автордың кітабын онлайн тегін оқу  Айтыс

Жамбыл Жабайұлы

ЖАМБЫЛДЫҢ АЙКҮМІСПЕН АЙТЫСЫ

Жамбыл:

Әдейі ат терлетіп келдім тойға,

Айкүміс, әуелден-ақ болдың ойда.

Әуірі*¹басылмаған албырт едім,

Асығыс айтқаныма кінә қойма!

Айкүміс:

Аптығып ә, дегеннен амандаспай,

Әдепті үйренбепсің, Жамбыл, жастай.

Асылға арсыдағы *²қол жетпей ме,

Ақылмен қыймылдасаң аспай-саспай?.

Жамбыл :

Айкүміс, асықпауға шамам бар ма?

Жасшылық ұрындырды талай жарға...

Сен үшін жатсам, тұрсам арманым көп,

Жем болып кете ме деп жамандарға.

Айкүміс:

Біле ме пенде шіркін өз кемісін,

Ел кезіп есер мінез сен де жүрсің...

Жаралған жат жұрттыққа ұрғашымыз,

Жарқыным, өкінбеші сен мен үшін!

Жамбыл:

Барарсың бір жаманға өзің қор боп,

Отырсың қарқарадай әзір зор боп.

Көзіңе көк шыбынды үймелетер,

Көргенің өле-өлгенше ылғи сор боп.

Айкүміс:

Жамбыл-ау, күбінесің неге сонша?

Құтқарып қыз біткенді қалған жанша...

Қолдағы қаршығаңнан неге айрылдың *³

Тұтқасы дүниенің сенде болса?!

Ж а м б ы л:

Жалғанның сорлысы екен қыз бен жігіт,

Жүрмеген бірге ойнап, бірге күліп!

Арыны басылмаған арсыз көңіл,

Тағы да етіп отыр сізден үміт.

А й к ү м і с:

Жігітке көрінеді үміт жеңсік,

Жарымас ол мінезге көңіл көншіп?

Жарқыным, одан қайта қолқаңды айтшы,

Әр нені тере бермей, құр білгенсіп!..

Ж а м б ы л:

Түйме емес, тоғыз емес тілегенім,

Жұбатпас көңіліңді құр өлеңім.

Болмасаң сөзге қашақ, ішке тосаң,

Сырымды айттырмай-ақ білер едің...

А й к ү м і с:

Жамбыл-ау, жан екенсің сөзге сараң,

Жақпады қай мінезім бүгін саған?

Дітіңді*⁴білтелемей, білдіре айтшы,

Саласың қандай қолқа тегі маған?

Ж а м б ы л :

Ауылым жайлап отыр Көксеңгірді,

Көз сүзіп сіздің жаққа еңсем құрды.

Қолыма бір ұстатсаң түсінерсің,

Томпайған төсіңдегі өртенгірді.

А й к ү м і с:

Жамбыл-ау, ұстатпаймын, кінә қойма,

Кетейін қайтып ардан мына тойда.

Жақсы сөз жан семіртер деген бар ғой,

Әдепті мінездерің жүрсін ойда...

Ж а м б ы л:

Айкүміс, амалым жоқ, қош ендеше,

Кетелік сыр білдірмей жат пендеше...

Атыңды, ақ жүзіңді ұмытпаспын,

Кеудемнен қашан менің от сөнгенше...

ЖАМБЫЛДЫҢ БАҚТЫБАЙ АҚЫНМЕН ТАНЫСУЫ

Б а қ т ы б а й:

Біздің ауыл Қаратал

Шаңырақтың бойында.

Мен үйімнен шыққанда

Сен бар едің ойымда.

Өзің қандай, мен қандай,

Жалыным аз бойымда;

Көне тартқан шағым бар,

Көзіңді сал, пайымда.

Қойшыны құдай атарда

Шопанға тиер таяғы,

Қырсау тартқан кісімін,

Мен өлеңнің саяғы.

Күй мен сөзді ағытқан,

Қайратым жоқ баяғы.

Ол күнімде іздеушем

Тоятымды алыстан.

Он бір ақын Найманда

Бірінің аты Арыстан.

Арыстанмен мен едім

Күні-түні алысқан.

Алысқан соң жарай ма,

Қатарыңнан қалысқан?

Сол бір ұлы дүбірде

Танбап едім шабыстан.

Көн сыяқты кәріміз,

Енді аяғы шалысқан...

Бір сөйлейін деп келдім

Естіп сені дабыстан.

Қожақанның үйінде,

Ақын Жамбыл өзіңмен,

Кезім осы табысқан...

Ж а м б ы л:

Әуелі сәлем берейін,

Жасыңыз үлкен аға деп,

Өлең-сөзге желейін

Тұрғанында шама кеп.

Бойда қайрат барында,

Ойдан өлең төгілсін.

Сыйласуды көргенде

Жұрт көңілі егілсін.

Майкеменен айтысып

Мәлім болған өзіңсің.

Абақ, Тарақ арасын

Аралаған серімсің;

Алыс, жақын бәрін де

Саралаған ерімсің.

Алдыңызда сөйлейін

Өлең бойы көрінсін.

Егер сөзім ұнаса

Оң батаңыз берілсін.

Ұнамаса өлеңім.

Онда менен жерірсің.

Мен жөнімді айтайын:,

Шапырашты елінде,

Қара-Қастек қонысым,

Майтөбенің төрінде.

Өлеңменен шырқадым

Алатаудың беліне.

Тастап кеттім бір сарын

Қырғыз, қазақ еліне.

Қаздай қалқып ерінбей

Өлең тердім жасымнан,

Майкөт ақын, Құлмамбет

Орын берді қасынан.

Майлы қожа, Құлыншақ

Пірім еді бас ұрған.

Айтқандары нұсқа еді,

Сөз жаралған асылдан!

Айтар сөзім қысқа еді,

Тоқтатайын осыған.

БӨЛЕКТІҢ ҚЫЗЫНЫҢ ЖАМБЫЛМЕН ҚАҒЫСУЫ

Қ ы з:

Көк шолақпен тепектеп,

Тор шолақты жетектеп,

Жанай берме көшімді,

Түйелерім шошыйды.

Ж а м б ы л:

Әсем басқан құла атын,

Өзіңді де ұнаттым.

Жақындағым келеді

Жақсы көрген жұратым.

Қ ы з:

Қашан құда болып ең Балғалымен?

Күн өткізген түрің бар сандалумен...

Балғалының батасы бұйырмайды,

Қол қусырып келсең де мал, жаныңмен.

Ж а м б ы л:

Қарға тамыр ел едік қашаннан-ақ,

Жекжатымен ел есіп жасаңдамақ,

Ел аруағын сыйламас есер қыздар

Жеңіл сөйлеп орынсыз шошаңдамақ.

Жолаушылап келемін, өзім жүдеп,

Киім тозған, сәнім жоқ, жолға түнеп.

Жылы көріп жүзіңді жақындап ем,

Қомытсынып сөйледің үдеп-үдеп...

Қ ы з:

Жолаушы адам, білемін, жүдеп келер,

Еру елден бірдеңе тілеп келер.

Көш қасымнан қалмайсың қосанжарлап,

Аулақ жүрсең, жарқыным, кім өкпелер!

Ж а м б ы л:

Оның рас, жолаушы жүдеп келер,

Жүдесем де мен емес қыз өткерер.

Көк шолақпен көшінде бір жүрмесем

Балғалыда Бөлектің қызы өкпелер...

Қ ы з:

Құла қасқа — бәсірем *⁵көшке мінген,

Құлақ жымса атыңды сескендірген.

Қапелімде қаларсың күлкі болып,

Кетсең деймін жарқыным көш шенінен.

Ж а м б ы л:

Не қылсаң да кетпеймін мен қасыңнан,

Сүйкімді боп барасың алғашқыдан.

Ат тістесе атымды қуанамын,

Тәңірімнің ісі деп жармастырған...

САРЫ АҚЫНМЕН ҚАҒЫСУ

С а р ы:

Уа, шырақтар, мен едім

Сары Үйсіннің Сарысы.

Сарыбайды сыйлаған

Екейдің жас, кәрісі.

Жолы болар жігіттің

Оңға барар бәр ісі.

Түбі жаман дерттің

Ем болмайды дәрісі.

Уа, Сарыбай айтып бер

Осы сөздің не болмақ

Ойлағанға: мәнісі?

Аздан соң:

Екейдегі Сарыбай,

Қойға қораш, ойға бай!

Әлгі сөздің мәнісін

Отырмысың ойламай?

Ж а м б ы л:

Сарекемді састырып

Сүйекемнен сүрінген, —

Сізге жауап берейін

Жақтырсаңыз, бүгін мен

Ақындарды жеңгенде

Ісіңіз оңға жүгірген.

Сүйекемді кергенде,

Жүрегіңіз түңілген.

Соның емін табалмай,

Ой алысқа үңілген.

Жеңілгенді намыс қып

Аш беліңіз бүгілген;

Сүйекем жоқ бұл жерде

Дәрі берер тілінен.

Сол емес пе шешуі,

Өзіңізге-ақ жүгінем.

МАЙКӨТПЕН ДИДАРЛАСУ

М а й к ө т:

Сапар тартып келіп ем

Сарыбайдың асына.

Отыз кісі елімнен

Еріп еді қасыма.

