автордың кітабын онлайн тегін оқу ӘЗІМ ӘҢГІМЕСІ
Бір сөзім Мың біртүннен оқып жүрген,
Өлең қып солсөзімді айтқым келген.
Болыпты ағайындыекі жігіт,
Бағдатта Мұстапамен Сапа деген.
Екеуі жетім едіәкесі өлген,
Талаптан жетеміздеп, бос жүрмеген.
Тігінші, кестешіеді кіші інісі,
Мұстапасуретшілік ғылым білген.
Екеуі екіайрылмақ қамын жеген,
Бір шетке кетпекболып жұрт көрмеген.
Мал тапқаны біріздеп таппақ болып,
Серт қылып, бір-бірінеуәде берген.
Екеуін екі жаққатағдыр бөлген
Жандар емесқатерден әсте именген.
Шынмашынға1Сапасы кете тұрсын,
МұстапаБалсураға2 бұрын келген.
Мұстапа - бойдақ,кедей біраз тұрған,
Кәсібінкүннен-күнге тәңрі оңғарған.
Аздан соң қатыналып, үй салғызып,
Шаһардасенімдінің бірі болған.
Пұл құрап, киімтүзеп, қарны тойған,
Қағазға өрнекжасап, сурет ойған.
Құдайымкешіктірмей бір ұл беріп,
Молдалар оныңатын Әзім қойған.
Бір жасап, екіжасап, Әзім өсті,
Сонан соңмедресеге барып түсті.
Аз жылда жақсығылым нәсіп етіп,
Жас жігіт жүзінұрлы, көңлі масты.
Оқудан шығаұстады ата өнерін,
Асырды атасынанәрбір жерін.
Сол күнде ажалжетіп, Мұстапа өліп,
Жыртық-жетімболмады ол жас өрім.
Атаның харекетінұстай алды,
Өнері артықшығып, жан таң қалды.
Алушылар көбейіпмұның ісін,
Бұрынғыданартылып мал құралды.
Бір күніләпкесінде отыр еді,
Торғын тон, алтынкемер бір шал келді.
Не қылса бірқұрметті адам ғой деп,
Әзім тұрып, иіліпсәлем берді.
Сәлемін алды, шалда амандасты,
Қасына жуық келіпжақындасты.
- Жат жердіңадамы едім, е, шырағым,
Не харекетқыласың? - деп сұрасты.
- Жасымнан жетімедім көңлі сынық,
Өнерім артық емесондай ұлық.
Еңбекпенен көзсүзбей күн көремін,
Харекетім -суретші, бояушылық.
- Мінезің, түсіңжақсы надан дерге,
Артық өнер қиынба талапты ерге?
Тесілген күнібойы сендей жасты
Аяймын, өнімі жоқбұл өнерге!
Бұл сөзге Әзімтұрып ашуланды,
- Тұрпайысөйлейсіз, - деп қарай қалды.
Атамның харекетінқорлама, бай,
Аш емен, болмасамда сендей малды.
- Қорламаймынһәм, балам, зорламаймын,
Тесілген күнібойы сені аяймын.
Химия ғылымынбілуші ем, үйретер ем,
Мысты алтынжасаушы ем, алдамаймын.
Шын өнерге қайтерең көзің жетсе?
Әркімге жарамайдымұны үйретсе.
Өзі үлкен, өзіоңай, артық өнер,
Аз жұмыспен көпалтын хасил2 етсе.
Мен дағы жүргенімжоқ малдан күсіп,
Айттым, балам,басыңа мейірім түсіп.
Ертең ертемысыңмен дайын болып,
Көңліңніңдәркүмәнін алшы шешіп.
Әуелі хақтығынажетсін көзің,
Серт қылдым ғойүйретпек болып өзім.
Ертең ерте солжерден табыспаққа,
Екеуі уәдебайлап, қойды сөзін.
Шал кетті, аң-таңбала үйге қайтты,
Көргенін апасынакеліп айтты.
Химия ғылымы бардейтін, сүйтсе дағы
Анасы басыншайқап, ішін тартты.
- Апар да мысбақырды алдына сал,
Алтын болса,болады бір талай мал.
Жалғызым, неқылсаң да сақ болып жүр,
Жәдігөй бопжүрмесін антұрған шал.
Бала айтты: -Тәңрім қақса, бенде не етер,
Жалған болса,білінер, қор боп кетер.
Шын болып, уәдегебармай қалсақ,
Ғапылдықтанайрылған ызасы өтер.
