автордың кітабын онлайн тегін оқу  Таңдамалы шығармалары II

Мұстафа Шоқай

ТҮРКІ ӘЛЕМІНІҢ ҰЛЫ ПЕРЗЕНТІ

Tағдыр сыйлаған тәуелсіздік таңының атқанына да он бес жылдан асты. Өшкенімізді жағып, жоғалтқанымызды тауып, ұмытқанымызды жаңғыртып, тарихымызды түгендеп жатқан осы бір жаңару кезеңдерімізде кешегі күні тіпті аттарын атауға болмайтын, бүгін ортамызға оралған Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсын, Міржақып Дулат, Мұстафа Шоқай сынды арыстарымыздың асыл мұралары мәдени өміріміздің жарқын беттеріне айналды. Кеңестік саяси зілзаладан жабылып қалған ұлттық рухани бұлақтарымыздан халқымыз мейірлене сусындап келеді.

XX ғасырдың басындағы төл тарихымызға есімдері алтын әріппен мәңгілік жазылған ұлтымыздың осы алыптарының қазақ әлеміне шоқ жұлдыздай жарқырай шығуы − елдегі саяси, әлеуметтік-экономикалық жағдайлармен тығыз байланысты болатын. Бұл кездері, біріншіден, Ресей өзіне толық қаратқан Қазақстанда отарлау саясатын кең көлемде жүргізіп, әкімшілік құрылыс, халыққа білім беру, дін мәселесі, жер қатынастары сияқты қазақ қоғамы үшін аса маңызды салаларды өз уысына жиғанды. Екіншіден, Батыстан жылжып келе жатқан капитализм ұлттық өлкелерге де қадам басып еді. Өлкедегі өнеркәсіптің біршама дамуы, темір жолдардың салынуы жұмысшы табының қалыптасуына негіз сала бастады. Сонан соң Ресейде оқыған озық ойлы азаматтарымыздың арқасында Батыста бой көрсеткен демократиялық процестердің әлсіз болса да екпіні сезіле бастаған-ды. Оның үстіне Ресейдегі 1905-1907 жылдарда өткен буржуазиялық-демократиялық революция қазақ, даласына он, әсер етпей қалмады. Бұлардың барлығы қазақ халқының саяси санасын оятып, Ресейдің отаршылдық езгісіне, әлеуметтік теңсіздік пен қанаудың сан түрлеріне қарсылықты күшейтіп, ұлт-азаттық көтерілістеріне жол ашты.

Алаш алыптарының тобында Мұстафа Шоқайдың орны бөлек. Бір қоғамда туғанымен, тұлғалардың тарихи қалыптасу жолдарының әр түрлі және әр деңгейде болатыны белгілі. Әркімнің өз тағдыры, басқаға ұқсай бермейтін өзіндік сүрлеуі бар. Мұстафа Шоқай өмірінің соңғы 20 жылдан астамын жат жерде өткізді. Бірақ 1941 жылдың аяғында көз жұмғанша жас кезінде тандап алған туған халқының тәуелсіздігі үшін күресі бір сәт толастамады. Өйткені оның бүкіл ұстанымының мәні мен мағынасы, арманы мен мұраты өз ұлтының, Түркістан аймағының саяси егемендігі, рухани бостандығы болды.

Халқының еркіндігін өзінің азаттығы деп білген, өз тағдырын ұлтының бақытынан іздеген, тарихи кезеңдегі көрікте шыңдалып, теориялық білімі мен кемелділігі жеткілікті сегіз қырлы саясаткер Мұстафа Шоқайдың қалыптасуында айрықша рөл атқарған аса маңызды факторларға соқпай кете алмай отырмыз. Бұл − тұлға табиғатын аша түсудің тиімді жолы.

Мұстафаның әкесі Шоқай он екі жыл болыс болып, ел басқарып, би атанса, атасы Торғай − 30 жылдай билік басында болған датқа. Шоқайдың, оның әкесі Торғайдың суреттерінің патша үкіметінің арнайы тапсырмасымен дайындалған фотоальбомға кіруі бұл әулеттің, Сыр өңірінен тысқары жерлерге де мәлім екенін айғақтайды. Осындай өзіндік мәдениеті, салт-дәстүрі жеткілікті әулеттің шаңырағында дүниеге келген Мұстафа шынайы қазақ тәрбиесін жеткілікті көре алды. Ол кезде бүгінгідей жазба әдебиеттер өте сирек болғанымен, атадан балаға мирас болып келе жатқан ауызша сан тақырыптағы дастандарға қазақ даласы кенде болған жоқ. Ауқатты датқа ауылында ақын-жыраулардың да жиі болып тұруы ғажап еместін. Олардың ел билеген хандар мен халқын қорғаған батырлар туралы толып жатқан жырларын, көрші елдердің, түркі тектес туыстастардың әр түрлі қиссаларын бала Мұстафа естіп, халықтық рухты бойына жасынан сіңіріп өсті. Ауылдағы 4 кластық мұсылманша және орыс мектебін бітірген, ата тегімен, ана сүтімен дарыған қабілетті бала Мұстафаны ортасы ерте таныды. «Кеп баланың ішінде Мұстафа аса зеректігімен ерекшеленген. Құранды да ең жақсы оқитын сол еді. Ата-анасы да, өзі де бұны үлкен мақтаныш санайтын.Үйіне келген кісілерге бала Мұстафа білгендерін айтып, сұрамаса да оқып беретін», − деп жазған еді Мария Шоқай «Менің Мұстафа» атты естелігінде.

Мұстафа Шоқайдың анасының да текті жұрттан шыққандығы жөнінде жазылып жүр. Осы туралы біз де өзімізге белгілі кейбір мәліметтерді айта кетсек артық болмас. Менің туған әкем Қошқар да, бала етіп бауырына салған Бәкір де кешегі Ұлы Отан соғысына 1942 жылы кетіп, оралмағандар. Сол себепті мен анамның екінші әкесі, Бәкірдің туған ағасы − Сопбектің Ахметінің тәрбиесінде болдым. Ең алғаш Мұстафа Шоқай есімін сол кісіден естідім. Мұстафаның анасы, Ахмет әкемнің айтуынша, атасы Баспақ батырдың (шын аты Мәмбетәлі) туған қарындасы. Біздер 1949 жылы Сырдария ауданына қарасты «Айдарлы» колхозынан Қызылорда қаласына көшіп келгенде бұрынғы Некрасов (қазір Жарқынбаев) атындағы көшеде Мұстафаның туған інісі, «халық жауы» атанып ұсталып кеткен Нұртазаның отбасымен көрші тұрдық. Нұртазаның кемпірі «біздің қайнаға жеті патшаның тілін білетін еді» деп отыратын-ды. Екі отбасының қатынасы Нұртазадан қалған жалғыз ұл Мадиярдың Оңтүстік Қазақстан жаққа кешіп кетуімен үзілді. Шынын айтқанда, оған жұрт тыныштық бермеді. Ол қаланың іргесіндегі «Кооператив» деп аталатын елді мекендегі мектепте орыс тілінен сабақ беретін-ді. «Халық жауының баласы қалай мұғалім болып істейді?» деген арыздар билік органдарына жиі түскен көрінеді. Оны бірде Мадиярдың Ахмет әкеме айтып отырғанын да естіп едім. Мұстафа Шоқайдың туғанына 110 жыл толуына байланысты Сұлу төбе стансасында ас берілгенде Нұртазаның қызы Мәдина апай да: «Айналайын, Жәлел, біздің түбіміз сен тәрбиеленген отбасымен байланысты ғой», — деген болатын.

Өзі зерек, орысша жап-жақсы сауатын ашқан Мұстафа Шоқай Ташкенттегі гимназияда оқыған кезінде-ақ қоғамдық жұмыстарға ерте араласқан. Ол кезде Ташкент қазақ қырғыз, өзбек, түрікмен, орыс және басқа түрлі ұлт өкілдері бас қосқан Орта Азия кіндігі, патшалық Ресейдің әкімгершілік орталығы еді. Гимназист елден келген кісілердің түрлі өтініш-арыздарын шешуге қатыса отырып, жергілікті халықтар арасындағы әлеуметтік теңсіздікті көзімен кереді.

Басқаны былай қойғанда, гимназияны өте жақсы бітірген Мұстафаның өзіне тиісті алтын медальды генерал Самсоновтың орыс баласына жаздыруы − орыс шовинизмінің айқын көрінісі еді. Бұл елде де отаршылдықтың өктемдігін көріп келген гимназист бойындағы ұлтжандылықтың күшейе түсуіне орыс билеушілерінің өктемдігін басынан өткізіп отырған қазақтан басқа түркі туыстас ұлт өкілдеріне деген сезімі арттыра түсті. Олар да озбырлықты ең бірінші отарлық саясаттан көріп отыр еді.

Мұстафаның қоғамдық жұмысы Петербор университетінде жалғаса түсті. Әсіресе оның студент бола жүріп, Әлихан Бөкейханның көмегімен Мемлекеттік Думаның Мұсылман Фракциясы хатшылығына орналасуы − болашақ ұлтжанды саясаткер үшін ерекше маңызды болды. Енді Мұстафа Шоқай түңғыш рет Түркістан өңірінен тыс түрік халықтарының − Еділ, Қырым татарларының, Кавказ халықтары, Орал башқұрттарының саяси өміріне араласа бастады. Петербордағы оқу мен қызмет жылдарында өз халқын азат ету басқа езілген халықтарды ұйыстырудың нәтижесінде ғана мүмкін екеніне оның көзі жете бастады. Кейін Мұстафа Шоқайдың шетелде жүрген кезінде де ез халқымен бірге езге аймақтардағы халықтардың отарлық езгіден құтылуын армандауы жайдан-жай емес еді. Осы таным оның өмір бойғы асыл мұраты болып қалды.

Университетті үздік бітіріп, елге оралған Мұстафа Шоқай саяси қозғалыстың қайнаған қазанына түсті де кетті. Оның әсіресе «Алаш» ұлттық демократиялық партиясының жұмысына қатысуы айрықша мәнді болғанын айта кету керек. Алаш партиясы − Ресей қол астындағы түріктер ішінен шыққан саяси партиялардың ең радикалы еді. Оның бағдарламасының халық ағарту және жер мәселесіне қатысты баптары большевиктер үкіметінің түпнегіздеріне турадан-тура қарсы бағытталған болатын.

Мұстафа Шоқайдың саяси ой-пікірлерінің ұштала түсуіне 1905 жылдан бастап қазақ халқының ұлттық төңкерісінің басында болған, қазақ ұлттық партиясы «Алаштың» негізін қалаған, оның бағдарламасының авторы, Алашорда үкіметін басқарған Әлихан Бөкейханның әсерінің ерекше болғанын айта кету керек. «Ұлтқа пайдалы адам болғыңыз келсе, бәрінен бұрын орыс үкіметінің ата-мекеніміздегі жер саясатын мұқият зерттеп үйренуге тырысыңыз. Сізге не істеу керектігін осы саясаттың өзі-ақ көрсетіп береді», − деген ұстаз сөзін 1939 жылдары еске алу жайдан-жай емес. Мұстафа Шоқайдың айтуынша, осы кеңестен кейін ең үрейлі қатердің қайдан келе жатқанын түсінген жастар бар ынтасымен «мұғажыр мәселесін» үйренуге кірісіпті.

Мұстафа Шоқайға өзімен қатар ұлт азаттығы шебінде болған, өзі Түркістан түріктерінің ең көрнекті, ең сыйлы өкілдерінің бірі санаған Міржақып Дулаттың, «қара басының қамын ойламайтын, халқы үшін қам жеп, ел үшін еңіреп туған азамат» Сұлтанбек Қожанұлының және т.б. Алаш ардақтыларының да әсерлері аз болмаған.

Міне, мұның барлығы Мұстафа Шоқайдың саяси қайраткер ретінде қалыптасуындағы ерекше маңызды факторлар еді. Әлі талай зерттеулер жазылар, осы кезге дейін айтылғандар толықтырылар, дегенмен осылардың өзі еліміздің аса бір аласапыран кезеңдерінде Түркістандағы ұлттық қозғалыстың бірден-бір дем берушісі де ұйымдастырушысы болған, кейін жат жерде жүріп те нағыз ұлтжандылық пен қайтпас қайраттың тамаша үлгісін көрсете білген М. Шоқайдың саяси университеттері болғанына күмән жоқ.

Әрине, саяси көзқарастың қалыптасуы күрделі процесс екені бесенеден белгілі. Халқымыздың тарихындағы аумалы-төкпелі кезең М. Шоқайдың ұстанымдарына өзгерістер енгізіп отырған. Сондықтан ол өз ой-пікірлерінің эволюциясы туралы былай дейді: «1917 жылы төңкерістің бас кезінде біз бәріміз федералист, унитарист тәрізді ағымдардың ықпалында болдық. Бәріміз түгел берілген осы көзқарастар біздің орыс демократиясына шамадан тыс сенуімізден туған еді. Ресейдің төңкерісшіл демократиясына деген сенімнен туған федералисттер мен унитаристер арасындағы пікір айырмашылығын оның біреуін империяға дос, ал екіншісін жау етіп көрсету жолымен түсіндіруге болмайды. Мұның екеуі де түрік тектестердің сол тұстағы жағдайына байланысты туылған көзқарастар еді».

Осы кезге дейінгі арнаулы еңбектерде негізінен Мұстафа Шоқайдың саяси қызметі туралы айтылып келеді. Оны түсінуге болады. Себебі бұл әлі толық зерттеле қоймаған тақырып. Біз бұған саналы түрде бармай отырмыз. Біздің мақсатымыз − Мұстафа Шоқайдың эмиграция кездерінде жазылған қолда бар еңбектеріне сүйене отырып, оның қоғамдық-саяси идеялары туралы кейбір ойларымызды қысқаша ортаға салу. Осының негізінде бүкіл түркі әлемінің ұлы перзентінің бейнесін ашуға талпыныс жасау. Алда әлі халқымызға таныс емес талай дүниелер ортамызға оралар. Бірақ соның бәрі Мұстафа Шоқайдың өз ұлтын жанындай сүюімен бірге, түркі тектес туыс қазақ, өзбек, түрік, татар, тағы басқа ұлт өкілдерін бөліп қарамағанына мықты дәлел бола алады.

М. Шоқайдың сан салалы саяси кызметінде оның эмиграциядағы кездері ерекше орын алатыны белгілі. Ресейдің ең маңдай алды университеттерінің бірінде оқып, терең білім алып, бұрыннан жақсы білетін орыс тіліне қоса бірнеше шет тілдерді бірдей меңгеріп шыққан Мұстафа Шоқайға амалсыздан барған шетелдердің қайсысынан болса да жылы орын тауып, өзіне жететіндей тірлік етуге әбден болатын-ды. Бірақ Мұстафа Шоқай табиғатында ондай жан емес-ті. «Мұғажырлық (эмиграциялық) өмірдің машақаты көп-ақ», − деп өзі айтқандай, жат жердегі өмірдің тауқыметін тарту оңай болған жоқ. Тағдырдың тартуы болса, ылаж бар ма? Бірақ соған қарамастан, ұлтының азаттығы үшін күресін бір сәт толастатқан емес. Айырмасы − ендігі күресті негізінен қалам ұшымен жалғастырды.

Мынандай жағдайды есте ұстаған абзал. Тоталитарлық қатаң жүйеде өмір сүріп жатқан Кеңестер Одағы жөнінде жеткілікті материалдардың ол кезде сыртқа шыға бермегені белгілі. Сол себепті Мұстафа Шоқайдың кейбір мәселелерді терең барлай алмай, қателескен жерлері де, шалыс басқан кездері жоқ емес шығар. Дегенмен оның саяси қызметіндегі кезге ұрып тұратын ерекшелік − оның Еуропаның қақ ортасында тұрып, сонау Түркістан аймағында болып жатқан саяси оқиғаларды жіті бақылап, соған дер кезінде шыншыл да сыншыл үнін қоса білгенінде. Атамекенді сүю, оның тұтас мүддесіне қызмет ету, осы жолда керек болса жанын пида қылуға дайын тұруды өзінің мәңгілік ұстанымына айналдырып, соған шынайы адалдықтың үлгісін көрсете білуінде.

Мұстафа Шоқай саясат мәселелерін зерттеп, арнайы еңбек жазуды ойлаған емес. Оған мүмкіндігі те бола қойған жоқ. Бірақ «Алла елімнің тәуелсіздікке қол жеткізгенін көруді нәсіп етсе, мен тек саяси үгіт жұмысымен айналысар едім. Жастар үкімет құрса, мен елімнің тарихы және басқа өлке халықтары туралы кітаптар жазумен шұғылданар едім. Адамдар бір-бірімен араласуы керек. Халықтар өзара білім алысып, бірін-бірі терең танып және түсініп, жарасымды қатынас дәрежесіне көтерілсе, сонда ғана халықтар федерациясын құруға жол ашылмақ. Мұндай мақсатқа жету үшін мемлекеттік масштабтағы қызмет қажет болады. Соғыстан бас тарту керек, соғысты болдырмау керек. Жер бетінде барлық адамға орын жетеді», - деп қиялдауы Мұстафа Шоқайдың айтарының да, жазатынының да көп болғанының дәлелі.

«Жас Түркістанның» әрбір саны сайын шығып тұрған, кейде қысқа, кейде көлемді мақалалар мазмұн жағынан аса бай, сол кездегі әлемдік саясаттың сан жетпес сиқырларын шеберлікпен аша білген дүниелер еді. Жағдай мәжбүр еткен Түркістанның тәуелсіздігі жолындағы саяси күрестің жаңа амалының нақты мақсаты журналдың алғашқы санында-ақ алға қойылды: «Біз, Түркістан тәуелсіздігін жақтаушылар, еліміздің еркі үшін және жұртымыз Түркістанның бодандықтан құтылуы үшін күресеміз. Түркістандықтарға бұдан басқа жол болмаған. Қазір де жоқ және бұдан соң, да болмас. ...Біздің мұратымыз Түркістанда түрі жағынан да, мазмұны жағынан да ұлттық мемлекеттік құрылымға қол жеткізу болмақ. Сонда ғана халқымыз өз жерінің нағыз қожасы бола алады». Журнал бетінде 10 жылдай жарық көрген 200-ден астам әр түрлі тақырыпқа арналған мақалалар осы негізгі мәселеге бағындырылған, соған кызмет етеді.

