автордың кітабын онлайн тегін оқу  Тандау

Збигнев Бжезинский

ӘЛЕМДІК ФИЛОСОФИЯЛЫҚ МҰРА

ТАҢДАУ

ЗБИГНЕВ БЖЕЗИНСКИЙ

(Аударған Ж.Мүтәліпов)

5. Гегемониялық демократияның диллемалары

Америка бүгінгі таңда алдыңғы қатарлы, әрі демократиялық мемлекет болып саналады. Мұндай ерекше үйлесімділік "Америкалық бұқаралық демократияның экспорты оның квази-империялық жауапкершілігімен қалай үйлесімділік табады"? және сонымен қатар "Бейөрістік қарама-қарсылық кезеңінде орын алған жағдайлардан да қазіргі уақытта одан сайын күрделіленіп, түбегейлі өзгерістерге ұшырап отырған әлемге американдық демократиялық жүйе үлгі бола ала ма?" немесе "демократиялық риторикамен қаншама бүркемеленгенімен де американдық ішкі демократия гегемон - мемлекеттің ролімен өзара үйлесімділік таба алар ма екен?" деген сияқты сұрақтардың туындауына әкеліп соғып отыр.

Гегемондық өз кезегінде демократияны қорғай да, дамыта да алады. Алайда, ол сонымен катар оған қауіп-қатер де төндіре алады. Американдық күш кезінде Кеңес Одағын жеңіліске ұшыратуда шешуші рөл атқарды және АҚШ-тың ұлттық қауіпсіздігін сақтау тұрғысынан алып қарастырғанда да, одан қалды бүгінгі таңда да дүние жүзіндегі тұрақтылықты сақтап қолдауда да шешуші факторға айналып отыр. Гегемондық мемлекет демократияны шет елдерге таратуға дәнекер де бола алады, дегенмен де мұндай мақсат басқа елдердің құқықтары мен ұлттық мүдделерін барынша сыйлап, екі жүзді демократиялық ұрандарды демагогиялық тұрғыдан қолданушылықтан бас тартқанда ғана ойдағыдай жүзеге асатындығын ескере білу қажет. Бірақ та, гегемониялық қалыптасқан жаңа жағдайларға байланысты туындаған өзінің міндеттерінде ұлттық қауіпсіздіктің орынды талаптарын қоғамдағы абыржушылық көңіл-күй салдарынан туындаған фантасмагориялардан бөліп туратын шекарадан асып түскен уақытта өз елінде де демократияға қауіп төндіре бастайтындығы белгілі жәйт болар.

Түптеп келгенде америкалық демократия мен америкалық гегемондықты (жетекшілікті -ред.) өзара тиімді үйлестіре білгенде ғана адамзат баласын қалжырататын ғаламдық күреске бой алдырмауға толық мүмкіндік туады. Американдық демократияның

американдық әлемдік үстемдіктің басты бөлшегі болып табылатындығын мойындау фактісі сан-алуан мәнді сұрақтардың туындауына әкеліп соғып отыр. Атап айтқанда: "Америкалық бұқаралық (сауықтық) мәдениеттің дүние жүзілік қызығушылық тудыруының саяси мәні не де"?, "АҚШ-тағы түбегейлі өзгерістер процесінің төменгі мәдени қоғамдарға қандай әсері бар?". "Америкалық сыртқы жетекшілікті жүзеге асыру әрекеттерінің америкалық ішкі демократияға тигізетін қаупі бар ма?".

Америка және ғаламдық мәдени қызығушылық

"Мәдени революция" термині жан түршігерлік саяси қылмыс тудырған адамзат баласының басынан кешірген қайғы-қасіреттерімен, дәлірек айтқанда Мао Цзедунның ойынша, құлдырауға бет алған коммунистік революцияның өмірлік күш-қуатын жандандыру мақсатында оның коммунистік Қытайдың саяси құрылымын өзгертуге бағытталған қатыгездік қадамдарының аясында жүзеге асырылды. Қытай жастарын дүрліктіріп және оларды қоғамның басқарушы элитасы мен олардың өмір салтына ғана емес, сонымен қатар Қытай елінің тарихи және мәдени дәстүрлеріне де қарсы қойған қартайған Қытайдың бұл ел билеушісі перманенттік революцияның өртін тұтатуды мақсат еткен болатын.

Американың дүние жүзіне ықпалы сырттай қарағанда жоғарыда атап өтілген "мәдени революция" феноменімен ұқсас сияқты болып көрінгенімен де оның өзіндік ерекшеліктері бар екендігін атап өту керек. Өйткені, ол үлкен қызығушылық тудырады және оның зорлық-зомбылықпен ешбір байланысы жоқ, ал ұзақ уақытты қамтитын мүдделер тұрғысынан алып қарастырғанда Американың ықпалы әлемде тұрақты сипат алып келеді. Міне, сондықтан да болар оның жаңғыртушылық потенциалы да мол болып келеді. Америка елі шалқар шабыт берген ғаламдық мәдени революция саяси мақсаттарды көздемейді және демагогияға да негізделмейді. Алайда ол әлеуметтік моральды (өнегелілікті), мәдени құндылықтарды, адамның жеке талғамын, оның сексуалдық іс-әрекеттерін және дүние жүзі халықтарының басым көпшілігінің материалдық сұраныстарын айтарлықтай өзгерістерге ұшырата алады. Жас ұрпақтың, әсіресе қала жастарынының талап-тілегі, көңіл көтеру тәсілдері мен өмірлік дағдылары бүгінгі заманда барған сайын өзінің жүйелігімен ерекшеленіп отыр. 10 мен 34 жас аралығындағы 2,7 миллиард жастарға тән материалдық мүмкіндіктер әр елде әрқилы болып келеді, өйткені, бұл жағдай сол мемлекеттердегі халықтың тұрмыс-тіршілігінің әркелкілігін білдіреді. Бірақ, жинақы сәнді дискаларға, американдық фильмдер мен телевизиялық серияларға, рок-музыканың жан-дүниеңді тербетер тартымдылығына, джинстердің кеңінен таралуына, одан қалды америкалық бұқаралық мәдениеттің жергілікті дәстүрлерге енгізетін ықпалына келгенде әлем халықтарының талғамдарының тамаша үндестік таба білуі біздерді таң қалдырмай қоймайды. Нәтижесінде жергілікті ұлттық ерекшеліктер универсальды мәдени құндылықтармен араласып кетеді, ал мұндай мәдени процестері Американың алатын рөлінің айрықша болып отырғандығын мойындамасқа болмайды.

Америкалық бұқаралық мәдениеттің соншалықты тартымды болып келуінің сыры - әрбір адамның өз мүмкіндіктерін толық пайдалануымен және оның жеке басының қалыптасуының шексіз мүмкіндіктерімен өзара үндестік таба білетін әлеуметтік эгалитаризмге ерекше мән беріп отыратын американдық демократияда жатыр десек қателеспеген болар едік. Жеке байлыққа деген ұмтылыс - американдық өмір-салтының ең күшті импульсі және американдық мифтің негізі болып табылады. Алайда, онымен қатар индивидиумды (жеке адамды) қоғамның ең басты өлшемі ретінде қарастыратын және оның жеке шығармашылығы мен тиімді бәсекелестігін барынша қолдайтын нақты эгалитарлык этика да қалыптасады. Ол қоғамның әрбір мүшесінің өзіндік табыстар мен жетістіктерге жетуіне (бұл жайында, өкінішке орай, коп жағдайларда айтыла қоймайды) немесе жеңіліске ұшырауына да бірдей мүмкіндіктер туғызады. Әдетте, сәтсіздіктерге ұшырағандардың саны жетістіктерге жеткендердің санынан әлдеқайда асып түседі, алайда әлемдегі миллиондаған адамдардың Америкаға деген қызығушылығын арттыру мақсатында көп жағдайларда соңғыларын кеңінен насихаттауға ерекше көңіл бөлініп отырады.

Дәл осындай өзіне тартып алар ерен күштің әсерімен дамыған Америка мәдени қызығушылықтың "жоспардан тыс" және саяси тұрғыдан ырыққа бағынбайтын құралына айналып отыр және ол адамзат баласының басым бөлігінің рухани өмірін де, тұрмыс-тіршіліктерін де айтарлықтай өзгерістерге ұшырату үстінде. Шындығына келгенде, бірде бір континент, бір де бір мемлекет (мүмкін, Солтүстік Кореяны қоспағанда) дәл осы өмір салтының сан-салалы және қуатты әсерінен тыс қалмайтын да сияқты болып көрінеді.

Тіпті, кеңестік жүйе әлі де болса сталинизмнің қыспағынан арыла алмай, ал "қырғи-қабақ соғыстың" шегіне жете соншалықты күшейген кезінде де шетелдіктер кеңес жастарын "зиянды" және "іріткі салғыш" батыстық ықпалдың (әсіресе, американдық) әсерінен "темір шымылдықпен" де қорғай алуға болмайтындығына көздері анық жеткен болатын. Кеңестік Мемлекеттік Қауіпсіздік Комитетіне комсомолдарды джинси киюден бас тарттыру мен джаздық музыкаға деген құштарлықтарын басып тастап, олардың шетелдіктерден америкалықтардың соңғы уақытта немен әуестенгендіктері жайында қойған сан-алуан сұрақтарына тосқауыл қойғаннан гөрі, шетелдік зиянды ықпалдан кеңес зиялыларын қорғау әлдеқайда оңайлыққа түсетін. Ал Кеңестердің дәл осындай қатал бақылауы әлсірей бастаған кезде тиым салынған шетелдік үлгілерге еліктеу жаппай құбылысқа айнала бастады.

Бүгінгі таңдағы ғаламдық қарым-қатынастардың кең өріс алуы мен тиянақты идеологиялық альтернативаның жоқтығы жағдайында идеологиялық тұрғыдан қатаң бақылау жасау әрекеттері барған сайын қиындай түсуде. Олай болса, қазіргі заманда бұқаралық мәдениетке халқының басым көпшілігі ауылдық жерлерде туратын және дәстүрлі ұлттық мәдениетінің тамыры тереңге жайылған елдер ғана қарсы тура алады. Менің ойымша, жаңа мәдени еліктеушілікке қарама-қарсы қояр бірден-бір ең тиімді әдіс, ол - белгілі бір халықтың тарихи даму жағынан өте артта қалғандығы және өзіндік оқшаулану құбылысы ғана болып табылады. Ал қалған жағдайларда өздерінің жоғары мәдениеті мен ұлттық дәстүрлерін ерекше мақтан тұтатын алдыңғы қатарлы Франция! немесе Жапония сияқты мемлекеттердің өздері де жастарын өзіне баурап алатын жаңа құштарлықтар аймағынан және толып жатқан "сәндік" дүниелерден, тіпті оларда "АҚШ-та жасалған" деген белгілер болған күннің өзінде де оларды бас тарттыра алмайды. Мұндай қызығушылық әрі алыс, әрі жақын да болып көрінетін Америка елімен байланысты виртуальдық шындықтың ажырамас бөлшегіне айналып отыр.

Туындаған дәл осындай жағдайды белгілі бір саяси мақсаттың нәтижесі деп қарастыруға әсте болмайды. Бұл - ашық та, іскер және жоғары бәсекелестікке негізделген американдық демократиялық жүйенің динамикалық жемісі болып табылады. Аталмыш жүйеде кез келген саладағы жетістіктің басты өлшемі - жаңашылдық екендігі даусыз, ал бұл салаға, түптеп келгенде, бұқаралық мәдениетті қалыптастыратын толып жатқан қызмет көрсету салаларын да жатқызуға болады. Нәтижесінде АҚШ кино, музыка, интернет, тіл, жоғары білім беру мен менеджмент сияқты толып жатқан салалар да өз үстемдігін ойдағыдай жүргізіп отыр. Қысқаша айтқанда, бұлардың барлығы да ғалымдар американ гегемониясының "жұмсақ үкіметі" деп атайтын жүйенің құзырдағы дүниелер болып табылады.

Америкалық мәдени артықшылықтың бұрын соңды болып көрмеген тарихи қарышты қадамына теңдеу бүгінгі таңда мүмкін болмай отыр. Тіпті, оған жуыр маңда бәсекелес болар қарсылас мемлекеттер де көрінбейді. Керісінше, адамзат баласының қарым-қатынастары өзіндік сипат алып, әлемнің жаһандану процесі күшейген сайын америкалық мәдени басымдық одан сайын өз өрісін кеңейте түсуде. Сонымен қатар бүгінгі таңда өте артта қалған аймақтардың аумақтары да барған сайын азая түсуде. Бұл жағдай Шанхай сияқты, Логосқа да тән десек дұрыс болған болар еді.

Шындығына келгенде, америкалық бұқаралық мәдениеттің ғаламдық ықпалы негізінен кинофильмдер мен теледидарлық сериалдар арқылы жүзеге асырылып отыр. XX ғасырда ойын-сауықтардың (сонымен қатар мәдени ықпалдың) ең басты көзі болып саналатын Голливуд өнеркәсіптің ғаламдық символына айналып қана қойған жоқ; америкалық өндірістің жасап шығарған фильмдері шетелдерге өтімді болғандықтан да болар, олар орасан зор пайданың да бірден-бір көзіне айналып отыр. Америкалық фильмдер дүние жүзілік киноматографияның жинаған өнімінің 80 пайызын береді. Тіпті, Францияның өзінде ғана америкалық фильмдер прокаттың (сыртқа шығарудың) 30-40 пайызын құрайды және осы саладағы түскен түсімнің 60 пайызын береді. Қытайда голливудтық фильмдердің шектелген санының импортының өзі ғана азғантай уақыттың ішінде көп пайда табуға себепкер болғандықтан, Қытай үкіметі өздерінің үгіт-насихат жүргізуге бағытталған фильмдерінен бас тартуға мәжбүр болды. Дәл осы сияқты жағдайды америкалық телевизиялық сериалдар жайында да айтуға болады, ал олардың көпшілігі ("Даллас" пен "Пляж") әлем жұртшылығының басым бөлігінің американдық өмір-салтының жан-жақты хабардар етуде айрықша рол атқарып отырғандығын ерекше атап өтуге болады.