Шырқайын деп шығып ем

Майтөбенің басына.

Жаңғырықсын дауысым

Алатаудың тасына.

Естушедім дабысын

Жамбыл бар деп осында.

Ақын болса келмейді

Неге менің қасыма?

Неге сәлем бермейді

Мендей кәрі досына?

Ж а м б ы л :

Сәлем уағалайкүм, Майкөт аға!

Есітіп дауысыңды келдім жаңа.

Алдынан үлкендердің өтпейін деп

Аялдап әдеп еттім біраз ғана.

Сіз бе еді — ақын аға Майкөт деген,

Бір сөзі бір сөзінен қайта өтпеген.

Саңқылдап сарайыңнан өлең шықса,

Именіп өзге ақындар бәйпектеген.

Келіпсіз біздің елге әдейі іздеп,

Мейманды хұрметтейтін кәдеміз ед.

Сүйреңдеп алдыңызда сөз сөйлемей,

Етейін деп ойладым әдеп-ізет.

Сөйлеген аға тұрып ініден без,

Ежелден елде сондай бар еді сөз,

Аралау ағайынды бір бұл емес,

Әлі де сізбен талай болармыз кез.

М а й к ө т:

Бәрекелді, Жамбылым,

Сөз жүйесін келтірдің.

Аңғарылды таныдым,

Көтеріліп желпіндім.

Аталы сөз мәні мол

Жылағымды келтірдің.

Тал бойыңда бар екен

Алыс шабар серпінің.

Ұлы жүзді аралап

Елдің жайын кеп білдім:

Жасы үлкенді ағалап

Мен де қызмет көп қылдым,

Тауып айтқан сөзіңе

Селт еттім де серпілдім.

Мейірім түсті өзіңе

Бата берсем деп тұрмын.

Ж а м б ы л:

Әумиін, батаңызға көтердім қол,

Етейін сізге қызмет мен осы жол.

Той қылып тобымызды отырыңыз,

Менің де Майкөт аға тілегім сол.

М а й к ө т:

Жан-жағыма қарайын,

Жағалай көз салайын,

Аман-есен жүрмісің,

Алыс жатқан ағайын.

Алдарыңа келгенде

Әнге шырқап салайын.

Ұзақ күнге самғасам,

Саңқылдасын сарайым.

Қаздаңдатып саусақты

Қос ішекті қағайын.

Алатаудың төсінде

Аршындап бір шабайын.

Айта жүрсін сөзімді

Әңгіме ғып маңайым.

Аман-есен жүрмісің,

Шапырашты, Екейім,

Ауылыңды ду етіп

Ән таратып кетейін.

Сәудегерден бөз қалар,

Ақындардан сөз қалар —

Айта жүрер артымда

Сөзімді аяп нетейін!..

ЖҮНІСБАЙҒА ЖҮГІНУ

Шыбыл шалдың айтқаны:

Екейде елу бақсы, сексен ақын,

Жаратып мінеді екен, ерттеп атын.

Қобызы, домбырасы үнін қосып

Гулейді жын қаққандай кешке жақын.

Сен бе едің Жамбыл ақын соның бірі,

Домбыра қолыңдағы дию-пері.

Жоқ екен үкісі мен сылдырмағы,

Көрейін қандай өзі, берші бері!

Ж а м б ы л:

Ей, не дейсің Шыбылым!

Кеудеңде жоқ шыбының

Құмға біткен селеудей

Селдір екен шығуың.

Әр рудың жүрмісің

Төлегелі шығынын.

Шілше тозып кетіпсің,

Шашылып жүр сынығын.

Бір басыңа жетерлік

Былығың мен шылығың.

Жүнісбайға жүгінем,

Сөзді салсын сарапқа.

Шыбыл-Шыбыл болғалы

Бір кәдеге жарап па?

Төрт асылдың баласы *⁶

Төрт құлақты кемедей,

Ортасында Шыбыл жүр

Өрт өшірген немедей.

Қайтейін деп осыны

Кетер едім елемей,

Елемеске болмады

Жабысқан соң кенедей!..

АЛБАН ЕЛІНДЕ

Жамбылдың айтқаны:

Келіп ем туғаным деп Қызылбөрік*⁷,

Кеткелі өлеңіме қылып жерік.

Қаңғырып қайтайын деп келгенім жоқ,

Қып-қызыл билеріңнің жүзін көріп.

Бермедің қалы кілем, бұлқын ішік,

Тамағым салқын тиіп қалыпты ісіп.

Бақайдың**⁸берекелі Дәркембайы

Көрген жоқ бұрын саған ісім түсіп.

Біздің ел Алатаудың бауырында,

Сіздің ел Асы жайлау***⁹сауырында.

Атаңның қыдыр шалған қонысында,

Жақсы ма жолыққаным ауыруға?

Дәркембай дәрісін тап, жібер емдеп,

Қалыппын көңіл сынып, қатты дендеп.

Алыстағы ағайыннан не алды екен,—деп

Жүрмесін жетегіме жұрт телмеңдеп...

Уа, Бөлтірік, Бөлтірік!

Сөз мәуіртін келтіріп

Бір сөйлесең нетеді,

Сүйегімді жасыттың,

Кетейін бе өлтіріп!

Қалай жасып қайтайын,

Осы өңірде сен тұрып.

Ақын атың бар еді

Сөйлесеңші серпіліп,

Жасыл жайлау, ақ орда

Қалсын біраз желпініп.

Heгe отырсың үндемей,

Дәркембайдың алдында,

Дәтің бармай іркіліп?

Бөлтіріктің айтқаны:

Ой, Жамбыл-ай, Жамбыл-ай

Қашан құлақ салды бай!

Сөз асылын таный ма,

Өзі ақынша қалғымай?,

Енші беріп, үй тіксе,

Әлі келмей жатқан жоқ,

Екей елі бұл өрдің

Келіп дәмін татқан жоқ.

Мата бір топ Жамбылға,

Мал таусылып жатқан жоқ.

Думан қылды аулында,

Сөзін бұлдап сатқан жоқ.

Өлең беріп жорға алса,

Жамбылдан бір сөз қалса,

Тарамай ма мақтан боп...

Ер көңілін таппасақ,

Үстіне ішік жаппасақ,

Қызылбөрік, Бақайды,

Өр мінезді бұл Жамбыл

Жұртқа жаман атайды!..

ҚҰЛМАМБЕТ ПЕН ЖАМБЫЛДЫҢ АЙТЫСЫ

Қ ұ л м а м б е т :

Құлмамбет менің атым құлан аян,

Менің құлан екенім тәңірге аян,

Албан, Дулат жыйылып бата берсе,

Кеңес айтып жырлайын етіп баян.

Қара күннің баласы Ысты бақыр,

Кім өлсе соған түсер заман ақыр,

Жамбыл деген бар дейді бір немесі

Ақын болса ол неме қайда жатыр?

Бүгінгі күн елеусіз қалғанменен,

Ертеңгі күн шаужайдан алар ақыр.

Сейітбаттал, Ер-Әлінің соғысындай,

Не болса да болып қалсын, жылдам

шақыр!

Біреуді Жамбыл деген ел мақтайды,

Еркек қойдай құйрығын салмақтайды,

Ақын болса қайда отыр ол немесі,

Көрелік оны неге ардақтайды.

Құдеке кісі жібер Жамбылыңа,

Жамбылды болар ма екен алдыруға?

Албан, Дулат тобында мен бір жорға,

Менімен жарар ма екен шалдыруға?

Тең жорға төрт аяғым бірдей шалыс,

Менімен жарар ма екен салдыруға?

Топтан озған о дағы жүйрік болса,

Кешікпей шапшаңырақ шақыр мұнда!

Жамбылды Құдайберген алып келді»

Жыйылған халайықтың бәрі көрді,

Жамбылды ол Құлмамбет көргеннен соң

Жамбылға сүйкенісіп сөйледі енді.

Сондағы Құлмамбеттің сөзі мынау,

Арам тер талай ақын болды бұлау.

Жамбылға сонда тұрып былай деді,

Басқасы болмаған соң аяқ ылау.

— Болғанда жол ағадан, тон жағадан,

Арлан бөрі соғады тау сағадан,

Бас қосып бағландармен қалмақ үшін

Ізденіп келіп тұрмын Қарқарадан.

Аузыңда сәлемің мен аманың жоқ,

Үлгісіз көргенім жоқ сендей надан.

Жүрмегін омақасып орға түсіп,

Өмірі кішілікке баспай қадам.

Өлеңші өршеленген толып отыр,

Бірі көшіп, біреуі қонып отыр.

Мысалы дүниенің сол секілді,

Бәрі де көрмегендей болып отыр.

Өлеңші толып отыр көбелектей,

Тоғыз ақын толғанып төңіректей,

Тоғыз тұрмақ ақының он бір болса,

Немене бәріңді де басып өтпей.

Қамалып қам теріге*¹⁰бүрмеленбе,

Қысты күн қар астында қалған шөптей.

Мені шын жеңемін деп желікпей-ақ

Қойыңдар абыйұрды шашпай, төкпей.

Апырмай, Құлмамбеттің келді кезі,

Қалай теріс болады айтқан сөзі,

Албан, Дулат бәрі кеп атқа мінсе,

Шапырашты дегенің немене өзі?!