Мұстафа Шоқай ғасыр басындағы Ресейдегі екі аса ірі саяси оқиғаға соқпай кете алмаған. Ол 1917 жылғы ақпандағы төңкерісті «Ұлы төңкеріс» деп атай отырып, оның 20 жылдығына арналған «1937 жыл» деген мақаласында патшалық Ресейдің отарлық жүйені тас-талқан етіп, оның тепкісінде ғасырлар бойы езіліп келе жатқан халықтардың, өз тағдырларын өзі билеуіне, өзінің ұлттық мемлекеттігін құруына жол ашқанын жазады. Шынында да Ақпан революциясын, басқа ұлттық аймақтар сияқты, қазақ елі де зор қуанышпен қарсы алған. «Қазақ» газетінің сол жылғы 9 наурызындағы санында: «Киіз туырлықты қазақтың оң жағынан ай, сол жағынан күн туды», − деп жазуы осы қуаныштың көрінісі еді. Алайда тарих тегершігі басқа соқпаққа түсті. Ресейдің саяси-әлеуметтік, экономикалық жағынан Батыстан артта келе жатқандығынан демократиялық күштер қай жағынан болса да әлсіздік көрсетті. Билік басына большевиктер келді. Ол, Мұстафа Шоқай сөзімен айтқанда, Қызыл Қазан мен орыс пролетариатының диктатурасы еді.

Ресейдегі қазан төңкерісі әлі де әлемдік саясатшылардың назарынан тыс қалып отырған жоқ. Шынында да, бұл − аса күрделі мәселе. Төңкеріске әлеуметтік-экономикалық, жағынан мешеу дамып келе жатқан Ресейдегі ішкі және сыртқы жағдайлардың шешуші әсерінің болғанына дау жоқ. Батыстағы буржуазиялық-демократиялық қозғалыстардың да өзіндік ықпалын жоққа шығаруға болмайды. Ал Мұстафа Шоқай өзінің «Кеңес үстемдігінің 16-ыншы жылдығына орай» деген мақаласында большевиктердің үкімет басына келуінің негізгі себептерінің бірін - олардың дер кезінде тиімді уәде бергіштігімен байланыстырады. Большевиктердің тездетіп бітім жасап, бейбітшілікті қамтамасыз етуге, шаруаларға − жер, жұмысшыларға − билік, ұлттарға бостандық пен тәуелсіздік бермекші уәдесі босқа кеткен жоқ. Патшалық Ресейден қажыған, Уақытша үкіметтің дәрменсіздігін тез таныған халыққа большевиктерді әлеуметтік әділеттікті орнататын бірден-бір партия ретінде насихатталды. Осыған бар күш-жігерді жұмсап сендіруге ұмтылды. Бұған сенгендер аз болған жоқ. Шаруаларға жер тиді, бірақ жеке меншікке берілмеді, олар колхоздар мен совхоздарға еріксіз жымдастырылып, жеке шаруашылық жүргізу құқығынан айырылып, мемлекетке басыбайлы етілді.

Заманына сай терең білім алған заңгер Мұстафа Шоқайдың кеңестік саясаттың кейбір теориялық мәселелері туралы айтқан ойлары ерекше назар аударарлық. Әрине, бұл мәселелердің арнайы зерттелмегенін ескерте кеткен жөн. Дегенмен осы ойлар сонылығымен және объективтілігімен қызғылықты. Ол кеңестік билік жалпы жұмысшы табының қолында емес, бір ғана большевик партиясының уысында екенін атап көрсетіп, биліктің «жұмысшы демократиясы» деп жалаулатқан үгіт-насихаттың шындыққа жанаспайтын саяси сипатын теріске шығарады. Оның дәлелі ретінде «Жұмысшы демократиясы дегеніміз тарихтың табиғи қажетіне сәйкес бірігіп, саяси демократияның шеңберінде бола отырып, жалпы жұмысшы табының дербес тап ретінде өзін көрсете алуы болып табылады», − деген анықтама ұсынады. Осыған байланысты социалист (түрліше түстегі) жұмысшылар болғаны тәрізді, антисоциалист жұмысшылар да болатынын, Еуропада «католик жұмысшылар ұйымының» да бар екенін, егер жұмысшылар көмектеспесе және қатынаспаса, онда Италиядағы фашистер мен Германиядағы гитлершілдер күш алуы мүмкін екенін айтқан мысалдарды тілге тиек етті. Сондай-ақ таптық күрестің ұлттық өнеркәсіп қалыптасқан саяси, әлеуметтік және экономикалық мүдделері бір-біріне қарама-қарсы тұрған, ұлттық буржуазиясы мен ұлттық пролетариатта бар тәуелсіз елдерде ғана болуы мүмкін деген марксизм қағидасына сүйеніп, ол Түркістанда ондай күрестің жоқтығын, бұл большевиктерге өз үстемдігін бүркемелеу үшін қажет болғандығын атап көрсетеді.

Мұстафа Шоқай сондай-ақ «большевизм» және «ұлтшылдық» деген ұғымдардың бір-біріне ешқашан жанаспайтын, бір-біріне қарсы екі басқа ұғымдар екенін, большевизм ұлтшылдықты теріске шығаратыны тәрізді, ұлтшылдық та большевизмді теріске шығаратынын ескертеді. Алайда большевиктер өздері негізінде теріске шығаратын ұлтшылдықты «пролетарлық төңкеріс» идеяларын жүзеге асыру жолында тиімді құрал ретінде пайдаланудан бас тартпайтынын, олар еуропалықтарға қарсы қою үшін қытай ұлтшылдығын танитынын және қолдайтынын, ал ағылшындарға қарсы үнді ұлтшылдығын да онды құбылыс деп санайтынын атап көрсетеді.

М. Шоқай өз мақалаларында пролетариат диктатурасы шын мәнінде орыс диктатурасы болып отыр деген қорытындыға қайта-қайта жүгініп отырады. Жергілікті газеттердің материалдарына сүйеніп жазылған «Атамекен жағдайы» атты мақалада Түркістанда жүргізіліп жатқан ашық террор, Кеңес үкіметінің халықты жаппай қуғын-сүргінге ұшыратуы, азапқа салуы, аштыққа душар етуі мен жүздеген-мыңдаған жазықсыз жандардың атып өлтірілуі туралы айтылған. Ең сорақысы − партиядан шығарылғандардың, қамауға алынғандардың, жер аударылғандар және өлім жазасына кесілгендердің бар кінәсі олардың баяғыда өліп қалған атасының бай, саудагер, ғұлама, яғни кезінде іс басында болғандары немесе айыпталушының көне медреселерде оқығандығы екен.

М. Шоқай отарлаушы мемлекетке тән барлық белгілерді кеңестік Ресейдің бойынан таба алды. Большевиктер билігінің саяси бет-бейнесін барынша ашып берді. Бұған оның кеңестік цензурадан алыс жүргені де себеп болды. Түркістан өңіріндегі экономикалық және ұлттық саясаттың отаршыл елдің ешбіріне ұқсамайтынын және жергілікті халықтың ұлттық болмысына төндіріп отырған қауіп-қатерін жан-жақты дәлелдейді. Бесжылдық жоспардың сәтсіздіктері, күштеуге және жалаң энтузиазмге сүйенген ауыр өнеркәсіп құру бастамасы мемлекетті өмір сүрудің ең төменгі қажеттілігінен айырды. Күштеп ұйымдастыру елді ашаршылыққа душар етті. Сөйтіп, ішкі жағдайлар дағдарысқа ұшырады. Сондықтан: «Халқымыз мұндай қорлыққа төзбей, көтеріліске аттануда. Алайда күшті ұйымы, тәжірибелі әскери басшысы болмаған қарусыз халық мұздай қаруланған, кемелді мемлекетке қарсы күрескенде мұндай күрес немен тынбақ?» − деп шарасыз сұрақтар қояды.

Большевиктердің халқымызды орыс пролетариатының тепкісіне салғанын елдегі кеше ғана Алаш туын ұстағандар «пролетариат диктатурасы» ұранымен бүркемеленген саясаттың қыр-сырын ешкімнен кем біле қойған жоқ. Бірақ тоталитарлық тәртіп оларға ашық айтуға ырық бермеді. Қылт еткен езге пікірлі кісі «кеңестің жауы» саналып, қатаң бақылауға алынды. Алды атылып, соңы түрмеге қамалып жатты.

Мұстафа Шоқайдың ойынша, кеңестердің экономикалық саясаты Түркістанның тәуелсіз өмір сүру мүмкіндігін біржола жоюға, оны Ресейдің шикізат қорына айналдыруға бағытталған. Ол «Түркістанда макта төңірегіндегі күрес», «Патшалық Ресей министрі Кривошейннің Түркістандағы мақта шаруашылығына көзқарасы» және т.б. мақалаларында жергілікті диқандарды дербес жұмыс жүргізу мүмкіндігінен айырып, зорлап Орталық үшін қажет макта еккізіп отырғанын өткір сынға алады. Автор Өзбекстандағы және Түркістандағы ашаршылықтың ең басты себебі − дәнді дақылдар егетін жерлердің мақта егісіне берілгенімен түсіндіреді. Сондай-ақ Кеңес үкіметінің жаңа мақта саясатын жүзеге асыруға жетекшілік ету үшін Орталық Ресейден алты мың орыс жұмысшысын Түркістанға әкелу туралы шешім қабылдануын − патшалық Ресейдің өлкені орыстандыру саясатының жалғасы екеніне тағы бір мысал ретінде келтіреді.

М. Шоқай бір ұлттың рухани, экономикалық мүдделері екінші бір күшті ұлттың мүдделеріне құрбан етілуі отаршылдық болып табылады деген маркстік-лениндік теорияны қайталай отырып, Түркістанның Ресейдің отары болып отырғанына бұлтартпас дәлелдер келтіреді. Шынында да, Түркістандағы орыстарды патша заманынан әлденеше есе көбейтіп жіберген мұғажыр саясаты, мемлекеттік аппараттардың жергілікті халыққа жақындамауы, былайынша айтқанда, «ұлттандырылмауы», оның отаршылдардың пайдасына шешіліп отырылғаны т.б. саяси-әлеуметтік шаралар Түркістандағы большевиктердің орыс патшалығының ұлы державалық рухын танытатын мұрагерлері екенін көрсететін іс-әрекеттер еді. «Қызыл отар» деген мақаласында Мұстафа Шоқай Кеңестер Одағы деген атау туралы ұсыныс енгізген көрнекті коммунист Затонскийдің: «Біз айналамыздағы өлкелердің есебінен Орталықты нығайтқанымыз дұрыс болар еді. Егер Орталықты күшейту үшін төңірегіміздегі өлкелерді тонау қажет болса, біз оған да барған болар едік», − деген сезін мысалға келтіре отырып, Түркістанда большевиктердің «ұлттық саясатының» сиқы, міне, осындай деген қорытынды жасайды.

Алаш ардақтылары бірде-бір Еуропа империалисттері бодан халықтарының жерлерін өз шаруаларының пайдасына тартып алумен шұғылданбағанын, езге елге мұғажырлар әкелу, жергілікті тұрғындардың жерлерін күштеп тартып алу жалпы Ресей мемлекетінің ежелден бері келе жатқан «сүйікті» кәсібі екенін, бұл ұлттық шет аймақтарда жергілікті халықтың материалдық және рухани өркендеуіне шек қойып, оның азып-тозып, өліп-бітуіне, азшылыққа айналуына әкелетін саясаты екенін білмеді емес, білді. Мұны большевиктер жаңа жағдайда жалғастырып отырғанын аңғармады емес, аңғарды. Олар патшалық Ресей кезінде де, большевиктер үкіметі орнағаннан соң да күресіп көрді, бірақ ештеңе шығара алмады. Өйткені бұл отаршылдық саясаттың ең өзекті мәселелерінің бірі болатын. Отаршылар үшін бұдан бас тарту − бүкіл саясатының мәнін жоятын еді. Кейін Кеңес үкіметі Отан соғысында жеңіп, қираған бөлегін қалпына келтіріп, нығайып алғаннан кейін бұл бағыттағы саясатына жаңа қарқын берді. Көптен армандап жүрген Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеруді қолға ала отырып, қазақ жерін орыстандырудың жаңа кезеңін жүзеге асырған-ды.

Мұстафа Шоқай орыстың патшалық мекемелері шет аймақтардағы ұлттық дамуымызды тежеп келген болса, большевиктердің басқаруы халқымызды ұлттық сезімнен жұрдай етуге, мұндай сезімді оның көкірегінен біржола сылып тастауға тырысып отыр деп ескертеді. Сондықтан Түркістанды Мәскеуге экономикалық жағынан ғана тәуелді етумен шектелмей, ұлтымыздың өзіне тән рухани әлемін суалтып, оның орнына орыс пролетариатының рухын орнату кеңестік орталықтың мақсаты екенін, бұл бағытта жергілікті мектептер мен басылымдар біздің рухани мәдениетіміздің таратушылары, жанкүйерлері бола алмай отырғанын ашып айтты. Олар орыс мәдениеті мен орыс үстемдігін орнатудың құралынан басқа ештеңе еместігін, кешегі патшалық Ресейді бүгін кеңестік Ресей немесе пролетарлық Ресей деп атағандарымен, біздің ұлттық мәдениетіміз тұрғысынан қарағанда, ештеңе өзгермегенін, социализмді желеу еткен большевиктер енді екі-үш жыл ішінде біздің ана тілімізді өзінің тарихи құқығынан мақұрым етуді көздеп отырғаны туралы ашына жазды: «Большевиктер ата-мекеніміз Түркістанда ұлтымыздың өзіне тән рухани әлемін суалтып, оның орнына орыс пролетариатының рухын орнатпақ болады. Ұлттық рухсыз ұлт тәуелсіздігі болмайды, тарих ондайды көрген жоқ та, білмейді де. Ұлт азаттығы − ұлттық рухтың нәтижесі. Ал ұлттық рухтың өзі ұлт азаттығы мен тәуелсіздігі аясында есіп дамиды, жеміс береді», − деп жазды.

Мұстафа Шоқай большевик отаршыларының болмысын барынша терең тани білумен қатар, оның басқа отаршылдық саясаттан айырмашылығын да көре білді. Сондықтан да оның: «Дүние жүзінде Түркістаннан басқа да көптеген елдер бар. Ол жерлерде де үстем ұлттың озбырлығынан жәбір шеккендер аз емес. Алайда дәл орыстың отаршылдық саясатындай сұмдықтарды тарих әлі көрген жоқ», − деп жазуы жайдан-жай емес-ті. Бұл ойына большевиктер «отарлық құлдықта» деп санайтын үнділер Үндістанның тәуелсіздігі хақында шетелдермен ашық сөйлесе алатынын, ал Кеңес ұлттық республикасында халықтар өзінің тәуелсіздігі туралы жұмған ауыздарын аша алмайтынын, олардың тек қана Мәскеудің рұқсатымен сөйлеуге мәжбүр екенін мысалға келтіреді. Сондай-ақ орыс патшалары орыс жазушыларының шығармашылық бостандығына шек қоймады, большевиктер сияқты ананы жаз, мынаны жазба деп бұйрық түсірмеді дей отырып, орыстардың ең үздік жазушыларының бірінен саналатын Максим Горькийдің өзі әлемге танылған шығармаларын патша заманында жазып, ал Кеңес заманында большевик бола жүріп, бірде-бір елеулі шығарма жаза алмады деген пікір айтады.

Мұстафа Шоқай Мәскеу большевиктері Азамат соғысы аяқталғаннан кейін өз үстемдігінің екінші дәуірін бастағанына назар аударады. «Большевиктер іс басына келер алдында бүкіл Ресей мұсылмандарына және түркістандықтарға өз қалауы бойынша өздерін басқару керек деген сарында үгіт-насихат жүргізді. Алайда «қызыл сөздерге боялған» мұндай үгіт-насихаттың нәтижесі іс жүзінде «орыстың ұлттық рухына негізделген пролетариат диктатурасынан басқа ештеңе де болмай шықты...» − деп кеңестік саясатқа тән болған екі жүзділікке арнайы тоқтайды. Ұлттардың Ресейден бөлініп шығып, өз алдына тәуелсіз мемлекет құруына дейінгі өзін-өзі билеу құқығы туралы берілген уәде түбегейлі өзгертілген болатын. Бұл ұранның бос сөз екенін Қазақстан шындығы бірнеше рет дәлелдеген-ді. 70 жылдан астам кеңестік дәуірде Қазақстан басшыларының қатарында екі-ақ қазақ азаматының болғанына тарих куә. Кеңестік идеологияның талмай насихаттағанындай, «социализмнің нағыз кемелденіп коммунизмге аяқ басқан кезінде» Қазақстан басшылығына тағы да қазақ дегеннің кім екенін біле бермейтін өзге ұлт өкілінің келуіне байланысты болған 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісінің жарасы әлі жазыла қойған жоқ.

Мұстафа Кеңес үкіметінің 30-жылдардан кейінгі ішкі саясатына да көп көңіл бөлген. Әсіресе мемлекетті басқару бағытындағы өзгерістер назарынан тыс қалмаған. «Табыс мерекелері», «Ресейдегі жағдай және біздің міндеттеріміз», «Кеңес Одағының негізгі заңы төңірегінде» атты мақалаларда Сталиннің жеке басына табынушылықтың болашағын көрегендікпен болжай білген. Сталинді барынша дәріптеп, оны тәңірге айналдыра бастаған бұқаралық ақпарат құралдарында бар нәрсені тек соның атымен байланыстыру науқанының басталғанын жақсы байқаған. Бұл әсіресе Кеңес үкіметінің басы-қасында болған Зиновьев, Каменьв, Бухарин және т.б. толып жатқан, кеше ғана Қазан революциясын басқарған, бейбіт кезде алғы шепте жүрген партия мүшелеріне «сатқын», «фашист агенттері» деген ауыр айыптар тағылып, кебісі атылғаннан кейін жаңа белең алған еді. Бұл процесс Кеңес Одағының Негізгі заңының қабылдануымен күшейе түскен болатын. Қарсыластарын жойып, маңайын тазалап алған Сталин өзінің жеке билігін Ұлы Отан соғысындағы жеңістен соң әбден нығайтып алғаны мәлім. Сөйтіп жұмысшы табының диктатурасы дегеніміз Коммунистік партияның, шындығында оның Бас хатшысының жеке диктатурасына айналды. Кейін Сталиннің жеке басқа табынуымен күрескендер де Коммунистік партияның жеке билігін ауыздықтай алмап еді. Оларды да жоғары билік мансабы құл еткен-ді. Партия жүйесінде реформа болмады. Осының бәрінің ақыры Кеңес Одағын құлатып тынды. Шексіз жеке билік еш уақытта да жақсылыққа апармайтынына кәрі тарих тағы куә болған-ды.

