Болмас, болмас! - деп, артына қарауға мұршасы болмай, жүре берді дейді.
Бұл жалған дүниеде мұндай данышпан қатын Жиреншеден басқаға кез болған жоқ шығар. «Ердің атын қатын шығарады»- деген қатындар осы.
***
Жиренше өзі бір жаққа жолаушы кетсе, өзі жоқта [қатыны] өліпті. Әуелі ханға келіп, сәлем беріп жолығады екен. Келіп отырғанда, хан есіттіргені былайша дейді:
– Уа, шешенім, атасы өлсе, қайтеді екен?!- депті.
– Асқар тауы құлағаны есепті-дағы,- депті.
– Анасы өлсе, қайтеді екен, шешенім?!
– Ағар бұлағы құрыған есепті-дағы,- депті.
– Ағасы өлсе, қайтеді екен, шешенім?!
– Оң қанатың қайрылған есепті-дағы,- депті.
– Інісі өлсе, қайтеді, шешенім?!- депті.
– Сол қанаты майырылған есепті-дағы,- депті.
– Апа-қарындасы өлсе, қайтеді, шешенім?!
– Ұзын өрісі, кең тұсауы құрыған есепті десейші!- депті.
– Қатыны өлсе, қайтеді, шешенім?!- дегенде, Жиренше қамшысын бүктеп, қамшысына сүйеніп отыр екен. Қамшының сабы шарт етіп, екі үзіліп кетті дейді.
– Уай, менің қатыным өлген екен!- дейді. «Қатын өлді, қамшының сабы сынды»- деген сөз сол екен дейді. Егер қамшы сабы сынбаса: «Қатын өлді, қалың бөз өлді, -дейді екен»-дейді.
Жақсы қатын өлген соң, екінші қатын хикаясы тырұр.
Мұнан соң бір нашардың қызын сынап алған екен дейді. Әкесі мен шешесі тіленшілік қылады екен, «қара қасқа» дейді екен дейді. Оның мәнісі үйінде дүниеліктен дәнеме жоқ екен дейді. Он екі жасар жалғыз қызы бар екен дейді.
Қыз үйінде жалғыз отырғанда, Жиренше үйіне кіріп келді:
– Әке-шешең қайда?- дегенде,
– Толмасты толтырамын, тоймасты тойғызамын,- деп кетті дейді. - Алақандай бетін, жұдырықтай нанға сатқалы кетті,- дейді.
– Кәзір келе ме? - дейді.
– «Тірі болып кіріп, өлі болып шығамын!» - деп кетті дейді.
Сонда шешен:
– Алып кеткен ыдысы не?- дейді. - Үлкен бе?- дейді.
– Екеу ара үш ыдыстары бар, - дейді. - Бірі тырнақтың көлеміндей, бірі шұрқылтайдың ұясындай. Бірінің жергілікті түбі жоқ,- дейді.
«Тырнақтың көлеміндей», - деп, көздерін айтқан екен. Көзіміз қанша нәрсе көрсе де, тоймайды, - дейді, - топырақтан басқаға тола ма? «Шұрқылтайдың ұясындай», -деп,[жұтқын] тамақты айтқан екен.[«Түбі жоқ» - деп] жергілікте қанағаты жоқтығын айтқаны дейді.
– Әке-шешең жуырда келмесе, үш ауыз сөз сұраймын: ауырда не ауыр, қаттыда не қатты, тәттіде не тәтті? - дегенде, қыздың айтқаны:
– Ауырда - жылқы ауыр, - дейді.
– Оны қайдан білесің? - дейді.
– Оны білгенім: ханның жүз қаралы түйесі бәрі де осы күркемізді басып өреді: таңертең дыбысы білінбейді. Кешке таман болғанда,бір бала: «Түйе жиямын» - деп, бір тайға мініп жөнеледі. Жер дүңкілдейді. Оны сонан білемін, - дейді.
– Екінші, сөз - қатты, кәріпшілік қатты екенін қайдан білесің?- дейді
– Әкем мен шешем келгенде, қойны-қонышын толтырып арқалап, тарта алмай келеді. Сонда мажырап бір ойнап, күліп отырмайды. - Жүрген, тұрғанымыз құрысыншы! - дейді.-Тіленгеніміз құрысын!- деп, «уһ!»- дегенде жүрегі қақ жарылып, аһ ұрады. Кәріпшілік қатты екенін сонан білемін! - дейді.
– Ерлі-байлы кісінің татулығы тәтті екенін қайдан білесің?- дейді.
– Әкем менен шешем кешке таман: «Аһи, хош!» - деп келгенде, ортасына жатамын. Ертең тұра келгенде, мен бір жақтан тұрамын, екеуі бір жақтан тұрады. - Мен оны байқап білемін, - дейді. - Ерлі-байлы кісінің тәтті екенін содан білемін. - «Ат мінсе, өзіне (орнына) тартар» деген рас-ты екен! - дейді.
Ойлаймын, осы қызды сынап, ақырында сынына келген соң,. Жиренше алған екен.
Әз Жәнібекке қараған елінде Жиреншеден әйелге бақытлы жан болмаса керек. Оның ханының құмарлығындай жан болмаса керек. Сұлуға Алла тағала оған хан екен деп сұлуды несіп қылмады дейді. Әз Жәнібектің өлімі ұрғашының сұлулығынан болды дейді.