Бүгінгі таңдағы жаңа бағыттағы кеңінен таралған музыка жанрлары жастардың өздерін таныта білулері мен ой-саналарының қалыптасуына дәнекер боларлық дәрежеге жетуімен қатар қызықты да, думанды орталықтардың ұйытқысына айналып отыр. Мұндай музыканың басым бөлігінің АҚШ-тан шығатындығы белгілі. 2003 жылдың қаңтарындағы музыкалық индустрияның жүргізген апталық рейтингтер ақпараттарының берген мәліметтеріне сүйенетін болсақ, тіпті Үндістанның өзінде де көпшілік арасында кеңінен таралған 20 дискінің 9-ы американдық болып шыққан көрінеді. Қалыптасқан дәл осындай жағдайды, дәлірек айтқанда будан да жоғары көрсеткіштерді әлемнің басқа елдерінен де байқауға болады. Осы ойымызды одан әрі толықтыратын болсақ, бүкіл әлемдік кеңістікті қамтитын 33 каналды MTV- ның телевизиялық бағдарламалары VH1 (аға буын өкілдеріне арналған) және балаларға арналған "Nikelodeon" бағдарламалары дүние жүзінің 164 елінің 1 миллиардтқа жуық көрермендерін оз экрандарының алдына жинайды екен. Кино мен теледидар салаларындағы сияқты жаңа музыканың кеңінен тарауы сахна жұлдыздарына деген сүйіспеншілікпен және оларды дәріптеумен, жастардың олардың өміріне деген үлкен қызығушылықтарымен тығыз байланысты болып отыр. Ал олардың шығармашылығы мен өмір жолдарын таң қаларлық өмірлік уақиғаларға айналдыра білу белгілі журналистердің сүйікті кәсібіне айналуда.

Өз кезегінде интернет те Американың әлемдік кеңістікпен қарым-қатынастарының жан-жақты дамуына айтарлықтай өзіндік үлес қосып отыр. Дүние жүзіндегі "әлемдік хабарлардың" барлық сайттарының шамамен 70 пайызы тек қана Америкада орналасқандығын, ал ағылшын тілінің Интернеттегі іскерлік қана емес, сонымен қатар ойын-сауық бағытында да (барлық коммерциялық сайттардың 96 пайызы ағылшын тілінде) үстемдік етіп отырғандығын ескерсек, күннен күнге өсіп келе жатқан әлемдік аудиторияның Американың ықпалында болып отырғандығын дәлелдеп жатудың қажеттігі бола да қоймас. Өзінің табиғаты жағынан мәдени "бейтараптық" сипатта болып келетін Интернет тура, жылдам және қиындықсыз байланыстарды қамтамасыз етеді, коммерциялық процестерді барынша жылдамдатады, толассыз түсіп жатқан хабарлар ағымына жасалатын саяси бақылауды қиындатады және тұтастай алғанда ғаламдық ақпараттық ортаны қалыптастырады.

Американың мәдени ықпалы, тіпті адамдардың тамақтану таласына да айтарлықтай ықпалын тигізіп отырғандығы жасырын емес, ал бүл арада басты назар тамақты дайындаудың сапасына аударылып отыр. Тамақтың адам организміне сіңімділігінің экономикалық жағынан негізделуі мен оның көркемделуінің эстетикалық жағынан көңілге қонымды болып келуі мен оның көпшілік игілігіне арналғандығы жайындағы түсінік Америкада ұйымдастырылған "фит-фуд" индустриясының негізгі қағидасына айналып отыр. Ол кейбір жергілікті кәсіпкерлердің тараптарынан туындаған назарлықтарына қарамастан дүние жүзіне кеңінен таралуда. Өйткені, "Жылдам тамақтану" жұмыс уақытын ұзартуға мүмкіндік береді, сонымен катар әдемі орамалары бар тамақ өнімдері қашан да болмасын тұтынушылар қауымының назарын өзіне бірден тартып алады, оған қоса дәл осындай тамақ өнімдері бағасының басқалармен салыстырғанда біршама арзан болып келуі де тұтынушылардың басым көпшілігін құрайтын қала халқы мен жастарды толық қанағаттандырады.

Кеңінен алып қарастыратын болсақ, Америка бизнесінің динамизм! мен жаңашылдығы қарқынды өсу үстіндегі әлемдік тұтынушылар қауымдастығына да өз ықпалын тигізбей қалмағандығын аңғарамыз. 2002 жылдың күзінде "Бизнес уйнк" журналының жүргізген әдеттегі халықаралық сауалнамасының барысында респонденттерден түрлі брэндтерді бір жүйеге келтіруді өтінген көрінеді. Нәтижесінде әлемге танылған он брэндтің сегізі американдық болып шыққан. Ал осы әлемге танымал болған сегіз американдық брэндтің төртеуінің (бірінші орын алған "Кока-кола" және "Макдональс, "Дисней", "Мальборо") күнделікті өмірге қажетті өнімдерді шығарумен айналысуы назар аударуға тұрарлықтай. Өз кезегінде дүние жүзіне соншалықты танымал болмаса да көптеген американдық брэндтер ("Майкрософт", "Ай-Би-Эм", "Дженерал электрик" және "Интел") технологиялық инновациялармен тығыз байланысты болған.

Біз осы орайда әлемдік саясат бағытының да Американың ықпалымен түбегейлі өзгерістерге ұшырап отырғандығын мойындауымыз керек. Бір жағынан алып қарастырғанда, америкалық саяси бағытқа еліктеушілік тоталитаризм жүйесін жеңгеннен кейін кең етек алды және бұл өзгерістер демократия бағыттарының жалпы нығайғандығын көрсетеді. Алайда, бұл жеңіс сонымен қатар жаппай америкалық маркетингтің, жаппай хабарлар тарату құралдарында жарнамалардың американдық технологиясын шетелдерде кеңінен насихаттаудың (агрессиялық тұрпаттағы саяси ақылы жарнамалармен қатар) және саяси қайраткерлердің бет-бейнелерін манипуляциялау жүйесінің жемісі болып табылады. Саясаткерлердің арасында кішірейтілген аттарды қолданушылық (Джеймстің орнына Джнмми, Уильямнің орнына Билл) америкалық бұқаралық мәдениеттің айқындалған ықпалының айғағы болып табылады.

Дүние жүзілік мәдени қызығушылықтың өрісінің кеңеюіне ағылшын тілінің халықаралық қарым-қатынастардың басты құралы ретінде кеңінен таралуы да айтарлықтай ықпалын тигізіп отыр. Болашақ жас ұрпаққа білім берумен айналысушылар ендігі жерде ағылшын тілін бар болғаны шетел тілі ретінде қабылдап қана қоймай, оны арифметика сияқты базалық дағды ретінде қарастырады. Ағылшын тілі халықаралық әуе қарым-қатынастарында және жалпы саяхат атаулының барлық түрлерінде де кеңінен қолданылады; сонымен қатар ол халықаралық салада да (тек қана АҚШ-тың аймағында ғана орналасқан емес) ішкі ресми тілге айналып отыр. Осы орайда, күнделікті қолданыстағы ағылшын тілі, ашығын айтқанда нағыз ағылшын тілі болып саналмайды, өйткені ол барған сайын америкалық нұсқаның белгілеріне ие болуда. Ағылшын тілінің америкалық диалектісі дүние жүзінде кеңінен таралуда, оның үстіне туристердің пайымдауларынша, таза америкалық сөздер мен сөйлемдер ұлттық тілдерге де ене бастауы ұлттық тілдер шұбарлылығын күшейте түсетін көрінеді.

Атап өтілген осы жағдайларға байланысты әлеуметтік жағынан қамтамасыз етілген дүние жүзі жастарының басым көпшілігі американдық университеттерде білім алуға үнемі талпыныс жасап отырады. Ең таңдаулы американдық жоғары оқу орындарын әлемдік академиялық Мекке десе де болады, ал мұндай оқу орындарының берген дипломдары олардың иелеріне жоғары статус береді. Тіпті орта буынды американ колледжін бітірушілердің алдынан да тамаша кәсіби мүмкіндіктер туып отырады. АҚШ-қа білім алуға келген шетелдік студенттердің көпшілігі бастапқы кезде өз еліне қайтып баруды көздегенімен, кейіннен мұндағы кәсіби біліктіліктің жарқын болашағы мен жоғары жалақыға қызығушылық танытып, Америкада қалып та қояды, ал бұл жағдайдың АҚШ үшін өте тиімді екендігін дәлелдеп жатудың қажеттігі де бола қоймас.

АҚШ-та шетелдік студенттердің саны барған сайын қарқынды түрде өсу үстінде. 1954/55 оқу жылы американ колледждеріндегі шетелдіктердің жалпы саны 34 232 (студенттердің жалпы санының 1,4 пайызы)2, 1964/65 оқу жылы - 82 045 (1,5 пайызы); 1974/75 оқу жылы - 154 580 (1,5 пайызы); 1984/85 оқу жылы - 452 (.S i (3,3 пайызы) болса, ал 2001/02 оқу жылы бұл цифр 582 996 I а (4,3 пайызға) өскен. АҚШ - та оқитын студенттердің басым көпшілігі Үндістан мен Қытайдан, яғни 2001/02 оқу жылында бұл елдердің әрқайсысынан шамамен 60 мыңдай студент білім алды. Батыс Еуропа мен Жапонияның үлесіне шамамен алып есептегенде - 130 мыңдай студент тиеді. Бұл көрсеткіштер Азия елдерінің, Таяу Шығыстың, Африка мен Латын Америкасының болашақ мамандарын дайындауда Американың басты білім орталығына айналғандығының куәсі болып табылады.

Шетелдерде америкалық бұқаралық мәдениетпен дәл осындай тоғысушылық кей жағдайда жеке сипатта болғанымен де, көбінесе жаппай бағыт алып, шын мәнісінде де революциялық әсерін тигізіп отырады. Ол әр адамның өзіндік мүмкіндіктеріне айқара жол ашады, қалыптасқан салт-дәстүрлерді өзгерістерге ұшыратады, сонымен қатар көп жағдайларда жүзеге аса қоймайтын әлеуметтік шамданушылық пиғылды тудырады және қалыптасқан кейбір қоғамдық тәртіптердің негіздерін шайқалтады. Ол сонымен қатар мәдени айырмашылықтарды да бәсеңдете түседі, алайда бұл жағдай әр елдің өз таңдауымен тығыз байланысты болып келеді, өйткені бұқаралық мәдениет зорлықпен таңылмайды, ол еліктеушілік пен қызығушылықтан келіп туындайды. Дәл осы ізгілікті мәдениеттің жаппай көпшілікке ұнауы осы ойымыздың басты айғағы болып табылады. Егер саяси тұрғыдан алып қарастырғанда бұқаралық мәдениет қалыптасқан әлеуметтік құрылыстың іргетасын шайқалтатын болса, онда бұл жағдай Америкадан келіп жеткен құндылықтардың бұрыннан қалыптасқан жергілікті құндылықтармен салыстырғандағы деңгейінің әлдеқайда жоғары болып шыққандығының басты айғағы болып табылады. Әрине, кейбір өнертанушылар бұқаралық мәдениетті қатал сынға алуы әбден мүмкін, алайда олардың бұл мәселедегі көзқарастары басқаларға берілмейді. Мәдени қызығушылықтың қайнар көзіне айналған Американың мұндай мәдени қадамдарын саяси бұйрық арқылы да тоқтата алмайсың.

Аңғарымпаз бір еуропалық бақылаушының "тарихтағы ең алғашқы әлемдік өркениеттің "АҚШ-та жасалды" деген белгісі болса болғаны, ал оның туындыларының әлемге кеңінен таралуы үшін оған қару-жарақ күшінің ешбір қажеттігі де болмайды" деген пікірі көңілге тым қонымды-ақ (Бұл арада дәл осы аңғарымпаз еуропалық бақылаушы" бойымда қаруым бар, сондықтан да саяхатқа шығуға дайынмын" деген ең алғашқы американдық авантюрист - саяхатшыларының уранын меңзеп отырған болу керек). Алайда, дәл осы жерде "бұқаралық мәдениеттің қандай саяси салдарлары болуы мүмкін"? деген орынды сұрақ келіп туындайды. Жоғарыда атап өтілген сөздерді келтірген еуропалық бақылаушының бойында бұл мәселеге қатысты күмәнданушылық сарын аңғарылмайды. Онда былай делінген: "Арбап қызықтырушылық зорлықпен танушылықтан да сорақы. Өйткені, ол адамның өзінің әлсіздігін сезінуіне және дәл осы пиғылдағыларды мүлде жек көруіне алып келеді"3. Бірақ та, бұл арада шындықтың будан да екі мәнділік қасиетке ие болып келетіндігін ашып айтуымыз қажет болар.

Дүние жүзінің Америкамен таныстығы америкалық мәдени ықпалдың жан-жақты қарым-қатынастарымен және оның күш-қуатының ғаламдық сипат алуымен айқындалады. Америкалық мәдениеттің шетелдік қоғамдардың қызығушылығын тудырғандығы сияқты, өз кезегінде американдық саясат та басқа елдердің сыртқы саясаттарына айтарлықтай әсер етуде. Дүние жүзінің Америкамен дәл осындай тығыз қарым-қатынастарда болуы және олардың бұл тәжірибеге өзіндік көзқарастарының қалыптасуы, шындап келген¬де, жоғарыда келтірілген факторларға тығыз байланысты болып келеді.

Әлемдік деңгейде жүргізілген қоғамдық пікірлердің қорытындылары4 АҚШ-тың саясатына деген көңіл толмаушылықтың күшейе түскендігіне қарамастан, бұқаралық мәдениеттің қыр-сырларымен жан-жақты танысу американдық өмір салтының басты аспектілерін (жақтарын) ұнатушылық көңіл-күй тудырып отырғандығын көрсетіп отыр. Жалпы алғанда, дәл осындай шаралар сауалнамамен қамтылған адамдардың өз бастарының жағдайларының түрлі өзгерістерге ұшырауына байланысты туындаған дәл сол кездегі пікірлерін айқындауға мүмкіндік береді және сондықтан да болар олардың нәтижелері тұрақты бола да бермейді, алайда кейбір типтік үлгілердің өз күшін сақтап қалатындығын ескермеске тағы да болмайтын болар. Көпшілік арасында жүргізілген бірнеше сауалнамалардың нәтижелері көптеген елдердің тұрғындарының басым көпшілігі, тіпті Францияны,Қытай мен Жапонияны қоса есептегенде (бұл арада Ресейді, Таяу Шығыс пен Пәкістан, Үндістан мен Бангладешті қосып отырғанымыз жоқ) американдық бұқаралық мәдениетке ықыласпен қарайтындығын аңғартады. Сонымен қатар американдық "өмір-салтының" таралуын кейбір елдер жағымсыз құбылыс ретінде қабылдайтындығын да жасырмауымыз керек (тіпті Ұлыбритания халқының елу пайызы бұл мәдениетке сын көзбен қарайды). Ал Жапония мемлекеті болса американдық мәдениетке қарағанда Американың бүгінгі таңда жүргізіп отырған сыртқы саясатын жақтырмайтындығын жасырмайды да. Олар Американың палестиндіктердің ұлттық мүдделеріне нұқсан келтірулерімен қатар басқа елдердің де мүдделеріне немқұрайлылық танытып отырғандығын желеу ете отырып, американдық саясаттың израильдіктерге іш тартып отырғандығын баса айтады. Көптеген мемлекеттер халқының басым көпшілігі Америка Құрама Штаттары шын мәнісінде де бай елдер мен кедей елдердің арасындағы айырмашылықтарды одан сайын тереңдетіп отыр деп есептейді.

