автордың кітабын онлайн тегін оқу  Qimmatga tushgan xato

Komil Sindarov

СЎЗБОШИ

Ҳар бир жанрнинг ўзига хос қонунлари, тартиб, қоидалари, тамойиллари бўлади. Муҳаббат эски нарса, лекин ҳар бир қалб уни янгилайди деганларидек, Конон Дойлдан бошланиб, Европа ва бутун дунёга тез тарқалган детектив жанрнинг ҳам ўзига хос, фақат ўзига хос қонуниятлари бор, албатта. Лекин Европа детективи билан айтайлик, рус ёзувчилари яратган детектив асарлар ўртасида сезиларли тафовут борлигини ҳам кўрамиз. Ф. М. Дос­тоевскийнинг «Жиноят ва жазо» асарида жиноятни таҳлил қилишдан кўра ижтимоий мотив кучлироқ бўлгани учун уни гоҳ саргузашт, гоҳ детектив асар сифатида баҳолашади. Шундай бўлса ҳам бу жанрнинг жанр хусусиятларини белгилайдиган ўзига хослиги бор. Чунончи, Америка ва Европа детективчилари детектив жанрнинг баъзи бир нормаларини белгилаб ҳам чиққанлар: 1) асарда жиноят мотиви биринчи ўринда туриши лозим; 2) асарнинг бошидаёқ жиноят (қотиллик) юз бериши керак; 3) изқувар ўз атрофидагиларга қараганда ақллироқ, теранроқ бўлиши талаб этилади; 4) китобхон билан изқуварнинг жиноят ҳақидаги хабардорлиги бир хилда бўлиши лозим; 5) муҳаббат, оила мотиви биринчи планга чиқмаслиги шарт; 6) изқувар жиноятчи ёки қотилни тасодифан эмас, далилларни таҳлил этиш асосида индуктив услуб билан топиши лозим.

Хуллас, бундай қоидалардан нақд 25–26 тасини белгилаб олганлар. Аммо ҳар бир халқ адабиёти мазкур нормативлардан заруринигина олиб, бу жанрга ўзига хос миллий руҳ берганлигини ҳам кузатишимиз мумкин. Ўлмас Умарбековнинг «Жўра қишлоқ», «Ёз ёмғири», Тоҳир Маликнинг «Шайтанат», Нуриддин Исмоиловнинг «Бургут тоғда улғаяди» ва бошқа севиб ўқилаётган асарлари бунга яққол мисолдир.

Комил Синдаровнинг «Қимматга тушган хато» асари қўлёзмасини ўқиб, ана шуларни кўнглимдан ўтказдим. Асар жанр талаб қилганидек мураккаб тугун, прокуратура бўлим бошлиғи, обрўли, эътиборли, фидойи меҳнати билан поғонама-поғона ўсиб борган Баҳром Сафаровнинг бехосдан йўқолиб қолиши билан бош­ланади. Шундай нуфузли идоранинг масъул ходими қаёққа кетган бўлиши мумкин: ўғирландими, ўлдирилдими ёки ўзи бирор жойга қочиб кетдими?

Шубҳа, гумон, тахмин, ваҳима Баҳромнинг ҳамкасбларидан тортиб, оила аъзолари, қариндош-­уруғларигача ҳаммани саросимага солиб қўяди. Демак, детектив жанр учун муҳим бўлган тугун – жумбоқ пайдо бўлди. Энди детективчи ўзини кўрсатиши керак. Жиноятчи қўлга тушмаслик учун ўзини асраши, эҳтиёт қилиши, бекиниши, «қочиш» санъатини намоён этиши лозим.

Асарни ўқиш давомида китобхон «жиноятчи» деб тахмин қилинган Аҳад Ботировнинг «бекиниш» иқтидори юқорими ёки жиноятчининг изидан тушган тажрибали терговчилар – Фахриддин Каримович ва Санжарбекнинг «фош қилиш» қобилияти, мантиқий хулосалари, иккиланиш, шубҳа, тахминларни енгиб, ҳақиқат сари интилишлари кучлими», деган саволлар гирдобига тушиб қолади. Ўқувчи ҳам асар қаҳрамонлари бошидан кечираётган бир-биридан қизиқарли, ҳаяжонли лаҳзаларга шерик бўлади. Китобхон асарни «қани охири нима бўларкан?» деб шошиб, энтикиб ўқишга тушиб кетади. Ёзувчи детектив жанрнинг қоидаларига қатъий риоя қилиб, жиноятчини дарҳол қўлга тушириб қўя қолмайди. Жиноятчи деб тахмин қилинган шахс покдил, ҳалол одам эканлигини айтиш учун китобхонга имкониятлар яратади. Ана шу имконият кетида асар қаҳрамонларининг руҳий ҳолатлари, аламли кечинмалари, қувончу шодликлари бир-биридан гўзал, бир-бирини тўлдирувчи лавҳалар орқали кўрсатиб берилади. Изқуварнинг, терговчининг, прокуратура ходимининг битта хатоси қандай оғир оқибатларга олиб келиши, инсонлар учун нақадар қимматга тушиши мумкинлиги ҳақидаги мушоҳадалар бу соҳада ишловчиларни ўйланишга, керакли хулосалар чиқаришга мажбур қилади.