Мұстафа ұлтымыздың азаттығын алу жолындағы түркістандықтардың жеке-дара күресі ойдағыдай нәтижелерге жете алмайтынын, оны тек бірігіп жеңуге болатындығын түсінді. Өйткені ұлттың жауы тым күшті болатын. Сол себептен «Ең алдымен барлық күштерді бір мықты саяси ұйымның маңына топтастыру керек. Түркістан ұлттық бірлігінің бірінші кезектегі міндеті және таяу арадағы мақсаты: 1) Түркістанды орыс пролетариатта үстемдігінен құтқару; 2) Түркістанда орыстың кез келген үстемдігінің орнауына жол бермеу; 3) Бәрінен бұрын ұлттық тәуелсіз Түркістан мемлекетін құру болып табылады», − деп жазды. Бұл мәселеге Мұстафа ретті жерінде қайта-қайта оралып отырады. Сондықтан ол Кеңес үкіметіне қарсы, өз халқымен тағдырлас және ұлттық тәуелсіздікке ұмтылған барлық халықтармен тізе қосып, күш біріктірудің жолдарын іздестірді. Еділ-Орал, Қырым, Әзірбайжанда тұратындармен ғана тығыз байланыста болып қоймай, Кавказ халықтары, Украина және орыс казактарының тәуелсіз мемлекет құру жолына түскен бөлігімен ұйымдық тұрғыдан тығыз байланыстар орнату қажеттігін атап көрсетті. Мұстафа Шоқай өздерінің ұлттық тәуелсіздігі жолында Ресейге қарсы күресіп жатқан басқа халықтардың бірыңғай майданын құру керектігін және ондай бір орталыққа біріккен ұлттық ұйымдардың өз дербестігін сақтауын алға тартты. «Кавказия федерациялық келісімі» атты мақалада: «Біздерге, Ресейден бөлініп, өзіміздің тәуелсіз мемлекетімізді құру мақсатында күресіп келе жатқан халықтарға, Ресейге қарсы бағытталған ұлттық күресіміздің мүддесі тұрғысынан қарағанда Кавказ мәселесі айрықша маңызды. ...Біз бұл келісімді таяу болашақта өз рөлін толық атқарып, ата-мекенімізді орыс империализмінің бұғауынан құтқаруға көмектеседі деген үміттеміз», − деген сенім көрсетілген-ді. Сол себепті бір ғана мақсат − тәуелсіз мемлекет құру жолында бұрынғы автономияшыл татарлар, башқұрттар және түркістандықтар бүгін Кавказ және Украинамен бірге «ең соңғы мәреге» жеткенге шейін саяси жолсерік бола алатындығына үміт артады.

Мұстафа Шоқай кеңестік басқарудың Түркістанға кейбір пайдалы жақтарын білмеді емес, білді. «Кеңес үстемдігінің 16-ыншы жылдығына орай» атты 1933 жылы жазылған мақаласында ол Кеңес үкіметі өмір сүрген 16 жыл ішінде ешқандай бір онды істер болмады десек, ол да дүр болмаған болар еді. Табыстар жоқ емес. Алайда оның бәрін Кеңес үкіметі отар халықты мүсіркегенінен жасамағанын, езіне керек болғаннан кейін жасағанын, мұндай табыстардың көпшілігі большевиктердің халыққа берген уәделеріндей, «төңкеріс жоспарларында» көрсетілгендей емес деп атап көрсетті.

Мұстафа Шоқай − қазақ елінің, барлық түркі тектес халықтардың азаттығы мен бостандығы үшін күресумен қатар, өз дәуіріндегі халықаралық мәселелерді биік деңгейде талдап, оның беталысын көрегендікпен болжай білген терең білімді саяси сарапшы. «Ұлттар Ұйымы және Кеңес үкіметі», «Алманиядағы қаржы дағдарысы», «Қытайда», «Ағылшын дағдарысы», «Манжурия мәселесі және дүние жүзі баспасөзі», «Кавказ мәселесі» т.б. тақырыптарға жазылған мақалаларды былай қойғанда, «Халықаралық жағдай» және «Халықаралық өмірден» деген атаулармен жазған мақалаларында ол Ұлттар Ұйымының мәселелері, Ұлы Отан соғысы алдындағы Англия, АҚШ, Германия, Италия, Жапония, Қытай, Франция т.б. елдерінің сыртқы саясаттарына талдау жасайды. Бұл қазіргі тарихшылар мен саясаткерлерге өткен ғасырдың 20-30-жылдарындағы халықаралық мәселелерден мол материал берері сөзсіз.

Бір ескеретін нәрсе − Мұстафа Шоқай халықаралық тақырыптардың қандайына қалам тартса да, туған елі Түркістан әсте есінен шықпайды. Бар мәселені осының маңына топтастырады, халықаралық ахуалдың ұлттық тәуелсіздігімізге тигізер ықпалын ойлап отырады. Мысалы «Қиыр Шығыста» деген мақаласында ол Ресейдің Қытай, Жапония араларындағы Манжурия төңірегіндегі дау-дамайға байланысты мәселелерді қозғай отырып, Ресейдің Манжуриядан шегінуін маңызды оқиға санайды. Автор орыс империализмінің Манжуриядан шегінуіне қуана қол соғатынын және осы процесс тоқтап қалмай, ең соңында орыс империализмінің Азиядан түгелдей қуылуын тілейтінін де, Азия халықтары сонда ғана кең тыныс алып, ұлт-азаттық күрестің мақсаттарына жететініне де қуанышын жасыра алмаған. Сондай-ақ «Поляк басылымдарының үні» атты патшалық, кейінгі кеңестік Ресейдің Польшамен арақатысына арналған мақаласында Мұстафа Польшаның, Ресей езгісіндегі басқа халықтардың мұң-зарын өте жақсы түсінетіндігін және олардың нағыз жанашырлар екенін айта отырып, «Поляктар − өзім құтылдым, өзгелер не болса, ол болсын» деп әсте ойламайтын, адамгершілігіне қаһармандығы сай ғажайып халық.», деп тамаша сипаттама береді. Осы жерде «Жас Түркістан» журналының Польша үкіметі маршал Иозеф Пильсудский тарапынан құрылған «Лихие прометеи» ұйымы арқылы қаржыландырылғанына айта кеткен артық болмас.

Мұстафа Шоқай − өз кезіндегі жалғыз азат Түрік елі туралы да бірнеше мақала жазған. «Түркістан Кеңес баспасөзі және Түркия республикасының 10 жылдығы», «Түркия және Ұлттар Ұйымы», «Мәскеу және Түрік Коммунистік партиясы», «Большевиктердің Түркиямен «адал достығына» куә боларлық бір тарихи құжат», «Мен патриотпын» газеті Түркия саясаты хақында» т.б. мақалалардан автордың түрік халқының азаттығына деген шынайы көзқарасын, Түркияның батыстың мәдениеті мен демократиясы жолына түскеніне қуаныш көңілін аңғармау мүмкін емес. Түркия Республикасының Ұлттар Ұйымына ресми мүше болуы − оның халықаралық жағдайын нығайтатын айрықша оқиға болды. Ал «Большевиктердің «Түрік достығы» атты мақалада Кеңестік Ресейдің Түркияға байланысты саясаты, большевиктердің түрік ұлттық қозғалысын іштен іріту жолындағы іс-әрекеттері, Түркияның әлсіз тұстарын қапысыз пайдаланып қалу мақсаттан туындап отырғаны сөз болады. Алайда Түркия халқының, ең алдымен, түрік қоғамының салауатты ұлттық негізге құрылуы, түрік халқының асқан ерлігі, жол бастаушыларының парасаты мен көрегендігі арқасында алған бағытынан таймай отырғандығы атап көрсетілді. Сондай-ақ «Түркия туралы большевиктердің екі басылымы» деген мақалада Мәскеу большевиктерінің Түркияға байланысты ұстанып отырған екі жақты саясатын әшкерелейді. Оның бірі − Кеңес үкіметі Түркияны өзінің саяси мақсатына пайдаланбақшы деген пікір келтірсе, екіншісі − түрік төңкерісін бұрмалап, оның мән-мағынасын жоюға қызмет етеді дейді.

Мұстафа Шоқайды қандастарымыз, көптеген өзге түрік тектес ұлт өкілдері қоныс еткен Шығыс Түркістан мәселесі де бей-жай қалдырмаған. «Шығыс Түркістан мәселесі төңірегінде», «Қытайлар мен Кеңес үкіметінің Шығыс Түркістандағы достығы», «Шығыс Түркістан, сыртқы дүние және біздің міндеттеріміз» атты мақалаларда ол Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық күрестің барысы және оның сыртқы дүниемен байланысы, қарым-қатынасына арнайы тоқтап, Шығыс Түркістан халқының да, әлемнің басқа еркін, азат халықтары сияқты, өз тағдырын өзі айқындауын қалайды. Осы бір әділетті күресте көрсетіліп жатқан және көрсетілуі мүмкін кез келген көмекке шын жүректен ризашылығын танытады. Ал «Қытайлар мен Кеңес үкіметінің Шығыс Түркістандағы достығы» атты мақалада ол Шығыс Түркістан жөніндегі Қытай, Мәскеу саясатына тоқтала отырып, Мәскеудің бұл өлкенің тәуелсіздігін ешқашан көргісі келмейтінін, қайта «кеңестендіруге» ұмтылып отырғаны туралы жазады.

Саяси күрестің от-жалынында шыныққан, өмір жолында сан түрлі, сан мінезді саяси қайраткерлермен жолығып, кейде олардың кейбіреулерімен айтысқа да түскен Мұстафа Шоқайдың саяси тұлғалар туралы айтқан ойлары да маңызды. Өзінің қайтыс боларынан бес жыл бұрын жазылған «1936 жыл» деген мақаласындағы: «Жалпы ұлттың мүддесін жеке қожалықтар мен жеке топтардың мүддесінен жоғары қоя білген, өзінің белгілі бір түзімге белгілі бір себептермен қалыптасқан қатынасын, оған тәуелділігін жалпы ұлт мүддесі тұрғысына сәйкес, ұлттың жалпы жағдайына үйлесетін түзім жолында құрбан ете білген адамдар ғана нағыз ұлттық патриот және ұлтқа пайдалы қызметші бола алады», − деген-ді. Бұл сөзді Мұстафа Шоқайдың өзіне арнауға да әбден болады. Сондай-ақ оның ойынша, саяси тұлғаға аса қажет қасиет − үміт, сенім, иман тәрізді рухани-моральдық, факторлармен бірге, білімнің өзара тығыз бірлігі. Жеңіске жету үшін осы аталған қасиеттермен қатар білім қуаты қажет. Осыларды игеріп қана ұлт азаттығы жолында жұдырықтай жұмылуға болады. Сонымен катар Мұстафа ұлт азаттығының басы-қасында жүрген саяси жетекшілерді қорғап қана қоймай, олардың беделін арттыруға күш салудың қажеттігін айтатын. Өйткені ұлттың тәуелсіздігі жолындағы күрескерлерге отаршыл мемлекеттердің сан түрлі арандатушылық әрекеттері болуы мүмкін.

«Біз саяси қайраткерлерді оның ұрандарына қарап емес, іс-қимылдарына қарап бағалаймыз», - деп өзі айтқандай, ұлы күрескердің сонау лицейдегі оқушы және Петербордағы студенттік кездері, одан кейінгі саналы да сан салалы, қиын да күрделі күрескерлік жолы, кейін жат жерде де қайғы мен қасіретті аз тартпаған, алайда бір сәт толастамаған арпалысқа толы жалынды өмірі бұған бұлтартпас дәлел. Мария Шоқай: «Халқының келешегі мен тыныштығы үшін еш аянбайтын, титтей қоспасы жоқ демократ, − деп келіп, − Саясатта да ол намысқой әрі жанға жақын болуы арқылы адамдардың жүрегіне жол табатын. Пікірталаста қызуқандылау еді. Бірақ өз пікірін дәлелдеуде қарсыласының намысына тиюден аулақ болатын. Көзқарас жиегі кең, өзінің ойын еркін жеткізетін және айтқан пікірінің тыңдаушыға ұнаған-ұнамағанына мән бермейтін. Мұстафа тар ауқымды ұлтшылдықтың дұшпаны еді. Ол бүкіл Түркістан ұлттарының бірігуі жолындағы күрескер еді», − деп жазды.

Мұстафа Шоқайдың өз халқының тәуелсіздігі мен азаттығын, отаршылық тағдыр кешіп отырған басқа да түрік тектес ұлттардың қамын ойлаған өшпес идеялары мен ой-пікірлерін қысқаша жинақтай келе, мынадай тағылымды ойларға тағы да арнайы тоқтала кетейік. Құдайға шүкір, егеменді ел болып, тәуелсіз мемлекетімізді құрдық. Осыдан 70 жылдай бұрын айтылған: «Біз күл болып тұра алмаймыз. Біз ұлт азаттығымызды аламыз» деген сенім шындыққа айналып отыр. Алайда кеңестік кезеңде жалғыз Коммунистік партияның ашса алақанында, жұмса жұдырығында болған халқымыздың жоғалтқаны да көп-ақ. Аса аяныштысы − 1937-1938 жылдары жаппай саяси қуғын-сүргінге ұшырып, халқымыздың жүздеген ардақтыларының атылып кеткендігі. Сонан соң Кеңес үкіметінің табиғатында ұлттық мәселе құндылыққа жатпайтын еді. Сөйтіп Мұстафа Шоқайдың: «Ұлтшылдық идеясы − халқымыздың жаны мен жүрегі. Ұлтымыз өмір сүрсе, ол да өмір сүреді», - деген асыл сөзі кешегі кеңестік кезеңде ұмыт болды. Соның нәтижесінде ұлтымыз үшін бүгін де, ертең де аса бір зиянды нәрсе − ол халқымыздың белгілі бөлігіндегі орнығып қалған ұлтсыздық санасы. Кешегі Ұлы Отан соғысының айбынды қаһарманы, ұлтымыздың қас батыры Бауыржан Момышұлының: «Біз кім едік, кімбіз, кім боламыз?» деген сұрақтары әлі күнге жауапсыз қалып бара жатқан жоқ па? Тіпті өзінің қазақ екенін ұмытып бара жатқандар бар емес пе? Қазақпын деп мақтануды ар көретін, қазақтың тілінде сөйлеуді масқаралық көретіндер қайдан шығып отыр? «Балаларының көбі не қазақ, не орыс болып тәрбиеленбей, шөре-шөре бірдеме болып өсіп жатқанын неге көрмейсіңдер» дегені кеңестік шындық болғанымен, дінімізден шошыну, ділімізден айрылу, тілімізден жеру қазіргі күні де өткір мәселе болып отыр. Осыдан алпыс екі жыл бұрын айтылған Баукеңнің жан-айқайы бүгін де ерекше естіліп тұрғанын айта кетсек артық емес.

Мұстафа Шоқай — ез халқына деген шексіз сүйіспеншілігі мен айрықша адалдығын өз өмірінде, күрес үстінде сан рет дәлелдеген аяулы тұлға. Ол тар шеңбердегі ұлтжандылыққа еш уақытта бой алдырмаған, «ру, ұлыстарға бөліп», халықтың ішіне іріткі салатын психологиядан өзін әркез алшақ ұстаған. Ел ішіндегі бірлігіміз бен ынтымағымызды арттыра түсу бүгінгі Қазақстан жағдайында да айрықша мәнді болып отыр. Сондай-ақ, үлкенді-кіші көршілерімізбен тату-тәтті өмір сүріп, екі жаққа тиімді қарым-қатынас жасау да сыртқы саясатымыздағы маңызды сала. Мұны Орталық Азия аймағында тұратын халықтардың барлығы тереңірек түсініп жатса, келешегіміз бұдан да жарқырай түсер еді.

Алда Мұстафа Шоқайдың мол мұрасын әлі де жинақтап, жүйелі зерттей отырып, оны ұлт игілігіне айналдыру, жаңа қоғам құрып жатқан белсенді іс-әрекетімізде ұтымды пайдалана білу − біздің парызымыз әрі қарызымыз. Өйткені Мұстафа Шоқайдың есімі қоғамымыз демократиялық ұстанымда ілгері жылжыған сайын шамшырақтай жарқырап, халқына кызмет етіп, оның жер бетінде қазақ барда мәңгі өлмейтін саяси идеялары мен ой-пікірлері бүгінімізді байытып, келешегімізді кемелдендіре түсері сөзсіз.

Бүкіл түркі әлемінің ұлы перзенті Мұстафа Шоқайдың еліміздің бүгінгі болашағына сіңірген теңдессіз жанқиярлық еңбегі, жалынды публицист, тамаша тарихшы, заңгер-ғалым, халықаралық саяси күрескер ретіндегі қаламынан туған асыл мұралары әлі де арнайы зерттеле түсетініне, олар жөнінде әлі талай еңбектер жазылатынына сенім мол. Тарих қойнауына кеткен, әлі сырын аша қоймаған жаңа мұралар ортамызға оралар. Бізге әзір мәлім емес жаңа қырлар, соны сырлар ашыла түсер. Қолдарыңыздағы ұсынылып отырған үш томдық та осы бағыттағы игі істердің заңды жалғасы болмақ.