Сонымен, америкалық мәдениеттің дүние жүзіне тигізіп отырған жан-жақты ықпалы саяси жағдайлармен қарама-қайшылықтарға келуде. Басқа елдерге қарағанда АҚШ-тан мәдениет саласында кеп нәрсені күтушілік - америкалық мәдениеттің тартымдылығының басты нәтижесі болып табылады. Шындап келгенде, "ұлттық мүдделерге сай" әрекет ету халықаралық шаралардың өзіндік өлшемі болып саналады, алайда осыған қарамастан Америкаға қазіргі заманда өте жоғары талаптар қойылып отыр. Халықаралық деңгейде жүргізілген сауалнамалардың нақты нәтижелеріне жүгінетін болсақ, өз елдерінде қалыптасқан жағдайға көңілі толмайтындар Американы сынға алуға мүдделі болған және олар Америкадан көп үміт күтетіндігін білдіріп қана қоймай, АҚШ- ты әлемнің барлық келеңсіз жағдайларына жауапты ел деп санайды. Дәл осындай көңіл-күйдің белең алуын өзіндік идеалдармен мен діни принциптерге сүйенген кейбір американдық саяси қайраткерлердің масаттанған риторикасымен түсіндіруге болатын болар. Әлемдік жұртшылықтың пікірлеріне сүйенетін болсақ, қалыптасқан дәл осы жағдайдың Америкадан шын мәнісінде де жақсылық күтетін және мәселе нақты саясатқа қатысты болған кезде дәл осы үміттерін ақтамайтындарға көңілі толмайтындардың бойынан бейнебір екіжақтылық көңіл-күйдің орын алғандығын аңғарғандай боламыз. Демек, антиамериканизм (Америкаға қарсы) бағытынан көңілі толмаушылықтың кейбір белгілерін байқауға әбден болатын сияқты.

Сонымен, Американы жақсы көрушілікпен қатар оны жеккөрушілік пиғыл да орын алып отырғандығы белгілі болып қалғандай. Дәл осындай көңіл-күйдің қалыптасуында көре -алмаушылық сезімнің де белгілі бір дәрежеде орын алып отырғандығы дәл осы арада аңғарылып-ақ турады, алайда мұны жек көрушіліктің бірден-бір себебі деп санауға тағы да болмайтын болар. Мұндай жағдайдың орын алуы, біздің ойымызша, Американың ғаламдық рөлінің әрбір елдің мүддесіне, әсіресе өзінің тарихи дамуы барысында шамасынша Америкаға ұқсас болуға тырысқан елдерге де тікелей қатынасы бар болар деген ойға жетелейді. Американың ырқына берілген мұндай елдерді, көп жағдайларда американдық бұқаралық мәдениеттің белсенділері деп те санауға болады, алайда сонымен қатар тиісті шешім қабылдайтындардың оларға соншалықты құлақ аспайтындықтары және өздерін елемейтіндіктері жайындағы сезімнің дәл осы елдердің көңіл-күйінен орын алғандығын ерекше атап өткен де жон болар. "Мүдделерсіз салық салу да болмайды" деген американдық тарихи уран "Мүдделерсіз америкаландыру да жүзеге аспайды" атты өзіндік ғаламдық эквивалентке ие болып отыр.

Ғаламдық америкаландыру үдерісі оның өзіндік антитезисінің пайда болуына да дәнекер болып отыр, алайда бұл құбылыс бұқаралық сипатта емес, элитарлық феномен ретінде ғана көрініс тауып отыр. Америкалық өмір-салтын жоққа шығарушылық пиғыл негізінен мәдени үстемдік пен мәдени құндылықтарды девальциялауға сын көзімен қарап, бұл үдерісті америкалық бұқаралық мәдениеттің дүние жүзіне кеңінен таралуымен байланыстыратын зиялылар арасында кеңінен таралған. Алайда, американдық бұқаралық мәдениетке тең келіп, көпшілік тарапынан дәл осындай қызығушылық тудыратын мәдениеттің басқа түрінің болмауы бұл элитаның мәдени контриденцификацияны іздестіру жолына түсуіне немесе жергілікті ұлттық дәстүрлерге жүгінулеріне, одан қалды жаһандандыру процесін жоққа шығарушылық жолына түсулеріне итермелейтіндігі сөзсіз. Әсіресе, американдық саясат жексұрындық сипат алған кезде, дәл осы мәдени контриденцификацияны жақтаушылар саяси басшылықты өз қолдарына алуға дайын тұрады.

Америкалық сыртқы саясат дилеммасының мән-мағынасы мынада: АҚШ-та жүзеге асып жатқан мәдени өзгерістермен дәстүрлі тұрақтылық өзара мәмлеге келе алмайтындай жағдай туындап отырады. Бұл өзгерістер демократия эгалитаризмнің қуатты потенциалын туғызады, алайда бұл өзгерістердің индивидуальдық және ұжымдық жетістіктерге бағытталуы оның табиғатының революцияшыл екендігін аңғартады. Жер шарының көптеген аймақтарында американдық бұқаралық мәдениеттің кумулятивтік әсері АҚШ-тың сыртқы саясаты тұрақтылыққа жетуге бағытталған күннің өзінде де, саяси тұрақсыздыққа әкеліп соғуы мүмкін. Алайда, АҚШ әр уақытта да бейбіт өзгерістерді қолдайтындығын осы орайда ерекше атап өтуіміз қажет болар (демек, әлемдік тұрақтылықты көздейді деген сөз), бірақ өкінішке орай мұндай өзгерістер дүние жүзінің кейбір елдерінде орын алған келеңсіз жағдайлармен де тығыз байланысты болып келеді. Оның жағымсыз салдарлары АҚШ-тың маңызды стратегиялық мүдделеріне айтарлықтай нұқсан келтіруі әбден мүмкін.

Сонымен қатар дүние жүзінің Америкадан түңілушілігі нейтралитетке (бейтараптыққа) немесе немқұрайлылыққа жол беруге болмайтындығын аңғартады. Барлығы да іштей көре алмаушылық танытқанымен де, оған ашықтан-ашық жаугершілік пиғылдарын білдіре алған тек қана қарсыластары болған Британ империясынан айырмашылығымыз - Америка да дәл осындай көңіл-күйді әлемдік элита тарапынан да, қалың көпшілік тарапынан да тікелей, әрі жан-жақты өз басынан кешіріп отыр. Мұнымен барлық жерде мақтан етуге де, тіпті ашынуға да жол беруге болатын болар, алайда мұндай сезімдердің күштілігі оның орын алу деңгейіне пропорциональды болып келеді.

Саяси тұрақсыздықтың туындауына жол берумен қатар бүкіл әлемнің назарын өзіне аудара білген АҚШ-тың ғаламдық мәдени ықпалы сыртқы саяси керуеннің айла-әдістер алаңының аумағын тарылтады және АҚШ-тың ұлттық мүдделерін тар шеңберде ұғынуға негізделген саясат жүргізудің мүмкіндіктерін одан әрі шектей түседі. Америка өзі туындатқан мәдени иірімдердің бел ортасында орналасып отыр және оның қауіпсіздігі буырқанған дәл осы толқынды тыныштандыра білуіне де тікелей байланысты болып келеді. Америка дүние жүзіне кеңінен таралып келе жатқан өзінің мәдени ықпалынан күн санап өсіп келе жатқан ғаламдық мүдделердің ортақтығына ерекше мән берген уақытта ғана саяси жетістіктерге қол жеткізе алады.

Мәдениеттердің сан-алуандығы және стратегиялық бірлік

Қоғамның стратегиялық бірлігі кез келген демократиялық мемлекеттің сыртқы саясатын тиімді жүргізе білуінің қажетті шарты болып табылады. Диктатура сыртқы саясатты элитаның мызғымас бірлігі мен жоғары эшелондағы мықты жеке басшылыққа арқа сүйегенде ғана ойдағыдай жүзеге асыра алады. Демократия, алайда, жоғарыдан төмен қарай бағытталған консенсусты қалыптастырып қана қоймай, электоратқа ұлттық мүдделер жайында жалпы, әрі принципиальды ұсыныстарды ұдайы беріп отыруы керек. Электораттың мұндай қабылдауы оның тұрақталған инстинктерін де (дағдыларын), одан қалды оның жалпы сүйіспеншілік пен жеккөрушілік көңіл-күйлерінің деңгейлерін айқындауға мүмкіндік береді. Америка жағдайында бұл жағдай ассимиляцияның болашағына бағытталған тамаша бір тәжірибе десек те болады. Дәл осы негізделген стратегиялық бірлік негізінен ұзақ уақыт ұйқыда жатқандай болып көрінеді, алайда оның белсенділігін арттырып қана қоймай, тіпті белгілі бір тоқыраулар туындаған кезде оны ойдағыдай пайдалануға да болады.

Бүкіл әлемді өзіне қызықтырған Американың қалыптасқан дәл осы стратегиялық бірлікті ғаламдық деңгейде сақтап тура алатындығымен қатар, АҚШ азаматтарының өзіндік идентификациясы олардың этникалық тегімен тікелей байланысып, ал олардың нақты өздеріне тән идентификациясына жататын сыртқы саяси проблемалардың салмағы арта түскен АҚШ-тың мультимәдени қоғамға айналуы жайында нақты пікір айтудың өзі де оңайлыққа соқпайтын сияқты. Дәл осындай жағдайда ұлттық мүдделерді айқындау және ғаламдық деңгейдегі билікті ойдағыдай жүзеге асырудың барған сайын қиындай түсетіндігі айдан анық нәрсе. Америка ол мемлекеттердің әрқайсысы үшін (нақты және виртуальды) альтернативтік үйге айналған сайын сыртқы саясатты ойдағыдай жүзеге асыру да қиындай түседі, өйткені оның бұл арада этникалық мүдделердің ықпалын басынан кешіруіне тура келеді. Ал бұл жағдай шын мәнісінде де жүзеге аса қалған күнде Америка дүние жүзіне әйгілі де, беделді ел болғанына қарамастан оның сыртқы саясаты ғаламдық деңгейдегі жалпы игілік мүдделерін тиянақты білдіре алмайтындай күй кешеді.

Екі жүз жылды басынан өткізген америкалық ұлттық мәнділіктің трансформациясын белгілі бір траектория (жол) бойынша айқындауға болатын болар, ал ол жол: бірліктен сол бірліктегі сан-алуандыққа дейін және қайтадан сол бір сан-алуандыққа қайта оралу болып табылады. 1790 жылы Америкада өткізілген халық санағының мәліметтері бойынша, ақ нәсілділер жалпы халықтың 80 пайызын құраған көрінеді (Америка тұрғындарының қалған бөлігін африкалық құлдар мен "түземдік американдықтар" құраған және олардың азаматтық құқықтары болмаған), ал ақ нәсілділердің сегменті 87 пайыз ағылшындық сакстерден және 13 пайыз немістерден тұрған. Сонымен, Америка тарихи және тілдік байланыстар арқылы әлеуметтік бірлікті сақтай білген ел санатына қосылады және сонымен қатар тарихи даму барысында жарқын болашақтың тамаша мүмкіндіктерін жүзеге асыруға үміт артқан қарапайым ғана ұлттық мемлекет дәрежесіне жете білді.

Тіпті, сол кездің өзінде де Америка басшылары "әрбір азамат өзінің америкалық екендігін мақтаныш ете алатындай дәрежеге жетуімен қатар осы бір ұлтжандылық қасиеттің маңыздылығын жете түсіне отырып, ендігі жерде өздерінің жеке ұлт екендігін сезіне білулері керек" және сол сияқты "Егер біздер басқа бір мемлекеттің туы астында өмір сүретіндей болсақ, біздің арымыз тапталады немесе мүлде құрып та кетеді... Біз мемлекетіміздің ішкі істеріне қол сұғуға (жасырын немесе ашық түрде) тырысқан кез келген шетелдік мемлекеттің әрекетіне қырағылықпен қарауымыз керек"5 деген қағидаларды өздерінің саяси қызметтерінде үнемі басшылыққа алып отырған. Ал, Джордж Вашингтонның осы айтылған пікірлерді өзінің ақтық сөзінде қолдануға тырысушылығы (ақыр аяғында бұл ойын ол орындай алмаған көрінеді) төмендегідей ойға жетелейді: ол кейбір ел басшыларының шетелдермен қарым-қатынастарды сақтап қалуға мүдделі болып қана коймай, орын алған жағдайларға байланысты шетелдердің ықпалына түсе бастағандығын сол кездің өзінде аңғара білген болуы керек.

Негізінен бір текті нәсілден құралған, нақтырақ айтқанда ақ англосаксондық протестанттардан туратын жас Америка екі мұхит арқылы сыртқы қастандықтардан қорғаныш тауып, өз жерінің аумағын кеңейте де білді. Саяси және мәдени тұрғыдан алып қарастырғанда өзінің пара-парлық сезімі ерекше көрініс тапқан менменсінген элита әрқашанда да белсенділік танытып отыратындығы тарихтан белгілі жәйт. Осы орайда сырттай Қарағанда бірден аңғарыла қоймаса да, Американың ұлттың ішкі құрылымының түбегейлі өзгерістерге ұшырағандығын атап өтуіміз қажет болар. 1850 жылға қарай католиктер (негізінен Ирландиядан) ең ірі католиктік қауым болып қалыптасты. Ғасырдың аяғына қарай оның қатарын итальяндық қоныс аударушылар толықтырса, ал келесі ғасырдың басында олардың қатарына көптеген поляктар келіп қосылды. Сонымен қатар дәл осы уақытта немістердің, еврейлердің, Скандинавия елдері өкілдерінің және православиелік христиандардың көптеп келуі бұрынғы Американың этникалық және діни тұтастығын өзгертіп жіберді де, нәтижесінде Америка өзінің байырғы ақ англосаксондық протестанизмінің белгілері барынша сақталған трансеуропалық қорытпаға айналды. Сөйтіп, "қорытпалық" теориясына сәйкес нағыз америкалық болу үшін бәрінен бұрын атын өзгертіп, ақ англосаксондық протестанттардың қатарына қосылу қажеттігі туындады.