Баҳром билан Вазиранинг «ишқ дафтари» баёни асарни янада ўқимишли қилади.

Агата Кристи, Жорж Сименонда ҳам гоҳо-гоҳо жумбоқнинг берк кўчага кириб қолиши, диққат билан кузатаётган китобхоннинг ҳафсаласини совутиб қўйиш ҳолатлари кўплаб учрайди. Ушбу асар муаллифи ҳам бу услубдан моҳирона фойдаланиб, қидирув ишларини муайян субъектив сабаблар билан вақтинча тўхтатиб қўяди. Бу эса китобхонни ўзини асар қаҳрамонлари ўрнига қўйиб, жиноятни очиш юзасидан турли-туман тахминлар қилишга, ўйлашга, теранроқ фикрлашга, воқеалар ривожига янада кўпроқ қизиқишлари ортишига сабаб бўлади. Орадан уч йил муддат ҳам ўтади. Қорлар ёғиб, излар босилгандек бўлади. Лекин тўсатдан асарда янги қаҳрамон – Вазиранинг журналист қиёфасида пайдо бўлиши, уни жонлантириб, китобхонни яна ўзига маҳлиё қила олади. Асар охирлаб бораётганда, чалкаш жумбоқлар кетма-кет вужудга келаётганда Марзия, Озода, Лайлоларнинг пайдо бўлиши асар воқеаларига яна ҳам шиддатли тус беради.

Ўзбек адабиётида детектив асарлар бармоқ билан санарли даражада кам яратилаётган бир пайтда Комил Синдаровнинг ушбу асари бу гўзал жанр ишқибозларига чиройли совға бўлади, деб ўйлайман ва муаллифнинг ижодига муваффақиятлар тилаб қоламан.

Худойберди ТЎХТАБОЕВ,

Ўзбекистон халқ ёзувчиси

МУАЛЛИФДАН

Муҳтарам китобхон!

Қўлингиздаги қисса менинг 20 йилдан зиёд прокуратура-суд идораларида ишлаган давримда кўрган-кечирганларим, эшитганларим, кузатишларим натижасида дунёга келган асардир. Унда тасвирланган веқеаларнинг кўпчилиги ҳаётдан олинган. Албатта, мен уларга имкон қадар бадиий бўёқ беришга, уларни ўзимнинг фантазиям билан бойитишга ҳаракат қилдим. Шу соҳада бевосита ишлаганим, бир пайтлар ўзим ҳам жиноятларни тергов қилишда иштирок этганлигим менга қўл келди.

Асардаги воқеалар ўтган асрнинг 80-йилларида шўролар даврида юз берган ва мустақиллик йилларига уланиб кетган. Унда прокуратура ходимларнинг сермашаққат, масъулиятли ва шарафли хизматлари акс эттирилар экан, уларнинг биргина арзимас хатоси нақадар қимматга тушиши ҳаётий воқеалар асосида очиб берилган.

Асар детектив жанрда бўлиши билан бирга, унда меҳр-муҳаббат, вафо ва садоқат, висол ва ҳижрон, дўстлик, одамийлик, оила муқаддаслиги каби мавзуларни ҳам ёритишга ҳаракат қилинди.

Улар ўқувчини ўйлашга, мушоҳада қилишга, ўзи учун керакли хулосалар чиқаришга ундайди, деган фикрдаман.