Шапырашты дегенің некесі жоқ,

Бай болады диқаншы тамағы тоқ,

Албан, Дулат бәрі кеп атқа мінсе,

Дегенің Үштаңбалы керегі жоқ.

Албан аға болғанда Дулат іні,

Сөзінде Құлмамбеттің бар ма міні;

Албан, Дулат бәрі кеп айғай салса,

Шапыраштының не болар көрген күні.

Домалақтың төрт ұлы есен болса,

Сірә жеңбей қоймаспын бүгін сені.

Жөнделіп жүйткушем жөнсіз жерден,

Мен жауға алдырмаушем әлсіз жерден.

Мылтыққа түтеп тұрған қарсы шауып,

Асықсаң ажалыңа келші бермен!

Болғанда мен ақсұңқар сен бір тауық,

Сен әтеш айғайлағыш ауық-ауық,

Болмаса аты шыққан Сүйімбайың,

Басқасын қою керек жылы жауып.

Ажал түртіп жүрмесін аңдамастан

Оқтаулы ақ пернеге қарсы шауып.

Жамбыл-ау, Албан да ағаң, Дулат та

ағаң,

Не қылса да артық дүр сенен бағам.

Қасқарау Нұрқанның жылқысын мен

қаптатсам,

Қырылар Шапырашты бұзау, танаң.

Бұлбұл қабақ бастанған Екейім-ай,

Жұлып алып басыңды кетейін бе-ай,

Не деп айтқалы отырсың бұл өлеңді,

Түбіне таза тақыр жетейін бе-ай.

О, Жамбыл бүгін болар ұрын тойың,

Ертеңгі күн болады дәл шын тойың,

Тобықтай түзу жерден жол таппайсың,

Бабаның мен қаптатсам қалың қойын.

Аңлашы, Албан бай ма, Дулат бай ма?

Сенің байың Шолақбай, Дулаттай ма?

Қалың жатқан келейін Майлы байға,

Мұнан соң мен барамын Бектембайға,

Тарпаң мен Тоқсейіттей бегің қайда?

Жүз мың теңге сандықта шіріп жатыр,

Баласы Ниязбектің Сәрсембайда.

Дәме еткен сары майдан кеудең қайда,

Жамбылым, енді келдің ұрар сайға.

Ойың бар айтыспаққа меніменен,

Түбінде кімге зыян, кімге пайда..

Баласы Өтегеннің Нұрақан бай,

Хан Шөйбек қарауың көрде жатыр былай.

Көбікбай, Қарабаймен алыс жатыр,

Сатыбалды, Қанайды қайтесің-ай.

Және бар Тілеуқабыл, Үсембайым,

Сөйлейді шаршы топта бұлбұлдайын,

Алма тартқан кісіге ат береді,

А Жамбыл, білуші мең мұның жайын?

Тағы бар Жайылмыста молла Сәтім,

Бақ пен қыдыр іздеп кеп жалғасатын.

Дәулеті Сегізбектің серке болды

Салмағы қорғасындай қол басатын.

Бай болған Ормақайға қызыр дарып,

Смайыл келген еді қажы барып.

Солардың үлгі көрген ұрпағы еді,

Соғайын ер Мәңкені ауызға алып.

Алпыспай Мәлікпенен тағы да бар,

Қалай айтсам сыйғандай шағы да бар.

Ыдырыс қос тотым мен ер Шуманақ,

Кең бейіл, кетпес дәулет бағы да бар.

Аманжол Қасқарауда, бек Ноғайбай,

Түп-түгел мал мен бастың бәрі де сай.

Ерте жатып, кеш тұрған өңшең сабаз,

Ішкені шай бұлардың, жегені май.

Атасы қызыр шалған Малдыбайдан,

Пірім мәдет тіледім Әжібайдан;

Күйкі тұғыр секілді бір немені алып келдің,

Әйтеуір біреуімізден төгілді айран.

Шапырашты сөйлесең жаманың жоқ,

Шүу десең бәрің жүйрік шабаның жоқ,

Тантайлаған қырғызды бөкселеген

Баяғыдай кеулеген заманың жоқ.

Кіріп келіп есіктен үндемейсің,

Үлкенге сәлемің жоқ, аманың жоқ.

Үндемей кіріп келдің тайпақ қара,

Өзің қандай, мен қандай байқап қара,

Үлкенге сәлемің жоқ, аманың жоқ,

Не басыңа күн туды дүзі қара.

Ей Жамбыл, үндемейсің дертің бар ма?

Үндемеске қылған бір сертің бар ма?

Шапқанмен к... мәлім Шапырашты,

Ұстасар меніменен кертің*¹¹бар ма?

Мен айтсам айтам қалың байлығымды,

Дулаттан жыйып жүрсің шайлығыңды;

Албан, Дулат жыйылып бата берді,

Бұзбайды жандарал да жарлығымды;

Ашулансаң аспанды тастап жібер, —

Сен де аянбай қыймылда барлығыңды!..

Ж а м б ы л:

Қызғанша айғай шығып, едім салғыр,

Сөйлесең әр немені тілің шалғыр;

Келген жерден сөйлейсің тура тістеп,

Қалайша шайқақтайсың тәңірі алғыр?

Сөйлесем өлеңімді түптен бермен

Құйылар сөз нөсері көктен, жерден;

Мылтықта түтеп тұрған мен бір пестон

Асықсаң ажалыңа келші бермен.

Шүу десе жүйрік озар мынау қолдан,

Демей көр, ескі аруақ алып қолдан.

Қарасай дем бере гөр, менің бабам,

Сөйлейін будақтатып оң мен солдан.

Құлмамбет сен жақсы да мен жаман ба?

Ақында сен жүйрік те, мен шабан ба?

Қарасайлап қосылсам бір бүйірден,

Ақырында кетерсің бас аманға!

Ұшалмас қара бүркіт қалықтамай,

Құлмамбет сөз сөйлейсің анықтамай;

Айтатұғын кісінің өзіне айтқын,

Делбе кезек кісідей шалықтамай!

Ерлігім ерлігіңе дөп келеді,

Байлығыңа байлығым еп келеді.

Кісіні дым білмейтін тапқандай-ақ,

Есіріп көрген жерден ентеледің.

А Құлмамбет, Құлмамбет,

Ағып жатқан сумен кет!

Сумен кетсең ел ішер,

Судан шыққан бумен кет!

Онда да кесірің тиеді,

Қызарып батқан күнмен кет!

Күн де қайтып шығады,

Оттан шыққан күлмен кет!

Күлден ауру жұғады,

Қараңғы тұман түнмен кет!

Түн де қайтып келеді,

Асқаралы таумен кет!

Тауды да халық мекендер,

Кесірің жұғар, Құлмамбет,

Қу пәлекет арман кет!

Таз Құлмамбет сен болсақ,

Мен де алдыңа тартайын

Мақтан қылар жайымды,

Арқаларсың уайымды,

Ел байлығын қаптатсам,

Болатын әлі-ақ тойың бар.

Жылқысының бір шеті,

Алматының өзенінде,

Бір шеті Қара қыстақ

Кәстектің кемерінде,

Несі болмас құданың берерінде.

Буған қайтып жетесің,

Жалған сөйлеп не керек,

Айтайын сөздің төтесін.

Жылқысының шетінен

Жарамды атпен сабаулап,

Он күнде әрең өтесің.

Қ ұ л м а м б е т :

Осыны түлен түртті ғой, құдай тала,

Жапанда жалғыз қурай болмас пана!

Беглік пенен байлықтан сөз қозғасам,

Көткеншектеп қашарсың байғұс бала.

Қалайша болып отырсың ырғай мойын,

Аз кідірсең болады сенің тойың —

Жалпы Дулат бұл жақта жата тұрсын,

Бабаның мен қаптатсам қалың қойын.

Тұра тұр, тағы айтайын көптігімді,

Көптіктен айтсам үземін шеттігіңді,

Шапырашты күйіңмен байлық айтып,

Өрлікпенен көрсетпе өттігіңді!

Ж а м б ы л:

Мен барайын төменгі

Асыл менен Шыбылға,

Мықты болсаң Құлмамбет,

Күрескеннен жығылма!

Бұ жақтағы Дулатты

Тастай бере асығып,

Бабаға барып тығылма!..

Бабаң қойын бу қылып

Аруаққа ұрынба!..

Ішнәрсе қанша айтқанмен ете алмайсың,

Бұлтарып мен тұрғанда кете алмайсың.

Адамдықты айт, ерлікті айт, батырлықты айт,

Ел бірлігін сақтаған татулықты айт.

Қарынбайдай сараңдар толып жатыр,

Оны мақтап әуре болмай жөніңе қайт!

Қ ұ л м а м б е т:

О, жазған, Албан бай ма, Дулат бай ма?

Бабаны айттым тұрсын деп, Дулат жайға,

Сенің елің адамы байғұс екен:

Қазыналы ойлаған Дулаттай ма?

Жеті мың қой қорада шулап жатыр,

Бес мың құлын желіде тулап жатыр,

Он түйеге көшкенде жамбы артады:

Абекемнің тіккені жібек шатыр.

Бұл жерден сені жеңбей кетемін бе?

Ақшаға толтырармын етегіңді.

Албан жағы тоқтасын мұныменен,

Қасқараудан салайын Өтегенді.

