Змітрок Бядуля

Анчар

Мне было тады дзесяць год. За дзве зімы вучобы ў нашай царкоўнапрыходскай школе я налаўчыўся чытаць. Я гэтаму вельмі радаваўся. Толькі разам з радасцю з'явілася бяда. Не меў чаго чытаць, не было кніг. Колькі ні прасіў у бацькі — ён усё аднекваўся:

— Няма грошай, сынку! Дай Бог, каб хоць хлеб быў, а то яшчэ кнігі...

I сапраўды, хлеба мы заўсёды мелі ўволю толькі да новага года. Пасля мы налягалі на бульбу і зацірку, а вясной — на шчаўе...

Але я да таго адчуваў голад на друкаванае слова, што краў у бацькі нават газеціну, якую ён хаваў на закруткі цыгарак разам з тытуном. Я сотні разоў чытаў этыкеткі на разбітых шкаліках ля ганка манаполькі: «Казенная впнная лавка». На пачках тытуну перачытваў: «Бакун. Табачная фабрнка. Харлнт. Город Мннск». Іншай літаратуры не было.

Аднаго разу я меў першае вялікае шчасце ў маім гаротным жыцці. За тое, што я дапамог выносіць з манаполькі на воз пустыя бутэлькі, манаполынчык падарыў мне кніжку Пушкіна. Яна была вельмі патрапаная, без першых і апошніх лісткоў, але даволі тоўстая. 3 радасці я ног пад сабой не чуў — імчаўся дахаты, нібы на крыллях. Я марыў аб тым, што прыйду дадому, вазьму пук лучыны. Меншая сястрычка, Ганка будзе мне свяціць, а я — чытаць ды чытаць...

Быў зімовы адвячорак. Круціла мяцеліца. Ля платоў ляжалі вялізныя гурбы снегу. Я бег дахаты і па дарозе перагортваў кніжку — шукаў малюнкаў, «чалавечкаў», «птушачак», да чаго быў вялікі ахвотнік. Знайшоў на адной са старонак кучаравую галаву юнака, якая ўрэзалася ў маёй памяці на ўсё жыццё.

Радасць мая расла з кожным крокам. Я ўжо блізка ля хаты. Зараз буду чытаць... Спыніўся каля самых дзвярэй. ІПто гэта?

3 хаты чую галашэнне маці, тоненькі жаласлівы плач сястры і людскую гамонку. Спалохана адчыніў дзверы. На мяне ніхто не звярнуў увагі. Маёй ранейшай радасці як не было. Я застыў ад страху. Мяне сустрэла першае вялікае няшчасце ў маім жыцці. На лаве пад абразамі ляжыць мой бацька — жоўты, як воск, з заплюшчанымі вачыма. Да мяне падышла з плачам васьмігадовая сястрычка:

— Лявонка... Татку дрэва ў лесе забіла...

Худы, востры падбародак яе дрыжэў. Тоненькімі пальчыкамі яна ўрэпілася ў валасы, як мая маці, і

пачала за ёю паўтараць нараспеў жаласлівыя словы галашэння.

Колькі дзён таму назад мой бацька і дзядзька Язэп наняліся ў пана з суседняга маёнтка зваліць у гаі пару дзесяткаў дубоў і парэзаць на кароткія калодкі для клёпак. У маёнтку быў бровар, патрэбна было шмат бочак.

Ужо пры мне дзядзька Язэп у дзесяты раз апавядаў, як здарылася няшчасце, як стагодні дуб паддаўся пад пілой, як пачаў з крэктам хіліцца ўбок і як ён, дзядзька Язэп, крыкнуў майму бацьку: «уцякай! — уцякай!» і як дрэва ўдарыла бацьку па спіне, і ён нават ні разу не крыкнуў...

Маці ў дзесяты раз гаварыла, галасіла і плакала ўсё аб адным: яна дакарала нябожчыка, што пакінуў без пары яе, бедную ўдаву, і дзетак-сіротак, якім прыйдзецца цяпер сшыць торбы ды пайсці пад чужыя вокны хлеба прасіць.