Мен бир ҳаваскор ижодкор сифатида шундай йирик асарга қўл уриб тўғри қилдимми-йўқми, бунга баҳо бериш Сиз азиз китобхонларга ҳавола. Ҳар бир ижодкор учун ёзган асари – боласи каби қадрли бўларкан. Қўнғиз ҳам боласини оппоғим деб суйишини инобатга оладиган бўлсак, ҳеч бир ижодкор ўз асарини ёмон демайди. Шу маънода ҳақиқий баҳони зийрак китобхоннинг ўзи беради. Сизларнинг «Қимматга тушган хато»га берган объектив баҳоингиз мен учун қадрлидир.

Қисса каттароқ ҳажмдаги илк насрий асарим бўлганлиги боис камчиликлари бўлса, муҳтарам китобхондан олдиндан узр сўрайман. Фикр-мулоҳазаларингиз битилган мактубларни (нашриёт орқали) кутиб қоламан.

* * *

Кеч уйқуга ётган Баҳром Сафарович тиниқиб ухлай олмади. У ён-бу ёнига ағдарилиб, безовта бўлиб чиқди. Тонг­га яқин кўзи илинган бўлса-да, узундан-узоқ туш кўрди... У қаёққадир пиёда кетаётган эмиш. Узоқ йўл юрибди. Бир маҳал йўл иккига ажралибди. Қайси биридан юришни билмай, боши қотиб турганда ёнида бир кампир пайдо бўлибди. Кампир: «Агар манзилга эсон-омон етиб бормоқни истасанг, ўнг томонга юр, кўргулик истасанг, чап томонга юр», дея маслаҳат берибди-ю кўздан ғойиб бўлибди. Манзилга эсон-омон етиб бориш истагида ўнг томонга энди қадам ташлаган экан, худди боя­ги кампирдек оппоқ ки-йинган иккинчи кампир пайдо бўлибди. У «агар манзилга эсон-омон етмоқни истасанг чапга, кўргулик истасанг ўнгга юр», деб маслаҳат берибди. Кампирлардан қай бирининг гапига киришни билмай бир оз ўйга толибди. Сўнг таваккал қилиб, чап томонга йўл солибди. Йўл юрибди, йўл юрибди, йўл юрса ҳам мўл юрибди. Бир маҳал узоқдан қора қуюн кўтарилиб келиб, уни осмону фалакка учирибди-ю бирдан тинибди. Шунда шитоб билан пастга қулабди.

…Юраги орқага тортиб, аъзою баданига совуқ тер тепчиб, уйғониб кетди. Кўрган туши таъсирида бир муддат жойидан қўзғалолмади. Кампирларнинг қайси бир ҳақ? Иккаласи ҳам ишонарли қилиб гапиришди. Улардан қайси бири фаришта, қай бири шайтон? Лекин ўзи нима сабабдан унчалик мушоҳада қилиб ўтирмасдан бир қарорга келди. Қайси хаёлда чап томонга юрди. Одам ҳам ўзининг тақдирига шунчалар бепарво бўладими? Йўғ-э, бу бир туш-ку! Ишқилиб, яхшиликка бўлсин-да! Ҳа, дарвоқе туш таъбирини хотини яхши билади-ку. Йўқ, йўқ. Хотини ваҳимачи. Товуқ сўйиб, қон чиқармагунча тинчимайди. Шунинг учун Вазирахонга индамай қўйгани маъқул. Сафардан қайтиб келгач, ётиғи билан айтиб берар.

Баҳром ювиниб, ошхонага кирганда Вазира аллақачон болаларини нонушта қилдириб, кийинтириб мактабга жўнатиб, дастурхон тузаб эрини кутиб ўтирарди. Эр-хотин бирга нонушта қилишди. Вазира Баҳромнинг юзидаги безовталикни кўриб, «яхши ухлолмаган бўлса керак!» деган ўйга борди. У ёқ-бу ёқдан гапириб эрининг кўнглини кўтаришга ҳаракат қилди.

Баҳром Сафарович бугун баъзи бир юмушлари битса, Хоразмга хизмат сафарига кетиши мумкинлигини айтиб, болаларни эҳтиёт қилишини тайинлаб, хотини билан хайр­лашган бўлди. Эшикдан чиқиб, бир нарса эсидан чиққандай ортга қайтди. Хотинига нимадир демоқчи бўлиб, оғиз жуфтладию, сўнг яна:

– Болаларга кўз-қулоқ бўлиб туринг! – дея гапини такрорлади.

– Бир-икки кунда келасиз-ку, намунча болалардан хавотир олмасангиз, дадаси, – деди Вазира.