Тек XX ғасырда ғана қалыптасқан бұл жағдай өзгерістерге ұшырап, элитаның құрамы жаңа этникалық сипатқа ие болды және бұрынғы табу келмеске кетті. 1928 жылғы АҚШ президенттігі қызметіне католиктердің өкілін сайлауға байланысты алғашқы қадамы орындалмай қалғанымен де, 1960 жылы бұл шара ойдағыдай жүзеге асырылды. 1930 жылдардың өзінде-ақ еврейлер президент кеңсесінің құрамына кіруге мүмкіндік алды, бірақ та алғашқы кездерде олар өздерінің еврей екендіктерін білдіргісі келмеді6. Алайда, XX ғасырдың екінші жартысында Америка халқының әртектілігін шын мәнісіндегі әлеуметтік жағынан мойындаушылықтың жарқын мысалы - 1960-жылдардың аяғында ата-тегі неміс болып келген еврейдің ұлттық қауіпсіздік кеңесі президентінің кеңесшісі, ал одан кейін мемлекеттік хатшысы болып тағайындалуы болып табылады. Одан кейін, яғни 1970 жылдардың ортасында ұлты поляк америкалық ұлттық қауіпсіздік кеңесінің жаңа кеңесші кызметіне ұсынылды (ол Кеңес Одағында, Харьков қаласында, поляк дипломатының отбасында туған). Осыдан екі онжылдық өткеннен кейінгі афроамерикандықтарды американдық қоғамдық-саяси өмірден аластатудың сорақылықпен аяқталуы кезеңінен кейін, 1960 жылдардағы азаматтық құқықтар саласындағы төңкерістердің нәтижесінде кеш болса да екі афроамерикандықтың АҚШ прзидентінің ұлттық қауіпсіздік жөніндегі кеңесшісі және мемлекеттік хатшы қызметтеріне тағайындалуы айтарлықтай уақиғалар болды.

Тұтастық сипат алған жаңа американдық сан-алуандық өзінің қалыптасуы жағынан әлі де болса трансеуропалық сипатта болып қала берді. Шамамен, XIX ғасырдың ортасынан бастап XX ғасырдың ортасына дейін Америкаға қоныс аударушылардың басым көпшілігі Еуропа елдерінен болды. Олардың салыстырмалы үлесі баяу болса да қысқарып отырды: көрсетілген кезеңнің басында олардың ара қатынасы 10-нан 9, ал шамамен 1950-жылы 4-тен 3 болды. Тұрақты түрде өз өрісін кеңейтіп келе жатқан американдық мозаиканың жекелеген еуропалық компоненттеріне екі дүниежүзілік соғыс әртүрлі әсер етті. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезеңіндегі империялық Германиямен болған алауыздықтардың салдарынан неміс ұлтынан шыққан америкалықтар саны күрт көбейе бастады және олар ашық түрде англосакстер мен протестанттарға айналды. Сонымен қатар поляктар және басқа да славян халықтары, әсіресе Вильсонның атақты "он төрт тармағынан" кейін өз отандарының саяси тәуелсіздік алуларына мүдделі екендіктерін ашық білдіре бастады. Екінші дүниежүзілік соғыс дәуіріндегі кейбір мемлекеттермен арада орын алған алауыздықтар (және соның салдарынан еврей мемлекетінің құрылуы) американдық еврейлердің Израйльдің мүдделеріне деген ынтасын арттыра түссе, ал итальяндық және жапондық иммигранттар керісінше өздерінің бұрынғы отандарымен қандай да болмасын саяси байланыстарының жоқ екендігін көрсетіп қалуға тырысып отырды.

Дегенмен де, XX ғасырдың ортасынан бастап американдық тәжірибенің мән-мағынасы ретінде көрініс тапқан американдық мозаика (өрнек) бұрынғы уақытта өзіне тән болып келген еуропалық шеңбер аясынан біртіндеп шыға бастады. Ендігі жерде жаңа американдық мозаика, ол - кішігірім мәдени этникалық қоспа болып табылады және сонымен қатар өздерінің табандылығын одан әрі шындай түскен оның жарқын өкілдері өзіндік жекешелік қасиеттерімен танылып қана қоймай, бұрын болып көрмеген сан-салалы ғаламдық палитраны да нақты көрсете білді. Азаматтық құқықтар саласындағы төңкеріс афроамерикандықтарды нәсілдік жағына кемсіту мен оларды төмен санаушылық пиғылдарға жол бермеуге жол ашып берді және сонымен қатар иммиграция ендігі жерде негізінен еуропалық құбылыс болудан қалды. 2000 жылы жүргізілген санақтың мәліметтері бойынша АҚШ-та туратын әрбір торт шетелдік тұрғынның үшеуі Латын Америкасы мен Азиядан шыққандығы белгілі болды және бұл айырмашылық барған сайын арта түсуде, сөйтіп бүгінгі таңда Америка әлемнің микрокосмосына айналу процесін бастан кешіру үстінде.

Америкада орын алған бұл өзгерістер "азшылық" деп аталатын тұрғындарының бұрын-соңды болып көрмеген жәй ғана сан-алуандық белгілерін көрсетіп қана қоймайды, ол сонымен қатар ұлттық дамудың белгілі бір кезеңінде "Белгілі бір нәсілдік және этникалық азшылық Америкада үстемдікке ие бола алар ма екен"? деген орынды сұрақты туындатары да сөзсіз. Қазіргі уақытта Америка халқының саны 285 миллионға жетіп отыр, ал оның 37 миллионының ата-тегі латындық болып келсе, ал 37 миллионға жуығы афроамерикандықтар, 11 миллионы Азиядан шыққандар, 2 миллионнан астамы американдық үндістер, гавайлықтар мен Алясканың тұрғындары болып саналады. Сонымен, Америка халқының басым көпшілігі болып келген еуропалық бөлігі барған сайын азая түсуде де, ал оның есесіне иммиграция мен балалардың тууы жағынан жоғары көрсеткіштерге жеткен латын американдық және азиялықтардың саны қарқынды түрде осу үстінде. Біздің ойымызша, жуық арада Калифорнияның нәсілдік көпшілік орын алмаған ең бірінші штатқа айналуы ғажап емес.

Саяси тұрғыдан алып қарастырғанда өзіндік ұлттық сананың оянуы да маңызды орын алып отыр және соның нәтижесінде этникалық топтардың саяси белсенділігі барған сайын артып, ендігі жерде олар сыртқы саясаттың жекелеген нақты салаларына ерекше ден қоюда. Ерекше саяси мүдделерді жақтаушы топтардың пайда болуы демократиялық плюрализмнің нақты көріністерінің бірі болып табылады, сонымен қатар бизнес те, кәсіподақтар мен басқа да толып жатқан кәсіби топтар да дәл осындай қоғамдық жетістерге жету үстінде. Сыртқа саясатқа әсер ететін басты фактор ретіндегі этникалық приоритеттерінің рөлінің одан әрі арта түсуі, егер де американдық сананың өрісін тарылтып және американдық жаңа мультимәдени мозаикасының негізінде туындаған саясаттандыру процесінің өзгеруіне әкеліп соғатындай болса, онда орын алған дәл осындай жағдайлар белгілі бір кезеңде сыртқы саясаттың жүзеге асуына қиындықтарды да туындатары сөзсіз.

Соңғы жүз жылдықтарда этникалық топтар өздерін түрлі тәсілдер арқылы таныту үстінде. Көп жағдайларда олар тұтастай ел көлеміндегі өздерінің электоратының мүмкіндіктерін (мысалы, орталық еуропалықтар негізінен Солтүстік-Шығыс және Орталық Батыста турады) немесе кейбір маңызды аудандарда 3 жерлестерінің көп шоғырлануын (еврейлер -Нью-Йоркта, ал кубалықтар - Флоридада) өз мақсаттарына барынша пайдаланып қалуға жиі тырысады. Сонымен катар олар өздерінің мүдделеріне жақын келетін саяси қозғалыстарды (армяндардың, гректер және еврейлердің) қаржыландыруға мүдделі болып отырады. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында поляк ұлтынан шыққан американдықтар өздерінің тарихи отанының тағдырына жандары ашығандықтары соншалық, президент Рузвельт 1944 жылы президент сайлауы өтіп кеткенше Сталинге Польшаға қатысты кеңестік жоспарларды қолдай алмайтындығын білдіруге мәжбүр болған көрінеді. Дәл осы сияқты президент Клинтон да 1966 жылы НАТО- ның Орталық Еуропадағы өрісінің кеңейгендігін жария ету үшін, моляктар көп қоныстанған Детройдты тандап алған болатын.

Кең мағынада алғанда бүгінгі таңда сыртқы саясатқа ықпал жасауға қабілетті ең белсенді де, әрі ауқатты этникалық топтарға еврейлерді, кубалықтарды, гректер мен армяндарды жатқызуға болады. Өйткені, олардың әрқайсысы сыртқы саясаттың қандай өзекті мәселелерін шешуден (мейлі ол араб-израиль шиеленісі болсын, немесе кастролық Кубаға эмбарго жариялау, Кипрдің мәртебесі және Әзірбайжанға көмек көрсетуге тиым салу сияқты мәселелер болсын) тыс қалмауға тырысып отырады. Этникалық топтардың ішінде орталық еуропалықтардың сайлау потенциалы басқаларға қарағанда әлдеқайда күшті болып келеді, алайда, оларға ұйымшылдық пен бірлік жетіспейді және оның үстіне қаржы тапшылығы да байқалып қалып отырады. Болашақта бұлардың қатарына өзіндік қалыптасуды бастарынан кешіріп жатқан испан тілінде сөйлейтіндер (негізінен, мексикандықтар) мен Африканың тағдырына алаңдаушылық білдіруші қара нәсілді америкалықтар, одан қалды саяси сахнаға шыққан ирандықтар, қытайлықтар мен үнділіктер (индустар), тіпті мұсылмандар да келіп қосылуы әбден мүмкін.

Жақын арада осы атап өтілген және басқа да толып жатқан этникалық топтар өздерінің ұлттық мүдделеріне сәйкес келетін америкалық сыртқы саясаттың қалыптасуындағы өз рөлдерін күшейте түсетіндіктеріне күмән келтірмейтін болар деп ойлаймыз. Ата-тектері азиялық болып келетін америкалықтар әлеуметтік салада белгілі бір жетістіктерге жеткенімен де, саяси жағына келгенде соншалықты белсенділік таныта алмай отырғандығын да атап өткеніміз жөн болар. Олар бір кездердегі немістер, жапондықтар мен итальяндықтар сияқты өздерінің америкалық екендіктерін ассимиляцияға ұшырау сатысына қатысты әлеуметтік сенімсіздікті болдырмау тәсілі ретінде ғана қарастыруға бейім турады. 2202 жылдың сәуірінде "Ньюсуик" журналының жүргізген сауалнамасының мәліметтеріне сүйенсек, сұраққа жауап бергендердің үштен бірі қытайлық американдықтар Америкаға Қарағанда Қытайға әлдеқайда немқұрайлық танытады деген пікірге келген көрінеді, ал сауалнамаға жауап бергендердің 23 пайызы АҚШ-тың президенттілігіне кандидат болып ұсынылған ата-тегі азиаттық американдық үшін дауыс берудің ыңғайсыз жағдай екендігін мойындаған. Алайда, белгілі бір уақыттан кейін азиялық америкалықтардың АҚШ-тың Азиядағы роліне тікелей қатысы бар мәселелерге тікелей қатысты пікірлерін білдіруге пейіл танытып отырғандықтары байқалған.

Жуық арада мультимәденилік америкалық сыртқы саясаттың қалыптасуына өзіндік үлес қосуға бейіл танытқан ерекше бір этникалық қауым өзінің бет-бейнесін таныта алатындай дәрежеге жетіп отыр, ол - испан тілінде сөйлейтіндер, әсіресе оның мексикандық бөлігі болып табылады. Мексикадан шыққан 10 миллионнан астам тұрғындар ең үлкен эмигранттық топ болып есептелінеді. Олардың өздерінің географиялық базасы бар және уақыт өткен сайын өсіп келе жатқан саяси саналылықтарын сезіне де және оны нақты білдіре де болады. АҚШ конгресіндегі негізінен мексикандық испан тілділер фракциясы" Латын американдықтардың проблемасы - ол Американың да проблемалары" деген мәлімдеме де жасады. Олар мультимәдениеттілікті ғана емес, сонымен қатар екі тілділікті де батыл қолдайды. Тіпті, Америка мен Мексика арасындағы қарым-қатынастар шиеленіскен кездердің өзінде де мексикалық американдықтар ішкі және сыртқы саяси диалогтарға қатысуға әрдайым дайын тұрған болатын.

Дәл осы сияқты, АҚШ-тағы афроамерикандық қауым да АҚШ- тың Африкада жүргізіп отырған саясатына өзіндік үлестерін қоса алады. Қара нәсілділер қатарынан шыққан ең бірінші мемлекеттік хатшы миллиондаған африкалықтарға қауіп төндіріп тұрған түрлі гуманитарлық шаруаны көтере отырып, шетелдегі америкалық приоритеттер жүйесінің қалыптасуына айтарлықтай ықпал жасады. Олай болса, афроамерикандықтардың назары жекелеген елдерге ғана емес, сонымен қатар Африка континентіне аударылатындығы ешбір дау тудырмайды7.

Жекелеген нақты этникалық топтардың мәдени және саяси рөлінің артуы алғашқы кездерде негізінен ассимилияцияға бет бұрып, Америкадағы ұлттардың ала-құлалығына шыдамдылық танытып келген және кезінде өз-өзінен тұйықталған англосаксондық ақтардың тоқырау процесіне де ұласуда. Ақ нәсілді англосаксондық протестанттардың ықпалының әлсіреуінен кейін іле-шала еврейлік қауымдардың әлеуметтік статусы (беделі) мен саяси ықпалы біртіндеп көтеріле бастады. Жалпы алғанда еврей қауымдарының тарихы өздерінің ұлттық мүдделерін ашық түрде көрсетпегендіктеріне қарамастан, белгілі бір этникалық топтың да тұтастай бір ұрпақтың өмірін қамтитын уақыт шеңберінде американдық қоғамдық өмірдің ең маңызды салаларына белсенді түрде қатыса алатындықтарын іс жүзінде дәлелдеп отыр. Атап айтқанда: академиялық топтар мен жаппай хабарлар тарату саласында, ойын-сауық саласында, сонымен қатар саяси мақсаттарға байланысты қаржы жинау саласында және т.б. Дәл осы топқа жататын бес-алты миллион адам Америка елінің орташа көрсеткішімен салыстырғанда білім жағынан ғана емес, сонымен қатар өзіндік табыс көзі жағынан да жоғары көрсеткіштерге ие болып келеді.