Не қылса, сол күнбала шала ұйықтайды,
Өтірік, расынойланып таба алмайды.
Мыс бақырынқолына алды дағы,
Лапкегекүндегіден ерте барды.
Шал дағы дереудайын бола қалды,
Бір дорбаданкөмір мен көрік алды.
Екеуі сәлемдесіпболғаннан соң:
- Мысың қайда,балам? - деп дігір салды.
Мыс бақырдысындырды талқан қылып,
Көмірге салдымысты, дүкен кұрып.
Мыс былқылдаперіген кезінде шал
Шөншіктен ұсаққара алды қырып.
Алды да олдәрісін, мысқа салды,
Былқылдағанбұрқылдап мыс шайқалды.
Бір нәрсеменазырақ бұлғалақтап,
Алтын қып суынғансоң қолына алды.
Алтынын алыпберді қолындағы:
- Сарапқа сал бардаға шәрыңдағы
Алтын емес депбіреу айтса, балам,
Алдамшы, амалымжоқ, болдым дағы.
Алтынды ал да,көрсет жұртқа апарып,
Менің сөзім шынболса тәңрі оңғарып,
Сонау бақшаішінен табылармын,
Егер мені іздесеңкөңліңе алып.
Әзім ұшты алтындыала салып,
Не байларға көрсеттімұны апарып.
- Самородный сарыалтын екен ғой, - деп,
Кім көрсе, айтадыаң-таң қалып.
Үш мың үш ділдағакетті сатып,
Шешесіне ап келдітаңырқатып.
Шешесі: - Солкісіні шақыр! - деді, -
Кетсін, - деп, -үйімізден дәм-тұз татып.
Бағанағы бақшағаӘзім келді,
Жолықты шал да,сонда отыр еді.
- Ей, ата, қылғанісің рас екен,
Қонақ боп, біздіңүйден дәм тат, - деді.
Қос уыс ділдаберді Әзімге шал:
- Сенің ортақмалың, - деп, - мендегі мал.
Шешілісіп,сырласып отыралық,
Әр түрлі қымбатбаға ішкілік ал.
Сырлассақ,сұхбаттассақ, аулақ артық,
Нашалы4 боламызғой сөйлеп шалқып.
Анаңды да біржерге жібер, балам,
Сырымды үйретеалман бойым тартып.
Күн батпай біттейалаң болма бізге,
Қас қараякелермін мен де сізге.
Ішіп, жеуарасында сөйлер сөз көп,
Ол үйде жан болмасынсенен өзге!
Әзім кездібазарды аз тентіреп,
Әр түрліішкілікті алды күреп.
Алтынды көргенненсоң, анасы да
Кетті көршіүйіне, сеніңкіреп.
Арақ, жеміс - әртүрлі нығмет5 дайын,
Қуанды алтынқолға кірген сайын.
Үйіне бөтенжалғыз жанды қоймай,
Оңаша безендіріптұрды жайын.
Көз байлана сыпетіп шал да келді,
Әзім де есікашты, дайын еді.
Әзімді баласынабалағандай,
Жайнаңдап жарқынжүзбен үйге кірді.
Шал кіріп үйдітегіс аралады,
Бір Әзімнен басқажан таба алмады.
Біротала бейілдіберіп алған,
Әзім де бұл қылықтышам алмады.
Хош уақытсыпсөйлейді шал барқылдап,
Қол қусырып Әзімтұр, сөзін тыңдап.
Асын жеп, қолынжуып болғаннан соң,
Әпкел депішкілікті қойды ымдап.
Бар іс қойәуелден-ақ ел салтында,
Орыс, неміс болсада, қай халқың да.
Пайда деп тәнсаулыққа ішетұғын,
Миуадан тартқанхамір6 ас артында.
Подносқабөтелкемен арақ толды,
Бір-екі жақсырюмке дайын болды.
Жоқтан бардысөйлесіп, сауқым салып,
Алысты пияланыоңды-солды.
Жайма-шуақ сұмшалдың іші мықты,
Алғашқы ішкенӘзімге тез-ақ шықты.
Бір аяқ қолданқолға дегенсініп,
Жәдігөй стаканғадәру тықты.
Онысы түн ортасыболған заман,
Сұм екен талайжанды әуре қылған.
Дәрі қосқан аяқтыішкеннен соң,
Әзім барыпжығылды шалқасынан.
Сонда шалтерезеден бір ысқырды,
Төрт жігіт табыталған үйге кірді.
Әзімді сол табытқасалды дағы,
Төртеуі көтеріпап тысқа жүрді.
