Якуб Колас

На рэчцы

Урывак з паэмы «Новая зямля»

 

 

Ніхто з дамашніх не згадае,

Чым рэчка Костуся зваймае,

Якая іх звязала сіла

І чым яна так хлопцу міла.

Бывала, толькі чуць разднее,

Чуць трошкі ў лесе пасвятлее,

Глядзіш — на рэчку ён шыбуе

І лёд сякеркаю мацуе,

То падбяжыць і скаўзанецца,

І сам сабе ён засмяецца;

То спыніць крок, замрэ, застыне —

Такая радасць тут хлапчыне!

Лядок закохкае, угнецца

І вось-вось зломіцца, здаецца,

Але нястрашны і знаёмы

Для хлопца гэтыя надломы,

Палоскі-стрэлы гаваркія,

І моцны скрэпы ледзяныя.

Марозік крэпіць, лёд таўшчэе,

І рэчка вольная нямее,

Да дна вадзіца вымярзае

І ходу, бедная, не мае,

І цесна там ёй, і няміла

Яе халодная магіла;

Але дарма: жывую сілу

Не запраторыш ты ў магілу,

Мароз бязжаласны і люты!

Хоць ты звязаў і крэпка путы,

Скаваў і рэчкі і азёры

І ўсё заціснуў пад запоры,

Разлёгшысь лёдам і снягамі

Над чыстым полем і лугамі,

Ды ты жыцця, брат, не здалееш,

Як ты ні дурыш, ні шалееш.

Глядзі — скрозь ковы ледзяныя

Сачацца кропелькі жывыя,

Дарогу новую шукаюць

І лёд вадою заліваюць.

І праўда: рэчачка-крынічка,

Хаця і мелка, невялічка,

Але такую сілу мае,

Што лёд угору падымае

І ломіць глызу, як націну.

— Гэ, брэшаш ты, мароз, не згіну

Я пад карою ледзяною,

Пабарукаемся з табою! —

Як бы гаворыць смела, гулка

Марозу бойкая рачулка.

І між марозам і вадою

На гэтай рэчачцы зімою

Такія справы вынікаюць,

Што надта Костуся займаюць.

Калі на рэчку ён ні прыйдзе,

Глядзіць — штось новае там выйдзе:

То лёд, уздуўшыся гарбамі,

Бубніць, як бубен, пад нагамі,

То ападзе наніз, угнецца,

На дно пластамі пакладзецца,

А па кустах, на абалоні,

Ціскі парваўшы і супоні,

Вада шырока разальецца,

І снег на кашу пабярэцца,

І як ні гне мароз, ні гладзіць,

Але нічога не парадзіць,

І чуць ён толькі аслабее,

Чуць-чуць адліжкаю павее,

Глядзіш — вадзіца лёд злізала,

Ў раўку пясочак паказала,

І хвалькі жвавыя за хваляй,

Як і нябыта, бягуць далей,

Пакуль мароз не засярдуе

І сілу зноў ён не пачуе,

Каб закаваць раўчук праворны

За розум надта непакорны.

 

І вось надарыцца часамі

Мароз над ўсімі маразамі;

Ідзе сярдзіта, пагражае,

Па даху гонтамі страляе;

У завітушках дым бялявы

Нясе, як воблак кучаравы,

І потым з ім набок рванецца,

Бы пісар-вухар расчаркнецца.

А як вакенцы размалюе

І розных дзіваў там намосціць, —

Яму аматар пазайздросціць,

І прад марозам ён спасуе.

Мароз — штукар і жарты любіць,

Не раз, штукуючы, загубіць

Таго, хто ў рукі пападзецца,

Яшчэ над бедным насмяецца:

«Прыляж, бядача, ты з дарогі —

Няблізкі хатнія парогі, —

Мароз дарожным падпявае, —

Лажысь — пасцелька пухавая

І ўся агоньчыкамі ззяе!

Засні, сагрэйся, мой пахілы,

Пакуль табе прыбудуць сілы,

А я салодкі сон навею

І гожай казкаю сагрэю».

І хто паддасца нагаворам,

Засне навекі пад прасторам

Халодных зор, снягоў глыбокіх,

Сярод дарожак адзінокіх.

Мароз — мастак і, пыхту поўны,

Узносіць слуп на неба роўны,

Высокі, вогненны, крывавы!

Той слуп — і страшны і цікавы —

Гарыць злавесна, ўвесь чырвоны.

Мароз на небе ставіць троны,

Вянцы на месяц ускладае,

Па снезе зоркі рассыпае,

І так прыгожа, так старанна

Бярозе белай тчэ убранне,

Бы той дзяўчыне пад вянчанне.

І як з-за лесу сонца ўстане

І на бярозу тую гляне,

Засвецяць ў інеі праменні,

Як найдарожшыя каменні.