Қалыптасқан әлеуметтік-этникалық сан-алуан жағдайлардың аясында еврейлер осыдан елу жыл бұрын бастарынан кешірген өздерінің ұлттық санасын басып тастауға деген қажеттілікті ендігі жерде сезінбейтіндей және Израилдың гүлденіп дамуына деген табиғи сезімдерін тежеп отырудан арыла алатындай дәрежеге жетіп отыр. Егер осыдан бірнеше онжылдықтар бұрын АҚШ-тың Таяу Шығыстағы саясатын қалыптастыруда еврей ұлты қауымдарының рөлі қалыптасқан саяси жағдайды жәй ғана бақылаумен ғана шектеліп қалса, ендігі жерде олар бұл мәселеде ерекше саяси белсенділік таныта білуде8. Американдық еврей қауымдарының қарсыластары мұнай компаниялары мен мұсылман қауымдарының олармен тартысуға жағдайлары да соншалықты келмей қалған сияқты. Демек, жоғары табыс көзіне айналған мұнай компанияларын, өздері де еврейлермен моралдық-сезімдік деңгейде жарысуда дәрменсіздік танытып отыр да, ал еврейлермен салыстырғанда саны жағынан әлдеқайда көп болса да америкалық мұсылман қауымдары нашар ұйымдасқан, оның үстіне олардың америкалық қоғамдық пікірді қалыптастыратын институттардағы үлес салмағы да мәз емес.

XIX ғасырдағы шетелдердегі америкалықтардың мүддесі олардың істеріне араласпауды мақсат етсе, ал содан кейін бұл жағдай жалынды патриотизмнің жекелеген көріністері қылаң бере бастаған саяси ықпалдың күшеюіне келіп ұласты. XX ғасырда американдық сыртқы саясат трансмұхиттық сипат алды және оның, назары Еуропаға бағытталып, жалпы демократиялық мүдделерге баса назар аударылып отырды. Еуропалық эмигрант тар (қоныс аударғандар) ағынының саябырлағанына қарамастан екінші дүниежүзілік соғыс уақытында да американдық этникалық бірліктің арқасында АҚШ-тың англосаксондық ақ нәсілді протестанттық басшылығы халықпен кеңесе отырып, ұлттық стратегияны қалыптастыруға толық мүмкіндік алды. "Қырғи-қабақ соғыс" кезеңінде АҚШ саясатындағы еуропалық мүдде коммунистік жүйеге мейлінше қарсы болған Орталық Еуропадан қоныс аударушылардың барынша қолдаушылық қадамдарына келіп ұласты.

"Қырғи-қабақ соғыс" аяқталғаннан кейінгі кезеңде орын алған ғаламдық өзгерістердің ауқымдылығы мен олар тудырған қиындықтар АҚШ-тың сыртқы саясатының ұлттық ынтымақтастыққа сүйенгендігіне қарамастан, оның нақты бағыт-бағдарларын белгілеуді одан әрі қиындата түсті. Алайда, этникалық топтар аймақтық саясаттың кез келген түбегейлі мәселесіне вето қою құқығына ие болған бүгінгі таңда және бұл жетістіктердің барлығы да плюрализм жайындағы түсініктермен заңдастырылған уақытта, ал соңғы уақыт шеңберінде мультимәдениеттілік идеясының дәстүрлі идеялардан артықшылығы айқындалып және ол болашақ ассимиляцияға бет бұрған шақта ұлттық саясатты айқындау процесі одан әрі қиындай түсуде. Американдық үстемдік пен жаһандану үрдістері белең алған бұл ғасырда бірде бір нақты топ жалпы американдық мүдделерді ойдағыдай айқындай да алмайтындығын дәл осы арада ескергеніміз дұрыс болар.

Сонымен қатар әлемдік гегемон ретінде Американың үлесіне тиген күрделі проблемалардың көпшілігі АҚШ-тағы түрлі этникалық топтардың ұлттық мүдделерінің өзара шиеленісіне де әкеліп соғуы мүмкін. Мысалы, Израильге және араб әлеміне тікелей қатысты АҚШ-тың саясатын этникалық топтардың, қайсысының білдіруге құқығы бар? Дәл осындай сұрақты Қытай мен Тайваньға немесе Үндістан мен Пәкістан арасындағы қалыптасқан қарым-қатынастарға да байланысты қоюға болатын болар. Американың болашағы басты назарда болатын ұлттық ынтымақтастық пен бірлік болмаған жағдайда американдық мозаика (өрнек) этникалық топтардың арасындағы өзара тартысқа айналып кетері сөзсіз және бұл арада олардың әрқайсысы толып жатқан бір-біріне қарама-қарсы сыртқы саяси мүдделердің арасынан нақты саяси бағытты таңдап алуға өздерінің білімдерінің жеткілікті екендіктерін және оған құқықтары да бар екендіктерін дәлелдеп қана коймай, оған басқаларды да сендіргісі келеді.

Мұндай бағыт-бағдардың бүгінгі таңда АҚШ Конгресінде орын алып отырғандығы белгілі жәйт. Арнайы этникалық мүдделерді қолдаушы топтар американдық ғаламдық саясатты шектейтін резолюцияларды тудыруға және заңдарға түзетулер енгізуге әбден үйреніп алды. Сайлау науқандарының ақшалай қаржылары ашықтан-ашық Конгрестің белгілі бір этникалық проблемаларды (мысалға, Әзірбайжанға көмек беруден бас тарту немесе Израиль мемлекеті үшін қолайлы қаржылық жағдайлар жасау) қолдауына пайдаланылады. Конгресте этникалық фракциялардың болуы

Бүгінгі таңда әдеттегі үйреншікті қоғамдық құбылысқа айналуы Сонымен қатар конгресмендер мен сенаторлардың белгілі бір этникалық топтардың (лоббидің) мүдделерін жақтауын немесе олардың сойылын соғуға деген құштарлықтарын сирек кездесетін уақиғалар қатарына жатқыза салуға тағы да болмас. Қалыптасқан жағдайларға қарағанда, мұндай тәжірибе Америка мемлекеті белгілі бір мультимәдениеттілікке табанды түрде қадам басқан сайын өз өрісін одан әрі кеңейте беретіндігіне ешбір шүбә келтіруге болмайды.

ІІІын мәнісіне келгенде өзінің құрамының әртүрлілігімен ерекшеленетін, ұжымдық сипат алған Конгрес өткір ұлттық проблемалар туындай қалған кездерде өз өрісінің кеңдігі жағынан тұрақты ғаламдық сипатқа ие бола алатындай саясатқа қол жеткізуге, дәлірек айтқанда АҚШ-тың сыртқы саясатының ең басты стратегиялық бағыттарын қалыптастыруға мүдделі болады. Бұл игі мақсат, .әдетте, атқарушы билік, әсіресе қалыптасқан жағдайды ой елегінен өткізіп, көрегендік таныта білетін президенттің тұсында ғана ойдағыдай жүзеге асады. Ал егер президенттің өзіндік парасатты көзқарасы болмаса, оның оз басы кез келген ықпалды топтардың қолшоқпарына айналып кетуі әбден ықтимал. Қалай болғанда да, президенттің өзінің басшылық рөлі де үкіметті болу жүйесі мен қаржыландыру мәселелеріндегі Конгрестің шешуші рөліне байланысты әрқашанда шектеліп отырады. Алайда, Конгрес өзінің қаржыландыруға бақылау жасау қызметін атқару барысында түрлі лоббилардың ықпалына көбірек түсіп кетеді және осы әрекетінің нәтижесінде белгілі бір елдерге қаржы болу ұлттық мүдделерге Қарағанда нақты топтардың ықпал ету дәрежесін айқындап береді.

Мультимәдени саяси талаптардың дау тудыратын нәтижелерін шешуде институциондық шектеушіліктерді енгізу, біздің ойымызша, оңайлыққа соқпайды. Оның орнына президенттің оз қызметінің беделі мен мүмкіндіктерін барынша пайдалануына негізделген нақтылық пен белгілі бір мақсатқа сай, этникалық тұтастық пен жарқын болашаққа бағытталған американдық азаматтықтың концепциялары қажет болар. Бұл бағыттағы әрбір саяси талпыныс өзінің маңыздылығымен ерекшеленіп отырады, өйткені дәл осы жерде түрлі сатылардағы (федеральдық, штаттық және жергілікті) үйлесімді азаматтық білім жүйесін қолдап отыру мәселесі келіп туындайды. Сонымен қатар азаматтықтың бұл жалпы концепциясы қарқынды түрде дамып келе жатқан американдық мультимәдениеттілікті ескере отырып, американ қоғамының стратегиялық бірлігін нығайтуға дәнекер бола алады.

Кей кездерде "мультимәдениеттіліктің канадалық саясаты, ол - Американың болашағы" деген пікірлер жиі айтылып жатады. Алайда, Канада тұрақты ғаламдық саясатты жүргізуді қажет етпейтін де сияқты болып көрінеді. Америкадағы мультимәдени мүдделердің өзара қайшылықтарға келуі жалпы ұлттық мүдделер тұрғысынан қарастырғанда өзара шиеленістердің туындауына алып келуі әбден мүмкін, ал бұл жағдай ақыр аяғында оның ғаламдық басшылық ролін атқаруына кедергі келтірері сөзсіз. Олай болса, ғаламдық қарым-қатынастарға негізделген Американың айқындалған стратегиялық ынтымақтастығын ойдағыдай жүзеге асыра алмай тұрып, еліміздің өзінің тарихи даму жолын тандап алуы қиындыққа түсері сөзсіз.

Гегемония (үстемдік) пен демократия

Америкалық ғаламдық үстемдікті американ демократиясы басқарады: ерекше атап өтетін бір жәйт, осы уақытқа дейінгі ғаламдық демократияны дәл осындай нағыз демократиялық және плюралистік мемлекет басқарып көрген жоқ. Дегенмен де, гегемонияның өзіндік талаптары демократияның құндылықтарымен принциптік қарама-қайшылықтарға келуі де, одан қалды азаматтық құқықтар мен ұлттық қауіпсіздіктің қарама қарсы қойылуы да және осы орайда батыл да, байыпты қадамдардың ойдағыдай жүзеге асырылуы да ғажап емес. Сондықтанда, қалыптасқан осы жағдайға байланысты "Ғаламдық гегемония американ демократиясына қауіп төндіре ала ма?" деген орынды сұрақ туындайды.

Демократия бүгінгі таңда Америка қоғамының бүкіл тұрмыс-тіршілігінің басты өзегіне айналған. Өздерінің саяси көсемдерін еркін түрде сайлау, сайлау еркіндігі мен Америка азаматтарының оз ойларын ашық білдіре алатындықтары, заң алдындағы теңдік пен барлық азаматтардың жоғарғы заңдарды сөзсіз мойындаушылығы (оларды президенттің өзі де мойындайды және мұндай жағдайды Никсон мен Клинтон оз бастарынан өткізген де болатын) американ демократиясының мән-мағынасын білдіретін қасиетті де, мәнді принциптер болып саналады. Мемлекеттік саясат конституция талаптарына сәйкес қалыптасады және осы тұрғыдан алып қарастырғанда бұл жағдай американ халқының еркін толық білдіре алады. Будан туындайтын ой: шетелдердегі гегемондық биліктің жүзеге асырылуы да әрдайым демократиялық қауымның басты назарында болады.

Қоғамдық пікірдің нәтижелері американ халқының гегемондық үкіметті жүзеге асыру идеясына принциптік көзқарастары өзінің кейбір идеалистік көріністеріне қарамастан баянды да, көңілге қонымды екендігін көрсетіп отыр. Ал кейбір американдықтар басқа бай мемлекеттерге қарағанда Америка шетелдерге көп көмек көрсетеді" деген (2002 жылдың қазанында жүргізілген сауалнамаға қатысушылардың 81 пайызы дәл осылай деп санайды) қате пікірдің жетегінде екендігін деп атап өтуіміз қажет болар, алайда американдықтардың басым көпшілігі асыра көрсетілген мұндай кадамдарды жақтайтындықтарын жасырмайды да.. Америкалықтар негізінен БҰҰ-ны (Біріккен Ұлттар Ұйымын) қолдайды, бірақ 2002 жылы жүргізілген сауалнамаға қатысушылардың 30 пайызы "Америка өзіне қатысты халықаралық мәселелерді езі шешуі керек" деп санаған (ал 1955 жылы "РЕВ" орталығының жүргізген сауалнамасының қорытындысы бойынша бұл цифр 41 пайызды құраған).

"Қырғи-қабақ соғыс" аяқталғаннан кейін Америка азаматтарының көпшілігі дүниеде болып жатқан өзгерістерді жанжақты қабылдауға ниетті екендіктерін ашық білдірді. Өйткені, олар процессуалдық нормалардың заңдылығын қорғай білді, жаһанданудың барған сайын шындыққа айналып келе жатқандығын мойындады және қандай да болмасын түбегейлі іс-әрекеттерді халықаралық ұйымдардың қызметі арқылы жүзеге асыру керек деп санады. Өткен ғасырдың аяғында жүргізілген қоғамдық пікірдің сауалнамаларында оған қатысушылардың 67 пайызы Біріккен Ұлттар Ұйымының рөлінің артуын; 60 пайызы - Дүниежүзілік Сауда Ұйымының күшеюін; 56 пайызы - Халықаралық Соттың және 44 пайызы - МВФ-ның күшеюін жақтаса, ал азаматтардың 66 пайызы Халықаралық қылмыс соты идеясын қолдап шықты9. Ерекше атап өтетін бір жәйт, АҚШ-тың дүниежүзінде атқаратын гегемондық рөліне байланысты американдықтардың көңіл-күйі агрессиялық сипатта қалған жоқ, сондықтан да болар бір жақты саяси қадамдар олардың тарапынан ешбір қолдау таппады.

Осыдан кейін 2001 жылдың 11 қыркүйегі де келіп жетті де, Американың әлемдегі рөлі жайындағы түсініктердің орнын оның өзінің қауіпсіздігін арттыру деген көңіл-күй басты және ол қоғамдық пікір аясынан көрініс тауып қана қоймай, жоғарғы саяси сананы да жан-жақты шарпып өтті. Шын мәнісінде де, Ирактан төніп тұрған қауіпке байланысты ұзаққа созылған үгіт-насихат науқанына қарамастан, тіпті 2003 жылдың ақпанының өзінде де, яғни соғыс басталғанға дейін бір ай бұрын американдықтардың көпшілігі "әскери күштер тек қана Біріккен Ұлттар Ұйымының шешімімен ғана жүзеге асырылу керек" деп санаған болатын. 2002 жылдың аяғында АҚШ тұрғындарының 85 пайызы "Америка өзінің одақтастарының пікірлерімен санасу керек деп санады. Алайда, Ақ Үйдің бұл мәселедегі көзқарасы мүлде басқаша болатын, сондықтан да болар тек қана Ақ Үй және ең бірінші кезекте президент бұл мәселені шешуде басты рол атқарды.