Әбдіжәлел Бәкір,

саясаттану ғылымдарының докторы

БІЗДІҢ ЖОЛ

Жаңадан шыққан кез келген саяси журнал не газет оқырмандарына өзінің саяси мұратын, жолын және мақсатын таныстырып өтетін әдеті бар. Дәстүрге айналған осы әдетке біз де жүгінеміз. Ұстанған жолымызды ұзақ түсіндіріп жатудың қажеті жоқ. Тоқетерін айтқанда, жолымыз бен мақсатымыз:

Біз, Түркістан тәуелсіздігін жақтаушылар, еліміздің еркі үшін және жұртымыз Түркістанның бодандықтан құтылуы үшін күресеміз. Түркістандықтарға бұдан басқа жол болмаған. Қазір де жоқ және бұдан соң да болмайды.

Біз отанымыздағы Кеңес үстемдігінің ұлттық өзгесіне қарсы күресіп жатқан миллиондаған түркістандықтардың бір шағын ғана бөлшегіміз. Біздің үніміз − атамекеніміздегі қатты, зор дауыстың бір әлсіз жаңғырығы ғана.

Егер біз халқымыздың ұлттық тәуелсіздігі жолындағы талаптарының мән-мағынасын бұзбай, күшін әлсіретпей, «Жас Түркістан» беттерінде көтере алсақ, онда бәріміз үшін қасиетті және аса ауыр жауапкершілік артқан міндеттердің бір бөлігін өтеген болар едік.

Бүл жаңа бастаған ісімізге тікелей көрсетілетін көмек жоқ дерлік. Алайда біз отанымыздың ұлттық теңдікке ұмтылысынан, жерлестеріміздің рухани көмектерінен нәр аламыз. Сондықтан да біз, барлық ауыртпалықтарға қарамастан, осы басылымды шығаруға бел байладық.

Көлемі жағынан шағын болғанымен, «Жас Түркістан» өз мойнына азаттық пен тәуелсіздік туын көтерудегі аса зор міндеттерді алып отыр. Отанымызда біздің жауымыз Мәскеу диктатурасы өмір сүруде.

«Түркістан пролетариаты дегенді бұрын-сонды ешкім естіген емес» («Не ясная категория»), «Өзбекстан Республикасы (демек, бүкіл Түркістан) пролетариатсыз күресуде».

Бұл сөздерді өткен жылы желтоқсан айында Кеңес Одағы Орталық Атқару Комитетінің сессиясында Шалуа Элиава айтқан болатын. Ендеше сол «пролетариатсыз» жөне «пролетариат деген тапты ешкім естімеген» Түркістанда Мәскеу «Пролетариат диктатурасын» жариялады. Ал енді бұл өзі қандай «пролетариат диктатурасы» деген сұрауға, әрине, «орыс пролетариатының диктатурасы» деген жауап сәйкес келеді.

Большевиктер «Түркістан республикалары түрі − ұлттық, мазмұны − пролетарлық» деседі. «Түркістанда пролетариат болса, олар − еуропалықтар (демек, орыстар)» деген Шалуа Элиава мойындауы Түркістан республикаларының пролетарлық мәнін анық көрсетіп тұрғандай. Ал біздің мұратымыз − Түркістанда түрі жағынан да, мазмұны жағынан да ұлттық болатын мемлекеттік құрылымға қол жеткізу болмақ. Сонда ғана халқымыз ез жерінің нағыз қожасы бола алады.

Біз Түркістанның азаттығы мен тәуелсіздігі жолындағы күресте жерлестеріміз бен мұғажырларымыздың¹¹қалам қаруы және ақыл-кеңестері арқылы көмектесуін үміт етеміз.

1929 ж.,№1

ТҮРКІСТАНДА МАҚТА ТӨҢІРЕГІНДЕГІ КҮРЕС

Бұл күндері Түркістанда кезектегі «маңызды мәселе» − мақта мәселесі. Мақта Ресейдің назарын әрқашан да өзіне аударып келе жатқаны белгілі. Оның бір дәлелі ретінде патшалық Үкіметке ауылшаруашылық министрі болған Кривошейннің мынадай пайымдауларын келтіруге болады. Оның пікірінше, Түркістан мақтасы мәселесі − Ресей тоқыма өнеркәсібін Америка мақтасына тәуелділіктен құтқару мәселесі. Мәселенің екінші бір жағына, яғни орыс тоқыма өнеркәсібінің мүддесіне үйлесе алмаған жергілікті халықтар мүддесіне Кривошейн назар аудармайды десе де болады. Егер ол бұл мәселеге назар аударғанда, Түркістандағы мақта шаруашылығының қиыншылықтарымен есептесер еді, қазірден бастап жүзеге асырмақ боп отырған бағдарламасын ондаған жылдарға жылжыта тұруға мәжбүр болар еді.

Түркістанда суармалы жерлердің аздығы, Түркістан тұрғындарының астықпен өзін-өзі қамти алмай отыруы тәрізді қиындықтар Кеңес үкіметінің алдына да қойылмауы мүмкін емес. Осы қиындықтардың ауқымын байқау үшін 1928 жылы бекітілген «Мақта егісінің бес жылдық жоспарындағы» мағлұматтармен танысу жеткілікті. Бұл проблемалардың кейбір жәйттері Ф. И. Ошкаловтың «Мақта мәселесі және Түркістан − Сібір темір жолы» атты мақаласында ішінара баяндалған. («Түркістан − Сібір темір жолы» атты орыс тілінде шыққан кітаптың 144-173-беттерін қараңыз).

Алдымен Кеңес үкіметінің Түркістанда мақта шаруашылығын дамыту жобасына қысқаша тоқтала кетейін. Осы аталған жоба төңірегінде қазір мекенімізде қатты айтыс жүріп жатыр. Сол себепті де большевиктердің мақта саясатымен «Яш Түркістан» оқырмандарын таныстыра кетуді пайдалы деп санаймын.

Мақта шаруашылығының бес жылдық жоспарына сәйкес, Кеңес тоқыма өнеркәсібі үшін қажет болатын 598,700 тонна тазаланған мақтаның 1932 жылы Кеңес Одағы аумағында 368,600 тоннасын өндірмек. Осының 315,400 тоннасы Түркістанның үлесіне тимек. Ал қалған 230,000 тонна таза мақта шетелдерден, яғни Америкадан әкелінбек.

Мемлекеттік Жоспарлау Комитеті (Госплан) және Бас мақта комитетінің мәліметтеріне қарағанда, Кеңес үкіметі шетелдерге мақта тәуелділігінен тек 1937 жылы ғана құтыла алады екен. Кеңес үкіметі оған дейін шеттен әкелінетін мақта үшін қыруар валюта төлеуге мәжбүр. Мәселен, осы қажетке 1925 жылы 133.830.000 алтын сом, 1926 жылы 117.777.000 алтын сом, 1927 жылы 131.504.000 алтын сом жұмсалған. Бұл Кеңес үкіметінің жалпы импортқа жұмсаған сомасының 18.4 процентін құрайды.

1932 жылы шетелден әкелінетін 230 мың тонна мақтаның құны да жүздеген миллион алтын сом тұрады. Осыншама шетел ақшасын жұмсау қаншама ауыр болғанымен де, большевиктер оған баруға мәжбүр. Өйткені бұл олқылықтардың орнын жабуға тиіс Түркістанда айналып өтуге болмайтын бірталай кедергілер бар.

Мақта шаруашылығы туралы айтқанда, Кеңес үкіметі өзінің бес жылдық жоспарында көрсеткеніндей, жана жерлерді суландыру, мақта өнімділігін арттыру, бұрын суландырылған алқаптардағы істен шыққан су жүйелерін жөндеп, іске қосуды көзде ұстайды. Мұндай жоспарды жүзеге асырудың нәтижесі − бидай және күріш егістерін күрт азайтуға әкеліп соғатыны айтпаса да түсінікті.

Кеңес үкіметінің Түркістан егіс алқаптарын суландыру жөнінде не істемек болып отырғанын білу үшін орыс тілінде шығатын «Мақта шаруашылығы» атты журналдың, 1927 жылғы 9-10-сандарындағы және «КСРО өнеркәсібінің бес жылдық дамуы жөніндегі бақылау сындары» деген кітаптағы мәліметтермен танысқан жөн. 1932 жылда Түркістандағы суармалы алқаптар 3.299.500 гектар¹¹. Демек, 1913 жылдағымен салыстырғанда 443.500 гектар аз. 1913 жылы Түркістанда 3.743.000 гектар суармалы жер бар еді. Міне, бұдан біз большевиктердің Түркістанда суландыру жүйелерін құру жөнінде айтып жүрген әдемі сөздерінің түкке тұрғысыз бірдеңелер екеніне анық көз жеткізе аламыз.

1913 жылы бүкіл Түркістандағы мақта егісінің көлемі 562.400 гектар еді. 1932 жылы суармалы жер 1913 жылмен салыстырғанда 443.500 гектар азайып кеткеніне қарамастан, Кеңес үкіметі мақта егетін алқапты 942. 200 гектарға жеткізбек.

Бұдан мына төмендегілерді көруге болады:

Суармалы жер көлемі 443.500 гектарға азайып отырған жағдайда, мақта егісі үшін 379.800 гектар жер артық алынатын болады. Бұл Түркістанда астық өндіру күрт кеміп, түркістандықтар астық мәселесінен Ресейге мықтап тәуелді бола түседі деген соз.

Мақтаның өнімділігін арттыру жөнінде Кеңес мамандары гектар сайын 0,45 центнер²², яғни 1,5 пұттан аса өнім алуды кездеп отыр. Алайда, бұл жалпы мақта өнімінің артуына пәлендей бір елеулі ықпал ете алмайды.

Кеңес мамандары бір кезде суармалы болғанымен, қазір пайдаланылмай қалған жерлерге мүлде көңіл аудармай отыр.

Бұл жөнінде Ошкалов: «Мақта егісін кеңейту тұрғысынан қарағанда, бұл жерлердің маңыздылығы шамалы», − деп жазады. Демек, мақта егісінің көлемін кеңейту үшін енді Түркістанның мақта есуі мүмкін болған жерлеріндегі дәнді дақылдарды күрт қысқарту қажет болады. Ошкалов мұны «ең арзан және ең тиімді жол» деп есептейді.

Астық өндіруді азайту арқылы Кеңес үкіметі Түркістан тұрғындарын өте қиын жағдайға душар етеді. Ресейдің

Түркістанда мақта шаруашылығын дамытуға «ең арзан, ең тиімді» болып отырған бұл жоспары біздің атамекеніміз халқына үрейлі апат төндіргелі отыр. Енді Түркістанның шеттен әкелінетін астыққа деген тәуелділігі жыл сайын арта беретін болады. Оны мына төмендегі мәліметтерден керу қиын емес.

Түркістанның шетелден әкелген астығы 1927 жылы 26.500000 пұт, 1928 жылы 34.000000 пұт, 1929 жылы 40.000000 пұт еді. Енді бес жылдық жоспарға сәйкес, яғни 1932 жылы шеттен әкелінетін астық мөлшері 6 миллион пұт болмақ¹¹. Демек, уақыт озған сайын Түркістанның өз астығы азая береді де, ол ең соңында Ресейге біржола тәуелді күйге түседі. Оның тек шикізат өндіріп беріп қана отыратын отарына айналады.

Орыс астығына біржола тәуелді болу Түркістан жөнінен айтқанда тек саяси мәнге ғана ие болып қалмай, сонымен бірге, халқымыздың жысымани²²болмысына да тікелей қауіп төндіреді. Астық тапшылығы салдарынан Түркістан 1918-1919 жылдар аралығында екі миллионнан аса адамын айрылған. Түркістанның өз астығы үшін болған және алда бола беретін күрестің маңыздылығын осы бір фактінің өзі-ақ айтып тұрған жоқ па?

Большевиктердің өздері тарапынан жасалған, Түркістанды астықпен қамтамасыз ету жоспарының орындалған жылын көрген емеспіз. Жоғарыда аты аталған Ошкалов өзі де «Түркістанды астықпен қамту мәселесінің қанағаттанарлық емес» екенін мойындауға мәжбүр. Осыған байланысты ол мына мәліметтерді келтіреді:

1928 жыл Орта Азия республикалары сұраған астық 687.900 тонна еді. Мемлекеттік Жоспарлау Комитеті (Госплан) бұл мөлшерді 556.900 тоннаға түсірген (яғни 131 мың тонна кеміткен). Ол − ол ма, осы кемітілген мөлшердегі астықтың өзі де толық күйінде жеткізілген емес.

Түркістандық Мүкамалұлы деген кісінің астық импорты жөніндегі сөзіне назар аударайықшы. Ол өткен жылғы желтоқсан айында шақырылған КСРО Орталық Комитетінін сессиясында былай деген: «Бізде жыл сайын астық әкелудің екі түрлі жоспары жасалады. Оның бірі − Өзбекстан үкіметінің жоспары. Соған қарамастан, астық әкелу жыл сайын қысқарып отырғанына куә болудамыз. Мәселен, 1926—1927 жылдары Өзбекстан жоспарында көрсетілген астықтың 60 проценті ғана алынған».

Шешен осылай дей келіп, сөзінің тағы бір жерінде «Астық әкелу жоспарымызды орындай алмадық» деп, бағанағы айтқандарын қуаттай түседі. Бұлардан қандай қорытындылар шығаруға болады?

Астық пен мақтаның бағасы арасындағы үйлесім бұзылады. Мақтасын үкіметке кесімді бағамен беруге мәжбүр мақташы шаруалар үкіметтің уағдалы астығын кесімді бағамен дер кезінде ала алмауы себепті базардан қымбат бағаға алуға мәжбүр болады.

Тағы сол Мүкамалұлы сөзін одан ары сабақтап: «Талай жылдардан бері дәнді дақылдардың жетіспеушілігі салдарынан біз, түркістандықтар, аса қиын жағдайға душар болып отырмыз. Төніп келе жатқан ашаршылық апатының алдын аларлық астық, жем қоры тақа-таусылды... Жем-шөптің жетіспеуі салдарынан Түркістан мақташылары жұмыс көліктерін күзде сатып жіберіп, көктем келгенде қымбат бағамен қайта сатып алуға мәжбүр болып отыр».

Осыларды айта келіп Мүкамалұлы: «Мақташылық Түркістан шаруаларына экономикалық тұрғыдан тиімсіз», − деген қорытынды жасайды. Мақта мәселесінің бұл жағына тәптіштеп түсініктеме бермеймін. Осы айтылғандардың өзінен-ақ Ресейдің мақтаға деген қажетін өтеу мәселесі Түркістанда неге апарып соғып отырғанын анық көруге болады деген ойды айтамын.

Мүкамалұлының «Мақташылық, экономикалық тұрғыдан қарағанда, Түркістан шаруалары үшін залалды» дегені Түркістанға Ресейден әкелінетін бидайдың мөлшері 25-26 миллион пұттан аспаған және мақта егісінің көлемін кеңейтуді он жылға кейінге жылжытқан кездегі жағдайды айтқан еді. Алдағы он жыл ішінде егіншілік мәдениеті өсе түсер, Түркістан-Сібір темір жолы бойларындағы жаңа жерлер пайдалануға берілер және темір жолда жүк тиеу жұмыстары да тәртіпке келер еді деп болжауға болар еді. Осы он жыл ішінде тек мақта ғана емес, астық егу мен баптау істері жаңа техниканы қолдану, тұқымдардың сапасын жақсарту арқылы дамиды деп ойлауға болатын еді. Осы айтылған жағдайлар жасалғанда мақташылық Түркістан үшін пайдасыз іске айналуы айдан анық еді.

Бұл күнде большевиктерге мақта бағдарламасын жүзеге асырмақ болған он жылы тым ұзақ көрініп, енді оған байланысты бекіткен жоспарларын қайта қарауды ұйғарып отыр.

Партия Орталық Комитетінің Саяси Бюросы 18 шілдедегі қаулысында мақта өндіру 1932 жылға жеткенде (яғни 3 жылдан соң) Ресей тоқыма өнеркәсібінің сырттан алатын мақтасының орнын толтырып қана қоймай, тоқыма өнеркәсібінің одан арғы даму қажетін де өтей алатын болуын талап етті. Саяси Бюро оған қандай жолмен жетпек? Әрине, дәнді дақылдарды күрт азайту есебінен ғана жетпек. Саяси Бюро «Мақта өсіруге болатын жерлерде бидай, жүгері және басқа да дәнді дақылдар егуге қатаң тиым салу керек» деп біледі. «Госплан» және басқа да мақта комитеттері ұзақ уақыт бойы зерттеу жүргізу нәтижесінде дәнді дақылдар егісінің көлемін бес жыл ішінде 144 мың гектарға кемітуге ұйғарған болса, «Политбюро» ғылымилыққа жақын статистикалық зерттеу нәтижелерін бір жаққа қайырып қойып, астық өндіретін алқаптарды 230 мың гектарға дейін азайтуға қаулы қабылдайды. Большевиктер алдымен күріш егісін азайтуға назар аударады. Ал Түркістан үшін күріштің қандайлық маңызды екенін Ошкалов былайша атап көрсетеді. «Мақтамен салыстырғанда, − дейді Ошкалов, − кейбір қожалықтарда күріш әлдеқайда тиімді екені анық көрініп тұр».

Кеңестердің астық әкелу жоспарының сенімсіздігін ойлағанда, Түркістан шаруалары үшін, тіпті бүкіл өлке үшін күріштің маңызы тағы да арта түспек.

Атамекеніміз үстіне төніп тұрған ашаршылық апатын көрмей, елемей тұра алмаймыз.

Орталық Саяси Бюросының қаулысынан кейін Орта Азия Бюросы, Өзбекстан, Түркіменстан, Қазақстан және Тәжікстан Коммунистік партияларының Орталық Комитеттері де қаулылар қабылдады. Олардың бәрі де шын көңілдерінен шыққан жалынды сөздерімен Саяси Бюроны құптайды. Ол аз болғандай, «революцияшыл бұқара» атынан да қолдап, қуаттайтындарын білдірісті. Өзбекстаннан Файзолла Қожа және Иолдашбай Ахунбабаұғылы, Түркіменстаннан − Айтақов, Қазақстаннан − Голощекин, бұлардың бәрі де түркістандықтар не болса ол болсын десіп, Маркс және Лениндердің суреттеріне тағзым етісіп, ант берісті. Осыны да әдептілік деуге бола ма? Түркістандықтардың астығы азайса − бұған қуанғаны қалай?