Әзімді мас қыпалып, шал кенелді,
Есікті жабамындеп аз бөгелді.
Артын жым-жыртқылды да, антұрған шал
Төртеуін ертіпалып, тез жөнелді.
Теңіздіңжағасында қалың қамыс,
Ішінде бір кемебар шалға таныс.
Әзімді сол кемегесалды дағы,
Тұмсығын бұрыпалды шетке шалыс.
Қасындажиырма-отыз жолдасы бар,
Қаладан таңатқанша кетіп алыс.
Ел тұрды, ертеңкемпір үйге кірді,
Бала жазымболғанын іші білді.
Зар ұрды, ойбайсалды, не бітірсін,
Тұра тұр, өзгежайын сұрама енді.
Әзім есін жиыптыертең түсте,
Өз басын көрдіқауіп-қатер істе.
Қол-аяғы байлаулыжатыр жалғыз,
Темір шетік қапасбоп тұрды үсте.
Ырғалып орнынанол әрең тұрды.
Түрегеліпантұрған шалды көрді.
- Ақсақал адаммұндай қыла ма екен,
Анамнан меніайырып бұл нең? - деді.
- Көзіңді аш,есіңді жи, енді ойнама,
Мені сен өздіндесің деп ойлама!
Мен отқашоқынамын, дініме көн,
Менде бардыңбәрінен қауіп ойлама!
Егерде көнбейқалсаң, наданшылық,
Әр күні сізгедайын бір жүз шыбық.
Мың жаның болсадағы құтылмайсың,
Табылмас ендіменен майда қылық.
Бала айтты: -Дінім үшін жаным құрбан,
Жаннан қорқып,отыңа мен бас ұрман.
Дінім хақ, ісімақпын, өлсем шәйіт,7
Қорқады депүмітті үз сен антұрған.
Баланың баркиімін шешіп алды,
Жүз қамшыарқасына дүре салды.
Қыңқ етіп бірдыбысты шығармады,
Азырақталмаусырап, нашарланды.
Мұнысын жаратпадықадір сұбхан,
Көк бұзылып, жержүзі болды топан.
Байлаулы балажайға қала берді,
Кемемен әуреболды көп антұрған.
Түн бойыұйықтамады бір де мызғып,
Су сарылдапқұйылды кемені ырғап.
Отыз құлытаусылды табанынан,
Су төгіп таңатқанша ол сарпылдап.
Отыз құлақылдасты басты қосып,
Өлеміз деп ойладыжаннан шошып.
Бір шеттен біржағаға келе жатқан
Кәрі иттің ұстайалды алдын тосып.
- Ақсақал, ісқыласыз ойланбастан,
Жаннан қорқыпқашпаушы ек қара тастан.
Құдай сүймей, бұлісті бізге салды,
Қолын шеш,ризалық ал мына жастан.
Қолын шеш,ризалық ал, кісенді бұз,
Шапсаң айт,көнесің бе, уақыт тығыз.
Бұл сөзге көнбейқалсаң, ақыр өлдік,
Сені суғатастаймыз отызымыз!
Сонда шал мынасөзге аң-таң қалды,
Не қыларын білеалмай, аз ойланды.
Пішінін отызыныңбайқаған соң,
Баланың қол-аяғыншешіп алды.
Мойнынан шырағымдеп құшақтады,
Көзінің ағыпжасы, бұршақтайды.
- Шырағым,мастықпенен қылыппын, - деп,
Әуелгі сөздентанып және алдайды.
Әзім жас, ақбейілдеу адам еді,
Ойлады: өтірікболса, неге именді?
Мастықпен қылса,қылған шығар-ау деп,
Іс көрмегенжастықпен және сенді.
- Мастықпенқылған болсаң, кештім саған,
Кәрі ит те: -шырағым - деп арсаңдаған.
Жел тынып, күнайығып баяғыдай,
Хикметіментоқтатты бір жасаған.
Баланы сыйлапжатыр тамақ қамдап,
Су төккісіз жорғабоп шал жылмаңдап.
Отыз құл мынаутек жан емес қой деп,
Әлінше қызметіндежүр тырбаңдап.
Бір мезгілде шалайтты: - Балам, тоқта,
Мысты алтынқылатын дәрі осы жақта.
Алыс емес, азкүндік жақын жерде,
Болмай мамолықтырып ап қайтсақ та?
Бала айтты: -Өзің біл! - деп бұл сөзіне,
Шал қуанды тигенсоң ерік өзіне.
Төбесінен тіктұрып қылды қызмет,
Титтей шәргезкелмейді мінезіне.