Баласы Өтегеннің Нарақан бай,

Білемісің мың жылқылы жатыр қандай,

Сатыбалды, Естімес, Алмақ-Салмак,

Бәрін бірдей айтамын біржолата-ай.

Шенет қалды тағы да бұ жағында

Жаратқан оны да артық патша құдай.

Ж а м б ы л :

Керек болса ақшаны

Көп қапқа салып алдырған,

Ел көшкенде қазынасын

Алпыс нарға арттырған.

Асыл кілем жаптырған,

Жібектен арқан тарттырған,

Әлемді алып байлығы,

Әсемдігін арттырған.

Олай болса өктемдеп,

Алатауды бөктерлеп,

Бұдан да сырғып өтейін;

Қалай айтсаң олай айт,

Құлмамбет саған төтейін.

Бұдан шығып аяңдап,

Кәстекке барып жетейін.

Ол Кәстекті жерлеген,

Ересі судай өрлеген,

Сұраншы, Саурық батырым,

Шеніне дұшпан келмеген.

Ақ кіреуке жамылып,

Ат кетпеген кемерден.

Садағын белге байланып,

Жауға қылыш сермеген,

Қамын ойлап халқының

Тар кезеңді бермеген.

Тоятын тілеп алыстан,

Тұғырда тұрып жем жеген.

Барайын енді аяңдап Сыпатайға,

Айтпай оны кетпеймін тегі жайға;

Ұлы жүздің тірегі батырым ғой,

Бір болмаған ығай мен сығайыңа.

Қайыры қарашыға сондай жақсы,

Қандырар сусындатып қант пен шайға.

Байлық, бахыт тек оның ерлігінде:

Ерлікпен ел намысын берді кімге?

Өңкей сасық байларың сен мақтаған

Қолдарынан боқ келмей жүр өмірде.

Кімің бар Сыпатайдай төңіректе,

Арғымақ мінгізеді ал керекке.

Түгендеп бір жұмада бола алмайды,

Көсілтіп қамшы басып көксерекке.

Ерлігі мен жомарттығы жаннан асқан,

Пайдасы тиіп жатыр күнде көпке.

Кім мақтамас қайырымды ер Сыпатайды;

Дәулетімен ораған Алатауды,

Қанша халық аралап жүрсем дағы

Жалғанда көргенім жоқ ондай жанды.

Бұл сөзді мұнда тастайын,

Сабыр қылып саспайын,

Теріскей тұрсын жайына,

Күнгей жақтан бастайын.

Ол күнгейді жерлеген,

Желмая мініп желмеген,

Өрге салсаң өрлеген,

Жер жәннәтін жерлеген,

Байтелі, Қамен, Дәулетті,

Жәпек пенен төртеуі

Бәрі ерлер әулетті.

Өнері асып әр жаннан,

Түзеген көшін сәулетті.

Асықпай тыңда, Құлмамбет,

Беремін кезек нәубетті*¹².

Онан бері асайын,

Теріскейге қадам басайын, —

Жоғарғы шеті Мырзабек,

Бәрі де өңшең қаракөк,

Арғы атасы Қашке — қарадан

хан болған,

Қылған ісі Әбілпейіске

таң болған.

Аруақты ер болып,

Алқабымен ел болып,

Сондай-сондай жан болған.

Төменгі шеттен айтайын:

Әлі менен Нұрабай —

Ер Қашкенің тұқымы,

Атасы жауға аттанып,

Жауды көрсе шаттанып,

Ат құйрығын бұлады,

Елінің басын құрады.

Одан былай өтейін,

Көзіңді сенің көр қылып,

Көлденеңдеп кетейін.

Ертерек жүріп ентелеп

Серек тасқа жетейін.

Серек тасты жерлеген,

Байлығы тасып көл деген

Қыйлыбай ұлы Қожамбет,

Көк берендей түтеген,

Көкрегіне құдайым,

Тоқымай нұрды бітеген.

Айға білеп азуын

Аспанға қолын сілтеген.

Көтерілсе талайым,

Түстік жерге тоқтамай,

Орынсыз мылтық оқтамай,

Өтеген, Қазбекке барайын.

Сол жерде жатқан өтем деп,

Атамыз қылған мекен деп,

Ыбырайымның алты ұлы,

Алтауы да арыстан.

Дұспанын табанына жанышқан

Қазақтың қамқор ерлері,

Қарулымен қағысқан,

Азулымен алысқан.

Уа Құлмамбет, сөз тыңда,

Байларым деп салмақтап,

Не қыласың құр мақтап

Өңкей ақмақ есекті.

Елдің сыйқын кетірген

Кесіп қып өтірік-өсекті.

Мен сөйлесем қаларсың

Ашылмас тұман ескекке.

Баймын деп сендей тасыман,

Кедеймін деп жасыман!

Берекелі елді айтам,

Ел тұтқасы ерді айтам,

Басымнан сөз асырман!

Қ ұ л м а м б е т:

Барайын Қасқарауда Бекет байға,

Тарпаң мен Тоқсейіттей байың қайда?

Саралалы, көк жылқы өзенде бар,

Қожамберді атасы Телді тайда.

Сұлтан жатыр Шоқпардың қайқысында,

Жазған-ау, өлер жерің өзің ойла.

Барайын Жолсейітте Шоранбайға,

Шоманақ пен Шәкейдей байың қайда?

Шапырашты басыңмен байлық айтып,

Сен кезікпей жатырсың құлар сайға,

Қалай-қалай сөйлейсің байғұс шолақ,

Сары майдан дәметкен кеудең қайда?

Өлеңді бір соғайын түйдегімен,

Әжібайлап тиейін бүйрегіңнен,

Не деп айтқалы отырсың бұл өлеңді, —

Сен тұрмақ үміт көрмен үйдегіңнен.

Шапырашты, мақтанба, к... белгілі,

Әркім-ақ тұрған шығар — беп-белгілі,

Құладынды қайырып қуға салсақ,

Тышқан алған көрушек бөктергіні,

Салғалы отырсың ба көптігіңді,

Тіпті керек қылмаймын септігіңді,

Айыл жіптеп тартып кел шеттігіңді,

Ерегіссең үземін көпшігіңді.

Ж а м б ы л:

Сыпатайдың артында Қақаман бар,

Қақаманның артында тақамам бар,

Кіжіктің үлкен үйін көріп пе едің,

Тоқсан тұлып алтын боз жасаған бар.

Екейден мен айтайын Байсалбайды,

Тең жорға төрт аяғым, тайпалмайды.

Аңырып әніме аңдар қалатұғын,

Өлеңді бүйтіп жыршы айталмайтын.

Апыйыншы Албанды сонша мақтап,

Құлмамбет неменеден сайтандайды!

Біздің елдің адамы өнері асқан,

Өнерімен талайдың көңлін басқан.

Жерді көрген, ел көрген, қала барған,

Бір кем емес байыңнан асып, тасқан.

Алматының шәһәрінде

«Көк күмбез» үйді салдырған,

Қарасаң көзді талдырған.

Арғы шетін айтайын:

Қызылжар мен Семейден,

Мына шетін айтайын:

Ташкент пенен Наманган

Әндіжан мен Марғұлан,

Ақша деген немеңді

Қапқа салып алдырған.

Жігіттер бар жетілген,

Орыс, қазақ ұжым боп *¹³

Тізе қосып бекінген.

Бұларды айтсам мақтанып,

Жерім бар ма шалдырған.

Қ ұ л м а м б e т:

Ертеде өтіп кеткен Ыбырайым,

Шүу десе көкбестідей зымырайын,

Есқожаға тығылған жаман екен,

Бір сапарға еліңде жоқ па байың?

Айтасың Шапырашты ерлігіңді,

Шыр айналып соқтырдым белдігімді;

Секеңдеген серкенің ажалы деп,

Ақыры Саурық, Сұраншың жаудан өлген,

Көзіме де ілмеймін ендігіңді.

Сұраншың сарттан өлген Сайрамдағы,

Ерліктен тапқан олжа, пайдаңдағы.

Қамалға қан тартқан соң қойып кетіп

Жайқалды Сарыбайдың саймандары.

Саймансыз Сайрамдағы сарттан өлген,

Шоқпарлы Сарыбаздан жәбір көрген.

Ерлікте батырлықпен нең бар жазған,

Быт-шыт қып денелерін жерге көмген.

Жамбасы Сарыбаздың сонда шыққан,

Дәлелді сөзім осы естіп ұққан,

Иман айтып, жаназа шығармастан,

Апарып екі бүктеп жерге тыққан.

Алдымнан айғақ болып шығады-ау деп,

Жүрмесең күрбелектеп қорқып сұқтап.

Ж а м б ы л:

Жақсылық-жамандықты тексереді,

Кім жүйрік, кім шабаны екшеледі,

Елімнің ерлігімен мақтанамын,

Сырт дұшпан көрген бізді сескенеді.

Жалғыз-ақ сен болмасаң таз Құлмамбет,

Қай ақынға бұл Жамбыл дес береді.

Батыр Саурық, Сұраншы жаудан өлген,

Халық үшін шәйіт *¹⁴болып жанын берген,

Елді қорғап өлгеннің арманы не:

Қалың қазақ хұрметтеп соңына ерген.