Бұл бастама үрейлі де, әрі соншалықты батыл болып шықты. Мұндай зұлымдық әрекетке байланысты туындаған табиғи көңіл-күйдің аясында американ әкімшілігі 11 қыркүйектен кейінгі әлемдегі жағдайдың түбегейлі өзгерістерге ұшырағандығын сезінді, сөйтіп белгісіз күштер ұлттық кауіпсіздікке қауіп-қатер төндірді. Президенттің оз басы болатын болса әділеттілік пен зұлымдылық күштеріне нақты түрде бөліне бастаған бұл дүниенің бет-бейнесін айқындап беруге барынша күш салды. Бұл мәселеде Американы қолдамау деген сөз - оған жаугершілікпен қарау пиғылын білдірді.

11 қыркүйектен кейінгі президенттің айтқан сөздерін компьютерлік өңдеудің нәтижелеріне сүйенетін болсақ, 2003 жылдың ақпанына қарай, яғни шамамен он бес айдың ішінде президент ашықтан-ашық "кім бізбен бірге болмаса - ол бізге қарсы" (мұндай мағынаға кезінде В.И.Ленин ерекше мән берген болатын) деген манихейлік сөздің түрлі варианттарын 99 рет қолданған көрінеді. Өз кезегінде "өркениеттің өзін ғаламдық террордың қаупінен қалай қорғауымыз керек" деген мәселе Америка халқын да қатты толғандыра бастады. Жаңадан туындаған миссия бұрыннан-ақ Американың ғаламдық идеясында кеңінен көрініс тапқан американдық демократияға жасалынған қысымды күшейте түсті.

Тіпті ең қолайлы жағдайлардың кезінде де дәстүрлі ішкі американдық демократия мен ғаламдық талаптардың үстемдігі арасындағы келіспеушіліктердің орын алуы сөзсіз болатын. Өткен замандарда империялық сарын өзінің табиғаты жағынан элитарлық сипатта болатын және империялық басшылық ерекше миссия рухына толы, әсіресе ерекше тағдыр мен ерекше құқықтарды ойдағыдай атқара алатын элитаның, болуын қажетсініп отыратын. Бұл жағдай, әрине, тек Британ империясына ғана тән болып қана қоймай, сонымен қатар басқа да толып жатқан жарқын империялық мұраларды айтпағанда оның негізін қалаушылар - ұлылығымен көзге түскен римдіктер мен қытайларға да тікелей қатысты болып келеді. "Қырғи-қабақ соғыс" кезеңінің үлкен жауапкершілігі және одан кейінгі кезеңдердегі Американың гегемондық рөлі де осындай элитаның белгілі бір эквивалентін өмірге келтірді. Мұның өзі кейбір маңызды сыртқы қауіпсіздік аймақтарында шын мәнісінде де вице-корольдердің ролін атқарған бірнеше аймақтық американдық бас қолбасшылардың жүзеге асыратын билігі мен статусын айқындап берді. Осы айтылған ойымыздың мысалы ретінде Американың Иракты басып алу мақсатындағы саяси-әскери шаралары мен американдықтың Бағдаттың Уақытша кеңесінің басшысы болып тағайындалуын келтіруге әбден болады.

Америкалық көшбасшының элитаның пайда болуын соңғы жарты ғасырдағы Американың күш-қуатының артуының заңды нәтижесі деп қарастыруымыз керек. АҚШ "қырғи-қабақ соғыс" кезеңінде де және ол аяқталғаннан кейін де, одан қалды өзінің ғаламдық міндеттерін орындап жатқан кездерінде де дүние жүзінде атқарушы үкіметтің билігіндегі және Американың қиындықтарға толы рөлін жүзеге асыруды қамтамасыз етіп отыратын қолайлы әлемдік әскери-саяси құрылым біртіндеп қалыптаса бастаған болатын. Белгілі бір уақыт шеңберінде ауқымды дипломатиялық аппарат, әскери инфрақұрылымдар, барлау мәліметтерін жинау жүйелері мен әкімшілік мүдделер өзара бірігіп, ортақ тіл табысулары, шындап келгенде, Американың әлемдік жүйені басқаруын қамтамасыз етуіне мұрындық болды. Білім салаларының, ұлттық мүдделердің, жоғарғы билік пен жауапкершіліктің шоғырлануынан шабыттанған империялық бюрократтар өздерін осы бір шым-шытырық және қауіп-қатерге толы дүниедегі Американың атқаратын ролін айқындау үшін қажетті қасиеттердің барлығына да ие адамдар ретінде сезіне бастады.

Алайда, жаңа гегемондық элитаның ұлттық саясатқа тигізген әсері қалыптасқан бақылауға, әсіресе американ қоғамының көңіл-күйін соншалықты жоғары дәрежеде сезіне алатын Конгресс жағынан жүзеге асырылатын "қалталы үкіметтің" бақылауымен шектеліп отырады. Дипломатиялық бағыттың жүзеге асырылуын, әскери шараларды ұйымдастыру мен приоритеттер жүйесін, барлаушылық қауымдастығының қызметін қадағалайтын Конгрестің комитеттері, шын мәнісіне келгенде, атқарушы үкімет саласындағы жартылай автономиялық империялық бюрократияның қалыптасу жолындағы басты кедергіге айналды. Бір жағынан алғанда, біртекті бюрократиялық элитаның мүдделерін қорғайтын гегемондық көңіл-күй дәл осындай заң жүзіндегі шектеулер мен еркін баспасөзсіз Қорғаныс министрлігінің, Мемлекеттік департаменттің, ЦРУ-дың (Орталық Барлау Басқармасының), одан қалды осылардың тарапынан қаржыландырылып отыратын және оларға тәуелді болып келетін үкімет мекемелері пен жартылай жеке меншіктегі ұйымдарда басымдылық танытқан болар еді.

Сонымен қатар АҚШ-тың әскери-саяси күш-қуатын арттыруды ойдағыдай жүзеге асыру -шетелдік мүдделермен тығыз байланысты болып келетін жылдар бойы жинақталған бай тәжірибені жан-жақты тиімді қолдануға мүмкіндік береді. Дәл осы ауқымды қызметтің аясының кеңеюі ерекше бір саяси бағытты негіздеудегі толып жатқан фактілер мен аргументтерді (дәлелдерді) кез келген уақытта пайдалануға қабілетті ауқымды қауымдастықтың қалыптасуына алып келеді. Сыртқы саясат саласына сәйкестендіріліп жасалған үкімет билігін бөлісудің үйлесімді жүйесі атқарушы үкімет орындарына кейбір артықшылықтар береді. Әңгіме эмоциональдық тұрғыдағы проблема жайында көтерілсе, немесе президенттің оз басы қоғамдық пікірлерді саралауға тікелей қатысқан жағдайларда мұндай дисбаланстың орын алатындығына шек келтіруге әсте болмайды.

Біздің ойымызша, коп жағдайларда дәл осылай болуы да керек сияқты. Өйткені, президент осы бір тынышсыз дүниедегі ұлттық мүдделерді айқындап беретін институттың өзі болып табылады. Түрлі этникалық және коммерциялық топтардың қарама-қарсы мүдделерін ескеретін болсақ, Конгрестің АҚШ-тың сыртқы саясатының негіздерін жасауға тырысушылығы ешбір пайдасыз болып шығады. Бұл міндетті президентке бағынышты және бюрократиялық жағынан ұйымдасқан атқарушы үкімет орындары қана ойдағыдай жүзеге асыра алады және бұл игілікті шараны ұлттық қауіпсіздік мүдделеріне сәйкестендіріп отырудың қажеттігі дәл осы жерде айқындалып қалғандай болады.

Алайда, мұндай саясат қалың көпшіліктің қолдауына ие болып, демократиялық құндылықтардың негіздеріне сай болуы үшін Конгрестің бұл процеске белсене араласып отырған абзал. Булай болмағанда американдық саясат ашықтан-ашық өрескел империялық сипат алары сөзсіз. Сондықтан да, Конфестің атқаратын басты қызметтері оған күтпеген жерден ұсынылған стратегиялық шешімдерді жедел түрде бекіте салумен ғана шектелмей, Конгрестің оз ролін американдық саясатты қалыптастыру процесінде одан әрі арттыру түсу мәселесімен келіп тоғысады.

Дәл осындай жағдай 2002 жылы АҚШ-тың Конгресі Иракқа қарсы соғыс қимылдарын жүргізуге байланысты Біріккен Ұлттар Ұйымының мандатымен немесе мандатынсыз-ақ, одан қалды бұл қимылдарды одан кейін Конгрестің міндетті түрде қолдауынсыз-ақ президентке толық бостандық беру жайында шешім қабылданған кезде орын алды. Конгресс көсемдері тұтқиылдаған туындаған жағдайдың мән-жайын толық түсіне де және оны шешудің нақты жолдарын таба да алмады, оның есесіне президент туындаған дәл осы бір шиеленіскен мәселені "ирактық режимнің Біріккен Ұлттар Ұйымының Ирак үкіметін адамзатты жаппай қыратын қаруға ие болды" деген тұжырымына сүйене отырып және оған тағылған айыпқа байланысты бұрыннан қабылдаған бірқатар шешімдерді орындаудан бас тартуын желеу ете отырып, оны терроризм мәселесімен өте шебер байланыстыра білді. Алайда, туындаған проблемаға байланысты қаншама дәйекті дәлелдер келтірілгенімен де, оның басты қорытындысы, яғни Конгрестің өзінің конституциялық құқығы - соғыс жариялаудан бас тартуы қойылған талаптар мен гегемондық үкімет динамикасының ауқымдылығымен сипатталатын АҚШ-тың сыртқы саясатын белгілейтін үкіметтің ең басты екі бұтағының арасындағы қалыптасқан конституциялық тепе-теңдіктің қандай дәрежеде екендігін көрсетіп бергендей болды.

Бұл бағыт Американың ғаламдық рөлінің сөзсіз салдары болып табылады және оны жуып-шаюға да болмайды. Оның үстіне АҚШ- тың мемлекеттік департаментінде Конгрестің осы мәселемен тікелей айналысатын көсемдерімен тұрақты диалог (сұхбат) жүргізетін тұрақты стратегиялық жоспарлау орталық мекемесінің болмауы да туындаған бұл проблеманы одан әрі шиеленістіре түсті. Мемлекеттік департаменттегі саясатты жоспарлау жөніндегі бюро негізінен сыртқы саясаттың өзегі болып саналатын дипломатияның өзекті мәселелерімен тығыз айналысып отырады. Өз кезегінде Қорғаныс министрлігінің де ауыз толтырып айтарлықтай өзіндік жоспарлау механизмі қалыптасқан, бірақ оның қызметінің шамадан тыс милитаризацияландырылғандығын тағы да жасырып қалуға болмайды. Өз кезегінде Ақ үйдегі ұлттық қауіпсіздік Кеңесі әскерлер мен дипломаттардың пікірлерін интеграциялауға (бір жүйеге келтіруге) әрдайым ұмтылыс жасап отырады, алайда оның атқаратын басты қызметі үйлесімді саясатты жүзеге асыра білу мақсатымен тығыз байланысты болып келеді. Сондықтан да, жүйелі түрде стратегиялық жоспарлаумен айналысуға оның уақыты да, одан қалды қаржысы да жете бермейді және оның басты бағдары, сөзсіз, президенттің саяси мүдделерінің ықпалын танытып отыруға бағытталған. Ішкі себептердің әсерімен пайда болып, ойламаған жерден орын алған дәл осындай процестің нәтижелері ақыр соңында Конгрестің қолдауына немесе қарсылығына ұшырайтын президенттің өзіндік саясатының негізін құрауға әкеліп соғады..

Орын алған жағдайды сыртқы саясат мәселелерімен тікелей айналысатын Конгрес комитеттерінің басшылығымен қатаң тәртіпке негізделген ресми консультациялар (кеңестер) жасау арқылы немесе ұлттық қауіпсіздік Кеңесінің аппаратында нақты құрылымдық ғаламдық жоспарлау мекемесін ұйымдастыру арқылы да жақсартуға болады. Жауапты өкіл басшылық жасайтын Ақ үйдегі Мемлекеттік департамент пен Қорғаныс министрлігіндегі жоспарлау ісімен тікелей айналысатын стратегиялық жоспарлаудың беделді және белгілі мамандар тобы туындаған жаңа проблемалар мен қажетті инициативаларға (бастамаларға) және ұзақ мерзімге арналған жоспарларға қатысты мәселелер жайында Конгрес көсемдерімен қажет болған жағдайда консультациялар жасаудың форумына айналған болар еді. Сөйтіп, осындай тиімді шараның нәтижесінде жартылай империялық үкіметтің біртіндеп демократиялық қоғамдық бақылаудан шығу кету қаупін белгілі бір деңгейде сейілтуге мүмкіндік туындайды .

11 қыркүйектен бұл қауіп одан бетер күшейе түсті. Оның айқын дәлелі - 2002 жылдың ортасындағы президент әкімшілігінің Иракқа қарсы соғыс жариялау жайындағы шешімі болып табылады. Халықаралық терроризм түріндегі ғаламдық деңгейдегі қауіп-қатердің пайда болуына байланысты әкімшіліктің осы мәселеге қатысты стратегиялық шешімін азғантай ғана топ ғана қабылдады және оның нақты себеп-салдарлары халықтан жасырылынып қалды. Шиеленіскен саяси жағдайдың қалың көпшілік алдында бұрмаланып, демагогтық риторика сарынында көрсетілуі және жеке себептер, ерекше топтық мүдделер мен саяси есеп түптеп келгенде қауіпті халықаралық жағдайларға келіп соғатын жасырын түрдегі, бірақ соншалықты мәнді саяси кіркілжіңге алып келді. Уақыт сынынан өткен халықаралық конвенцияларға қарама-қайшы болып келетін "Превентивтік соғыс" деп аталатын жаңа стратегиялық доктринаңның күтпеген жерден және бір мезгілде пайда болуы ішкі қауіпсіздік мәселелерімен қолы байланып, өздерін қамаудағыдай сезінген гегемондық бюрократияның іс-әрекетінің сыртқы саясатты қалыптастырудағы ашық та, демократиялық процеспен еш сорпасы қосылмайтындығын тағы да дәлелдеп бергендей болды".