 

Мароз — паважны. Як вяльможа,

Знасіць свавольніцтва не можа,

І на той час, як ён пануе,

Па небе хмарка не вандруе,

І ўсе стварэнні занямеюць,

І патыхаць вятры не смеюць.

Ўсё ціха, мёртва, нерухома.

Сядзіць звяр'ё між буралома

І знака жыцця не пакажуць,

Вароны дзюба не развяжуць,

Ўсе нахахорацца, ні зыку —

Ўладарства холаду вяліка.

І верабей з усёй раднёю

Не шкне, схаваўшысь пад страхою.

Адзін мароз адно ўладае,

На ўсё ён рукі накладае,

Ўсё гне халоднаю нагою;

І лес пад сіняю смугою

Застыў, стаіць, як амярцвелы,

Башлык надзеўшы чысты, белы.

І толькі ён, мароз заўзяты,

Мароз занадта зухаваты,

Адзін па лесе пахаджае,

Бо роўных ён сабе не мае.

Зазнаўся, ой, мароз, зазнаўся!

Ды дзень яшчэ не зачынаўся:

Пастой, мароз, пастой хваліцца —

Мо і цябе хто не збаіцца!

І толькі зоркі пабялелі,

У хаце дзверы зарыпелі,

Скрыпяць калодзежы, вароты,

Пайшла разгульвацца работа.

Ідуць па воду маладзіцы,

Як макаў цвет, гараць іх ліцы;

Бяжыць з кудзеляю дзяўчына,

За ёю хлопец-малайчына

Адкулься зараз увязаўся,

І смех і гоман там зачаўся.

Прыгрэбнік глуха б'е дзвярамі,

Жанкі трушком ідуць з кашамі,

Лучыну імі прыкрываюць

І жарам холад выганяюць.

А там мужчыны ўзварухнулісь,

Ў гумно па сена пацягнулісь,

Ды толькі — звычай такі маюць —

Мароз пахваляць і палаюць,

А падхадзіўшысь каля дому,

Бяруць сякеру, сані, бому

І едуць ў лес вазіць калоды —

Ляжаць на печы няма моды.

І хоць мароз крапіць пякучы,

Да ног даходзіць скрозь анучы

І снегам вочы зашывае, —

Мужык жыве і не шманае;

З саней саскочыць, хлысне пугай

Каня і вылае «дзяругай»,

Бяжыць, аб плечы б'е рукамі,

Яшчэ й прытупвае нагамі,

І так блазнее, так дурэе,

Аж покі лоб не замакрэе.

 

Ўжо Костусь двойчы неўзаметкі

Саскокваў з печы на разведкі,

У вокны доўга прыглядаўся,

Ў малюнкі так ён углыбляўся,

Што ў іншы свет перабіраўся.

На шыбе ўсё: снапкі ржаныя,

Чароты хвацкія, буйныя,

І розных красак, траў нямала.

У душу летам патыхала,

А з ім і вобразы другія

Ўставалі, сэрцу дарагія.

Вось тут лясок, вось крыж пахілы,

Як вартаўнік чыёй магілы,

На ціхай горцы пахіліўся,

Бы аб пакойніку маліўся;

Там нібы рэчачка цікава

Звілася ў вербах кучаравых...

Ўсё так павабна, так прыгожа

І так на праўду ўсё пахожа,

Што хлопец сам не памятае,

Дзе ён і што ён разглядае.

— Не стой ты, хлопец, пры аконцы:

З акна, як з зяўры, дзьме бясконца!

Зноў будзеш кашляць, — кажа маці.

А хлопцу ўжо абрыдла ў хаце,

Ніяк блазноце не сядзіцца,

На рэчцы хоча апыніцца.

А тут яшчэ, як на спакусу,

Чуць дзядзька з хаты паказаўся,

Мароз ужо прымайстраваўся

І белым пухам сеў на вусу.

І хто з двара ў дом ні прыходзіць,

Пра холад гутарку заводзіць:

— Ну ж і мароз — аж нос зрывае!

А як на ўсходзе чырвань грае!

Слупы такія паўставалі,

Пажарам страшным загулялі!

Такія з'явы ў божым свеце! —

Ну, як тут вытрываць, скажэце?

Кастусь у запечку стхарыўся,

Абуцца ў лапці прымудрыўся,

А ў лапцях вушкі скураныя

Былі ўжо досыць пажылыя;

Цішком сабраўся, апрануўся

Ды ў лес з сякеркаю кульнуўся.

А лес, як добры той знаёмы,

Стаіць збялелы, нерухомы

Абапал рэчачкі сцяною,

Над ёю сплёўшыся страхою,

Далёка кінуўшы галінкі;

А маладзенькія ялінкі

Пад белым пухам чуць заметны;

Яны так мілы, так прыветны,

Бы тыя красачкі-дзяўчаткі,

Надзеўшы гожыя апраткі.