Ауыл-қыстақтардан келген хабарларға бір сәт көңіл аударайық.

Ташкентте шығатын «Правда Востока» газеті (16 қыркүйектегі санында): «Ұлттық баспасөз мақта мәселесіне жеткілікті дәрежеде көңіл бөле алмай келеді», − деп шағынады. «Правда Востока» газетінің бұлай деуіне "Қызыл Өзбекстан», «Иеңи Ферғана», «Азат Бұхара», «Кембағал дихан», «Шарих ақиқаты», «Қызыл юлтұз», «Тәжік ауазы», «Дехкан» (түркімен газеті) және «Құрылыс» (ұйғыр газеті) қатарлы жергілікті басылымдар мақтаға байланысты үгіт-насихат жұмыстарын Мәскеудің жоспарын жүзеге асыру үшін Саяси Бюро мен ұлттық партия Комитеттерінің орталықтары тарапынан түсірілген бұйрық, жарлықтарды көп кешіктіріп басқаны себеп болған.

Өзбекстан Орталық Атқару Комитеті мүшелері арасында Саяси Бюроның жаңа мақта бағдарламасын әліге дейін білмейтіндер де аз емес екені белгілі болып отыр. Бұхараға қарасты Раштан ауданынан өкіл болып сайланған Розы Нәзірұғылы, Қашқадариядан Юлдаш Ташбабаұғылы, Хорезмнен Хайт Құрбанбайұғылы және Әнджаннан Айырыметұғылы қатарлы адамдар Өзбекстан Орталық Атқару Комитеті саясатына қатысу үшін Қоқанға келгенге дейін мұндай бағдарлама бары жөнінде естімегенін айтып, осы «Правда Востока» газетіне шағым хат жолдаған. («Правда Востока», 14 қазандағы санында).

Саяси Бюроның жаңа мақта саясаты Түркістан коммунистері арасында алаңдатушылық пен наразылық тудыруда. Рас, ол туралы ашық айтуға екінің бірінің батылдары жете бермейді. Дегенмен олардың арасында да батыл адамдар жоқ емес. Ядыкар Садықұғылы атты батыр өзбек коммунисін сондайлардың біріне жатқызуға болады. Ол большевиктердің жаңа мақта саясатына ашық наразылық білдірген.

«Диқандар әскери феодалдық тәртіппен басқарылуда», «Диқандар күйзеліске тап болуда», «Түркістан диқандары мақта саясатына қарсы» деп ашық жазуға Ядыкардың батылы жеткен. Ядыкар тағы «Түркістан диқандарының төзім кеселері наразылыққа лық толды» дейді. Онысы рас та.

«Қызыл Өзбекстан», «Иеңи Ферғана», «Азат Бұқара» және «Правда Востока» басылымдарының беттері қышлақтардағы мақта саясатына қарсы диқандардың наразылықтары жөнінде хабарларға толы.

Төменде солардың бірнешеуін келтіре кетейік. Обакент ауданында (Бұхараға қарасты) диқандар мақтаны орып тастап, орнына бидай еккен. «Правда Востоканың» хабарына қарағанда (31 қазан), «Бүкіл Қоқан көлемінде «бидайлыққа шабуыл жасауға көшіпті». Яғни тұрғындар мақта егу үшін әзірленген жерлерге бидай еге бастаған.

Бибіғұбайда қышлағында суармалы жерлерге бидай егіп тастаған. Құмарық, Бескепе, Галқышлақ, Базрам, Ақтепе және басқа да бірқатар жерлерде де мақта орнына бидай егіліп, мақтаны бидайдан қалған жерлерге ғана егуде.

Большевиктердің мақта саясатына Түркістан диқандарының жауабы, міне, осындай. Егер біздің бауырларымыздың дербес, еркін ұйымдары болғанда, бұл жауап одан да пәрмендірек болар еді.

Түркістан диқандарының бір бөлігін мақта егуге мәжбүр еткен өзіндік себептері бар. Егер сіз мақта егісі алқаптары хақындағы статистикалық мағлұматтарға мұқият көңіл аударсаңыз, езіне қараған жерлерінің бәріне немесе көп бөлігіне мақта еккен диқандар жер реформасы кезінде жарты гектардан екі гектарға дейінгі жерге ие болғандар, яғни өз күшімен жерін өңдеп игере алмайтын шаруалар екеніне көз жеткізесіз. Олар Кеңес үкіметінен көмек сұрайды. Ал үкімет тек мақта еккен адамдарға ғана кәмек береді. Екі гектардан артық егістік жері бар диқандар мақтаға жерінің ең нашар бөлігін ғана арнайды. Өйткені олар үкімет көмегіне ғана қарап отырған жоқ. Сол себепті мақта мен бидайдың қайсысын егуді олар көбіне-көп өзі шешеді.

Түркістандағы жері аз диқандардың өз жеріне негізінен мақта егуі Кеңес Одағын жақсы көріп отырғандығынан емес, өмір сүрудің басқа жолы қалмағандығынан болып отыр.

Карл Маркс «Франкфурт парламенті алдындағы Польша мәселесі» туралы жазған мақалаларының бірінде Бонуйт Бланк атты католик діндары жөнінде мынадай бір әңгіме айтады. Католик діндарды көрген маңайдағы құстар ән салып ұшып келеді екен де, оның желкесіне, иығына қонып алып қолынан жем жей бастайды екен. Жұрт оның өнеріне қайран қалысып, оған сүйсіне қарайды екен. Ап істің шын мәніне келгенде, әлгі католик діндар кұстардың тұмсықтарының ұшын кесіп тастайды екен. Тұмсығы кесілген құстар жерден шоқып бірдеңе жей алмаған соң, әлгінің қолынан жеуге мәжбүр болады екен.

Большевиктер де біздің диқандарымызға дәл солай істеп отыр. Олар диқандарымыздың дербес жұмыс жүргізу мүмкіндігін «кесіп» тастады. Байқұс диқандар аштан өлмеу үшін мақта егуге мәжбүр болса, большевиктер оны «Түркістан диқандарының Кеңес үкіметіне адалдығы, қышлақтардағы әлеуметтік революция»... деп даурығады.

Түркістанның түп мүддесі - Ресейге астық тәуелділігінен құтылу. Орыс астығы біздің атамекенімізге тым қымбатқа түседі. Астыққа еріп Ресейдің саяси және экономикалық үстемдігі келеді. Ресей астығына біржола тәуелді болған Түркістан (1932 жылы 60.000000 пұт) өзінің саяси тәуелсіздігі үшін күреске шыға ала ма? Қиын. Астық әкелу тоқтатылса, 1918—1919 жылдардағы сияқты аштан өлу қаупі төнеді. Сол себепті Түркістанның тәуелсіздігі мен бостандығы үшін күресуге бел байлаған әрбір адам алдымен Түркістанның астық тәуелсіздігі үшін күресуі лазым. Өз жерімізде өзімізге жететін астық өндіре алсақ қана Түркістанды құтқаруға үміт арта аламыз.

Мақта өте пайдалы нәрсе. Алайда ол бізге шын мәнінде пайдалы болуы үшін біздің Ресейден келетін астыққа біржола тәуелді етіп қоюдың алғышарты ретінде қойылмауы тиіс. Егер соғыс бола қалса, Түркістан халқы не істей алуы мүмкін? 1919 жылы большевик Таболин айтқан «жергілікті халықтарды асырап отырғаннан гөрі, барлық күші мен байлықтарын революциялық шептерге жұмсаған тиімдірек», − деген сөзі тағы қайталанбайды деп ойлайсыз ба?

Ей, менің елімнің, Түркістанымның сүйікті ұландары! Мұны бір сәт те естен шығармаңыздар! Әрбір қадамдарыңызды ойланып басыңыздар!

Мақтаға қарсы күресте бидаймен қаруланыңыз.

Шетел үстемдігінен құтылудың алғашқы қадамы шетелге астық тәуелділігінен құтылу болмақ.

1929 ж.,№1

ТҮРКІСТАН АҚЫНДАРЫНАН

Біз «Яш Түркістан» беттерінде Түркістан ақындарының кейбір үлгілі шығармаларын жариялап тұратын боламыз. Осы алғашқы санда қазақтың атақты ақыны Мағжан Жұмабайұлының «Түркістан» атты өлеңі мен өзбектің атақты ақыны Шолпанның «Жапырақтар» атты өлендерін басып отырмыз.

Мағжанның бұл өлеңі 1923-ші жылы Ташкентте «Түркістан Мемлекеттік баспасы» басып шығарған «Мағжан Жұмабайұлының өлеңдері» кітабына енген. «Түркістан» − атамекеніміздің түкпір-түкпірінде жастарымыздың жадында жатталып, аузынан түспей айтылып келе жатқан дұғадай қасиетті өлең.

Қолдан қолға өтіп оқылып келе жатқан «Жапырақтар» 27-ші жылдағы «идеология майданындағы күрестерде» айтыс-тартыстарға себеп болған және сол замандағы баспасөз беттерінде жарияланған еді.

ҚАЗАҚ АҚЫНЫ МАҒЖАН ЖҰМАБАЙҰЛЫНАН

Түркістан

Өлеңнің толық, мәтіні

Түркістан − екі дүние есігі ғой,

Түркістан − ер түріктің бесігі ғой.

Тамаша Түркістандай жерде туған,

Түріктің тәңірі берген несібі ғой.

Ертеде Түркістанды Туран дескен,

Тұранда ер түрігім туып-өскен.

Тұранның тағдыры бар толқымалы

Басынан көп тамаша күндер кешкен.

Тұранның таулары бар аспанға асқан,

Мәңгіге басын аппақ шаштар басқан.

Бауырында ерке бұлақ салады ойнақ,

Жаралып таудан аққан салқын жастан.

Ертеде Оқыс, Яксарт-Жейхун, Сейхун,

Түріктер бұл екеуін дария дейтін.

Киелі сол екі су жағасында

Табасың қасиетті бабаң бейітін.

Тұранның Тянь-Шаньдай тауы қалай,

Пар келмес Тянь-Шаньға таулар талай!

Еріксіз ер түрікті ойға аларсың,

Көкке асқан Хантәңіріге қарай-қарай.

Балқашты бауырына алған Тарбағатай,

Жоталы, жер кіндігі - Памир, Алтай.

Қазығұрт қасиетті тау болмаса,

Топанда Нұқ кемесі тоқтар қалай?

Тұранға жер жүзінде жер жеткен бе?

Түрікке адамзатта ел жеткен бе?

Кең ақыл, отты қайрат, жүйрік қиял,

Тұранның ерлеріне ер жеткен бе?!

Тумайды адамзатта Шыңғыстай ер,

Данышпан тұңғиық ой, болат жігер.

Шыңғыстай арыстанның құр аты да

Адамның жүрегіне жігер берер.

Тұранның билері бар Тарағайдай,

Сол биден Темір туған от боп ойнай.

От шашып жер жүзіне Ақсақ Темір,

Жарқ етіп өте шыққан найзағайдай.

Асыл қан − қасиетті түрік қаны,

Сол қаннан − Ибн-Сина Әбдуғали.

Молдығы білімінің сиқыр дерлік,

Дүниеге мұндай адам туды ма әлі?

Тұранда түрік ойнаған ұқсап отқа,

Түріктен басқа от болып жан туып па?

Көп түрік енші алысып тарасқанда,

Қазақта қара шаңырақ қалған жоқ па?

Шер батса кім іздемес туған елін,

Тұлпар да көксемей ме туған жерін?

Арқаның ардагері − қалың алаш,

Тұран да, біле білсең, сенің жерің!

Қырағы Тянь-Шань мен Памир,

Алтай, Күтеді кептен сені қарай-қарай.

Кене мен Абылайдың жолын қумай,

Жапанда жабығудың мәні қалай⁶.

1929 ж., №1

ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙ МИНИСТРІ КРИВОШЕЙННІҢ ТҮРКІСТАНДАҒЫ МАҚТА ШАРУАШЫЛЫҒЫНА КӨЗҚАРАСЫ

(Кеңес үкіметінің бүгінгі мақта саясатына байланысты)

Бүгін атамекенімізде мақта егісін кеңейтуге барынша күш салынып жатқаны патшалық Ресей заманындағы отаршылдық саясатын еріксіз еске түсіреді. Бірталай мәселелерде, соның ішінде мақта мәселесінде бүгінгі қызыл Ресей ұстанып отырған отаршылдық саясат − патшалық Ресейді шаң қаптырып кетті деуге болады.

Патша үкіметінің министрі Кривошейн 1912 жылғы Түркістан сапары кезінде біздің атамекенімізге бағытталған мақта саясаты туралы кейбір пікірлер айтқан болатын. Патшалық Ресейдің соңғы сөзі бүгінгі большевиктік Ресей саясатының негізін құрап отыр. Кривошейн: «Қазір Түркістан, Бұхара және Хиуа Ресейдің мақтаға деген қажетінің жартысын ғана өтеп отыр. Бұл 1 миллион пұт таза мақта, яғни 100 миллион сом алтын ақша. Тағы жетпейтін 10-12 миллион пұт мақта алу үшін Америкаға 78-80 миллион сом алтын ақша беруімізге тура келеді. Ресейдің шикізаттан Америкаға осыншама тәуелді болып отыруы (ол кезде Американың Ресейге енгізген товарларының 9/10-ы мақта болатын) оны ылғи да дағдарыс қалпында ұстайды. Сондықтан біз жарты жолда тоқтап қала алмаймыз. Ресейдің мақтаға деген қажетін толық қанағаттандырып, оны шетелдің ықпалы мен дағдарыс қаупінен құтқару лазым», − дейді.

Ресей үкіметінің ұмтылысы мен күш-жігерінің арқасында Түркістанда мақта шаруасы қысқа ғана уақытта көз тойындырарлық дәрежеде ілгері жылжығанына дәлелдер мен сан цифрлар келтіріп алған соң, «бұл күндері Түркістан халқының барлық ой-қиялы, барлық ұмтылысы мен мүддесі мақта төңірегіне шоғырланған» дей келіп, министр сөзін ары қарай сабақтай түскен. Ол тағы «сол мақта Түркістанды Мәскеумен және Ресейдің басқа да жерлерімен байлайды» деп атап көрсеткен.

Табиғи жағдайдың мақта егісіне қолайлылығын, өлкенің, бірнеше жақтардан алып қарағанда, дүние жүзіндегі мақта орталықтарының біріне айналатын ерекшеліктерге ие екенін айта келіп, министр: «Біз дүние жүзінде мақтаның 5/6 бөлігін беріп тұрған Америкамен бәсекеге түсе алмаймыз. Біздің мақсатымыз − өз қажетімізді өзіміз қамтамасыз ету арқылы шетелге тәуелді болудан құтылу. Бұған жағдай бізде жеткілікті», − дейді. Бұл кезде Кривошейн Түркістанда жаңа суармалы жерлер ашпай тұрып, Ресейдің мақтаға мұқтажын өтеу мүмкін емес деген қорытындыға келу арқылы, 1909 жылы Түркістанды тексеру сапары кезінде осындай тұжырым жасаған сенатор Граф Паленды сол кезде сынаған пікірін енді өзі теріске шығарады. (Сенатор осылай деп жазған. 1909 жылы Түркістанда 301.785 десятин жерде мақта егілетін еді). Министр түрлі шаралар қолдану арқасында мақта егісі көлемін біраз арттыру мүмкін болғанын тілге тиек етеді.

Оның пікірінше, ол кезде Түркістандағы мақта өсіруге жарайтын жерлер түгелдей алынып болған жоқ еді. «Ресей мемлекетінде мақта егісі үшін жарамды жерлер өте аз (Түркістан, Кавказияның бір бөлігі). Олай болса бұл аймақтарда бидай егуге жол берушілік дұрыс экономикалық көзқарас бола алмайды», − деп қарсыласын сынаған министр, көз қиығының қай жаққа түсіп тұрғанын аңғарту үшін, «Түркістан бидайының әрбір артық пұты Ресейдің бидайына конкурент болғаны тәрізді, Түркістан мақтасының әрбір артық өндірілген пұты Америка мақтасына конкурент бола алатынын» жерлестеріне ескерте кетпек болған патшалық Ресейдің министр мырзасы сөзін тағы сабақтай келіп, «ол үшін біраз көтеріңкі бағада болса да бұл жерлерді шетелден әкелінетін астықпен қамту керек. Тамбов, Самара, Жетісу және басқа уәлаяттарда кең мүмкіндігі бар дәнді дақылдар Түркістанның бағалы бақша өнімдерінің орнын иемденбесін. Тоңмойын сарттар күріш, қауын, жеміс және мақта өсіре алатын жерлерді біз арпа, бидайға беріп қоя ал¬маймыз» дер еді.

Ол Ресейдің саяси және экономикалық мүдделері үшін Түркістанда мақта өсіруді ұлғайту қажеттілігін дәріптеген кезде, сол «ұлғайту» Түркістан халқына, Түркістан диқандарына аса ауыр соққы болып тиерін де көрмеуі мүмкін емес еді. Халық бұқарасы кедейленіп, тұрмысы ауырлаған сайын, өзін-өзі қорғау түсінігі де күшейе түскен болатын. Осыны байқаған министр бірқатар алдын алу шараларын қолдануды ұсынады.

Мақта егісі артумен бірге, астық және басқа да ішіп-жем заттарының бағасы артатын болады. 20 жыл бұрын 45 тиын болған бидай мақта аудандарындағы министрдің, сапары кезінде 1.5-2.0, тіпті 2.2 сомға және сол мерзім ішінде диқан күш көлігінің басты жемі болған жоңышқаның жүз бауы 2.5-3.5 сомнан 25-30 сомға көтеріліп кеткен еді. Астық пен жем-шөп бағасының осыншама тез және еселеп көтерілуін министр мақта егісінің біржақты және табиғи емес қарқынмен арттырылуының нәтижесі деп пайымдады. Осы саясаттың салдары көп өтпей-ақ көріне бастады (18-19-жылдардың аштығы). «Бұл жағдай тағы бір жылда кедей және ауқатты орта шаруалардың өмірін қауіп астына қоюы мүмкін еді. Сондықтан көптеген диқандар өздеріне тиесілі жерлерінің бәріне мақта егуден жасқанады, қорқады. Оған олардың хақысы да бар», − дейді министр.