Эр-хотин яна бир бор остонада хайрлашдилар. Эрининг зинадан тушиб кетишда ҳам бир неча бор ортига қайрилиб қараб қўйганлигидан хотини таажжубланди. «Хизмат сафарига боргиси келмаётгандир-да» хаёлидан ўтказди у…

Баҳром Сафаровичнинг прокуратура бўлим бош­лиғи лавозимига тайинланганига бир йилча бўлган бўлсада, ўзининг қатъиятли, билимли, тўғрисўзлиги ва камтаринлиги билан жамоа ўртасида обрў-эътибор қозонишга улгурган эди.

У кабинетига кириб, стол тортмасидан сафар учун зарур ҳужжатларни олмоқчи эди, ички телефон жиринглади. Прокурор ўринбосари Тоҳир Ғофурович қисқагина қилиб, сафар қолдирилганини, бир неча кундан кейин давлатга қарши ўта оғир жиноятларни содир этган бир гуруҳ жиноятчилар устидан Респуб­лика Олий судида кечадиган суд жараёнида давлат айбловчиси – қораловчи бўлиб иштирок этишни тайинлади. Самолётга олинган билет ҳам қайтарилди. Бир ҳисобда яхши бўлди. Шундоқ ҳам умрининг катта қисми хизмат сафарида ўтади. Хотини ҳам, болаларининг ҳам юраклари жизиллаб қолишган. Ўзи ҳам оиласидан узоқда бўлишни хушламайди. Лекин хизматчилик. Шу касбни ўзи севиб танлаган…

У ишга шўнғиб кетиб, сафари бекор қилинганлиги ҳақида хотинини хабардор қилиб қўйишга ҳам вақти бўлмади. Судда кўриладиган йигирма томлик жиноят ишини синчковлик билан ўрганишга тушди.

Соат ўн икки яримда котиб йигит Лазиз телефонда уни бир аёл сўраётганини, ўзининг кимлигини айт­масдан «бошлиғингизнинг яқин дўстиман, менинг қўнғироғимни кутаяпти!» деб туриб олганини хабар қилди. Бошлиқ ўз хонасидаги телефонни кўтаргач, у қабулхонадаги телефон гўшагини жойига қўйди.

Орадан икки сония ўтар ўтмас Баҳром кабинетини қулф­лаб, ташқарига шошилди.

– Лазизжон, мен тезда қайтаман, Сиз тушликка чиқмай туринг! – деди ортидан йўлаккача кузатиб чиққан котибга.

Қуёш чарақлаб турган бўлишига қарамасдан, куз ҳавоси, ташқари анча-мунча салқин эди. Бошлиқ курткаси, бош кийимини киймаганидан котиб: «Шу атрофда учрашиб, дарров қайтса керак», деган ўйга борди.

Орадан ярим соатча вақт ўтган бўлсада, бошлиқ қайтавермаганидан хавотирланган Лазиз ташқарига чиқиб, у ёқ-бу ёққа ҳам қараб келди. Лекин бошлиқни топа олмади. «Балки сал нарироқда, чеккароқда гаплашиб туришгандир, келиб қолар, шу кийимда тушликка чиқиб кетмас», деган хаёлда котиб яна бир оз кутишга аҳд қилди.

Соат миллари 13.30 ни кўрсатганда Лазизнинг бардоши чидамади. Эрталаб тузукроқ нонушта қила олмагани боис, ишхонага қарашли ошхонада тезда тушлик қилиб чиқишга қарор қилди. Мабодо бошлиқ излаб қолса, ошхонадан топиб олиши осон кечади.

Лазиз шоша-пиша овқатланиб, тепага чиқди. Қабулхона эшиги ҳамон берк эди. Куртка ва бош кийим ҳам жойи­да. «Демак, бошлиқ ҳали ҳам келмапти-да. Балки дўстлари машинада келган бўлса, шу атрофда бирор жойга тушликка чиқишгандир».