Затое ж хвоечкі малыя

Стаяць, як сіраты якія,

Ад снегу выгнуўшысь дугою,

На дол прыпаўшы галавою.

«Пагнуў вас снег, мае хваінкі!

Эх вы, гаротныя націнкі!» —

Над імі Костусь разважае,

І жаласць хлопца пашыбае.

І ён да хвоек падбягае,

Сняжок з іх ціха атрасае —

І хвойкі зразу ажываюць,

Ўгару макушы падымаюць,

Спярша павольна, бы баяцца,

А потым пойдуць разгінацца.

А хлопчык рады і смяецца,

Стаіць з мінуту, не схіснецца,

Аддаўшысь нейкім думкам-марам,

Аж б'ецца сэрца яго жарам.

 

Але пара, пара за дзела!

І ён да хвоек падбягае,

Замерла рэчка між лясамі,

Бярозы голымі сукамі

Спляліся з вольхамі над ёю;

Яліны цёмнай чарадою

Навіслі густа салашамі.

А вось старая дзеравяка

Упала ў рэчку, небарака:

Відаць, што бура палажыла

І мост жывы з яе зрабіла.

А лёд, бы мур сцямна-зялёны,

Чуць пасярэдзіне падняты,

Ляжыць, цяжэрны і зацяты,

Вартуе ходы ўсе і гоны,

Каб і стрыжэньчык не прабіўся.

І вось тут Костусь прыпыніўся,

На лёд глядзіць, штось разважае

І ў ход тапорык свой пускае.

Лядок закашляў, заіскрыўся,

На срэбра-друзачкі пабіўся;

Ляцяць крупінкі ледзяныя,

Бы ўлетку пырскі дажджавыя,

І чуць апошні лёд зламаўся,

З зямлі клубок вады падняўся

І з шумам коціць паўзверх лёду,

Пачуўшы волечку-свабоду,

Ўсё большы, большы круг займае..

Але што гэта так спявае?

Адкуль тут музыка нясецца?

Чыя тут песня ў душу льецца?

Такога спеву-сугалосся,

Што тут над рэчкаю панёсся,

Ніхто не зложыць, не зайграе.

Ці гэта казку лес складае?

Ці даль ачнулася нямая

І немасць песняй парушыла,

Што спакон векаў утварыла?

Ці то нябёсы адамкнулісь

І ціха-ціха адгукнулісь

Зямлі, ўсяму яе стварэнню?

Ці то вясна йдзе ў аддаленні?

Вось звоны звоняць ціха, гожа,

Спявае жаваранка божа,

А ёй утораць пташак хоры

На безгранічнай дзесь прасторы,

Між мора гэтых зыкаў дзіўных

Нясецца ў хвалях пераліўных

Здалёку песня салаўіна...

Расце, гарыць душа дзяціна

І ўсё на свеце забывае

І шчасце, радасць спажывае.

І хоць дазнаўся ён прычыны,

Адкуль той звон і спеў птушыны,

Але як стане прыслухацца,

Пачне сапраўды сумнявацца,

Што гэта іней так з вадою

Вядзе размову тут зімою.

Дык вось чым рэчка хлопцу міла,

Чым так яго прываражыла!

 

XX. КАЛЯДЫ

 

 

Прыйшлі піліпаўкі, Мікола,

Дзянькі праходзяць больш вясёла,

Бо хоць зіма і крэпіць дужа,

І хоць бушуе яе сцюжа,

Бы тое дзікае ігрышча,

І вецер жудасна засвішча,

Як на дудзе ці на кларнеце

На нейкім злыдневым банкеце, —

Ды ўсё ж святлеюць даляў вочкі

І іх бялюткія сарочкі.

Ёсць хараство і ў гэтых зімах

І ў мёртва-белых тых кілімах,

Што віснуць-ззяюць хрусталямі

Над занямелымі лясамі,

Калі ў агністым мароз троне,

Ў крывава-багравай заслоне

Над светам рукі ціха ўздыме

І зачаруе, ўсё абніме;

А як усходзіцца завея,

І вецер з снегам задурэе,

Ды затрасецца віхрам белым!..

Эх, колькі волі ў руху смелым!

— Гуляй, зіма, твая часіна!

Ды скора будзе палавіна,

А там цяплом табе павее;

А ўдзень і сонейка прыгрэе! —

Паддасць, бывала, дзядзька руху,

Пачуўшы холад-завіруху.

Ад гэтых слоў лягчэй на сэрцы,

Бо ўсё ж маркотны вы, каберцы

Зімы халоднай і мярцвячай,

І ласкі хочацца гарачай,

Вясны душа твая жадае,

І ў сэрцы радасць расцвітае

Ад аднае ўжо толькі думкі,

Што гэта зімка збярэ клумкі

І пойдзе-знікне на паўгода,

І зноў ажывіцца прырода.