11 қыркүйектен кейін ғаламдық гегемония (үстемдік) мен ішкі демократиялық шындықтың өзара қарым-қатынастарына байланысты әлем халқының бойында ерекше алаңдаушылық көңіл-күй туындады. Біздің ойымызша, американдықтардың азаматтық құқықтарының қайнар бұлағы американдық демократия болып табылады. Ал 11 қыркүйектен кейін орын алған шым-шытырық саяси уақиғалар легі атқарушы және заң шығарушы үкімет орындарының төніп келе жатқан қауіп-қатерге ғана емес, сонымен қатар қалың көпшілікті алаңдатып отырған саяси жағдайларға да шұғыл түрде көңіл бөліп отырулары керек екендігін тағы да іс жүзінде көрсетіп берді. Бірақ, біріншіге байланысты жүзеге асырылған іс-әрекеттер екіншісін мүлде шиеленістіріп жіберді. Олай дейтініміз, төніп келе жатқан қауіп-қатерге жәй ғана нақты анықтама берумен ғана шектеліп қалуға болмайтын еді, өйткені оның маңыздылығы соншалық, тіпті орын алған жағдайды болжап білу мен оған байланысты туындаған әбігершіліктің арасындағы тепе-тендікті сақтап тұрудың өзі де өте қиынға соқты. Нәтижесінде, мұндай келеңсіздікке жол беруге мүдделі болмасақ та, азаматтық құқықтардың бұзылуының белгілі бір қаупі де басымызға төнгендей болды.

Оның үстіне кейбір лауазымды саяси қайраткерлердің төніп тұрған қауіп-катер жайындағы шектен шыққан эмоциональды айқайлары мен бюрократтардың Ирактағы жағдайды 1 қыркүйектегі болған қанды уақиғалардың қайталануы ретінде қабылдауы да жағдайды одан әрі ушықтыра түсті12. Мүлде анықталмаған қауіп-қатер жайындағы әлсін-әлсін хабарланып тұрған ұлттық мазасыздық көңіл-күй бар болғаны жағдайды одан әрі шиеленістіріп жіберді, сөйтіп азаматтық құқықтарды сақтау дәстүрлерінің орнын жеке қауіпсіздікке деген ерекше қамқорлық басып кеткендей болды. Дәл осындай жағдай Американың тарихында бұрын да болған болатын. 1878 жылы Франциямен арада туындаған дау-жанжал кезінде шетелдіктер жайындағы және бүлік жасауға дем берушілікке байланысты арнайы заңның қабылданылуы, Азамат соғысы кезеңіндегі "Хабеас корпус" актісі қағидаларының күшінің тоқтатылуы, 1918 жылы тыңшылық жайындағы Заңның қабылдануы, Бірінші және Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында радикалдар мен пацифистердің қудалануы, 120 мыңға жуық жапондықтар мен басқа шетелдіктердің еркінен айрылуы сияқты келеңсіз жағдайлар Американың мақтаныш ете алмайтын тарихтағы сүреңсіз беттері болып табылады. Бұл шаралар кезінде көпшілік тарапынан қолдауға ие болғанымен де, оларды шын мәнісіне келгенде бар болғаны амалсыздан туындаған шаралар ретінде қарастырған дұрыс болар.

Ал 11 қыркүйектегі уақиғаларға байланысты туындаған ахуал Американың алдында тұрған жаңа ғаламдық рөліне байланысты әлдеқайда тұрақтылық сипат алары сөзсіз деген ойдамыз. Америка 11 қыркүйектен кейін әлемдік деңгейдегі қоғамдық пікірлерді есепке алсын делік, бірақ осыған қарамастан оның үстемдік орнатуға деген талпынысын дәлелдейтін фактілер орын алған жағдайда бастапқы кезде көңілі толмаушылық көңіл-күй белең алса, ал одан кейін іле-шала қарсылықтар толқыны туындар еді де, соның салдарынан американдық қауіп-қатер жайындағы сана әлдеқайда күшейіп кеткен болар еді. Сонымен, қауіпсіздік режимін күшейту шаралары ұзақ мерзімді қамтитын шындық алаңына айналып, ал будан туындайтын тәуекелдік қадамдар американдықтардың азаматтық құқықтары үшін жәй ғана өтпелі құбылыс болудан қалып қоюда.

11 қыркүйек уақиғаларының нәтижесінде 2001 жылы президенттің қысымымен қабылданған Американы терроризмге қарсы күреске қажетті құралдармен күшейту және оған қарсы туратын күштерді біріктіру жайындағы қабылданған акт - соттардың көптеген маңызды мәселелер бойынша жасалатын юрисдикцияларын шектеушілікке алып келді. Атап айтқанда: жасырын тыңшылық, медицина, несиелік тарих және саяхат мәселелеріне қатысты жеке хабарларға үкімет орындары тарапынан жүзеге асырылатын биліктің күшейтілуі сияқты шаралар ұлттық қауіпсіздікті сақтау мақсатын көздеді. Сонымен қатар аталмыш Акт бұл шараларға келісім алуға қажетті жасырын тыңшылық саласындағы үкімет орындарының өкілеттілігін одан әрі күшейте түсті. 1 қыркүйектен кейінгі терроризмге қарсы күреске байланысты қабылданған шаралардың дені уақытша ғана болар деген сенімдеміз, өйткені Американың тарихында дәл осындай жағдайлар бұрын да орын алған болатын. Патриотизм жайындағы Заң оның жекелеген статьяларының (баптарының) күшінің нақты мерзімдерін белгілеп берді және ол бойынша төрт жыл сайын қайтадан дауыс беру талап етілді, ал булай болмағанда олар өздерінің күшін жоятын болады.

Осыған қарамастан азаматтық құқықтарды шектеушілікке бой ұрушылық байқалып қалғандай болды. Мұндай жағдай, әсіресе, американ азаматтары болып саналмайтын, бірақ Америкада тұрып жатқан шетелдіктерге қатысты орын алды. Нақтырақ айтсақ, заң министрі күдік тудырған шетелдік азаматтың Америка Құрама Штаттарының мүддесіне қауіп тудыратын қызметпен айналысқандығы жайында бұлтарпас дәлелдердің бар екендігі жайындағы қорытындыға келсе болғаны, күдікті адам мезгілсіз уақытқа тұтқындалатын болды. Сонымен қатар, атқарушы үкімет орындары АҚШ-тың азаматтары болып саналмайтын адамдарды ұзақ мерзімге тұтқындау жайындағы тәртіп орнатты. Осы орайда ерекше атап өтетін бір жәйт, бұл тәртіп иммиграциялық сот ол адамдарды босату туралы шешім қабылдағанның өзінде де өз күшін жоймайды. Ол сонымен қатар азаматтық соттарда шығарылған үкімді оз күшінде қалдыруға бағытталған шетелдіктердің істерін қарайтын арнайы әскери трибуналдар да құра алады. Осы тұрғыдан алғандағы қосымша ұсыныстар жеке электрондық пошта мен мәліметтердің коммерциялық базаларына үкіметтік мекемелердің біржақты және еріксіз түрдегі қол сұғушылығын қамтыды, сөйтіп осы әрекет арқылы азаматтардың, әсіресе шетелдіктердің жеке өмір саласының өрісі тарыла түсті13.

11 қыркүйектен кейінгі саяси ахуалдың дүрлігушілікке әкеліп соққандығын ескере отырып, кейбір шектен шығушылықтар да, тіпті заңдардың бұзылуы орын алып отырды. Бұл жерде негізгі соққы АҚШ-та туратын шетелдік азаматтардың басына келіп тиді: олардың кейбіреулері еріксіз қамалып, айып тағылмай-ақ ұзақ уақыт түрмеде отыруға мәжбүр болды. Ал кейбіреулерінің жеке бастарының ғана емес, сонымен қатар отбасыларының мүдделерін де немесе материалдық жағдайлары да ескерілмей, әкімшілік жолмен Америкадан қуғындау басталды (кейбір жағдайларда олардың Америкада көп жылдар бойы тұрғандығы да ескерілмеді). Адамның намысына тиер дәл осындай иммиграциялық шараларды Америкаға келуге тырысқан кейбір ұлттардың өкілдері де бастарынан кешіруге мәжбүр болды.

Орын алған дәл осындай асыра сілтеушіліктерді Американың әлеуметтік тарихының бастапқы сатыларында орын алған тарихи-саяси жағдайлармен салыстыруға болмайды. Алайда, дәл осындай қоғамдық ахуал әлем алдындағы Америка елінің беделін түсіреді және мұндағы демократиялық құрылысты қаралауға дайын тұратын шетелдік сыншыларға азық береді. Егер де Америка мемлекет! жайында дәл осындай көзқарастар мен түсініктер белең алатын болса, Америка Құрама Штаттарына деген жаугершілік көңіл-күйдің орши түсері сөзсіз. Тіпті, Американың достарының өздері де "Әсіресе, 11 қыркүйектен кейінгі уақиғалардан кейін

Американың гегемондық рөлі мен оның ішкі демократиялық құрылымы ендігі жерде шайқалмас па екен" ? деген де сұрақтарға ден қоя бастады.

Сонымен, әлдеқайда ұзақ мерзімді қамтитын проблеманың мән-мағынасы, біздің ойымызша, "АҚШ-тың нақты түсінікті болып отырған 11 қыркүйектен кейінгі дәл осындай ерекше іс-әрекеттері азаматтардың жеке бостандығы мен ұлттық қауіпсіздік арасындағы өте нәзік дәстүрлі тепе-теңдікті қайта қарауға алып келмес пе екен?" деген мәселеге келіп тіреледі. Дәл осындай қайта қараушылық сипаттағы батыл қадамдар, әсіресе кауіпсіздік саласындағы қазіргі замандық техникалық мүмкіндіктермен үйлесімділік тапқан кезде, АҚШ-ты бір кезде тек қана өзінің демократиясы мен автократиясының қауіпсіздігін сақтауға, одан қалды қамал-мемлекеттің белгілері айқындалған бейнебір оқшауланған елге айналдырып жіберуі де мүмкін-ау деген ойларға да жетелейді'4.

Бүгінгі таңда дәл осындай болашақтың белгісіндей болып отырған екі мемлекеттің өмір сүріп отырғандығы ақиқат. Олар: Израйль мен Сингапур. Былай алып қарастырғанда аталған мемлекеттер демократиялық елдер болып саналады, алайда бұлардың екеуінде де қалыптасқан интеллектуалдық және технологиялық потенциалдың ырқына байланысты мүмкін болып отырған және қауіпсіздіктің талаптарына сәйкес әрекет жасайтын өте күшті автократиялық элементтер үстемдік етеді. Олардың әрқайсысында өз халқын сыртқы қауіп-қатерлерден қорғап, олардың мұндай қатерлерге тез арада жауап беруін қамтамасыз ететін ерекше тәсілдер қолданылып отырады. Сонымен қатар бұл мемлекеттердің азаматтық құқықтарының бір жағынан алғанда шектеліп отыратындықтарын тағы да жасырып қалуға болмайды, ал дәл осындай жағдайдың палестиндік ұлтқа жататын 1,2 миллион адамды құрайтын израйлдік азаматтарға да және оған қоса Израйль басып алған жерлердегі палестиндіктерге де тікелей қатысы бар.

Террористік басып алушылық әрекеттерге осалдық танытатындығын ескере отырып, Израильге қорған-мемлекет құру жолына түсуден басқа ештеңе де қалмады. Күдік туғызар белсенділікті бақылау мақсатында техниканың ең соңғы жетістіктері кеңінен қолданылады, қоғамдық (сонымен қатар үкімет орындары да) мекемелер қатаң бақылауға алынған, азаматтар мен көлік құралдары қатаң тексерістерден өтеді және елдің көптеген тұрғындары өздерін қорғау мақсатында қару алып жүреді.

Видеолық бақылау, радиациялық және биологиялық мониторинг, электрондық және инфрақызыл жүйелер жағалаулардағы үрленген резеңке салдардың өздерін де байқай алады. Ең маңызды өнеркәсіп және инфрақұрылымдық объектілердің маңайындағы аймақтардың күрделі техникалық құралдармен жабдықталуы, мемлекет мүддесіне жау топтардың құрамына барлаушылық мақсатпен кіретіндердің жеке идентификациялық карталары және ұсталғандарды тергеудің қатаң техникасы сияқты толып жатқан шаралар террористік әрекеттерге жол бермеуге және олардың алдын алуға мүмкіндік береді.

Ерекше атап өтетін бір жәйт, Америка Құрама Штаттарына қарағанда Израильдің географиялық жағдайы әлдеқайда қолайсыздау болып келеді, алайда америкалықтардың террористік әрекеттерге олармен салыстырғандағы шыдамдылық деңгейінің төмен екендігі де рас. Сонымен қатар, АҚШ-тың ішкі қауіпсіздігін сақтау әлемнің әр түпкірінде болып жатқан түрлі ұлттық, этникалық және діни дау-жанжалдарға байланысты қиындай түседі және олардың әрқайсысының кейбір жағдайларда Америкаға деген жеккөрушілік көңіл-күйдің туындауына әкеліп соғары сөзсіз. Оның үстіне Америка өзінің ғаламдық күш-қуатын біржақты, яғни басқа мемлекеттердің қолдауынсыз-ақ жүзеге асыратындай болса, мұндай қауіптің одан әрі күшейе түсетіндігін тағы да жасырып қалуға болмайды. Бұл арадағы біздің аңғарғанымыз, әлемде жаппай дұшпандықтың орын алуы Израильге төнген діни өшпенділіктің қаупі сияқты, АҚШ-қа да қауіп-қатер төндіретініне ешбір күмәндануға болмайтындығы болар.

Болашақта елдің қауіпсіздігін сақтауға тікелей байланысты мәселелерден басқа мүлде жаңа диллемалардың туындауын күтуге тура келеді. Бұл өзгерістер адам өмірі жағдайларының шын мәнісіндегі ауқымды дифференциациясының туындау мүмкіндігімен тығыз байланысты болып келеді. Ғасыр бастауындағы геномдық профилдеу, биомедициналық инженерлік және генетикалық модификациялау салаларындағы аса маңызды ғылыми жетістіктер адам өмірін ұзартып қана қоймай, тұрмыс жағдайларын жақсартады және олардың интеллектуалдық қасиеттерін де барынша арттырады. Ең бай елдер мен олардың ең ауқатты азаматтары бұл мүмкіндіктерді қолданушылардың алғашқы сапында болады да, ал кедей елдер мен олардың кедей азаматтары алғашқылардың жолын қуады, бірақ бұл жағдайдың жақын арада жүзеге аса қоятындығына нақты кепілдік беруге тағы да болмайтын сияқты. Әлемдегі ең бай және әлеуметтік жағынан алдыңғы қатарға шыққан Америка мемлекеті алдыңғы қатардағы инженерлік табыстардың мүмкіншіліктерін негізінен әлеуметтік маңызы бар салаларда қолданатындардың қатарынан табылары сөзсіз. Дәл осындай дәрежеге жеткендер үшін жеке адамның экстраординарлық болашағы, адам өмірінің ұзаққа созылуы, оның интеллектуалдық қасиеттерімен бет пішінінің де одан әрі жақсара түсуі сияқты ғаламдық сипаттағы өзгерістерге елігушілікке бой алдырмау оңайлыққа соға да қоймас.