Қожалық қып кетті ме Мақсұт ағаң

Ағайынмен ұрысып даудан өлген?

Шапырашты Дулаттың бәрі куә,

«Шытыр» жеген өгіздей аунап өлген

Мақтаған байларыңның оңғаны жоқ,

Төңіректің төрт бұрышын жалмап өлген.

Түлен*¹⁵түртіп отыр ма, таз Құлмамбет,

Керіқұл мен Сақаудан аз Құлмамбет.

Алақандай басыңның бір қылы жоқ,

Боласың неменеге мәз Құлмамбет.

Құлмамбет, мен білемін, түбің Уақ,

Арқадан кісі өлтіріп келдің шұбап.

Басыңды осы арада кесіп алсам,

Кісі жоқ қылмысыңнан алар ақтап.

Үстіңе жайдың оғын жайлатармын,

Екі қолыңды артыңа байлатармын.

Арамызда кісі өлтірген қашқын жүр деп,

Жұртыңа здавайттап**¹⁶айдатармын.

Құлмамбет ақын Шаншар суандалдың ***¹⁷

Нашар едің, бұл күнде жуандандың.

Сенің де мақтанатын жайың да жоқ,

Қуарып үш бешпентпен қуандадың.

Құлмамбет Суандадың Албанменен,

Албандай бай болмадың алғанменен.

Байғұс-ау, қай жеріңмен мақтанасың,

Есің жоқ шашың жұртта қалғанменен,

Арқадан ауып келген Ақтабансың,

Елді алдап ақынмын деп мақтанғансың.

Таз Албанның баласы Құлмамбет деп,

Дүйсенбай, Сәт, Мәңке жанын беріп

ақтап алсын.

Жамбылдың жеңіп бәйге алған жері,

Жеңіліп Құлмамбеттің қалған жері,

Ішегі Құлмамбеттің үзіліп қап,

Осы екен бір азғантай арман жері.

САРБАС ПЕН ЖАМБЫЛДЫҢ АЙТЫСЫ

С а р б а с:

Мен келдім домбырамды қолыма ала,

Бір сөзді өзім тұрып айттым жаңа,

Мен келген соң бұл жерде неге тұрсың,

Қара сыйрақ, қалбағай қара бала.

Ішінде Қасқараудың Сарбасың мен,

Шапырашты кенеңнен *¹⁸Дулатым ден,

Домалақтай енеде тіл тигізсең,

Аруақ пен құдайға жолықтың сен.

Қасқараудың ішінде атым Сарбас,

Жақсылап сөйле дейсің алдияр бас.

Бұл жерден жарты ауыз сөз

Алдырмаймын,

Былжырамай сен өзің еліңе қаш!

Дулат деген ел едім,

Мені байқап қарасаң,

Орнап жатқан көл едім,

Шапырашты ел ме екен,

Ойқастау саған жөн бе екен,

Мен Майкөттің сегіз ұлының бірімін..

Мен сендейдің бәрін де

Жаныштап жастай жүр едім.

Шақырған соң қауымым,

Бұл жыйынға кеп едім.

Нағашым Жалбыр Он қабан,

Осал жерден шықты демегін,

Қабанның арғы атасы Әлік аман,

Біреу жүйрік болғанда, біреу шабан,

Біреу жақсы болғанда, біреу жаман,

Қара баланы әдейі жалтақтатып,

Сақтап па едіңдер, бектер маған?

Сыртыңнан сені бағармын,

Қазықтай жерге қағармын,

Талай-талай мінің бар,

Іздеп жүріп табармын.

Көптігімді айтайын

Жарықшақтың үш ұлы,

Дулат, Албан, Суанды,

Қоңырбөрік ішінде,

Кездестірдің жуанды,

Ұзын ағаштағы егінші,

Бұл араға келгенге

Неменеге қуанды?

Шапырашты сенен — Дулат көп едім

Бәрі бай, бәрі мырза бек едім.

Тіленшінің құнындай,

Берекесіз ел едің,

Үміт қылып келіпсің,

Мені алдырар демегін

Төрт Дулаттың баласы,

Албан жатыр алыста,

Суан жатыр арыста,

Менімен түстің жарысқа,

Өңкей бектер қарап тұр,

Бәрің бірдей қалысқа.

Озбаспенен жарыспа,

Күш жетпеспен алыспа!

Дулаттан ұран шақырсам,

Ноғайбай мен Байбұлан,

О да келер намысқа.

Құр бекерге жарбаңдап,

Болмас жерде жабыспа!'

Елімнің шетін айтайын,

Жаркентті барып жерлеген,

Малы жерді кернеген,

Байлық пенен көптікке, »

Ішкімге намыс бермеген.

Сарбас ақын бұл жерде,

Көл дүкендей орнаған.

Нағашы атам Мақтамазам

әулие,

Қысылған жерде қолдаған,

Домалақтай енеме

Тіл тигізген оңбаған.

Бейнет айдап келді ме

Шапырашты осында?

Сарбас ақын қасында

Аз елге сірә күн бар ма?

Бұл сөзімде мін бар ма,

Мен бір жүйрік бәйгілі,

Шапқанымда сын бар ма?

Төрт Дулаттың баласы

Жер дүниеге сыймаған,

Айдап малын жыйнаған,

Ерегіскен дұшпанды,

Еңкейтіп жүріп қыйнаған.

Есепсіз қылып мал берген,

Қыйсапсыз қылып жан берген,

Дулат деген еліңмін,

Асуы жоқ беліңмін.

Көптігіме қарасаң —

Тастаса ине жерге түспейді.

Бектігіме қарасаң —

Жаман тамақ ішпейді.

Кербездігі осынша —

Ат үстінен түспейді,

Ақылына қарасаң —

Қайратпенен істейді.

Көшсе түйе тіздеген,

Дұшпанды көрсе қарысқан,

Алтыннан қылыш сілтеген.

Қалың Дулат ішінде.

Бай десең де менде көп,

Бек десең де менде көп,

Көп десең де менде көп,

Жер қайысқан мал да көп,

Ақыл айтар шал да көп.

Бестеректен шыққан Сәлімбай,

Бендеден тілін тартпаған.

Бетінен қаны тамылған,

Сөйлескен кісі жағынған,

Қорыққан кісі бағынған,

Ерлігіне қарасаң —

Кіреуке сауыт жамылған,

Кербездігіне қарасаң —

Етек, жеңін қағынған.

Сағаты жеткен ер екен,

Көрген кісі сағынған.

Күнту деген елінен —

"Намаз деген ер шыққан,

Төмен жатып құмсаған,

Қырық жігітті жұмсаған,

Қан көрмесе қылышы,

Қылышы жаман сусаған.

Күнтудан шыққан ер Намаз

Дұшпанның қолын шегелеп,

Естіген кісі шошынған,

Талапкер болған жігіттер

Кеткен емес қасынан.

Үшінші Ботбайға келейін,

Атасы болған Ботбайдан,

Жеті жылдай қыз қарап,

Сұлуды құшқан оқтайдан.

Бұл Дулатқа тіл тигізбе,

Адам татқан, жұрт ерің

Бейіс шекер тақтайдан

Үсенбай шықты жасынан,

Майемердің қасынан —

"Көрген кісі шошынған;

Бұлбұлдай тілі сайраған,

Елдің қамын ойлаған,

Аңрақайды жерлеген,

Тілегі бар ма бермеген.

Қасқарауда Қарабай,

Жасынан шыққан бөлініп,

Туған айдай көрініп,

Тартқан жайдай керіліп.

Майлыбайдың ұлы еді.

Кәрім шықты жасынан,

Қайратын жұрттан асырған.

Елім жауға бермеген,

Сөзім дауға бермеген.

Кісісі жоқ батырдың

Сөзіне ешкім ермеген.

Батырлықпен ол кетті,

Шешендікпен ол кетті,

Ана пішкен тон кетті.

Жау ашпаған есігін,

Кеудесін тұнық жаратқан,

Шешен өзі кісі екен

Жанды аузына қаратқан.

Кәрім батыр атанып,

Елдің шетін шетнетіп,

Ерегіскен дұшпанға,

Даяр болып ержетіп,

Кебекпай шықты жасынан

Қызыл тілі сүрінбей,

Ер сасатын жерінде,

Ақыл тапқан бүгілмей.

Ерегіскен дұшпандар

Кеткен емес кездессе,

Бір жанынан түңілмей..

Жан таң қалған сөзіне,

Кім шақ келген өзіне?!

Заманында болған жан,

Уақытымен толған жан,

Сөйлеп кетсе сөзіне,

Келтірсе құдай кезіне,

Дуа берді өзіне,

Жақсы көрген кісіге,

Оң сөзімен қараған.

Нәсілі нұрдан жараған.

Үлкен съез, топ болса,

Жан аузына қараған.

Жақсы көрген жігітті

Өз көңліне санаған,

Ерегіскен дұшпанды

Көктырнадай талаған.

Тәуір болған жігіттер

Кебекеңе жараған.

Жылағанды күлдірген,

Әділдігін білдірген,

Әділдікке келгенде,

Қара қылды қақ тілген.

Бір құдайды хақ білген,

Ақылы толып кіріскен,

Атты мінген жүрістен,

Сұлуды құшқан, сүйіскен.

Тамағына бал жеген, —

Шекер менен күріштен.