Министрдің мақта егісін ұлғайту үшін ойластырған шараларының біріншісі және ең маңыздысы − астық тапшылығынан туындайтын аштық үрейін жою, мақта өсірілетін аудандарды астық және жем-шөппен қамтуды қамтамасыз ету болатын. Оның ойынша, астық ауыртпашылығы негізінен Түркістанның мақталы аудандарынан сырт, айталық Қазақстан тыңына, Оңтүстік Сібір далаларына түсуі лазым еді. Ол және астық мақта аудандарына жақын маңдарда өндірілсе, оны тасымалдау есебінен бағасын арзандатып, мақта өсірушілерді қамдағанда ғана проблеманы шешуге болады деп есептеді. Ол үшін Арыс − Пішпек, Пішпек − Алматы, Алматы – Семей − Алтай темір жолын мүмкіндіктің барынша тез бітіру керек болды.

Патша министрі «жол салу жұмысының әйтеуір бір себептермен жыл сайын кешіктірілуі мемлекетке өте зиянды болып отыр» деп қынжылатын еді. Ол кезде Жетісу темір жол мекемесінің артық астық өнімі темір жол комиссиясы тарапынан миллион пұт деп мөлшерленген еді. Осыған орай министр: «Бұл жолдар тезірек аяқталса, мақталы аудандардағы жергілікті астықтың бағасымен бәсекеге түсе алатын 20 миллион пұт арзан астық әкелу мүмкін болар еді», − дейді. Бұл және осы тәрізді басқа да шаралар ұзақ мерзімде атқарылатын істер еді. Кривошейн мақта егісін кеңейтуді тек осыған ғана қаратып қойып отыра алмайтын еді. Ол басқа да қосымша шаралар қарастырумен болды.

Біршама артық бағамен болса да Самара, Тамбов астығын әкеліп, мүмкіндіктің барынша мақта егуге көбірек жер босатып алудың амалын қарастырды. Ол кездегі темір жол тарифы бойынша Ресей астығы Ферғанаға тым қымбат бағамен келетін. Министр темір жолдың тасымал бағасын 1/75 тиыннан 1/100 тиынға түсіруді ұсыныс етті. Темір жол мекемесі аздап зиян шексе де, есесіне Ферғанаға 7 тиын арзан бағамен астық жеткізілер еді. Оның нәтижесінде мақта егісі ұлғайып, осылай ету арқылы мемлекетке көп пайда келтіру мүмкін болар еді.

Түркістандағы мақталы аудандарда XX ғасырдың алғашқы 10 жылында жұмыс ақысы 150-200 процентке жеткен еді. Бір жалдамалы жұмысшы күніне 1.5-2.0, тіпті кейбір күндері 2.5 сом алатын еді. Қол еңбегімен егілетін бір десятин жердегі мақта егіні диқан үшін 150-200 сомға түсер еді. Кривошейн мұны жұмыс қолы жетіспеуінен деп түсіндіретін. «Жаңа суландыратын жерлерде онша қиын проблема жоқ. Өйткені орыс мұғажырлары бұл жерлердегі жұмыс күші болып табылады. Қиындық сарттардың қасындағы бұрыннан суарылып келе жатқан жерлердегі жұмыс жағдайын шешу мәселесінде болып отыр», — дейді министр мырза. Кейбіреулердің Ресейдегі жұмыссыз жүрген еңбек күштерінің Түркістанға келіп маусымдық жұмыстармен шұғылдануы туралы берген ақыл-кеңестерін қабылдамағаны тәрізді, көрші мемлекеттерден, Иран, Ауғанстан және Қашқардан маусымдық жұмысшылардың келуіне де қарсы болды. Оның ойынша «үстем ұлт өкілдері болып табылатын орыс мұжықтарын бодан ұлт «сарттардың» қол астына күндікші етіп қою және мұның өзін үкімет тарапынан жүзеге асыру жергілікті халық пен көрші мемлекет тұрғындары назарында орыстардың беделін түсіреді» дер еді. Ал көрші мемлекеттерден келетін жұмысшылар осында тұрақтап қалса немесе елдеріне қайтып кетсе − Ресей үшін саяси жағынан да, экономикалық жағынан да пайдасыз болып шығар еді-мыс. Министр мақтаға қажетті еңбек күші күн сайын көбейіп келе жатқан жерсіз, жұмыссыз жергілікті шаруалар арқылы шешіледі деп есептеді. Шынында оның саясаты заманында жер мүлкінен айрылған диқандар, мәселен, Ферғанада 25-30 процент мөлшерінде еді. Егер сол саясат сол күйінде жүргізіле бергенде, енді біраз уақыт ішінде диқандардың көбі-ақ жұмыссыз жерсіздер қатарына қосылуында шүбә жоқ еді.

Америка мақтасын егу үшін диқан, бір жағынан, көп күш жұмсауына тура келсе, екінші жағынан, ол егіске көп мөлшерде қаржы жұмсауына тура келетін еді. Кедей диқан, өзінде ақша жоқ болғандықтан, басқа бір қарыз алатын жерді іздеуге мәжбүр болар еді. Нәтижесінде диқан нысаптан безген өсімқорлардың қолына түсіп қалатын еді. Диқан тек Ресейге мақта егіп беру үшін несие алған адамына жылдық пайдасының 40-60 процентін беруге мәжбүр еді. Мұның ақыры диқаншылық жұмыстарында көптеген жаңа проблемалар тудыруы мүмкін екенін көрген соң, министр мемлекет банкілері және басқа да қаржы көздерімен диқандар арасында турадан-тура делдалдық жасайтын «кооперативтер» ұйымдастыру туралы кеңес берді. Мұндай шара кедей диқанға 50-60 сом пайда келтіріп, мақта егісін ұлғайтқаннан басқа, жергілікті халықтар арасынан орысқа жәй бір зиянды ақшалы топтың өсіп шығуына да тосқауыл болар еді. Бұдан да ары барған министр мырза мемлекет тарапынан ұйымдастырылатын астық банк ісінің көмегімен түркістандық диқандардың айырылып қалған егістік жерлерін орыс мұғажырларына беріп отыру туралы айтуды да ұмытпаған еді.

Кривошейн мұндай мақта аудандары үшін сырттан астық әкелумен жергілікті астық өндіруді азайту, несие тетігін пайдаланып темен процентті қарыз беру арқылы мақта шаруашылығын дамыту және түрлі ғылыми шаралар қолдану арқылы өнім өндіру мөлшерін арттыруды ойласа да, мұндай арттыру бірнеше миллион пұттан асады деп иланбас еді. Жергілікті диқандардың шағын жерлерін тұтасымен мақтаға беріп, жыл сайын мақта өсіре беруі де ғылыми тұрғыдан дұрыс болмас еді. Алайда Ресей тоқыма өнеркәсібін шетелдің ықпалынан құтқару Түркістан диқандарының мүддесінен жоғары тұрғандықтан, басқа бір тиімді шара табылғанға дейін кедей диқандардың қыстақтарын құрбандыққа шала отырып, мүмкіндіктің барынша көбірек мақта еккізу жолын берік ұстанды. Ол қандай тәсілмен болса да диқанды макта егуге мәжбүр етуім керек деп есептеді. Сонымен қатар ол, кейбіреулер пайымдап жүргеніндей, бірқатар өнімді шаралар қолдану Ресейдің мақтаға деген қажетін Түркістанда толық қанағаттандыруға болады деген ойдан аулақ еді. Оның ойынша, бұндай құр елестерге алданып қалмай, Ресей өнеркәсібіне қазір жетіспейтін және тоқыма өнеркәсібінің дамуына ілесіп артып отыратын мақта қажетін қамтамасыз ету, қысқасы Ресейдің мақтаға деген мұқтажын негізінен өтеу үшін жаңа суармалы жерлер жүйесін үздіксіз жасау керек деген қорытындыға келді. «Ол жаңа суармалы жер жүйелерін жасамай тұрып мақта мәселесін түбегейлі шеше алмаймыз» дейтін.

Жаңаша тәсілмен суарылатын, техника көмегімен өңделетін учаскелерді министр мырза және оның үкіметі, әрине, орыс мұғажырларының үлесіне беретін. Ол мұнымен де шектелмейтін. Жергілікті халықтың қолындағы жерлерді амалын тауып орыс мұғажырларының қолына өткізу үшін неше алуан айла-шаралар қолдануды естен шығармайтын. Ол орыс өнеркәсібін шетел ықпалынан мүмкіндіктің барынша тезірек құтқару ісіне мейлінше беріліп кіріскені және өзінің бүкіл күш-қуатын осы жолға сарп еткені себепті, Түркістанда мақта егісі суармалы жердің ізінен асып кетсе де қынжылмас еді.

Кривошейннің бүгінгі ізбасарлары оның барлық өсиеттерін, соның ішінде мақта саясатын да, оның өзі де ойламаған дәрежеде, теориялық жақтан мүмкін емес екені анық көрініп тұрғанына қарамастан, жүзеге асыру қиялына беріліп жүр. Бүгін орыс үкіметі Түркістан халқының қаны мен жаны беделіне парапар дәнді дақылдарды суармалы жерлерінен ығыстырып шығаруға бел байлап отыр. Осылай ету арқылы ол, бір жағынан, өздері айтып жүргендей, орыс өнеркәсібін шетелдердің ықпалынан құтқаруды көздесе, екінші жағынан, Түркістан халқын орыс бидайына тәуелді етіп, оны күнкөріс тұрғысынан орыс империализмінің шынжырына байлап-матап, орыстың мәңгілік құлына айналдырмақ болады. Алайда өмірлік тәжірибесі мол Түркістан халқы өздерінің ұлттық құқығына катысты бұл мәселеге немқұрайды қарай алмайтынын көрсетіп, сездіріп отыр. Жауларының қастандық саясаты күшейген сайын, олардың ашу-ызасы мен қарсыласу күш-жігерінің тегеуріні де соған сай арта түсуде.

Түркістан халқы басқалардың мүдделері үшін өз өмірін қауіпке байлайтын ешбір іске кіріспегені жөн. Өз азығы өз жерінен табылады. Басқалардың саяси ойынына өмірін тігіп араласудан басын арашалап қалуы тиіс. Мұны кезінде патша үкіметі мен оның министрлері көргені, сезгені тәрізді, бүгінгі қызыл орыс комиссарлары да іс жүзінде көретін болады.

1930 ж., № 2

ТҮРКІСТАНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТЕНДІРУ ҚАНДАЙ МАЗМҰНДАРДЫ ҚАМТИДЫ?

«Жергіліктендіру», басқаша айтқанда үкімет мекемелерін Түркістанның жергілікті халқына жақындату ісі, Кеңес үкіметінің ұлттық саясатында жаңа мазмұндарының бірінен саналады.

Большевиктердің осы «жергіліктендіруге» келгенге дейін жүріп өткен жолдарын жалпылама болса да шолып өтейік.

Большевиктер іс басына келер алдында (17. XI. 1917) бүкіл Ресей мұсылмандарына және түркістандықтарға өз қалауы бойынша өздерін басқару деген сарында үгіт-насихат жүргізді. Алайда «қызыл сөздерге боялған» мұндай үгіт-насихаттың нәтижесі іс жүзінде «орыстың ұлттық рухына негізделген пролетариат диктатурасынан басқа ештеңе де болмай шықты...»¹¹.

Орыс Коммунистік партиясы Орталық Комитеті тарапынан сайланған арнайы комиссия мүшелерінің түсіндірмелеріне қарағанда, «Түркістанда орнаған Кеңес үкіметі орыс отаршылдар үкіметінен басқа ештеңе де емес» еді. Соған қарамастан «қызыл сөздермен боялған» насихат осы «орыс пролетар отаршыл диктатурасын» Түркістанның ұлттық талаптарына сайма-сай келетін құрылым ретінде дәріптейді. Түркістандықтардың оз қалауы бойынша өзін-өзі басқару талабымен есептесуге мәжбүр болған «орыс рухы негізіндегі пролетариат диктатурасы» екі жыл үстемдік жүргізген соң, Ленин және Орыс Коммунистік партиясы Орталық Комитеті Түркістандағы қызыл отаршылдарға: «Түркістанның жергілікті халқының сандық үлесіне сәйкес олардың өкілдерін үкімет істеріне тарту керектігі» туралы кеңес берген болды. Бұл кеңес бойынша «жергіліктілер Коммунистік партияға тән болуы шарт емес еді, кандидаттар мұсылман жүмысшы кәсіподақтары тарапынан қойылса − соның езі жеткілікті» еді.

Ресей Компартиясы Орталық Комитетінің мұндай кеңес беруіне Түркістандағы жергілікті және орыс тұрғындарының сандық үлесін білмеуі себеп болса керек деп долбар жасауға тура келеді. Өйткені Түркістанда орыстардың саны барлық тұрғындардың 5 проценті екені есте ұсталса, онда сандық үлес бойынша өкілдер сайлау деген сөз, Түркістанда бірыңғай ұлттық мекемелер құрудан басқа нәрсе болмай шығар еді²².

Жергілікті жерлердегі орыс большевиктері Кеңес Орталығының талаптарына бой ұсына бермейді. Сол кездегі Кеңес мекемесіндегі бастықтардың бірі Казаков деген біреу: «Интернационалшыл большевиктер үшін Түркістанда ешқандай ұлт мәселесі жоқ» деп турадан-тура айтқан болатын... Билік бір орталыққа шоғырландырылған ол кездері орталықтың бұйрығынан аз да болса тайып кеткені үшін жүздеген, мыңдаған адамдардың көзін жойып отыратын Коммунистік партия мен Кеңес үкіметі әлгіндегі оқиғаларға келгенде үндемей қалады. Олар өздерінің осы үндеулері арқылы Ташкенттегі бұзақылардың отаршыл саясаттарына дем беріп, қолдап-қуаттайтынын білдіреді.

Арада көп өтпей-ақ «Түркістанда сандық үлеске қарап мемлекет істеріне адам тарту» жөніндегі әңгімелер күшінен қалдырылды. Тіпті оны еске алудың өзі кері төңкерісшілдік деп жарияланды. Қалай дегенмен де Түркістан орыс мемлекет! емес еді. Бұл жердегі тұрғындардың 94 проценті жергілікті түрік халқы еді. Бұл халықтың өзін-өзі басқаруы жоққа шығарылды. Орыс пролетар диктатурасының отаршылдық үстемдігіне қарсы шыққаны үшін большевиктер түркістандықтарға ашықтан-ашық аштық блокадасын жасады. «Кеңестік отаршылдық» салдарынан екі миллиондай түркістандықтар құрбан болды. Осы апаттарға қарамастан, Түркістанда түркістандықтардың сандық үлесі бәрібір басым болып қала берді.

Осындай жағдайда түркістандықтарды қайткен күнде өз мекемелерін басқару ісіне қатыстыру мәселесін шешу қажет еді... «Өкімет аппараттарын жергіліктендіру» деген нәрсе, міне, осындай қажеттіліктен мемлекет мекемелеріне түркістандықтарды тартудың бір формасы ретінде туды.

Ресей Компартиясы Орта Азия Бюросының бастығы Зеленский: «Көптеген ағайындар «жергіліктендіру» дегенде басқару істерінің барлығын жергілікті халық өкілдерінің қолына ұстату, яғни оларды үкімет аппараттарына сандық үлестері бойынша қатыстыру деп түсінетін тәрізді. Бұл дұрыс емес. Мұндай тәсіл ұлттық шовинизм көрінісінен басқа ештеңе де емес.

«Жергіліктендіру» дегеніміз − үкімет аппараттарының жергілікті халыққа жақындауы. Мұндай жақындауға жергілікті халықтың тілін үйрену арқылы орыстар да қол жеткізе алады» деп мәлімдеді. Сонымен, Кеңес үкіметінің Түркістанда жүргізген осы бір жаңа формадағы ұлт саясаты тағы да орыс үстемдігінің пайдасына қызмет етті.

Кеңестердің «жергіліктендіруі» жөнінде егжей-тегжейлі айтып отырғым келмейді. Ол туралы баспасөз бетіндегі материалдармен танысу жеткілікті. «Советская степь» газеті 29. XII. 2. санында мынадай хабар басқан: «Семипалатта жергіліктендіру туралы жоспар архивке өткізілді».

«Алматы, Қызылжар (Петропауол), Қызылорда және Ақтөбе аймақтарында жергіліктендіру жоспарлары өте баяу және нашар жүргізілуде» («Советская степь», XII. 10).

Түсінікті болу үшін тағы екі-үш мысал келтірейін.

Алматыдағы почта бөлімшесінің 43 орынында жалғыз қазақ бар. Аймақтық денсаулық сақтау бөлімшесінде бірде-бір қазақ жоқ Үкімет қоймасы, аймақтық прокуратура, статистикалық бөлімше қатарлы әкімшіліктерге қазақтарды жалпы қабылдамайды. Аймаққа қарайтын әкімшіліктерде (оқу-ағарту мен кейбір жекелеген орындарда болмаса) жұмыс орыс тілінде жүргізіледі т. б.

Түрікменстандағы «жергіліктендіру» туралы «Яш Түркістанның» бірінші санында жазған болатынбыз.

Жаңа мақта бағдарламасы жүзеге асырыла бастаған кезде, бұл бағдарламаның, орындалуы үшін үкімет аппараттарын тездетіп жергіліктендіру керек десетін. Оның нәтижесі төмендегідей болды.

Мақта бағдарламасын жүзеге асыруға жетекшілік ету үшін Орталық Ресейден алты мың орыс жүмысшысын Түркістанға әкелу туралы шешім қабылданды.

Тәжікстандағы жергіліктендіру өлке орталығы Душанбе қаласын Сталинбат деп атап, Мәскеуден келген орыс әйел Локария Крылованы Тәжікстан үкіметінің мүшесі етіп сайлаудан басталды.