Сып етіп біржағаға келді жетіп,
Шал жөнелді,баланы қасына ертіп.
Бір барабан тұрекен, қағып еді,
Қамады желмаялардүбірлетіп.
Үш желмая ұстадыжорығына,
Бірінің азықартты қомдығына.
Екеуіне ер ерттепмініп алып,
Барабандықалдырды орынына.
Желмаялар келедіжелдей есіп,
Сұм шалдың біртарапты көзі тесіп.
Шал айтадыбалаға: - Көрдің бе? - деп -
Бұлт тұрбұлдыраған елеңдесіп?
Ол өзі - бұлтемес, Қаптың тауы,
Бір бөлек үлкентаудың бергі бауры.
Бергі таудыңбасында сол дәрі бар,
Қырандай апқайтармыз жібек баулы.
Түні бойыжүріпті, болды сәске,
Көріндіжарқыраған үйдей нәсте.
- Бұл не? - депсұрап еді, тұра қашты,
Биттей аялқылмады кәпір әсте.
- Бұл не? - дептағы да айтты Әзім сорлы,
Қашқаның неқылғаның мұнша ғұрлы?
- Шырағым, мұныңөзі қатерлі жер,
Бұл бір қаскөйжәдігөй дәудің орны.
Соны айтты да,шал сабап жүре берді,
Бір өзен жатырекен, соны өрледі.
Өзенді өрлегенненбір айрылмай,
Дәл бесіндеұшыртып тауға келді.
Келді де біржартасқа түсе қалды,
Азық артқан маяныжарып салды.
Ішін жарып,іштегі ішек-қарнын,
Өкпе-баурынтазалап, бәрін алды.
Сонда шал Әзімгеарқан, қанжар берді,
- Маяның ішінееніп, сен жат! - деді, -
Ішін тігіп, менкетіп, жасырынам,
Тау басындасамұрық бізді көрді.
Бұл жерге менкеткен соң самұрық келер,
Маяны іліп алып,биікке өрлер.
Бір жергеқонғаннан соң жар-дағы шық,
Именіп адамзаттанұшып кетер.
Тау басында барқара ұсақ топырақ,
Қапқа толтыркешікпей жылдамырақ.
Қап толған соңарқанға байлап жібер,
Саспай шешіпалғанша тоқта бірақ.
Сонан соңарқаныңды тасқа байла,
Түсетұғын ыңғайлыжерді сайла.
Арқаннан ұстадағы түс сырғанап,
Жарамайды,қылмасаң сүйтіп айла.
Қап алды, қанжаралды сонда Әзім,
Сөзінің ұқтыбәрін қылмай жазым.
- Шырағым,айтқанымды жаңылма, - деп,
Барынша қылыпжатыр шал да тағзым.
Әзім де бөгелмедібойын тежеп,
Талабы, тәуекелісондай-ақ көп.
Тәңірінің біржазғаны екі болмас,
Маяның ішіне ендітәуекел деп.
Маяның кетіпқалды ішін тігіп,
Шалекең жасырындыталға кіріп.
Аспаннан самұрықкеліп, іліп алып,
Қайқайып қайташықты бір-ақ ырғып.
Маяны самұрыққонды тасқа апарып,
Ер Әзім шығакелді ішін жарып.
Адамзатты көргенсоң бұдан шошып,
Отырды самұрыққұс аулақ барып.
Жалтаңдап Әзімшықты тау басына,
Тапты топырақ,толтырды дорбасына.
Қап толған соң,арқанға мықтап байлап,
Тау басынанжіберді атасына.
Жіберді әлгіқапты жерге атып,
Антұрған шалдәулетке қалды батып.
Қап жергетүскеннен соң, дінсіз кәпір
Арқанды алыпкетті жұла тартып.
Айрылып арқанынанӘзім қалды,
- Арқанды негеалдың! - деп, айғай салды.
- Талайды осытауға тастағанмын,
Соның бірі болдың- деп, кете барды.
Сұм шалдыңдінсіздігін сонда білді,
Қарамай, бірқайрылмай, жүре берді.
Кәпірдіңқайрылмасын білгеннен соң,
Жүгіріп жалтыртастан жол іздеді.
Көрді, білді олтаста жолдың жоғын,
Сонан соң қамдапбақты қарны тоғын.
Азырақ жемістауып жеді дағы,
Көрмекке жатакетті хақ бұйрығын.
Күн де батты, біржерге Әзім жатты,
Күн батқан соңжан-жағы салдыр.