 

Хлапцам прыелася вучэба:

Цяпер калядак чакаць трэба,

І думка іх не тым занята,

Ўсё болей ходзіць каля свята.

І міла гэта іх чаканне!

Адзнакі блізкіх зімніх святак —

Гарыць салома каля хатак.

Пажар вясёлы ў час світання!

— А што там свеціцца, нябожа?

Няўжо гарыць хто, не дай Божа?

— Не, не пажар: то — сцяг калядны,

Япрук там смаліцца дзесь ладны,

Свой крок апошні замыкае:

Япручча доля ўжо такая.

 

І кожны дворык, кожна хата,

Хоць і жыве не так багата,

Але Калядаў у адзнаку

Заколе хоць бы падсвінаку

І дворык свой ці прыгумень

Асвеціць раніцай ці ўдзень,

Бо хто ж, скажыце, хто не ласы

На тое сальца і кілбасы?

Другі Каляд не дачакае,

Цішком свяжынкі паспытае,

А ўжо на свята — што казаці? —

Паходзіць так каля свінчаці,

Што ўжо на ночку разоў дзесяць

Табе жывот закуралесіць.

І гэта, братцы, не загана!

Даўно, не знаю кім, казана:

«Калі заколеш япрука ты,

Ды не пабегаеш за хаты,

То гэта — гонар невялікі,

Гэта вяселле без музыкі,

Як кажа мудрасць чалавеча».

Але зірнем мы на Парэчча,

Чым там у лесе жыве хата,

Як там рыхтуюцца да свята

І як калядкі сустракаюць.

Навуку хлопцы прыпыняюць,

У іх — развязаныя рукі:

Да «правадоў» няма навукі.

Дарэктар з радасці спявае,

Дадому едзе, спачывае,

І летні збор цяжэрнай працы,

Хлябоў высокі торп-палацы,

Праслухаў цэпаў голас ёмкі,

І дзе быў торп — там стог саломкі,

А цэп замоўк, хоць не навекі,

І зерне ссыпалі ў засекі.

 

Антось таксама цяпер вольны,

Яму — бы празнічак прастольны:

Сюд-туд, глядзіш — ён ухадзіўся,

Ці з'еў ці не — на луг пашыўся;

Цягнуў луг дзядзьку, ім валодаў.

Сябра майстэрства і паходаў,

Сякерку, вострую падругу,

Засуне спрытна за папругу.

І Костусь з дзядзькам, як вядома;

Хіба ты ўседзіш цяпер дома?

А з дзядзькам пойдзеш — так цікава!

Яны йдуць бойка і рухава,

Бо зімны холад падганяе.

 

Любота, братцы! снег лятае,

Ды так спакойна, так ціхутка!

Куды ні глянь — усё бялютка.

А тыя лёгкія пушынкі,

Здальнейшых ручак кружавінкі,

Сухіх чаротаў чуць крануцца,

То так жа люба засмяюцца,

То ціха-ціха загамоняць,

То штось шушукнуць, то зазвоняць.

А там, між лесам і табою,

Сам Бог паводзіць барадою:

Трасецца сетачка сняжынак,

Як смех прыгожанькіх дзяўчынак,

Што звоніць песняй маладою.

 

Антось на рэчцы прыпыніўся:

Тут першы загарад таіўся

Пад гэтым снегам і пад лёдам

З адным-аднюткім толькі ходам,

І той бучом быў перахвачан —

Яшчэ увосень час тут страчан,

Палонка лёдам моцна скута,

Ды працы тут адна мінута.

Палонку дзядзька прасякае,

А Костусь, радасны, чакае,

І зорыць пільна ён вачыма,

Калі той бучык дзядзька ўзніме.

А дзядзька — о, ён акуратны!

Работнік дзядзька наш выдатны:

Ва ўсім парадак і лад любіць

І часу дарма ён не губіць!

Прасек палонку, крыгу вынуў,

Тады на бучык вока кінуў,

Бярэ за палку, падымае

І буч на бераг выкідае.

І дзядзькаў твар крыху святлее —

Была слабая тут надзея;

А вось глядзі, там штось шалпоча, —

Відаць, іх доля не сіроча!

І буч кулём угору ставяць

І часу доўга тут не бавяць.

Развязан куль. Тут гоман, смех,

І рыбу вытраслі на снег.

Акуньчык спрытна страпянуўся,

Мянёк-завала ўзварухнуўся,

Яшчэ мянёк ды пара плотак.

Ну, вось табе і заработак!

А там яшчэ ёсць загародкі...

Не дармы, не, іх пераходкі!

Ідуць дадому, разважаюць,

Чаго на святы накупляюць, —

Антось часамі, як дзіця.

Тым часам заўтра і Куцця.

Міхал — ужо нейк вайшло ў моду —

Ў Нясвіж прад святамі штогоду

Вазіў для замкавых паноў

Грыбы, і рыбу, і зайцоў.