Топ ішіне барғанда,

Сөз бастаған дұрыстан,

Заманында ешкім аспаған

Әділсіз сөзді айтпаған,

Айтқан сөзден қайтпаған,

Жамбыл сенің дәмеңе —

Айтысам деп келгенге —

Жалпы Дулат күледі.

Шапырашты ел едің —

Үш жүз үйге толмаған.

Қыдыр мен бақ ол баста

Саған тіпті қонбаған.

Егескендер менімен

Бармақтарын тістеген.

Теңім болса айтар ем,

Оңым келсе байқар ем,

Қара бала көнбесең,

Қысылады тақымың.

Жарылқамыс, Жанту ұлымын,

Басылады қарқының:

Екейдегі осы ма?

Ноғайбайдың алдында

Сөз сөйлеші ашыла!

Орын тауып айтпасаң,

Қамшы тиер басыңа!

Сағынып жүрген немедей

Отырдың тақап қасыма.

Бір ауыз сауал сұрайын,

Айта алмасаң өлеңді,

Шықпыртайын басыңа.

Қожамберлі мақтайды,

Бұл неліктен жақтайды.

Кейбіреу айтса өлеңді,

Бекер аузын боқтайды.

Сүйімбайға іні деп,

Парасат қып мақтайды.

Сүйімбайдан басқа өлеңші

Сірә маған жақпайды.

Домалақтан қозғашы!

Жарықшақтан озбашы.

Бет алдына бақырып,

Таңдайыңнан тозбашы.

II

Жамбылдың келді кезегі,

Мықты Мазамқызы екен —

Домалақтай енеміз.

Хасиетті енеден

Енді сөйлей келеміз.

Домалақтай енеміз —

Үш қатынның бірі екен.

Сары бәйбіше мықты кеп,

Бай қарамай жүр екен.

Байлықпен байдың жылқысы

Есебі жоқ көп екен.

Жұлым үйі бар екен,

Жұлым үйден саңлау көрінді...

Домалақ енем қасында,

Құшақтасып сүйісіп,

Әзілмен ойнап күлісіп,

Отыр екен бір қожа.

Жүзінен нұр тамғандай,

Мейірі жанның қанғандай,

Сүйкімді бір жан екен.

Түн қойнында оранып,

Бәйбішеден ұрланып,

Түнеп жүрген шағында

Жүкті болып қалады.

Айы жетіп тұрғанда,

Ел көшпекші болады.

Толғатады анамыз,

Ертең көшіп барамыз,

Деп жұртында түнейді.

Таң атады күн шығып,

Бесін уақыт болғанда,

Қырғыздан шыққан Аққошқар,

Шаппақ болып келеді.

— Байдабектің мен бүгін

Көп жылқысын аламын.

Батаңды бер, Домалақ,

Сенің батаңды аламын.

— Қалағаным берсеңіз,

Қуанышы сенде болсын деп,

Түп қазығы менде болсын деп,

Қол жайып батасын береді.

— Қандай бата мұның деп,

Аққошқар кетті аттанып.

— Барасың, барасың да

аласың,

Қуанышы сенде деп,

Таңға жуық болғанда

Сан жылқыны шулатып,

Тай, құлынын тулатып

Айдап алып жөнелді.

Домалақ тысқа шығады

Аққошқар тағы келеді,

Қалағаның бар ма деп,

Келіп сөйлей береді.

Көп жылқының ішінде

Тоқсан екі құлынды

Бір сары айғыр бар еді,

Енесінің шуынан

Басқаны тіпті көрмеген,

Шыбыннан басқа қонбаған,

Желден басқа мінбеген,

Мойнына құрық тимеген,

Соны ғана бергін деп

Солай жауап қылады.

Асауды қалай ұстайсың

Жүген, құрық тимеген?

Ұстасам ұстап алайын,

Ұстамасам қалайын.

Құр, құр, құр жануар!

Құтың менде жануар,

Бері келші бізге деп,

Күдеріңді үзбе деп,

Қазығың қалды менде деп,

Құрайттады Домалақ.

Айғыр сонда келеді,

Омырауын иіскеп,

Алды айғырды жүгендеп,

Айдады жылқының өзгесін,

Аққошқар батыр түгендеп.

Екі аяқты тұсады,

Тырп етпеді жануар,

Жуас малға ұсады.

Түс мезгілі болғанда,

Сегіз ұл келді артынан,

Айғырды нағып байладың,

Топ жылқылар қайда деп,

Домалақтан сұрады.

Домалақ жайын айтыпты:'

— Балалар оған бармаңдар,

Түп қазығы бізде деп,

Таңға жуық болғанда

Жылқың қалар мұнда кеп.

Арттан қуып барсаңдар,

Мерт боларсың балалар,

Шылбырына оралып,

Жалына анам айтады.

Бірақ тілін алмады,

Барамын деп болмады,

Сегізі бірден жөнелді,

Сағаға таман келеді,

Саға судан өтеді.

Сонда қырғыз қуады,

Бұқтырма қойып жүз кісі,

Бір тасаға тығады.

Алдына аңдып түсіріп,

Сегізін ұстап алады.

Сегізін бірдей бауыздап,

Жосадай қып салады.

Байдабек бар артынан

Бір тобымен келеді.

— Балаларың тіл алмай,

Осы жерден жөнелді.

Балаларың мерт болды,

Қайтпайтұғын серт болды,

Барып қара өлікті,

Жалған деме мұнымды...

Байдабек те жөнеді,

Қайта оралып келеді:

Балалар тегіс өліпті...

Деп жауабын береді.

Домалақ енем бас болып,

Сүйреткі сап айғырға,

— Өлгенге енді қайғырма,

Деп жұбатып әл беріп,

Дереу жыйнап өлікті,

Бір жерге әкеп көміпті.

Домалақтай енемнің

Хасиеті көп еді.

Таңға жуық болғанда,

Жылқы келер деп еді...

Түн ортасы болғанда

Құрайт салды Домалақ,

Сары айғырдың даусына

Тас жаңғырды домалап.

Таң сарғайып келгенде

Қалың жылқы шұрқырап,

Келеді шады бұрқырап.

Көшіп ауыл жөнелді,

Сегіз күндей көшеді,

Күні-түні тыным жоқ,

Тыным қылған күні жоқ,

Кіші жүз бен Орта жүз

Маңайыма қонды кеп.

Домалақ сонда толғатты,

Сырық, бақан орнатты,

Бебеулетіп ананы

Бала келді дүниеге.

Қуанды ана масайрап,

Қолына алып баланы

Бар денесін қарады;

Еркек бала туыпты.

Бірақ басы жаралы —

Ана болды назалы.

Cap бәйбіше қылғанын

Сонда ақылмен табады.

Кіші жүз бен Орта жүз

Байдабекті көшіріп

Аламыз деп ауылға

Ат терлетіп келеді.

Кіші жүзде көпке аян

Бір оташы бар еді,

Кейде еміп, кейде ембей

Талып жатқан баланы

Оташы кеп көреді.

Суық қолдың орны деп

Көзінше айтып береді.

Жарық жерін басының

Ойып алып оташы,

Тасбақаның сүйегін

Жамап доған егеді.

Бала оңалды үш айда,

Жарық төбе болды деп,

Жарықшақ ат қойды кеп...

Жарықшақтан туды; үш ұл:

Бірі Дулат, бірі Албан,

Бірі Суан білсең бұл.

Бұрынғыдан есіткен

Ата жайы, ел сөзі.

Домалақтай ананың

Бізге дастан әр кезі.

Ата жайын ұқпастан

Құр мақтанға жармасқан

Сен Дулаттың бір езі.

III

Сарбас ақын менмін деп,

Нан пісіріп кеудеде,

Неге мұнда келдің деп,

Ақыйландың сен неге?

Аузы-басың қуарған,

Ұрты-басың суалған,

Қайда атаң мен түп бабаң,

Тұлпар мініп, ту алған?

Бір жақсылық көрмеген

Артынан ешкім ермеген.

Мен Шапырашты ұлы едім

Алтыннан қылыш сермеген.

Көп Дулаттың баласы,

Рас сенен аз едім,

Аз да болса батыр ем,

Топты жерге барғанда,

Саулап тұрған сөз едім...

Жаулы жерге барғанда,

Атамын деп оқталған

Көк берен болат кезедім.

Келді менің кезегім,

Келсе айтайын шешіліп,

Кезекті бермей манадан

Өртенді менің өзегім.

Сақалыңмен жалпылдап

Тересің Жамбыл тезегін.

Шапырашты мен едім,

Қалың Дулат сен едің,

Аз да болсам әуелі

Ширегіме келмедің.

Бір қадалған жерімнен

Қап алмай кетер демегін.

Есқожа деген елімнен

Кім кетті екен ерлікпен,

Кім жүрген менің шенімнен.

Асыл, жауһар кеткен жоқ

Әсте менің жерімнен.

Саурық шыққан басынан

Көк шыбықтай иіліп,

Ерлік қылған жасынан

Әкең Саурық дегенде,

Күндік жерден дұшпанын

Дабылымен қашырған!

Ал, ал Саурық дегенде,

Қалтырамады қандай жау,

Қарсыласып келгеннің

Қайтқаны бар ма одан cay?

Мінген атын жаратқан,

Жұртты өзіне қаратқан,

Қылышы қыя шабылған,

Жүйрік аттың бәрі де

Пұшпағынан сабылған.