Қараса қаптапжүрген бәрі айдаһар,
Сонда да біразжатып ұйықтап қапты.
Ұйықтап кетіп,шошынып тез оянды,
Жұтқалы көрдікелген айдаһарды.
Не де болсатәуекел қылды дағы,
Қанжармен қақбасынан шауып қалды.
Өзі де біртарапқа ыршып кетті,
Бір биік ағашкөрген, соған жетті.
Биік жердеболайын деді дағы,
Сол түні ағашбасын мекен етті.
Әр-беріжатты-дағы, ұйықтап қалды,
Шаршаған ғой, күншыға зорға оянды.
Қараса басқаайдаһар жоғалыпты,
Өзі шапқан таныдыайдаһарды.
Ойлады тірі болсакетпес пе еді?
Өлген ғой мынаайдаһар деп ойлады.
Ағаштан түсеқалып айдаһарға,
Қолына қанжаралып жетіп барды.
Көрді, білдіайдаһар тірі емесін,
Тәңірі ұзынжаратқан сом денесін.
Қанжарментаспадай қып тіліп алып,
Аз ұқалапкептірді жон терісін.
Жалғап-жалғап, бірұзын арқан етті,
Ер Әзім осылайшаталап етті.
Бір ұшын тасқабайлап жібергенде,
Түсетұғын орнынаәбден жетті.
Ер Әзім тәуекелқып жаннан күсіп,
Арқаннан ұстадыда, кетті түсіп.
Қарақат жеп,мойыл жеп, судан ішіп,
Өзенді құлдады дажүгірді ұшып.
Үш қонып,төртінші күн белден асты,
Ол күні алтындыүйге душарласты.
Тау басынантүсірген тәуекелмен
Сол үйге кірмекболып қадам басты.
Қақпадан кірдіішкері қадам басып,
Бір үйінен өрледібір үйге асып.
Тілдесерге ешадам жолықпады,
Төрдегі үйгекірді есік ашып.
Екі сұлу қыз отыртөрдегі үйде,
Ондай сұлу көргенжоқ бүтін елде.
Екі қыз шатрашойнап, білмей қалды,
Кірді де тұрақалды орта жерде.
Екі қыз мұныкөрді бас көтеріп,
Адамзатқатаңырқап, тұрды елеріп.
- Ей, жігіт,түсің жақсы жан екенсің
Жүр едіңжәдігөйге не қып еріп?
Сөйледі Әзім дағыаянбай-ақ:
- Мен ғаріпбишарамын жүрген саяқ.
Әуелде өзі көргенбар қысаны
Сөйледі бірінқоймай бастан аяқ.
Екі қыз естіпбілді Әзім жайын,
Есіркеп,мүсіркейді айтқан сайын:
- Сен бізге бауырболып, тұр осында,
Не керектің қылалықбәрін дайын.
Құп болсын, олайболса, апаларым!
Дүниенің тартыпжүрмін жапаларын.
Сағынсам, өзеліме жеткізе ме,
Айтсаңыз,мархаматты аталарың?
- Көңілді боссуытпа біздей қыздан,
Сізге уәдебіздерге тәңірі айтқызған.
Шыдағанша шыдапбақ қасымызда,
Қайтпағың келербіздің қолымыздан.
Сені біз жаретпейміз, бауыр еттік,
Достықпен жүрекеріп тәуір еттік:
Түбінде сен тұраалмас болсаң мұнда,
Еліңе жеткізугебіз де жеттік.
Құп болады дестіде, серт байласты,
Қатты-қаттыайтысып уағдаласты.
Көңілінде қаражоқ, ақ ниетпен
Тым жақын досболуға ыңғайласты.
Күн жаңғырып,бойына қуат енген.
Алтынды үйдіңішінде еркеленген.
- Жан-жағын қалайсайран қылсаң еркің,
Жалғыз-ақ біресікке кірме, - деген.
Екі қыз кетіп біркүн, қалды Әзім,
Салған жоқ қыздароның көңліне ажым.
Тал түстебағанағы кірме деген
Есікке кіріпкетті - бар ма лажың?
Кірсе, ар жағыдөңгелек қалың ағаш,
Ішінде бір қауызбар ернеуі тас.
Бұлбұл сайрап,миуасы салбырап тұр,
Салтанатынтүгендей айтып болмас.
Тас ернеуі -меруерт, ол көрінген,
Кеткісі келмесжанның мұны көрген.
Ер Әзім тамашалапқарап тұрса,
Бір түрлітаңғажайып құстар келген.
(Аяғы бітпейқалған)