 

Куцця. Марозна. Хмурнавата.

Сняжок падкідвае заўзята;

Снег на Куццю — грыбы на лета,

Такая матчына прымета,

А сцежкі чорны — ягад многа;

Ну, і за гэта хвала Богу.

Абегаў Ўладзя раўчавіну,

І клін, і пасечку, лагчыну.

Па жменьцы ў снег аўса стаўляе —

Зайцоў ён гэтым прывабляе,

Каб праз акенечка з каморы,

Калі прынадзіцца каторы

У ночку цёмную хадзіць,

Навесці стрэльбу і забіць,

Бо тут зайцоў было даволі.

І дроў на свята накалолі,

Трасянкі загадзя натрэслі,

Сянца пахучага прынеслі:

Куцці гаршчок ужо ў калена

Стаяў на лаве, чакаў сена,

І вось цяпер гаршчок з куццёю,

Як цар даўнейшаю парою,

Ў пачэсны кут, на свой прастол,

Стаўляўся з гонарам за стол

На гэта сена пад багамі,

Ўладар над хлебам і блінамі,

Бо ён у гэты дзень — персона!

Яго вянчаў абрус-карона:

Гаршчок агорнуты пашанай,

Хоць ён фаміліі глінянай.

 

Якія ж матчыны намеры

Наконт куцці, наконт вячэры?

Ох, гэта дзецям знаць цікава,

Калі якая будзе страва,

Ў якім ліку, ў якім парадку?

 

Што на канцы і што ўпачатку?

А ў маткі ўсё абмеркавана

І ўсё прадумана ад рана.

Там, на гары, пад шчытам дзе-та,

Быў мак павешан яшчэ з лета —

Цяпер у цёрле ён пацёрты.

У патайным куце каморы,

Як смерць Кашчэя, пад запоры

Мядок быў хітра дзесь запёрты, —

Цяпер яго насталі часы,

Бо ён патрэбен для закрасы,

І што кісель той без сыты

У вечарок гэты святы?

 

Маўчком Антось часінай шэрай

У ельнячок шмыгнуў з сякерай:

Ці ж ён звярэдзіцца, сагрэшыць,

Калі малых дзяцей пацешыць

І іх ялінкай пад куццю

Хоць раз забавіць у жыццю,

Калі забавіць толькі зможа?

Ялінка ў хаце так прыгожа!

І колькі радасці і ўцехі!

На ёй валоскія арэхі,

А з пазалочанай паперкі

Глядзяць панадныя цукеркі;

І больш на ёй няма нічога,

Ды хіба ж дзецям трэба многа?

Даволі з іх і той прынады —

Яны давольны, яны рады.

 

У хаце добры лад і згода,

Як патрабуе і прыгода,

Паважнасць вечара святога —

Не ўчуеш слова ты благога,

І ўсе прыбралісь і памылісь,

Міхал з Антосем падгалілісь

І парасчэсвалі чупрыны.

— Ну, засцілайце стол, мужчыны!

І стол той гуртам прыбіраюць,

Настольнік белы падымаюць,

На стол растрэсваюць мурог —

На сене колісь быў Сын Бог —

І роўным пластам рассцілаюць,

Сянцо абрусам закрываюць.

За стол садзяцца ўсе ў парадку

І прад сабой кладуць аладку,

Відэльцы, лыжкі разбіраюць

І стравы першае чакаюць.

— Ты, брат, глядзі не ашукайся:

Не надта зразу накідайся,

Бо потым шчыра пашкадуеш,

Калі жывот свой напіцуеш:

Чым дальш — смачнейшыя патравы,

І многа іх, і ўсе цікавы;

Я знаю хітрасць гэту ўсю, —

Алесь гаворыць Кастусю.

 

Міхал бутэльку адтыкае,

Бо ўжо закуска тут чакае:

Стаяць, як горкі, скавародкі,

Тут акунькі, мянькі і плоткі,

Ды так падсмажаны, што люба —

Сама да іх імкнецца губа.

Гарэлка, радасць-весялуха,

Прыемна булькае для вуха

І гэтак вочы прыцягае,

Ну, як каханка маладая!

— Ну, што ж, Антось, здароў будзь, браце!

Няхай дае Бог лад у хаце,

Дабра, прыбытку прыспарае,

Каб у хляве ды ўсё пладзілась,

Каб жыта ў полі каласілась,

Няхай раяцца добра пчолы,

І самі будзем мы вясёлы;

За год дай божа дачакаць

Здаровым новы год спаткаць.

— Дай божа! — дзядзька адазваўся

І сам з прамовай зварачаўся,

П'ючы цяпер да гаспадыні, —

Падатак кожнай дай часіне,

На ўсё гатовы ў кожным часе.

 

І вось вячэра зачалася!