Найзасын тасқа түйреген,

Мақтанбағын Сарбас жан,

Қалың Дулат ішінде,

Дәу Сыпатай басында,

Андасы бар қасында,

Әлі төре жанында,

Қасқарауда Қарабай

Бет-жүзіне қарамай,

Қасқарау Қырбас батырды

Шылбыр тағып мойнына,

Қан тамшылап қойнына,

Маңайына бара алмай,

Сонда Дулат қарғадай

Шулап жылап күңренген,

Сонда батыр Сұраншы:

— Екі-ақ кісі қырамыз,

Барып ойран саламыз! —

Өзгені ертпей артынан,

Тек қасына серікке

Сұраншы еді сүйреген.

Атамқұлды-ақ шақырған.

Атамқұл келді қасына,

Қылышы бар бұлқынған,

Дұшпанды жерді көргенде

Арыстандай жұлқынған!

Қалың Дулат көргенде

Қорқып бұққан сыйқынан.

Сұраншыдай батырдың

Жан жүрмеген шенінен.

Алмастан соққан ақ қылыш

Еш кетпеген белінен.

Ашуланған кісіге

Қабағы жаман түксиген,

Досы қатты сүйінген,

Дұшпаны жаман күйінген.

Сұраншыны көргенде

Аузын ешкім ашпаған,

Аяғын қадам баспаған.

Қарсы келген кісіні;

Сүйретіп жерге тастаған.

Сабырлықпен іс қылып,

Көлденең жатқан мылтықтан

Жан сауғалап қашпаған.

Тілеуқабыл, Майемер

Саркемерде шабылған.

Қоқанның ханы Құдиярға

Албан, Дулат жыйылып,

Көп болғанда не қылған?

Үш бөлінді бұл Дулат,

Бір бөлігі Іле өтті,

Айсаның қарын өрледі...

Батыр деген Сыпатай

Жау қарасын көрмеді.

Сыпатайдай батырың

Қашқаннан соң өлгені!

Сарбалақтың басында,

Аңрақайдың қасында,

Қоянға ұсап ерлері,

Сол жерінен келмеді,

Тойшыбек пұшық түксиіп,

Қасқарау Кәріммен қас екен.

Қырғызда Жантай, Жанғараш,

Кәрімменен дос екен.

Шап деген екен Кәрімді

Досына енді болысып

Сені шауып алар деп

Қабар айтқан оған кеп.

Түнделетіп сол Кәрім,

Үш күн, үш түн жосылып,

Көше берген төмендеп,

Ақтоғайға құдыйды,

Тілеуқабыл, Майемер

Іле бойын жағалап,

Бір түбекке тығылды.

Қоқан қолы қоқаңдап,

Сала берді дығырды.

Қыз бен жігіт тізіліп

Су шетіне жығылды.

Жаудан ұшып зәресі,

Суға кетті сорлылар,

Берді құмға денені.

Қыз, келіншек дегенді

Мінгестіріп түйеге

Жаулап алып жөнелді.

Мал-мүлікке таланған

Қоқан қолы кенелді.

Сонда к... ашылды,

Мал мен мүлкің шашылды.

Жауға біткен асыл ер,

Найзасын тасқа таянды,

Қасқарауда Кәрібоз

Сұраншыға барады.

— Сенен қайрат болмаса,

Тағы да жау шабады.

Біздің Дулат көп жылап,

Сенен басқа пана жоқ,

Баруыңды тұр сұрап.

Батыр деген Сыпатай

Жалғыз басын жүр ұрлап.

Сенен қайрат болмаса

Ел намысын, ел кегін

Жоқтар кісі болмады.

Шағатайдай халықты

Жібермеді Тойшыбек,

Ойлағаны оның тек

Өз қамы ғой, оңбады!..

Жауды көрсе қуанған,

Тұлпар мініп, ту алған,

Дұшпанды жерді көргенде

Мыйықтан күліп қуанған

Сұраншыдай батырға

Қасқарауда Кәрібоз,

Бәуке келіп жылаған...

Жүр батыр деп сұраған,

Жаулы жерде бақ берген,

Дұшпанға жетер жақ берген,

Таңдайына сөз берген,

От ұшқынды Көз берген,

Құтылар ма сенен жау

Қан майданда кез келген.

Қатын, бала кетті деп,

Жарамдысын алды деп,

Сенен қайрат болмаса —

Бердік жауға арды деп,

Айтқан сырын оңаша.

Көп Дулаттың баласы,

Көп болғанмен күші жоқ,

Қарсы келер кісі жоқ,

Көп Дулаттың ежелден

Шабылған елде ісі жоқ.

Семен қайрат болмаса,

Дулаттың өңі, түсі жоқ.

Құлағың сал сөзіме:

Баққа біткен батырсың,

Қырылып біз жатқанда

Қайтіп шыдап жатырсың?

Найзаңды тастан өткізген,

Артық туған ұл едің;

Сенен қайрат болмаса

Ажалымыз жетті деп,

Қыз, келіншек, қыруар мал,

Жау қолында кетті деп,

Сенен рахым сұраймын,

Айтпай қалай шыдаймын,

Қалың Дулат дегенмен,

Жауды көрсе жасыған.

Бахыт берген жігіт ед

Даңқың шыққан жасыңнан.

Қырық мың қолға қаймықпай,

Қарсы шығар ешкім жоқ,

Атыңа мін батырым,

Жәрдем берер бір құдай.

Қырық мың қолға қарасаң:

Іледен бері қаптаған,

Жас әйелді таптаған,

Қарсы келер кісі жоқ.

Ел қалмады шаппаған,

Желісін қыйып жылқы алды,

Ойран қылып мүлік алды,

Сенен басқа бұл жерде

Жауға шабар кім қалды?

Қалың Дулат белгілі,

Ерлігінен саны көп,

Жауға шабар жаны жоқ,

Жаудан қорқып жосыды,

Аңрақайда тағы боп,

Жылап, шулап біздің ел,

Деді саған хабар бер!

Мұны естіген батырдың

Түгі шықты сыртына.

Жаудың көріп қырғанын,

Жаны ашыды жұртына.

Қол ұстасып келгенде

Қалың қазақ өз елім.

Ел намысын қорғамау —

Ер. жігітке өзі өлім.

Ашуы кеп батырдың

Даусы шығып ақырды,

Жолдастарын шақырды.

Қасына үш жүз қол ертіп.

Ақ тұяққа мінеді,

Он мың қолға тиеді.

Үш күн, үш түн соғысып,

Жауды шерлей жапырды,

Қырып-жойып: қалғанын

Ел шетінен қашырды.

Жау шапқанда өз елін,

Жымыйып қашқан қояндай

Дулаттың батыр дегенін

Сол уақытта сақтаған

Сұраншы біздің ер еді.

Кәне осындай ерді айтпай,

Жатқа намыс бермеген,

Құр созасың өңешті.

Байларын айтып еліңнің

Қолынан боқ келмеген,

Дулат деген ел екен,

Жадағай, жайдақ дер екен,

Шапырашты ел екен,

Батыр туған дер екен.

Ерегіскен дұшпанды,

Найзаменен шанышқан,

Күні-түні тынбаған,

Дұшпаннан сағы сынбаған.

Шын ашуы келгенде

Мұрты кетер түксиіп,

Тақыясын шашы көтерген,

Намысыңды әперген,

Жауды көрсе тап берген,

Маңдайына бақ берген,

Шешен қылып жақ берген,

Өзіне еркін шақ берген,

Қырық жасқа келгенше

Сөзін жаман демеген,

Ешбір төре еріксіз

Шеніне оның келмеген.

Ерлік пенен намысқа

Ат сауырсын бермеген.

Жандаралдың алдында

Қаймықпай сөзін жөндеген.

Төре, қара жыйылып,

Құм төбедей үйіліп,

Ешбір адам болмады

Сұраншы білсін демеген!

Қайрап қойған ақ болат,

Сермегенде жау кесер,

Жаудан асып тау кесер,

Тастан өтер қылышы.

Қырық тоғызға келгенше,

Ерлігі оның өрлеген.

ІV

Есқожа деген елімнен

Ерлер шыққан еңреген.

Кім жүрген менің шеніме?!

Саурық та менің батырым,

Он жеті жасқа келгенде

Аттың қонды беліне,

Белгілі болды еліне.

Жетісуда қазақтың

Көрген күні кем еді.

Жан-жағынан күнде жау

Елге тыныштық бермеді.

Бір жағынан — қалмақтың

Ұрылары талады.

Бір жағынан — қырғыздың

Орман ханы ойқастап,

Күнде мазаны алады.

Үшінші жақтан — Қоқанның

Бегілер бегі қоқаңдап,

Әскерімен топырлап

Ауыр салмақ салады.

Күнде тонау, шабыстан

Ел тыйтығы құрыды.

Мал мен жаннан түңілді.

Жер мен судан қуылды.

Ел басына күн туды,

Қатын, бала, жас, кәрі

Беті жаспен жуылды.

Міне, сондай заманда,

Екіталай күн туып,

Ел қыспақта тұрғанда:

Ел намысын жоқтаған

Батыр туған кім еді?

Ел шетінен жау қуып,

Ерлікпен қайрат жұмсаған .