Өзбекстандағы жергіліктендіру де оңып тұрған жоқ. «Қызыл Өзбекстан» мен «Жаңа Ферғана» сан сайын дерлік «жергіліктендіру қайда қалды?» деген сұраулы сөйлемдерге толы. «Правда Востока» да осы сарынды материалдар басуда (29. X. 21): «Жергіліктендіру жөніндегі қаулы жалпы алғанда жүзеге асырылмады, жүзеге асырылды дегеннің өзінде ойдағыдай болмауы мүмкін», − дейді. Одан әрі газет «ойдағыдай болмайтынына» мысалдар келтіреді. Ташкент темір жолындағы 220 кондуктордың небәрі алтауы ғана өзбек. Өзбектер өз істерін қанша жақсы атқарғанымен де, олардың санын ойлап отырған орыстар жоқ.

Қарасудағы (Қырғыстан) 8-інші нөмірлі макта заводына жергілікті ұлт өкілдерін тек уақытша жұмыстарға ғана алады. Бұхарадағы 1-ші нөмірлі май заводы фабрика-завод мектебіне 4 өзбекті оқуға жіберуі керек еді, біреуін де жібермеген...

Өзбекстан прокуратурасының комиссары Моланбиков «Өзбектерден бірде-бір прокурор жоқ» деп шағынады («Правда Востока», 3. XII. 1929).

Кеңес үкіметі, мүмкін, түркістандықтардан білікті жұмысшылар дайындауды болашақтың үлесіне қалдырып отырған шығар? Бұл сұрауға да жабырқау жауаптар қайыруға тура келеді.

Қожанов «Правда Востоканың» 27.ХП.29 ж. санына жоғары оқу орындарын жергіліктендіру туралы мақала жариялаған. Бұл мақала көңіл аударуға тұрады.

«Бізде Орта Азия республикаларындағы жергілікті ұлттардың көпшілік бұқарасы үшін біртұтас Кеңес Халық ағарту жүйесін түзуге ерекше төңкерістік шаралар қолдану қажеттілігін мойындайтын адамдар аз... Қазірге дейін республикалардың бірде-біреуінде жергілікті халықтардың қажетін қанағаттандырарлықтай деңгейде 2-ші саты оқу орындары жоқ. Өйткені жоғары білім ошақтары дайындалған оқытушылар бере алмайды... Жоғары оқу орындарының дайындалған оқытушылар бере алмауының себебі оларға жергілікті халықтың сұранысы жоқ. Ал сұраныстың болмауы 2-ші саты оқу орындары дайындығы бар жастарды әзірлей алмауынан болып отыр...»

Орта Азия педагогика институты өмірінен Қожанов келтірген тағы бір мысалға тоқталайық: «Ауылшаруашылық факультетінде оқитын 950 студент арасында жергілікті халықтан 50-дей ғана адам бар. Мұның өзі соңғы жылдары Орта Азия пединститутын жергіліктендіру үшін жүргізілген күрестердің нәтижесінде ғана мүмкін болды...» Бұдан қандай қорытынды шығаруға болады? Түркістан езіне қажетті мамандар мен білікті жұмысшыларды қайдан алуы тиіс?

Бұл сұрауға жауапты «Правда Востоканың» 29.ХІІ.29 ж. санынан табамыз. Онда Самарқаннан мынадай хабар бар:

«Жер істері жөніндегі Халық Комиссариаты Ресей мен Украинадағы жоғары оқу орындарындағы 170 студентпен шарт жасасты. Бұл студенттер оқу орнын бітірген соң Өзбекстанға ұзақ уақытқа келетін болады... Шарттасқан студенттердің қаражаты үшін биыл 120 мың сом берілген. Қаражат кісі басына айына 50 сомнан 120 сом аралығыңда тағайындалған...»

Түркістанда Кеңес үкіметінің жергіліктендіру саясаты, міне, осындай. Түркістандықтар бұдан абай болғандары жөн.

Алманияда оқып жүрген ондаған түркістандық студенттерді таратып жіберу үшін Кеңес үкіметі қолынан келген барлық шараларды қолданып көргенін біз жақсы білеміз. Оқу орындарын бітіруге дейін түркістандықтардың қаншасы қалары бізге беймәлім. Көптеген студенттер қаржы жетіспеу салдарынан қайтып кетуге мәжбүр болғанын мен жақсы білемін. Түркістанға тек жергілікті тілді білетін жүмысшылар ғана емес, жергілікті өмірді жақсы білетін, шын дінімен халыққа байланған кісілер керек. Қожановтың сөзіне қарағанда, Орта Азия институты мұндай адамдарды дайындай алмайды.

Еуропада оқып жатқан өзбек студенттерін қаржыландыруға келгенде осыншама сараңдық жасайтын Өзбекстан Кеңес үкіметінің Ресейдегі орыс студенттерін қаржыландыруға келгенде қолы тіпті ашық!.. Кеңестің Өзбекстан үкіметі келешекте оқу бітіретін орыс жастарын Өзбекстанға ұзақ мерзімдік жұмысқа шақырғанда кімнің мүддесін көздеп отыр? Жауап анық: орыстардың, Ресейдің мүддесін көздеп отыр.

2-ші саты оқу орындарын қанағаттанарлық дәрежеде жолға қоя алмаған және үш жылдық ауыр күрестен соң (кіммен күрескені бізге жақсы мәлім) Ташкент институтындағы өзбек студенттердің санын әрең дегенде бірнеше он шамасына ғана жеткізе алған Өзбекстан үкіметі Ресейден 170 студентті қиылып сұрап отыр. Өзбекстан үкіметі осылай етуге мәжбүр. Ойекені мұны үкімет аппаратын жергілікті халыққа жақындату пердесі астында Ресей империализмінің отаршылдық мүдделеріне түркістандық мүддені біржола мықтап байлап тастайтын сағатты жақындату үшін жүргізіліп жатқан кеңестік «жергіліктендіру» саясаты талап етіп отыр.

Түркістан жастары!

Атамекеніміздің ұлттық мүдделері − мемлекеттегі тұрғындар саны мен мемлекет аппаратын реттейтін билік біздің оз қолымызға өтуін талап ететіні естеріңізде болсын!

Атамекендегі және шеттегі Түркістан жастары!

Сіздің шетте жүрген туыстарыңыз қаражат жетіспеуінен басқалардың есігін қағып жүрген кезде, Кеңес үкіметінің талабы бойынша халқымыздың қаржысы орыс студенттерін оқытуға судай ағып кетіп жатқаны туралы ойланыңыздар және осыны ұмытпаңыздар!

1930 ж., №2

ОРЫС ТЕПКІСІНДЕГІ ТҮРКІСТАННЫҢ ҰЛТТЫ Қ ҚОЗҒАЛЫСТАРЫНАН. ЖЕҢІЛМЕС ҰЛТШЫЛДЫҚ

Шығыс халықтарының «азаттығы» үшін жаны ашығансып келген және қазір де жаны ашығансып отырған большевиктер біздің әлсіздігімізді пайдаланып, біраз істерді тындырды. Патшалық Ресейден бөлініп, өз алдына тәуелсіз өмір сүрмек болған Түркістан сынды өлкелерді жылдар бойғы қанды соғыстар арқылы қайтадан Мәскеуге тәуелді етіп, ұлты орыс үстемдігін орнатты. Біздер үшін ең қайғылы осы оқиғаларды большевиктер «орыс емес халықтардың азаттығы», «шығыс қамқоры» − орыс ұлтының «адамгершілік міндетін» өтеуі, пайғамбар Лениннің бодан халықтарға істеген «шапағаты» деп атайды. Мәскеу жарапазаншылары он жылдан бері жарыса жақ жаппай осы туралы айтуда. Мектептерде, клубтарда, кинотеатрларда және қызыл алаңдарда тек осылар хақында бар дауыспен жар салуда. Кеңестің барлық баспасөзі мен кітаптары он жылдан бері осы «қызыл ақиқатты» халыққа түсіндіріп әлекке түсуде. Осыншама әуреге түссе де мақсаттарына жете алмаған қызыл империалистер орыстың мұндай «адамгершілік міндет өтеуін» қабылдамаған және ұлы көсем Ленин атқарған қызметтердің «шапағатын» түсіне алмаған, өз «азаттығын» көре білмеген біз, түркістандықтардың, татар бауырларымыздың, сондай-ақ украин мен грузин қатарлы тағдырластарымыздың мисыз бастарын коммунистің «балғасымен» жаншып, «орағымен» орып тастап отыр.

Халқымыз қызыл орыстардың тепкісіне қарсы күрес бастағаннан бергі он жыл ішінде көптеген құрбандар берді. Бұл құлдықтан құтылу үшін әлі де талай құрбандар беруден тайынбайтыны, міне, қазіргі айтыстар кезінде бүкіл дүние жүзіне мәлім болуда. Соңғы он үш жылдағы оқиғалар халқымыздың, көзін ашты. Бүгін халқымыз Қызыл орысты да жақсы біліп алды. Орыстар Түркістанды Мәскеуге тек экономикалық жағынан ғана байлауымен қоймай, мәдени рухани өмірінің көрінісі болған бүкіл тарихи шығармаларын да өз қалауынша бұрмалап, Мәскеудің еркіне тәуелді етуде. Олар тіпті сүйікті атамекеніміздің «Түркістан» екенін де теріске шығарып, «Орысстан» ету үшін адамгершілік өлшемдеріне симайтын ең бір шектен шыққан шараларға дейін барып отыр. Және өздерінің осы пасық қылықтарын «Ленинизм» тұрғысынан негіздеуге тырысады.

Дүние жүзінде Түркістаннан басқа да көптеген отар елдер бар. Ол жерлерде де үстем ұлттың озбырлығынан жәбір шегіп жатқандар аз емес. Алайда дәл орыстың отаршылдық саясатындай сұмдықтарды тарих әлі көрген жоқ. Басқаларын айтпай-ақ, біз бұл мақаламызда тек большевиктердің ең көп дәріптеген ұлттық ағарту және әйелдер азаттығы деген мәселелер төңірегінде олардың атамекенімізде соңғы жылдарда істеген сорақылықтарының жүзден бірін ғана көрсетіп етейік. Большевиктерді мұндай сорақылықтарға апарған фактілер бар. Мәселеге барудан бұрын сол факторларға тоқталып өтуге тура келеді.

Халқымыз бен атамекеніміздің, өркениетінде көрнекті рөл атқарған Түркістанның алға басар жәдитшілері өз ретінде әйелдер мәселесін де ұмыт қалдырмаған еді. Олар өз басылымы − Түркістандағы бұқаралық ақпарат құралдарында әйелдер мәселесінен туындайтын міндеттерін де көре білді. Жәдитшілер заманға бағып, діни және рухани негіздерге сүйеніп жазған мақала, өлеңдерінде халық ағарту мен әйелдер теңдігі мәселелерін ылғи да көтеріп отырды. Үлгілі қыздар мектебін ашу, оз ішімізден мұғалімдерді және басқа да қызметшілерді дайындау туралы салиқалы пікір айтты.

Үйлену тойы, мораль мәселелері төңірегіндегі айтыс-тартыстар жәдитшілер мен қара ғылым баспалары беттерінде ғана көрініп қалмастан, халқымыздың отбасы әңгімелеріне де арқау болған еді. Жәдитшілердің пионерлері болған жас шәкірттер отбасындағы айтыстардың жаңа қозғаушы күші болды. Жәдитшілер идеясы қысқа ғана уақыт ішінде халқымыздың, қолдап-қуаттауына ие болды. Қара ғылым бұқара арасындағы беделінен айрыла бастаған еді.

1917 жылға дейін-ақ халқымыздың күні өткен ғұрыптарына тірек болып келген, атамекеніміздің өз қалауынша жүргізгісі келетін реформаларынан шошынғандар ең алдымен орыс әкімдері болды десек жаңылысқан болмаймыз. Жәдитшілердің әйелдер мәселесінде ұстанған принциптері ең алдымен қыздар мектебін көбейту, ол үшін өз арамыздан мұғалімдер дайындау болғанын көреміз. Атамекенімізде жаңа бағыттағы бастауыш мектептердің көбеюімен бірге паранжы мәселесі өз-өзінен шешіліп кете барар еді. Атамекеніміздің әлеуметтік және рухани сұраныстарын терең білген жәдитшілеріміз ол кезде паранжы мәселесін негізінен шешу үшін аз да болса әзірлік көру қажеттігін сезінген еді. Өйткені ол кездің жағдайында халқымыз ішінде әлі де ықпалы күшті болып отырған ескішілдердің интригалары орыстардың жанына майдай жағатынын ескерсек, жәдитшілердің бұл әрекеті шынында мақтауға тұрарлық.

Біз «жаңбырдан шығып, қарға ұрынғанымызда», басқаша айтқанда, Түркістанда ақтардың орнын қызыл орыстар келіп басқанда, жәдитшілер әйелдер мәселесінің дайындық дәуірін ішінара аяқтап, алдағы үлкен мақсаттарын жүзеге асыруға енді-енді кірісе бастаған еді. Атамекеніміздің көне қалаларында халқымыз тек оз күштеріне сүйеніп бірнеше қыздар мектептерін ашуға және татар бауырларымыздың бастамасымен құрылған білім ошақтарында көптеген қыздарымыз оқуға мүмкіндік алған еді.

Большевиктер үстемдігінің алғашқы дәуірінде жәдитшілер ағарту саласынан қуылған жоқ. Жәдитшілердің бұл орайды тиімді пайдаланып, әр салада, соның ішінде әйелдер ағартуында, жауларымыздың көзін шарасынан шығаратындай нәтижелерге қол жеткізді.

1924-1925 жылдары Орта Азия Бюросы орыстарды Түркістаннан сыпырып тастамақ болған басмашылар қозғалысынан туған үрейден уақытша болса да арыла бастағандай еді. Осы орайды пайдаланған большевиктер жәдитшілер қозғалысына бір мықтап соққы беріп алуды жедел қолға алды. Қызыл әскерлер басмашылыққа қандай шабуылдаған болса, большевик саясатшылары мен чекистері дәл сондай қарқынмен Түркістан ұлтшылдарына қарсы қанды жорық бастады Әрине, мұндай шабуылды Мәскеу жалғыз өзі ғана жасай алмас еді. Оған жергілікті жағдайды білетін қолбала көмекшілер керек еді.

Орыс большевигі Георгий Сафаров өзінің «Отар төңкерісі. Түркістан тәжірибесі» атты кітабында: «Түркістанда Кеңес үкіметінің басына келген қызыл отаршылдарға тілмаштар және олардың бұйрықтарын екі етпей орындайтын мақұлбайлар керек болды», − дейді (108-бетті қараңыз).

Большевиктер қанша іздесе де, өздеріне қолжаулық табу оңайға түскен жоқ. Дегенмен, олар кейбір жергілікті коммунистерге уақытша «жауапты міндеттер» және «лауазымдар» беруді уағда етіп, алысты көре алмайтын аңқау, шикі жастарды жолдан тайдыра алды. Осындай тілмаштар Иванов пен Зеленскийлердің сөздерін жүрген жерлерінің бәрінде «дұғадай» қайталап уағыздайды. Онысынан да ештеңе шығара алмаған соң, олар 1927 жылы Самарқандта зиялылар құрылтайын шақырады. Осы құрылтайда сықаяқ тілмаш Камал Акрамов атамекеніміздегі мұғалімдердің жартысынан астамын «залалдыларға» жатқызып, оларға қарсы өткір шаралар қолдануды талап еткен еді. Осыдан соң көп өтпей жұмысқа жарайтын мұғалімдеріміздің көбі мектептерден қуылды, тіпті кейбірі қамауға алынды. Ол − ол ма, жүздеген жас оқушыларымызды ұлтшыл мұғалімдер тарапынан «уланғандар» деп мектептен шығарып тастады... Соған қарамастан, мұндай ұлтшылдық әлі күнге өмір сүріп отырған жоқ, күн сайын күшейе түсуде еді. Камал Ахрамовтар мұны да білетін еді. Алайда оқытушылардың бәрін бір апта ішінде ЧК-ның қолына тапсырып беру мүмкін емес.

Кеңес мектептерінде қалған тағы бір бөлім мұғалімдері де күні бұрын сызып қойылған жолдан тайды. Камал Акрам сынды ем қонбас коммунистер Кеңес мектептерінде тек «мақұлбайлар» тәрбиелеп шығарамыз деп ойлаған еді. Бірақ нәтиже олардың күткеніндей болмай шықты. Кеңес мектептері тәрбиелеген жастар арасынан ұлттық жолды мұрат тұтқандар және бұл жолдан өлмей кетпейтіндердің төбесі көрініп қалды. Ақиқатқа көз жеткізе бастаған осы жас күштер қаншама ауыр боларына қарамастан, мектептерді ұлттық жолға салмақ болады. Мұғалімдеріміз 1925 жылы аз да болса бір топ әйел оқымыстыларды дайындап шығарған еді. Ауыр заводтардың жемістерін көрген жан пида оқытушыларымыз қайғырып қамықпады. Паранжы мәселесін тілге тиек ететін сағаттың жақындай түскенін әрбір зиялы отандасымыз сезген еді.

Ташкенттің бүкіл мұғалім мен мұғалималары көне қаладағы оқу-ағарту клубына жиналды. Осы тарихи жиынға оқытушыларымыз бен басқа да ағарту қызметкерлеріміз әйелдерін ерте келген болатын. Осы кең залда Түркістан зиялысының әйелі немесе оқымысты апа-қарындастары қатар отырып паранжы мәселесіне қатысты проблемаларды сөз еткен еді. Тарихи мәнге ие бүл жиналыста сөйлеген сөздер барлық тыңдаушылардың, әсіресе ханымдардың зор ықыласына бәленді. Осыдан соң Ташкенттегі зиялылар әртүрлі мәжілістерге, кино-театрларға әйелдерімен бірге бара бастады. Түркістанның басқа қалаларындағы оқытушыларымыз бен зиялыларымыз ташкенттіктерден үлгі алып, олар да солай ететін болды. Орта Азия Бюросында отырған Мәскеудің сенімді өкілдері мұны көріп қатты сескенді. Олардың еркі бойынша бұл қозғалысқа «таптық» түс беріп, кедергі жасалуы керек еді. Иванов пен Зеленский оның да жолын тапты: отаршыл саясатшылар өздерінің марксизм-ленинизм атымен саудалап жатқан бірдеңелеріне түркістандықтардың қандайлық өшпенділікпен қарайтынын өте жақсы білетін еді. Сондықтан паранжы алып тастаудың марксизм-ленинизм тұрғысынан пайдалы екенін айтып, партия мүшелері мен комсомолдарға жарық түсірді де, соның артынша большевиктік тәсілмен паранжыларды күштеп алып тастау және өртеп жою жолына түсті. Ұлтшылдар большевиктер жағынан істеліп жатқан мұндай әрекеттердің қандай мақсаттарды көздейтінін аңғара алмайтындай аңқау емес еді...