Спыніцца мушу я на квасе:

Ён колер меў чырванаваты;

Тут быў таран, мянёк пузаты,

Шчупак, лінок, акунь, карась,

Кялбок і ялец, плотка, язь,

Яшчэ засушаныя з лета.

Але не ўсё яшчэ і гэта:

Аздоблен квас быў і грыбамі,

Выключна ўсё баравічкамі;

Цыбуля, перчык, ліст бабковы —

Ну, не ўясісь, каб я здаровы!

Пільнуй, — цішком скажу між намі, —

Каб і язык не ўцёк часамі.

За квасам елі верашчаку,

А потым блінчыкі на маку,

А там ламанцы-праснакі

З пшанічнай добрае мукі;

А макаў сок такі салодкі!

Ламанцы ў ім, ну, як калодкі —

Так добра макам праняліся,

У рот паложыш — абліжыся.

За прасначкамі йшлі кампоты,

Кісель з мядоваю сытою;

Вячэру скончылі куццёю,

Але ўжо елі без ахвоты,

Абы падатак той аддаць,

Стары звычай ушанаваць.

І после гэтакай вячэры

Жывот выпучваўся без меры,

А з-за стала як уставалі,

То нават трохі і стагналі.

 

На першы дзень святых калядак

Такі ўжо быў стары парадак —

Збіралі сена са стала,

Кармілі ім каня, вала

І ўсіх жывёлін, хоць па жмені,

А на стале, ў драбнюткім сене

Здавён-даўна вялося й гэта —

Уважна зернетак шукалі

І па тых зернетках гадалі,

Які зародзіць хлеб налета.

 

XXІ. ТАЕМНЫЯ ГУКІ

 

 

Пад іншы год у холад люты,

Калі ўсе рэчкі лёдам скуты

І ўсё пад снегам качанее,

Глядзіш — цяплом табе павее,

І з поўдня вецер хмары гоніць,

У вокны дождж буйны зазвоніць

І з капяжоў руччом сцякае,

І снег жыўцом ён паядае.

Скідае лес убор зімовы.

І шум другі на лад-спеў новы

Над борам цягне несканчона.

І фанабэрыцца варона:

«Вясна! вясна! гразь! гразь!» — спявае,

Як бы вясну ўжо сустракае.

Паміж алешніку змяёю

Крыніца чорнай паласою

На свет зірнула, лёд прабіла,

Ў старых карчах загаманіла.

І палыселі касагоры,

Вадою поўняцца разоры,

Бяжыць, шуміць вада ў лагчынах.

І лёд уздуўся ў азярынах,

Дарогі ў полі ўсе псуюцца,

Аб крыгі крыгі з шумам труцца,

І луг заліт увесь вадою,

Як і сапраўднаю вясною.

Ды гэта толькі кпіны-жарты:

Зімой цяпла чакаць не варта —

Зіма свайго не падаруе

І злосна ветрам засвідруе

Ды так пацягне, так зайграе,

Што проста нос табе зрывае.

І выюць ў полі завірухі,

Як за труною маладухі,

На лес накідваюць наміткі

І робяць гурбы ўвачавідкі.

Варона гонар свой збаўляе,

Ды зноў да сметніка вітае,

І свой жывот галодны пыніць,

На спевы дзюба не расчыніць.

Дзярэўі ў белы пух убраны,

І снегам «лысіны» засланы;

Застылі рэчкі, азярыны

Пад гнётам белай кажурыны.

Лёд на лугах, як люстра, ззяе,

І сонца зрэдку ў ім гуляе...

 

Настане ноч — і ўсюды ціха,

Хіба завые дзе ваўчыха

Сярод трушчобы ў цёмным лесе

Ды гучна лусне гонта ў стрэсе...

Але што гэта? што за гукі?

Адкуль яны? Чые то рукі

Забілі цяжка малатамі,

Як тыя коні капытамі?

Якія там майстры майструюць?

І што куюць? над чым працуюць?

Стаіш і ловіш зыкі тыя,

А луг трашчыць, гудзе і вые;

То рэзкі трэск там панясецца,

Бы чорт лазаты засмяецца,

То заскавыча, то застогне,

Ды так, што ўсё, здаецца, дрогне;

Не то сякера мерна чэша,

Не то хтось кашляе ці брэша.

Гу-гу! — штось гукне, садрыгнецца,

Бах-бах! — на гук той адзавецца

І аж па лесе пойдзе рэхам

Ды зарагоча дробным смехам

То тут, то там ды як засвішча —

Як бы там чортава ігрышча!..

Ўсю ноч, ад рэчкі і па Нёман,

Ушыр, удоўж нясецца гоман

Няўцямны, сцішны і таемны

І разам страшны і прыемны.