Нәтижесінде дүниежүзілік деңгейде қалыптасқан теңсіздіктің көріністері шиеленіседі және ол барған сайын нақты қауіп тудыратын саяси белгілерге ие бола бастайды. Уақиғалардың дәл осындай бағытта дамуға бет алуын әлемдік демократияның алдыңғы сапындағы Америкаға ғана емес, сонымен қатар демократия ұғымының өзіне де бағытталған шақырыс деп қабылдауымыз керек болар.

Адамдар теңсіздігінің жаңа түрлерінің кез келген көрінісіне байланысты туындайтын ғаламдық ахуал бұрыннан орын алған көңіл толмаушылық күйді одан әрі тереңдете түседі. Жұмыр жерді мекендеген түрлі халықтардың тұрмыс-тіршіліктерінің арасындағы өзара айырмашылықтар күшейген сайын кедей елдердің үкіметтері жаңа теңсіздіктерді болдырмауға және ғаламдық дамудың белгілі бір балама тұжырымдарын қолдануға бағытталған саяси шараларды жүзеге асыруға байланысты барған сайын халық тарапынан қысымға ұшырап отырады. Дәл осы жерде ғаламдық процеске қарсылық танытатын қарсы кредо (контр кредо) - нақтылығымен және соншалықты тартымдылығымен көзге түседі. XX ғасырдағы марксизмнің тәжірибесі әлеуметтік теңсіздіктің көріністерінен туындаған жаппай наразылық халықтың ашу-ызасына ұласқан жағдайда, оның әсіресе потенциалдық мобилизацияның (жұмылдырудың) ырқына багына бастайтындығын көрсеткен жоқ па? Қалыптасқан идеологияға қарсы шығушылардың Американың жаһандандыруға бағытталған қатал бағытына байланысты американдық мемлекетті өткір сынға алушылық қадамдары салдарынан дәл осы арада антиамериканизм қосымша легитимдік сипат алғандай болды.

Адам өмірі жағдайларындағы жаңа теңсіздіктердің нақты көрініс табуы тек қана американдық үстемдікке қана емес, сонымен қатар американдық демократияға да оз әсерін тигізбей қоймайды. 2001 жылдың тамызында президент Буш АҚШ үкіметінің діңдік клетканы зерттеу саласындағы жүргізілетін ғылыми зерттеулерге тиым салуды қолдамайтындығын жария еткенде мұндай шараға оның консервативтік жақтастары өздерінің принципті бағаларын берген болатын. Осы орайда ерекше атап өтетін бір жәйт, президент Буш бұл мәлімдемені тарихи маңыздылық рухында жасай иілді. Шын мәнісінде, ол адамзат баласының дамуындағы жаңа дәуірдің басталмай қоймайтындығын мойындады. Бұл шешім күн санап өсіп келе жатқан ғылыми потенциалдан қуат алып, адамзат баласының адам болмысы саласында кең етек алған төңкеріспен амалсыз келіскендігін әлемге паш еткендей болды және бұл жағдай алдағы уақыттарда адам өмірінің мән-мағынасын мүлде жаңаша тұрғыдан айқындауға мүмкіндік береді. Бұл келелі өзгерістің адамзат баласын неге әкеліп соқтырарын қазіргі уақытта ешкім де топшылап дәл айта алмайды, алайда біз ондаған жылдардан кейін адамның өз басын да түбегейлі өзгерістерге ұшыратын кезеңнің жақындай түскендігін сезінгендей болған сияқтымыз.

Сондықтан да, XXI ғасырдағы биотехнология саласындағы революцияның қарқынды дамуы біздің алдымызға мүлде күтпеген психологиялық, интеллектуалдық және діни диллемаларды қоюы әбден ықтимал. Бұл жағдай дәстүрлі дүниежүзілік улы діндерге ғана емес, сонымен қатар дәстүрлі демократиялық принциптерге де жасалған өте мәнді шақырыс болып табылады.

Демек, демократия аясында да адамзат баласы тіршілігінің өзіндік мәнін саяси тұрғыдан айқындауға байланысты мәнді сұрақтар туындайтындығы сөзсіз. Саяси бостандық пен саяси теңдіктің арасында қалыптасқан дәстүрлі байланыстар - демократияны құрайтын негізгі құқықтық концепция (қағида) болып табылады және ол "барлық адамдар тең болу үшін жаралған" деген идея мен адамның даму процесі өзінің мәнділігі жағынан эгалитарлық сипатта болып келеді деген сенімнен туындаған. Алайда, адамдық параметрлер (өлшемдер) мен мүмкіндіктерді айқындайтын кодты (белгілерді) манипулияциялау арқылы адамды таңдап жетілдіру - бұл идеяға, ал одан кейін сол идеяға негізделген саяси және құқықтың пайымдаулардың барлығына да күмәнданушылық тудыруы мүмкін екендігін тағы да жоққа шығаруға болмайды. Шындығында да, кейбір индивидумдардың интеллектуалдық және оған қоса моральдық қасиеттері басқалармен салыстырғанда жасанды түрде бірнеше есе күшейтілген жағдайда теңдік жайындағы аксиомадан не мән қалады десеңізші?

Кейбір мемлекеттер адам табиғатын өзгертуді мемлекеттік саясат ретінде жүзеге асыруға қызығушылық танытуы мүмкін-ау деген де қауіптің бар екендігін атап өтпеске тағы да болмайтын сияқты. Өткен замандарда кейбір халықтардың тумысынан-ақ біткен ерекшеліктері жайындағы эгоцентристік түсініктері мен пайымдаулары отарлық қанаушылықты, құлдықты, одан қалды нацизмнің жантүршігерлік нәсілдік қағидаларын ақтаудағы басты дәлел ретінде кеңінен қолданыс тапқандығы белгілі. Дәл осындай ұлттық артықшылықты уағыздау нағыз шындықтың өзіне айнала қалса не болар еді? Түрлі халықтардың интеллект, денсаулық және адам өмірінің ұзақтығы арасындағы орын алған айтарлықтай айырмашылықтар Америка дүние жүзіне кеңінен таратуға мүдделі болып отырған жаһандану мен демократияны нығайтуға бағытталған адамзат баласының бірлігіне нұқсан келтіруі де әбден мүмкін ғой.

Адамдардың дәл осындай жаңа тұрпатты теңсіздігінің пайда болуы, біздің шамалауымызша, баяу дамитын процесс болатын сияқты және оның көптеген жақтарын бақылауға алуға да, тіпті шектеп отыруға да болатын болар. Қоғамның бұл проблеманы дұрыс түсіне білуі адамзат баласының жарқын болашағы жайында ойлану қажеттігін тағы да есімізге салады. Американдықтардың дәл бәз баяғыдай дәстүрлі демократиялық құндылықтар мен ұлттық қауіпсіздік арасындағы әрі күрделі, әрі нәзік байланыстар мен Американың өзінің жаңа ғаламдық үстемдігін пайдаланудағы ғылыми революцияның ықпалы жайында ойлануға әлі де уақыты бар екендігіне шүбә келтіруге болмайды.

Түсініктемелер

1 Дәл осы тұрғыдан алып қарастырғанда ойын-сауық компаниясын басқарған француз алпауыты Жан-Мари-Месьердің тағдыры үлгі боларлықтай. Оның Голивудтан киностудия алуға және түрлі компаниялардағы американдық активтерді ұлғайтуға бағытталған к.адамдары және одан қалды Париждегі штаб-квартираны Нью-Йоркке көшіру жөніндегі шешімі ірі дау-жанжалдар туғызып, нәтижесінде ол отставкаға кетуге мәжбүр болады. Оның "франко-француз мәдениетінің мүлдем жоқ болғандығы" жайындағы көпшілік қауым алдындағы мәлімдемесі "психологиялық жағынан ауытқушылығын" сынаған Франция президенті Жак Ширактың өзінің тарапынан да қарсылылық туғызған болатын. Францияның мәдениет министрі болса бұл мәлімдеме "мені естен тандырды" деп мойындаса, ал алдыңғы қатарлы француз журналы өз беттерінің бірінде "Месьер есінен адасты" деген атпен мақала берді.

2 Халықаралық білім беру институтының мәліметтері бойынша, 2002 жыл.

3 Текст ағылшын тілінде берілген.

4Текст ағылшын тілінде берілген.

5 Джордж Вашингтонның 1796 жылдың мамыр айында жазған ақтық мәлімдемесінің жобасынан алынған.

6 Осы тұрғыдан алып қарастырғанда, әсіресе, Генри Моргентаудың Франклин Д.Рузвельттің кабинетіндегі еврей ұлтынан шыққан ең бірінші қаржы министрі ретіндегі қызметінің тарихы өте қызықты болып келеді. Осы орайда кабинет мүшелерінің өз араларында туындаған жанжалдарда антисемиттік риториканың ашық түрде қолданылуы көңіл аударуға турарлықтай.

7 Бір жағынан алып қарастырғанда бұл құлдыққа салудың мұрасы болып табылады: көптеген қара нәсілді американдықтар африкандық шындықты біле де бермейді және олардың кейбіреулері өздерінің ата-бабаларының Африканың қай бөлігінен келгендіктерінен хабарлары да жоқ.

8 Араб елдерінен шыққан америкалықтар соңғы уақыттарда америкалық еврейлер Ұлттық қауіпсіздік Кеңесіндегі, Мемлекеттік департамент пен Қорғаныс министрлігіндегі Таяу Шығыс мәселелерімен айналысатын мекемелерде ең жоғары орындарды алып отырғандығын және арабтардан шыққандардың ол жерлерге тұмсығы батпайтындықтарын айтып жиі шағым айтады.

9"РІРА" - ның 1999 жылдың қазанында және 2000 жылдың наурызында жүргізген сауалнамасының нәтижелері бойынша.

10 Pew. - 2002. - Dec.

11 Дәл осындай риторика және ол туындатқан ахуалдың американдық сыртқы саясатты қандай жағдайға алып келетіндігі жайында ЦРУ-дың басты құқықтың кеңесшісінің бұрынғы көмекшісі мен Джорджтаун университетінің адъюкт-профессорының мақаласында баяндалған. Онда былай делінген: "Жаппай қырып жоятын қаруларға қарсы күресте сыртқы сая¬си мақсаттарға жетудің құралдарының бірі ретінде және өзін-өзі қорғауға байланысты шетелдік көсемдерді өлтіру белгілі бір жағдайларда тек қана тиімді ғана емес, сонымен қатар әлдеқайда нәтижелі альтернатива болып табылады... Өйткені, тиімді жүйенің болмауына байланысты қарудың қауіпті түрлері оларды қолдануға дайын туратын көсемдердің қолдарына тиеді және олар бұл қаруды өз мүдделері үшін қолдануға әрдайым дайын турады. Мақала авторының пікірі бойынша, өлім жазасына кесу жайындағы шешім "саяси деңгейде" қабылдануы керек. Алайда, мұндай шешімнің қандай саяси салдарлар туғызатындығы немесе оның басқалар үшін де үлгіге айналып кету мүмкіндігі жайында автор ешнәрсе де айтпайды.

12 Өкінішке орай, мұндай үлгі-өнегені ашық демагогияға жиі жүгінген президенттің өз басы жиі қолданып отырды. Ол қоғамдық пікірді Саддам Хусейн мен Ирак үкіметінің режиміне қарсы қою үшін терроризм қаупін желеу етуді әдетке айналдырып алды. 11 қыркүйектен кейінгі 15 айдың ішінде президент қалың көпшіліктің алдында кейбір нақтыланбаған "өлімдер" жайында 224 рет, "жаналғыштар" жайында 53 рет сөз сөйледі. "Олар біздер үшін қымбат нәрселердің барлығын да барынша жек көреді" 2002 жылдың тамызы". Президента қызу қолдаған заң министрі былай деп мәлімдеді: "Біздің дүниемізде өз мүддесін айқын білетін талқандағыш зомбылық пайда болды". Бұл жерде де, өкінішке орай, зұлымдықтың көзін айқындап көрсетуге нақты талпыныс жасалған да жоқ.

13 2002 жылы қабылданған ішкі қауіпсіздік туралы Заңның болашақтағы салдарлары жайында дәл бүтін болжап айтуға әлі де болса ерте сияқты. Бұл заң бойынша ішкі қауіпсіздік Министрлігі барлау қызметі мен заң қорғау мекемелерінің террорлық қауіптер жайындағы жинақтаған мәліметтері келіп тоғысатын арнайы бөлімшелер құрылуы керек. Елдің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталып ұсынған бұл заңның жобасы бұл министрлікке Интернетте жинақталған қажетті мәліметтерді тез арада жинап алуға мүмкіндік беруді көздеген болатын. Дәл осы кезде қорғаныс Министрлігінің ұсынысы бойынша алғашқы нұсқасында "хабарларды толық ашып көрсету" жайындағы заң жобасы қалың көпшіліктің наразылығынан кейін "терроризм жайындағы хабарларды ашып көрсету" деп өзгертілді. Сонымен қатар бұл мекеменің барлау жүргізу жөніндегі мамандарының тобы мәліметтер базасынан тиісті хабарлар алып отыруға, нақты адамдар мен жекелеген топтардың арасындағы байланыстарды зерттеп білуге, қауіп-қатерлер жайындағы хабарларға тез арада көңіл аударуға және өздерінің жеке компьютерлеріндегі хабарлармен алмасуға мүмкіндік алатын болды. Олар әуежайларда орнатылған бақылау камераларынан келіп түскен видео белгілерден, ұялы телефондар арқылы сөйлескен адамдардың өзара әңгімелерінен келіп түскен түрлі хабарларды өндеуге мүмкіндік алады.

14 Бұл мәселеге байланысты үрейленушілік тудыратын жағдайды "Күмәнданушылық тудыратын қызмет жайында хабарласыңыз" деген сақтандырғыш сөздер жазылған және оларды вашингтондық округтық жол торабының бойларын орнатылған көптеген электрондық таблолардан білуге болады.

Бжезинский 3. Выбор. Мировое господство

или глобальное лидерство

//Дилеммы гегемонистской демократии.

М.: Международные отношения,

2005. С. 238-268.