Я стаяў, нібы аглушаны доўбняй, пакуль разышліся гутарлівыя і спачуваючыя суседзі і суседкі. Мы засталіся адны. Я не мог усё ж такі ўстрымацца, каб не памацаць за пазухай кніжку Пушкіна. Суседка прынесла доўгую тонкую васковую свечку. Маці запаліла свечку і паставіла ля бацькі. Пры маёй памяці наша хатка ўпершыню асвятлілася не лучынай... Гэта было для мяне даволі цікавым з'явішчам.

— Схадзі, сірацінка, пакліч Сымона-кантычніка, няхай над нябожчыкам святыя словы чытае.

Так загадала мне маці, плачучы. Новая годнасць, — сіраціна, над ад зеная маткай,—сціснуламне горла. 3 маіх вачэй ліліся ручаі слёз. Але справа не ў маіх слязах — патрэбен Сымон-кантычнік.

Ён быў адзіным пісьменным чалавекам у ваколіцы, які чытаў Псалтыр пры нябожчыках. Я добра ведаў яго, акуляры, якія ён насоўваў на тоўсты сіняваты нос, прымацоўваючы ніткамі замест аглабелец.

Схіліўшы крыху набок галаву, Сымон-кантычнік правым — зрачым — вокам утыкаўся ў тоўсты замызганы Псалтыр і гугнявіў нараспеў незразумелыя царкоўнаславянскія словы.

Я пазваў Сымона-кантычніка.

Ён чытаў усю ноч Псалтыр. Назаўтра пахавалі бацьку. На хаўтуры аддалі апошнія рублі: трэба было заплаціць папу, трэба было пачаставаць суседзяў гарэлкай і закускай, каб бацьку ўспаміналі добрым словам. У хаце, апрача некалькіх асмін бульбы, нічога не засталося.

— Што ж нам цяпер рабіць? — бедавала нешчаслівая маці.— Як жыць будзем?

Суседзі нараілі: мяне аддаць у пастухі, а Ганку — за няньку. Маці возьме нашыя заробкі ў хату, будзе хадзіць на падзённую работу — і жыццё пойдзе як па масле... Ужо знайшліся ахвотнікі, што хацелі забраць нас зараз жа з роднай хаткі... Маці адпрасілася:

— Няхай пабудуць у мяне да вясны... Яны ж такія дробненькія... Няхай з роднай маткай пажывуць мае маленькія сірацінкі.

I вось дзень у дзень маці аплаквала бацьку, сябе — удаву горкую, і нас — маленькіх наймітаў...

Матчын несупынны лямант так выбіў мяне з каляі, што я спачатку зусім забыўся пра кніжку Пушкіна. Была тады вельмі халодная зіма. На двары стагнала і плакала мяцеліца. Дробныя акенцы былі залеплены звонку сіняватым снегам. У коміне пераліваліся на розныя лады працяглыя тонкія посвісты. Мне здавалася, што сама зіма плача аб нашай гаротнай долі. Я — будучы пастух — адразу нібы пастарэў на некалькі год, не гуляў са сваімі равеснікамі, а ўсё сядзеў у хаце і думаў, думаў... I стала мне да таго нудна і цяжка, аж я не ведаў, што з сабою рабіць. Аднаго разу ўвечары я ўспомніў пра Пушкіна. Я запаліў лучыну, дастаў кніжку, прысеў і разгарнуў яе.

Якраз трапіўся мне верш «Зпмннй вечер». Я пачаў чытаць няўпэўнена, па складах:

Буря мгло-о-ю не-бо кро-о-ет, Снеж-ны-е кру-тя; То, как зверь, о-на за-во-ет, То за-пла-чет, как дн-тя.

Маці і Ганка сталі побач і пільна прыслухоўваліся. Іх заваражыла рытміка, рыфмы. Маці ціха ўсхліпвала, а ў Ганкі зусім высахлі слёзы. Верш гарманіраваў з пагодай, з настроем. 3 кожным новым радком маці ўсё болын уважліва слухала, усё спакойней знімала з лучыны нагар і выцірала з вачэй слёзы, якія ўсё набягалі, нібы з вечнай крыніцы.