 

А ноч ціхутка; ў багне цёмнай

Пустэлі страшнай і бязмоўнай

Гараць дрыготна, ззяюць зоркі,

Як найдарожшыя пацёркі,

То паасобку, то гурткамі,

То брыльянцістымі радкамі,

І іх пучочкі-златаблёсткі

Наўкола кідаюць пялёсткі;

Яны гараць, жывуць і граюць,

Бы вочкі там чыесь міргаюць;

Ды зрэдку ў небе дзесь далёка

Над лесам тым у момант вока

Мігнецца стужка агнявая —

То знічка згасне залатая.

Вось выйдуць хлопцы гуртам з хаты

На гэты час, як неба шаты

Раскіне гожа над зямлёю

І вее згодаю святою.

— Ша! Ціха вы, не гаманеце!..

О, што ж та дзеецца на свеце?

І хлопцы разам заціхаюць

І на Алеся пазіраюць;

Алесь замёр, здзіўлення поўны,

Глядзіць у луг, стаіць бязмоўны,

У бок лугоў руку трымае.

— Во, во! што, чуеце? страляе!

— Што гэта, хлопцы? вось дык дзіва! —

Дарэктар шэпча палахліва. —

Няўжо з Нясвіжа б'юць гарматы? —

І Яська кінуўся дахаты.

— Ой, дзядзька, цётка! — ён галосіць,

І нейкі рух яго аж носіць. —

Ідзеце борздзенька, ідзеце.

Там штось грыміць, ну, паглядзеце! —

І так завойкаў, так завохаў,

Што ўсіх у хаце напалохаў.

— Ну, я табе, брат, мала веру:

Перабіраеш трохі меру, —

Антось на гэта адазваўся,

Але на двор пашыбаваўся,

Кажух накінуўшы на плечы;

І маці прасніцу да печы

Таксама ставіць, прысланяе,

На двор за імі выпаўзае.

Пасталі ўсе, стаяць маўкліва

І вухам ловяць тое дзіва.

А луг бубніць таемна, глуха,

Як бы ў кадушку б'юць з-за вуха.

— А што, ці чуеце? Што гэта? —

Дарэктар ціхенька пытае;

Самога страх так і шугае.

— Эх, Яська, брат, ідзе камета!

Прапалі мы — сканчэнне света! —

Антось гаворыць, чуць не плача. —

Прапаў ты, Яська-небарача,

І не пабачыш бацьку з маткай,

Хоць папрашчаўся б з роднай хаткай:

Яе ўжо бачыць не надзейся!

— Не, дзядзька, што гэта, не смейся, —

Антося хлопцы абступілі

І разам тут загаманілі.

— Ідзеце ў хату! — кажа маці. —

Калі ўжо гінуць — гінь у хаце.

Адразу хлопцы схамянулісь,

Што ў нечым моцна абманулісь,

І стала болей ім цікава,

У чым тут сіла тая, справа.

Антось у хату йдзе, рагоча,

Тлумачыць зразу ён не хоча:

Ахвоту меў-такі, прызнацца,

Ён трохі з Яські насмяяцца,

А хлопцы голавы ўскруцілі,

Ў хаду ўсе спосабы пусцілі,

Найсці прычыну тую квапяць,

Але на след ніяк не трапяць.

— Ну, дзядзька, годзе ўжо смяяцца;

Самім нам трудна дагадацца,

Адкуль, з чаго такія гукі?

— А ты ж выкладваеш навукі,

І імі розум твой начынен,

Ты гэта ведаць сам павінен:

Які ж з цябе настаўнік, браце?

Не многа ж гэтага багацця

Ў тваёй галоўцы, мой нябожа!..

Ну, хто дарэктару паможа? —

Тут дзядзька вучняў аглядае. —

Напэўна Костусь адгадае...

Ну, Костусь, брат, зрабі ім брыдка:

Тут штука проста, вачавідка! —

І ўсе на Костуся зірнулі,

Але адказу не пачулі.

— Кажы смялей! Ну, думаць годзе,

Ты ж любіш коўзацца па лёдзе!..

— Бадай вы, дурні, пагарэлі! —

Прамовіў бацька тут з пасцелі;

Ён там драмаў, цяпер падняўся

І сам у гутарку ўмяшаўся,

Каля камінку стаўшы збоку.

— Няўжо ж у вас не хопіць клёку

Такое глупства расшалопаць?

Па мордзе б, гадаў, вас нашлёпаць,

Тады б вы сцямілі навуку,

Найшлі б прычыны таго груку!

Маўчаць яны, насы спусцілі,

Сядзіць дарэктар, як на шыле, —

Нагналі ж чэрці ім занозу.

— Дык гэта ж лёд трашчыць з марозу! —

Алесь і Костусь выпадкова

Гукнулі разам ў адно слова.

Тут бацька зразу адпусціўся,

Павесялеў і праясніўся.

— Вот малайцы!.. а вы што, цеслі?