Алайда олар үшін белгілі мақсатпен жүргізіліп жатқан еуропашыл әрекеттерге орай, бір шетте бейтарап тұрудан басқа жол жоқ еді. Ивановтар мұндай саясатымен: 1) ұлтшылдарды әйелдер азаттығына кедергі жасаушылар етіп көрсетуге тырысты; 2) Ұлтшылдар тарапынан жүргізілген қызметтер арқасында көп жұмсарған діни қарсылықтарды қайтадан күшейтті; 3) Неше алуан зұлымдық жасап, халқымыздың көзге көрінген бөлігін өлтірді; 4) «Жауапты» тілмаштың міндетін атқарған жергілікті коммунистерге осындай төңкерістік істер жүктеп, оларды да уақытша жұмысбасты етіп қойды...

Халқымыз большевиктердің бұл сынды еуропашыл әрекеттеріне қанды күреспен жауап берді, коммунистік насихатшыларға қарсы тас боратты. Партияның қыстақтарға жіберілген қызыл шешендері Ленин мен Марксқа сүйеніп әйелдер азаттығы туралы айта бастаса-ақ болды, халық оларды ұстап алып бауыздап тастады. Өйткені халық марксизм мен ленинизмнен безіп болған. Оның азаттық әперетініне сенімі әбден кеткен еді.

Орта Азия Бюросында отырып, осы комедиялар мен трагедияларды жасаған Иванов пен Зеленскийлер сахнадағы спектакльдердің әбден қызған сәтін көре отырып, күні бұрын ойластырып қойған әрекеттеріне кірісті. «Ұлтшылдардың ықпалына ұшырадыңыздар» деп Түркістанның көптеген шаруаларын қамап тастады және қолдарынан келгенінше азаптады. Жүздеген кінәсіз шаруаларды ұлтшылдар, діншілдер деп қылышпен кескіледі.

Осылардың бәрін өз көздерімен көрген жергілікті коммунистер, біраз кештеу болса да, Иванов пен Зеленскийлер жүргізіп жатқан «жаңашыл» саясатының шын сиқын аңғарып қалды. Олар партияның құқайынан қаймықпай, әйелдерін қайтадан паранжыға орай бастады. Түркістан әкімі болған Мәскеу өкілдері осыны сылтау етіп көптеген жергілікті кадрларды қызметтен шығарып тастады, партиядан қуды... «Әйелдер азаттығы» мен паранжы мәселесін өз мүдделеріне пайдаланған большевиктердің қулық-сұмдықтары, міне, осындай... Иванов, Зеленскийлер аман болса, олар әйелдер әрекетіне уақытша тойтарыс бере алғанымен, ұлтшылдық идеяның халқымыз арасында тамырын терең жаюына әлі талай себепкер болады.

Халқымыздың мәдени және рухани жақтан қол жеткізген жетістіктерінің бәрі тек ұлтшылдық қозғалысына тән. Жәдитшілдік атымен басталған бұл қозғалыс бұл күнде орыс үстемдігіне қарсы күресте Зеленскийлердің «орысшылдар» дайындау мақсатымен ашқан партия мектептеріне дейін ықпалын кеңейтіп, қуатты ұлтшылдық ағымына айналды. Кезінде жәдитшілдік патшалық Ресейді қатты алаңдатқан еді. Оның жалғасы және қазіргі көрінісі болған Түркістан ұлтшылдығы енді бүгін кеңестік Ресейді шошытып отыр.

«Қорыққан бұрын жұдырықтайды» деген сөз бар. Түркістандағы орыс залымдарының халқымызға қарсы толассыз жүргізіп жатқан қамау, қуғын-сүргінге ұшырату, өлтіру сияқты қылмысты әрекеттері осының айқын дәлелі. Қанқұмар коммунистер халқымызға хайуандықпен зұлымдық істей отырып, ұлтшылдық идеясынан баз кештіре алар ма? Егер кімде-кім бұл елемес идеяны Мәскеудің күнде өзгеріп тұратын түсі сияқты деп білсе, сөзсіз, қателескен болар еді. Ол − халқымыздың жаны мен жүрегі. Ұлтымыз өмір сүрсе, ол да бірге өмір сүреді. Біз, Түркістан жастары, сол үшін де «оптимистпіз» және бостандық күніміздің жақындап келе жатқанына шын жүректен сенеміз.

1930 ж., №2

ШОВИНИЗМ ТУРАЛЫ

Большевиктердің атамекеніміздегі ұлттық қозғалысқа қарсы қолданып отырған ең залалды құралдарының бірі − бізді «ұлттық шовинизммен» айыптауы болып табылады.

Әзінің ұлттық құқығын аз да болса қорғағысы келетін кез келген түркістандықты большевик узурпаторлары «шовинист», «төңкеріс пен пролетариаттың сатқыны» қатарына

[41-4 жатқыза салады. Осындай түркістандықтар партия мүшесі болса, партиядан аласталысымен үкім шығарылады да, кері төңкерісшілдерге қарсы большевиктік тәсілмен оқ атуға жаны құмар әуесқойлардың нысанасына айналады.

Большевиктердің бізге таңып отырған шовинизмі не нәрсе? Енді соған келейік.

«Шовинизм» деп басқа ұлттардың мүдделері есебінен тар ұлтшылдыққа бой ұруды, басқа ұлттардың өмірлік мүдделерін тек өз ұлтының мүддесі үшін құрбан етуді айтады. Шовинизмнің бой көрсетуі үшін шовинизммен айыпталып отырған ұлт өзі өмір сүрген елде үстем орынды иемденуі, мемлекеттік билікті қолында ұстауы шарт.

Олай болса түркістандықтарды шовинизммен айыптау үшін, ең алдымен, оларда осы айтылғандай алғышарттардың бар-жоғына назар аударған жөн болар еді. Түркістандықтарды шовинизм дертіне шалдықтыратын алғышарттар мүлде жоқ екенін бірден кесіп айтуға тура келеді.

Түркістанда билеуші ұлт − орыстар. Сондықтан әкімшілік те солардың қолында. Бұрындары бұл әкімдер жәй ғана орыс, ұлы орыс деп аталатын еді. Қазір олар орыс пролетариаты, орыс төңкерісшіл жұмысшы-шаруалары деп аталады.

Бұрын Түркістан және Түркістан түріктерінің ұлттық мүддесі Ресей мен орыс халқына тәуелді еді. Енді бүгін атамекеніміздің мүддесі кеңестік Ресейдің төңкерістік орталығына тәуелді.

1916 жылы генерал Куропаткин: «Түркістандықтар өздерінің жергілікті және ұлттық мүдделерін Ресей және ұлы орыс халқының мүдделерімен бір қатарға қоя алмайды. Ресей, ең алдымен, орыстар үшін» деген еді. Куропаткиннің осы сөзін Мәскеу большевиктері «қызыл бояумен» бояп, былай дейді: «Сіз өзіңіздің жергілікті және ұлттық мүдделеріңізді төңкеріс орталығының, яғни Ресейдің мүддесімен бір қатарға қоя алмайсыз. Орыс төңкерісшіл пролетариатының мүддесі бәрінен де жоғары...»

Шалуа Элиаваның әділетті түрде атап көрсеткеніндей, Түркістанда жергілікті пролетариат жоқ. Бұл жерде орыс пролетариаты билік құрып отыр («Яш Түркістанның» 1-санын қараңыз). Ендеше, патшалық үстемдік кезіндегі сияқты, Түркістанда қазір де орыс шовинизмі билік жүргізіп отыр.

Бұрын орыс шовинизмі жыртқыш сипаттағы ұлтшылдық болатын. Қазір ол «төңкерісшіл шовинизм» түрінде көрінуде.

Орыстардың үстемдігіне қарсы күресіп, өз халқын, атамекенін орыстармен бірдей деңгейге көтеру үшін ұмтылып отырған түркістандықтарды шовинизммен айыптаудың қисыны бола қояр ма екен? Әрине, болмайды.

Атамекеніміздің ұлттық құқығы жолында жүргізіп жатқан күресіміз тіпті кейде «демократияның шекарасын» аттап кеткен күннің өзінде, ешкім бізді шовинизммен айыптауға қақысы жоқ.

Біз ұзақ жылдар бойы зынданда отыруға үкім етілген күнәсіз адам сияқтымыз. Мұндай халге душар болған тұтқын қайткен күнде де зынданнан құтылудың амалын қарастырады. Терезедегі темір торды кесіп тастауға, зындан күзетшісін ұрып жығуға дайындалады. Осындай батыл қимылдарына бола ондай адамды «там тесер ұры» немесе «баскесер қарақшы» деп таңбалау дұрыс болмас еді.

Энгельс кезінде Ресейді «халықтар түрмесі» деп атаған Ресей қазір де халықтар түрмесі күйінде қалып отыр.

Біз кеңестік зынданның темір торларын аралап жатырмыз. Біз елімізді қамауда ұстап отырған зындан қарауылдарына қарсы күресеміз және күресуге тиіспіз де. Біз бостандыққа ұмтыламыз. Осы ұмтылысымызды кімде-кім шовинизм деп айыптайтын болса, онда олардың мұнысы − «ұлттар зынданы» туралы біздің жұмған аузымызды ашпауымыз тиіс деп және оның солай болуын бізге міндетті етіп, сондай-ақ орыстардың зындан күзетшісі болғанын заңдастырып бергендік болып шығады.

Біз өзіміздің ұлттық еркіміз бен тәуелсіздігімізді талап етеміз. Біз миллиондаған бауырларымыздың қандары төгілген, сүйегі жатқан ұлт азаттығы жолымызда орыс үстемдігі, ұлы орыс шовинизмімен бетпе-бет келіп отырмыз. Біз бұл үстемдікті аударып тастап, оның орнына түркістандықтардың билігін орнатуымыз керек.

Патшалық Ресей бізді тұншықтырды, атамекенімізді қанға бояды. Большевиктік Ресей де бізді тұншықтырып, атамекенімізді, отбасымызды қанға бояуда. Басқалары былай тұрсын, «болашақтағы демократиялық Ресейдің» өкілдері делініп жүрген Керенский және оның пікірлестері де біздің өз атамекенімізде орыстармен тең болғымыз келетіні жөніндегі талаптарымызды құп көрмейді, құқай көрсетеді («Дни» журналының 17-саны қаралсын).

Міне, сол үшін де біз орыс билігінің барлық түріне кектене қараймыз. Оның тізгінін қолдарына ұстап отырғандарға қарсы күресіп жатырмыз және бұдан соң да күресе беретін боламыз.

Мұнда тұрған қандай шовинизм болуы мүмкін? Егер біз өзіміздің ұлттық үкіметімізді орнатып бекемдеген шағымызда орыстарды және басқа шағын ұлттарды Мәскеудің қазір бізді «пролетариат диктатурасы» деген желеумен езіп отырғаны тәрізді езетін болсақ, міне сол уақытта ғана бізді шовинизммен айыптау шындыққа сәйкес келер еді.

Мемлекеттік билікті қолында ұстап отырған ұлт қана шовинизмді жүргізе алады.

Өкінішке орай, біз зынданға тасталған кінәсіз адамның халіндеміз.

Біз бұрын патшалық Ресей, қазір кеңестік Ресей деп аталған зынданның темір торларын аралап жатырмыз. Біз зындан қожайындарына шабуыл жасауымыз, жолымызды олардан тазартуымыз лазым. Бұл − шовинизм емес. Бұл − халқымыздың ұлттық мұраттары жолындағы күрестің табиғи бір көрінісі ғана.

1930 ж., №2

ТҮРКІСТАНДЫҚТАР − БАСТАРЫН ИМЕГЕНДЕР

Біздің Түркістанды аралап келген Линдисей Хобсен атты бір америкалық журналистің мақаласы туралы жуырда «Паримиди» атты Париж газетінде шағын хабар басылды (14 ақпан). Журналист мақаласын «Қызыл дуалдармен қоршалған кеңестер Түркістаны» деп атапты.

Шетел жазғыштарының Түркістан туралы таратқан материалдарын біздің талай рет оқуымызға тура келді. Олардың көбі Мәскеу үкіметінің жұмсауымен атамекенімізге барған шетел коммунистері еді. Халқымыздың тілінен, әдет-ғүрыптарынан бейхабар бұл кеңестік қонақтар Мәскеу большевиктері мен олардың агенттерінің аузынан шыққанды қақшып алып, дүние жүзіне таратып отырды.

Ағылшын, француз, итальян, поляк, тіпті америкалық коммунистер де Кеңес үкіметінің есебінен Түркістанға барды. «Түркістандықтар» еуропалық және америкалық достарының «пролетар достығының» белгісі ретінде тақия кигізіп жабады. Меймандар бұл сыйлықтарды алып, кеңес автомобильдеріне отырып елді аралайды. Орыс большевиктерінің өздеріне түсініксіз тілде сөйлеген сөздерін тыңдайды. Сапардан қайтып оралған соң «Кеңестік басқарудағы түркістандықтардың көз тойдыратын дамуы» туралы әңгімелер соғады...

Бір италиялық коммунист өз халқын фашистерден құтқару үшін Орынбор қаласындағы біздің қазақтардан жәрдем сұраған еді. Англия мен Америка коммунистері де өз жеріндегі империалисттерден құтылу үшін біздің өзбектерден көмек сұрағаны бар. Қазақтар да, өзбектер де, Италия, Англия және Америка пролетарларының шақыруын қабыл алып, дүние жүзі империалисттеріне қарсы және оларды құтқаруға уәде еткен еді... Атамекеніміз хақында Мәскеу таратқан жалған хабарларды жалдамалы ауыздар осылайша күйсер еді. Жалдамалы қаламдар осылайша жазар еді...

Түркістанда Кеңес үкіметі орнағаннан бері большевиктердің жалған хабарларына алданбаған жалғыз шетелдік осы америкалық журналист болып отыр. Оның мақаласының Қызыл дуалмен қоршалған кеңестік Түркістан» аталуы да жаңалық. Мақаланың осылайша аталуының өзінен-ақ автор ондағы өмірді Мәскеудің көзілдірігі арқылы емес, өз көзімен байқағаны білініп тұр.

Линдисей Хобсеннің мақаласынан үзінді келтірейік.

Түркістан Азияның орталығында жатыр. Орыстар оны өткен ғасырдың соңында басып алған. Өлкедегі өзбек, түркімен және басқа да жергілікті халықтар орыс бұғауын ешқашан өз еркімен киген жоқ. Енді, міне, олардың үстінде жәй орыстар ғана емес, олардың ұлттық дәстүрлерін жоймақ болып жатқан орыс большевиктері отыр. Сондықтан олардың орыстарға қарсы ашу-ызасы күн сайын күшейе түсуде...

Мәскеуден шығып, Орта Азияға жеткенде өлкені қоршап тұрған әскери шеңберді көріп қайран қаласың».

Барлық жерде әскерлер. Тіпті Ташкент темір жолы бекті де әскерге толы. Көшеде толған әскер. Жергілікті халық тарапынан болуы ықтимал шабуылдан қорқып әскерлер жалғыз жүрмейді. Екіден, үштен... жүреді».

«Әскерлердің барлығы да Ресейдің аймақтарынан келген орыстар...».

Самарқант, Ташкенттің де барлық жері әскерге лық толған. Мәскеу үстемдігіне наразы Түркістан халқының сәт сайын туылып кетуі мүмкін қарсылықтарына төтеп беру үшін үкімет пен заң осы қарулы күшке сүйенеді».

«Түркістандықтар коммунист бұғауын кигенімен, оған әлі бас имегендер...»

Линдисей Хобсеннің мақаласында осы бірнеше жолдар әлденеше беттік мақалалардан құндырақ. Америка журналисінің бұл мақаласы біздің өз журналымыздың беттерінде және Еуропа баспасөзі беттерінде жазғандарымыздың бәрін растай түсуімен айрықша бағалы.

Жақында Парижде Шоқайұлы Мұстафабек оқыған «Кеңестік басқарудағы Түркістанның жағдайы» деп аталған лекцияда «Атамекенімізде Кеңес үкіметі тек орыс сүңгісінің күшімен ғана өмір сүріп отыр...» делінген еді. Мінеки, көріп отырсыздар, Америка журналисі де осыны қайталайды...

Атамекеніміз қару күшімен басып алынған еді. Қару күшімен Мәскеуге байланып тұр. Халқымыз Мәскеу әскерлерінен тұратын «қызыл қоршау» ішінде өмір сүруде.

Америкалық журналист Линдисей Хобсеннің «Түркістан орыс бұғауына өз еркімен түскен емес», «Түркістандықтар коммунистік бұғау астында мір сүріп жатқанымен, басын имеген» дегені нағыз ақиқат.

Біз Мәскеу бұғауынан құтылу үшін күресіп келдік, күресіп жатырмыз және күресе беретін боламыз.

Біздің ұлттық тәуелсіздік хұқығымыз оған қарсы кез келген қарсылықпен келісе алмайды.

Жалғыз хұқықты білу, әрине, аз. Ол үшін күресе де білу керек. Керек кезінде өз хұқығымызды күрес арқылы қорғап қалуға әрқашан әзір болуымыз тиіс.

Әрбір түркістандықты өз ұлттық хұқығымыз үшін күреске шақыру, әрбір түркістандықты білім және құралмен күресе білетін болуға үндеу − біздің борышымыз.

Атамекенімізді қоршап алған Мәскеудің «қызыл дуалын» құлату − біздің қасиетті міндетіміз.

Мақала соңында автордың «америкалықтар түркістандықтардың Мәскеу бұғауына қарсы қозғалысына қол ұшын беруге әрқашан әзір болғаны жөн» деуі атамекеніміздегі ұлттық күрестің бұрынғыдан бетер күшейе түсуіне дем береді.

Ұлтты құтқару жалыны лаулай түссін!

1930 ж., №3-4