Чамаси соат ўн бешларда Баҳром Сафаровични кадрлар бошқармаси бошлиғи, сўнг ташкилий-назорат бош­қармаси бошлиғи сўради. Лазиз бошлиғини ҳимоя қилиш мақсадида «ҳозир шу ерда эди, ташқарига чиқибди, келиб қолса, айтаман» деган ҳар хил баҳоналар тўқиб, сўраганларни чалғитиб турди. Бу ҳол бир неча марта такрорланганлигига қарамасдан, котиб бошлиғининг иш жойида йўқлигини билдирмай туришга ҳаракат қилди. Иш кунининг охирларида бошлиқни Тоҳир Ғофурович сўраб қолди. Минг истиҳола билан унга ҳам ёлғон гапиришга жазм қилди. Бир томондан раҳбарининг қаердалигини билмасдан хуноби чиқиб турган йигит, иккинчи томондан унга гап тегиб қолишидан хавотирда эди. «Қаерга кетган бўлиши мумкин. Ахир менга бир оғиз айтиб кетса бўлмасмиди! Ҳаммага ёлғон гапириб, қийналиб ўтирмасдим. Ёки дўстлари билан гурунг қизиб кетдимикин? Унда ақалли бир қўнғироқ қилиб қўйса ҳам бўларди-ку! Балки имкони бўлмагандир. Лекин ҳеч бунақа одати йўқ эди-ку! Ярим соат бирор жойга кетса ҳам, ҳеч бўлмаса телефон орқали вазиятни сўраб турарди-ку! Энди раҳбарият сўраса нима дейман?..» Лазиз шундай хаёллар билан иш кунини тугатди.

«Бари бир ишхонага кирса керак», деган ўйда ўзининг ёзув-чизувини қилган киши бўлди. Лекин бошлиқдан дарак бўлмади. Кутиш бефойдалигини сезиб, Лазиз соат йигирма бирлар атрофида ишдан чиқди. «Ўтиришдан чарчаб чиққан бўлса, ишхонага кирмасдан тўғри уйига кетган бўлса керак», деган фикрга борди…

Ишга барвақт келишга одатланган Лазиз қабулхона эшигини очди-ю бошлиқнинг устки кийимлари жой-жойида осиғлиқ турганлигини кўриб, «Кечаси келмабди-да, келганда курткасини кийиб кетган бўларди», деб ўйлади ва ўзининг кундалик ишлари билан машғул бўлди. Иш вақти бошланса-да, бош­лиқдан дарак бўлмагач, хавотирга туша бошлади. Раҳбарият сўраб қолса нима деб жавоб беришга боши қотиб қолди. «Кеча ўртоқлари билан кўпроқ ўтириб, кеч ухлаган бўлса, эрталаб туролмаган бўлиши мумкин, бир оз кечикса керак», деган хаёлга борди.

Кутганидек соат ўнларда раҳбарият Баҳром Сафаровични яна сўрай бошлади. Лазиз энди нима баҳона тўқишни ҳам билмай қолди. Бошлиғининг ишга муносабати жиддий эканлигини билади. Ҳеч қачон ишга кечикиб келмаган. Жуда зарур бўлган вақтларда раҳбариятни телефонда бўлса ҳам хабардор қилиб қўярди. «Унга нимадир бўлдимикин? Балки шифохонага тушиб қолдимикин? Ёки машинада бахтсиз ҳодисага йўлиқдимикин? Йўғ-э! Унда шифохонадан хабар бўларди-ку».

Лазиз калласига келаётган нохуш хаёллардан ўзи қўрқиб кетди. «Уйига телефон қилса-чи? Мабода уйига бормаган бўлса, Вазира опани қўрқитиб қў­йиши мумкин. У кишини яхши билади. Бирпасда ваҳима қилиб, еру кўкни оёққа қўйиши турган гап. Унда йўқ жойдан ишкал чиқарган бўлиб қолади. Яхшиси, яна бир оз кутгани маъқул. Агар тушликка қадар келмаса, бир иложини қилиб, Вазира опадан секин сўраб кўрса бўлади».

Тушликдан сўнг раҳбариятнинг безовталиги ортди. Ора йўлда Лазиз қийналиб кетди. Бошлиқни сўровчиларга энди нима деб жавоб қайтаришни билмай қолди. Ниҳоят фикрини бир ерга жамлаб, Вазира опанинг ишхонасига қўнғироқ қилди. Одатдаги салом-аликдан сўнг Баҳром Сафаровичнинг бугун ишга ҳаяллаб турганлигини билдирди.

– Э, Лазизжон хабарингиз йўқми, у киши кеча Хоразмга кетган эдилар-ку. Лекин ҳали менга ҳам телефон қилмади, – деди Вазира опа бепарволик билан.

Лазиз шошиб қолди. Ахир Хоразм сафари кеча бекор бўлган эди-ку. Демак, уйига ҳам бормаган…Шу тобда хаёлидан минглаб фикрлар ўта бошлади.