Гулу вам меншыя паднеслі!

Адзін — бальшун, другі — дарэктар

І тлумачэльнік разам, лектар...

— Фэ! брыдка вам! — іх дзядзька журыць,

А Ўладзя толькі бровы хмурыць.

— А-ей, якая мудрасць гэта:

Яе забыў я трэцце лета!

— О, ты Сальмон у нас вялікі,

Як на чытанне, так на лікі,

А вось скажы, калі ты кемны:

Чаму трашчыць так лёд надземны? —

Другая вынікла задача;

Пацее Яська, чуць не плача,

Сказаць штось хоча і баіцца

Утраціць гонар, памыліцца,

І Ўладзя вочы апускае.

— А справа, бачыце, такая, —

Антось тут сам пачаў тлумачыць: —

Была паводка гэта, значыць,

Вада па лузе разлілася,

А потым лёдам занялася,

Мароз падскочыў ды прыціснуў,

Вада і збегла, лёд павіснуў:

Цяпер наніз ён ападае,

А лёд таўшчэрны, важкасць мае,

А паміж лёду і вадою,

Ўнізе пад мёрзлаю зямлёю

Пустое места астаецца,

І вось як глыза садрыгнецца,

Яна і грукне, як з гарматы...

Ну, зразумелі, небажаты?

— І я так думаў, — Ясь азваўся, —

Ды толькі выказаць баяўся.

— І я даўно ўсё гэта ведаў,

Але маўчаў... — Ты, бізун дзедаў! —

На Ўладзю бацька напусціўся, —

Глядзі: я бачу — распусціўся!

Маўчаў бы лепш ды хоць шалопаў

Ды менш губою гэтай лёпаў...

Не будзе сэнсу з цябе, хлопча:

У гразь жыццё цябе затопча

З тваёй навукай гэтай разам,

І будзеш век ты каламазам!

— Ну, што ж? і колы мазаць трэба,

Абы які кусок мне хлеба, —

Тужліва Ўладзя зазначае

І смех агульны выклікае.

— А вось і я пытанне маю!

Чакайце ж, я вас запытаю, —

Да старшых Костусь прамаўляе,

І гнеў ён бацькаў адхіляе:

— А што, скажэце, зорка значыць,

Якой ніхто мо і не бачыць:

Яна маланкай мігатнецца

І згасне. Дзе ж яна дзяецца?

І да зямлі не далятае,

А проста дзесь яна знікае?

І змоўклі ўсе адразу ў хаце:

Як адказаць? З чаго пачаці?

— Ага! — тут хлопцы падхапілі. —

Цяпер і мы вас ушчамілі.

— Што нам з таго, што гінуць знічкі?

І клопат будзе невялічкі,

Калі прычын іх знаць не будзем:

Якая з іх карысць тут людзям? —

Бярэ сам бацька перша слова. —

І з'ява гэтая — не нова:

Яны штоночку вынікаюць,

Але без следу прападаюць.

То — тайнасць божжа, яго воля.

Чаго мы, людзі, мо ніколі

І не дазнаемся, як трэба,

Бо то — вялікая вучэба.

— Чаму? дазнацца мо і можна, —

Гаворыць дзядзька асцярожна, —

І пэўна ведае навука,

Што астраноміяй завецца,

Адкуль тут што і як бярэцца.

Замыславатая то штука,

А вось, як будзеце вучыцца,

То можна сэнсу і дабіцца,

Бо помню я, як сам вучыўся,

Нам штось пра іх казалі ў школе

І вытлумачвалі даволі,

Але цяпер пра то забыўся.

— І я, — тут маці засмяялась, —

Сказаць хацела, ды збаялась,

Якраз як наш дарэктар гэты.

Калі стваралісь Богам светы,

Па зорцы светлай чалавеку

Назначыў Бог святы спрадвеку;

Яна жыццём яго кіруе

І лёс яго і смерць пільнуе.

Чым больш з людзей хто выдатнейшы,

Таго і зоркі блеск яснейшы,

І гасне зорачка святая,

Калі даручаны сканае:

Вось так на небе адначасна

Яна мігнецца і пагасне,

Як бы хто з жалю вочкі ўскіне

І невядома дзе загіне.

І неба слых тады прыклоніць,

І анел слёзку ціха зроніць...

Як я была яшчэ малою,

То дзед, бываючы ў настроі,

Часамі вёў апавяданні

Аб гэтым зорачным зніканні,

Яшчэ казаў: «Калі хто зможа,

Пакуль не згасне служка божжа,

Задумаць што ў мамэнт бліскання,

Таго ўсе споўняцца жаданні».

Для хлопцаў гэта тлумачэнне

Найболей мела здавалення,

І ўсе іх думкі мімаволі

Блукалі дзесь у божым полі;

Іх захапляў свет безгранічны

І ўласны лёс іх таямнічны.