Батыр туған кім еді?

Қалың жаудан қаптаған,

Қаймығып беті қайтпаған,

Ел тыныштығын сақтаған,

Халқы сүйіп мақтаған,

Ардагер батыр кім еді?

— Саурық еді арыстан,

Туысы оның Шапыраштан,

Дулатпын деп мақтанба,

Кеше елді жау шапқанда,

Сақтап қалған кім еді

Қырғын, талау, шабыстан?!

— Саурық еді ардагер,

Ел қорғасқан сондай ер.

Дулатпын деп көпсінбе!

Бай, бекпін деп тепсінбе!

Саурықтай болат батырдың

Алтын нұр толған ішіне.

Жаулы жерге барғанда

Кіреді екен күшіне,

Мың қарғаның тұяғы

Бір тұйғынға өтпейді.

Ашуы келген жерінде

Бір ойран салмай кетпейді,

Тамам қарға жыйылса,

Бір сұңқарға жетпейді.

Саурықтай ер батырым,

Маңдайына бақ берген,

Дұшпанды көрсе өшігіп,

Талқандауға тап берген

Амалменен ер Саурық

Шөгіп жатқан Орманды *¹⁹

Бәнде қып алдына әкелген.

Көбелектей көп Дулат,

Көптігіңмен ісің жоқ,

Дұшпанға қылар күшің жоқ,

Мың болсаң да бір ғана

Саурықтай берен кісің жоқ!

Жау жағына ел бермей,

Дау жағына сөз бермей,

Қай дұшпаның кетіп ед

Саурық ерге бой бермей?

Сауыт-сайман сайланып, "

Жалаң қылыш байланып,

Найзасын тасқа түйреткен

Саурыққа ерден кім жеткен?

Ашулы жерді көздеген,

Жігіттің бәрін түзеген.

Саурықтай күшті батырға

Дулат, түгіл қазақта

Кім бар еді шақ келген?!

Шапырашты, ол рас,

Сенен тегінде аз едім.

Аз да болсам татымды,

Сенен Дулат баз*²⁰едім.

Даулы жерге барғанда,

Саулап жатқан сөз едім,

Жаулы жерге барғанда,

Найзаның ұшын безедім

Келді ме менің кезегім,

Кезегімді бір бермей,

Өртедің менің өзегім.

Шапырашты мен едім —

Елдің шетін қыстаған,

Көлденең найза ұстаған,

Дұшпанынан қашпаған,

Ақыл, қайрат іс қылып,

Кезеңді жерде саспаған,

Ерегіскен дұшпанды

Тарттырған қара текедей,

Шоқытып қана тастаған.

Шапырашты мен едім —•

Етімде бар тірлігім,

Бойымда бар бірлігім,

Ерегіспе менімен,

Қай жауыңнан қаймығып,

Жәкетай деп жалынып,

Қайда саған айтып ем?!

Ақ найзаның басына

Желекті ту байладым.

Қайнаған қалың жауыңды

Бір шыбықпен айдадым.

Уа қауым жұрт жыйылған!

Ақылменен ойлаймын;

Ешкімнен сағым сынбады

Ерегіскен дұшпанды

Түбіне жетпей тынбадым.

Сен Қасқарау осында

Қашап қара дауыл ең?

Малдыбай мен Қоныспайдың

Қашан туған бауыры ең?

Сен Қордайдың астында

Көбік құрттап жатыр ед

Қанша малың болса да,

Нағыз сірі тақым ед.

Үстің айғыз кір едің,

Сан тимеген сасықтың

Кеше ғана бірі едің,

Сен Қасқарау ішінде

Сұлтан келді бөкенсің,

Атып салған текемсің.

Өзіңе өзің сұқтанып,

Өз түбіңе жетерсің.

Өз малыңды міне алмай,

Өз асыңды іше алмай,

Өсерсің, бәсе, өсерсің!

Шапыраштым ішінде

Тіленшімдей екенсің.

Аузы-басың бүрісіп,

Қол-аяғың құрысып,

Көрінгенмен ұрысып,

Долы қатын сыяқты

Құдайдың ұрғаны екенсің.

Мен отырмын сөз сөйлеп,

Нұрым қызыл шоқтай боп,

Жаныс, Сыйқым, Ноғайбай

Тағы да мырза Ботпай боп,

Екі беттер тамтық жоқ;

Бұршақ ұрған жайлауда

Былжырайсың боқтай боп.

Ағыным ақ-боз аттың арынындай,

Дауысым аққан судың сарынындай

Екі бетте тамтық жоқ құдай ұрған,

Қазып алған қурайдың орынындай.

Мен сөйлейін адырдың ішіндей боп,

Үлкен үйдің орыным төріндей боп,

Сен отырсың шал болып, шөкімдей боп,

Мен отырмын жас жігіт өрімдей боп.

Жан біткенді бойыңа қомсынбайсың,

Майлыбайдың баласы Кәрімдей боп.

Жұртқа аян менің дабысым,

Кеткен жоқ жанға намысым,

Би, болыстан кем емес,

Жөні келсе танысым.

Бәйге атынан кем емес,

Екпіндесе шабысым.

Мақтана берме сен Сарбас,

Ерегісіп Саурықпен,

Байұзақтай батырдың

Қоқандай ілескер Құсбегі*²¹,

Терекке байлап атылған,

Бәлеге басы шатылған.

Сөз мәнісін қарашы:

Кешегі дәу Сыпатай

Ол Ботпайдың баласы,

Оны ілескер Құсбегі,

Таңып алып арбаға

Өлтірем деп әуре еткен

Өлім десіп жазасы.

Сыпатайдың «жазығы» —

Қалмаққа қашып кетті деп,

Дулаттың салған жаласы.

Сонда сенің Дулатың

Саурыққа кеп жалынды.

Сенен қайрат болмаса —

Сыпатай батыр кетті деп,

Сыпатай бұған не етті деп,

Саурық батыр барыңыз,

Зарға құлақ салыңыз,

Деген сөзді есітіп,

Саурық барды артынан.

Сыпатайды босатып,

Алғыс алды халқынан.

Саурықтай шын батырым

Көзіңді оттай жандырған,

Ерегіскен кісіні

Ес-тұсынан тандырған.

Жігіт жыйған өнерден —

Жалаңдатқан найза ұшын,

Қай дұшпанға ел-елде

Кетіп еді намысың?

Жер жарады дабысың,

Саурықтан асып нең кетті,

Қолыңдағы асылдың

Білмейсің ғой мәнісін!

Саурықтай біздің батырдан,

Қозғайын оның затынан,

Саурық барып жауды алса,

Қыюлы шешіп дауды алса,

Ілесушең артынан.

Мойны озған ерлер ғой

Қатардағы халқынан;

Ол батырлар ұмтылса,

Етек-жеңін қымтанса,

Тұрамай сірә кетпейді,

Айбаты оның кем емес —

Темірден соққан талқыдан.

Жауды көрсе тоқтатқан,

Дауды көрсе сөз қатқан,

Елге залал қылмаған,

Шашылғанын жыйнаған,

Меймандарын сыйлаған,

Қай ісі бар Саурықтың

Бұл халыққа сыймаған?

Қасқараудың ішінде

Малдыбай мен Қоныспай

Сен қай уақта бір едің:

Сен қай уақта Дулаттың

Жығылғанын сүйедің?

Қой болғанда ұры едің,

Түн жамылып жүр едің.

Адамзаттың қоры едің,

Жылқы болса торы едің,

Аузыңнан қағынған,

Тұлабойың құрысқан,

Жеке басың тырысқан,

Жүрген жермен ұрысқан,

Бәлекетті бастаған,

Басыңа бәле жастаған,

Екі бетте тамтық жоқ,

Кісі демей Қасқарау

Сені жолға тастаған.

Аузы-басың шошаңдап,

Өсектен басқа айтпаған,

Бәлекеттен қайтпаған,

Ұялатын бетің жоқ,

Ұстасатын к... жоқ,

Өсек болды айтқаның,

Дардай кісі боп қалдың,

Жақсы емес пе шіркін-ау,

Жаман сөзден қайтқаның!

Басың жаман — жалқау бас,

Бұл сөзді менің айтқаным

Бойың сенің құрыс боп,

Жүрген жерің ұрыс боп,

Қатынша өсек айтқаның.

Ұялатын түсің жоқ,

Сүйенетін кісің жоқ,

Қырық-елуге кеп қапсың,

Адамшылық пішін жоқ,

Кісілік сенің арың жоқ,

Бұл ұяттан сақтанған.

Арыңды байлап беліңе,

Етек-жеңің жұлынып,

Қармағыма іліндің,

Аяғыңнан сүріндің,

Сөз қадырын білмейтін,

Сөзің жаман кісі екен.

Жатқандай ін түбінде,

Көзің жаман кісі екен,

Аузыңды сөзбен кілттеймін,

Енді өлеңді айтпағын,

Осы да жарар өзіңе,

Келдің қарпыр кезіме,

Жүйрік бауыр жазғандай

Жоқ еді тізгін тартпағым.

Айтар сөзім көп еді,

Әдейі артық айтпадым.

Қызыл тілге келгенде,

Бөкендейін желгенде,

Ашсаң енді аузыңды

Құрулы тұр қақпаным.

Сарбас қайтып Сөз айта алмай жеңілді.