3 кожным новым радком я чытаў усё больш лёгка і плаўна.  Пушкінскія словы навявалі на маці лагодны смутак. Нячутнымі крокамі да яе сэрца падкрадвалася прымірэнне з «доляй». Маці пазірала на мяне — на старэйшага ў сям'і, на будучага гаспадара — з ціхай гордасцю: гэта ж не жарты, сын ужо чытае. Я зірнуў на яе і зразумеў яе думкі: «Можа, не прыйдзецца яму з сякерай у лесе зарабляць на хлеб. Ён вырасце разумнейшым за бацьку... Бач, як чытае...»

Я крыху спыніўся і давай перагортваць лісткі, каб для сваёй уласнай цікавасці загалоўкі чытаць шэптам. 

— Чытай яшчэ,— папрасіла маці такім ласкавым і літасцівым голасам, ад якога рукі ў мяне дрыгнулі.

Я натрапіў позіркам на слова «Анчар». Я прачытаў яго ўслых, і маці паўтарыла за мною шэптам гэтае незразумелае слова — «анчар».

Звыкшыся крыху са шрыфтам, ячытаў новы верш лепш, чым першы. Маці пачала таксама пільней прыслухоўвацца. Калі я прачытаў: «Лншь внхорь черный на древо смертн набелшт», у маці затрапяталіся расніцы. За мной яна шаптала ўвесь верш і бадай у поўны голас гаварыла разам са мною вось гэту страфу:

Пршгес н ослабел н лег Под сводом шалаша на лыкн, Н умер бедный раб у ног Непобеднмого владыкн.

Праз сваё вялікае гора маці адчула сэрцам змеет гэтага верша, у якім смерць бацькі была так выразна растлумачана. На худым твары маці заззялі но-вай свядомасцю яе бліскучыя сінія вочы. Яна растлумачыла мне верш Пушкіна вельмі арыгінальна: анчар — дуб, з якога робяць бочкі для гарэлкі, яд — гарэлка, князь — наш пан, а раб — забіты бацька.

Заспакоены пры першым вершы позірк маці загарэўся гневам. Вочы сталі сухія. Яна ў вялікім абурэнні пачала праклінаць нашага пана ды іншых паноў. Усё ліха, казала яна, ад іх ідзе.

Гэта было ў 1904 годзе. Праз паўтара года парабкі пана падпалілі маёнтак. Палалі будынкі на гумне, агонь пераскочыў на бровар. Са страшнымі выбухамі агнёвае мора з бровара захлынула панскія пакоі. Бондарную майстэрню, з гатовымі бочкамі ды кучамі клёпак і абручоў, падпаліў я сам у адплату за смерць бацькі. Пры гэтым я спяваў (сам мелодыю прыдумаў) песню «Анчар». Сякерай у лесе, аднак, і мне прыходзілася пасля зарабляць на хлеб. Мая граматнасць да Кастрычніка мне хлеба не давала. Нягледзячы на цяжкае жыццё, я з Пушкіным не разлучаўся ніколі. Я купіў пасля ўсе яго творы. I не было выпадку ў маім жыцці або ў жыцці маіх суседзяў, якога б я не ілюстраваў радкамі Пушкіна.

Ён навучыў мяне любіць прыроду, працу, волю, незалежнасць ад багатых і разумець узаемаадносіны між людзьмі. Дзякуючы Пушкіну, я пачаў займацца самаадукацыяй. 3 пятнаццаці год я ўжо быў у хаце поўным гаспадаром, часам урываў адну-другую грыўню на кнігу. А пасля Грамадзянскай вайны, калі я вярнуўся дадому з партызанаў, я скончыў тэхнікум і зрабіўся настаўнікам.

Мая маці лсыве пры мне. Сам грамаце яе навучыў. Паволі чытае і перачытвае яна вершы Пушкіна. I кожны раз, калі чытае «Анчар», успамінае смерць бацькі. I злосць і сум у яе вачах на ранейшае жыццё засланяюцца радасцю нашых шчаслівых дзён...