Опанинг телефонда қайта-қайта «Сиз билмасмидингиз?» деган саволига «Хабарим йўқ экан» деб қўя қолди. Ҳозир «Опа, хизмат сафари кеча бекор бўлган эди, Баҳром ака кеча тушликка яқин ишхонадан чиқиб кетган эди», деса нақд балога қолиши мумкин. Ундан кўра яна бир оз кутгани маъқул. Балки келиб қолар, минг қилса ҳам эркак киши, эҳтимол бирортасини топиб олгандир! Нима бўлса ҳам, тинчлик бўлсин-да, ишқилиб…

Иш вақти тугаса-да, бошлиқдан дарак бўлмади. Уйга кетишини ҳам, кутиб ўтиришини ҳам билмай қолган Лазиз нохуш хаёллар гирдобига ботди: «Нимадир қилиш керак. Қўл қовуштириб ўтиравермайди-ку, ахир! Нима қилсам экан? Ёки бор гапни раҳбариятга айтгани маъқулми? Унда бошлиққа гап тегиб қолмайдими? Ё эрталабга қадар кутиш керакми? Ҳасан Алиевич билан маслаҳатлашсам қандай бўлади? Ҳар ҳолда у Баҳром аканинг ўринбосари, бирор жўяли маслаҳат берар».

Лазизжон калласига келган фикрдан кўнгли тўлиб, ўринбосарнинг олдига кирди.

– Келинг Лазизжон, ҳали шу ердамисиз, қайтмадингизми? – Ҳасан Алиевич қоғоздан бошини кўтармасдан «ўтиринг» ишорасини қилди.

– Энди қайтмоқчи эдим, Сизнинг олдингизга… – Лазиз гапни нимадан бошлашни билмай чайналди. Негаки, кечадан бери ҳар сафар бошлиқни сўраганларида у кишига ҳам ёлғон гапирган эди-да.

Хайрият ўртадаги тангликни ўринбосарнинг ўзи бузди:

– Нима гап Лазизжон, бошлиқ қайтмадими?

– Қаердан?

– Ўзингиз боя топшириқ билан кетган, келиб қолар деган эдингиз-ку!

– Ҳа, йўқ, қайтмади. Лекин ростини айтсам, мен ҳам у кишининг қаердалигини билмайман…

– Қанақасига билмайсиз, бу нима деганингиз? – Ҳасан Алиевич ўрнидан туриб, котибга савол назари билан қаради.

– Мен у кишига гап тегмасин дегандим-да…

– Укажон, нималар деяпсиз, кимга гап тегади, нима учун гап тегади, ўзингизни босиб олиб, тушунтириброқ гапиринг! – деди ўринбосар қарама-қарши стулга ўтира туриб.

Лазиз бор гапни оқизмай-томизмай гапириб берди. Воқеани эшитиб, Ҳасан Алиевич ҳам ўйга толди.

– Балки уйдагиларга Хоразмга бораман деб айтиб, бирортасиникида тунаб қолдимикан?

– Унда ҳеч бўлмаса менга айтган бўлардилар. Ахир бугун иккинчи кун. Кеча қаергадир борган бўлса ҳам, бугун ишга келишлари лозим эди-ку! Ўзингиз яхши биласиз, у киши ярим соат бирор жойга чиқсалар ҳам айтиб кетардилар.

– Гапингиз тўғри, демак, бугун иккинчи кун. Раҳбариятни хабардор қилиш керак, – Ҳасан Алиевич ўрнидан қўзғалди. – Сиз шу ерда ўтириб туринг, мен Тоҳир Ғофуровичга учрашиб чиқаман.

– Ҳасан ака, бошлиққа гап тегиб қолмасмикин ишқилиб, – деди Лазизжон хавотирини босолмай.

– Тегса, тегмаса, қараб ўтира олмаймиз, – ўринбосар уст-бошини тўғрилаб, Тоҳир Ғофуровичнинг қабулхонаси томонга юрди.

Прокурор ўринбосари Баҳром Сафаровичнинг кеча уйига ҳам бормаганлигини эшитиб, ўйланиб қолди. Унинг бир нуқтага қадалган нигоҳидан дилидаги хавотирликни англаш қийин эмас эди.

– Мен прокурорни хабардор қилишим керак. Сизлар қариндош-уруғларга, таниш-билишларига телефон қилиб, суриштиринглар. Ҳа дарвоқе, турмуш ўртоғини ҳам чақиртиринглар. Бир соатдан сўнг яна йиғиламиз, – дея прокурор ўринбосари ўрнидан қўзғалди.

Вазира опани таклиф этиш Лазизга топширилди. Кеч бўлганда аёл кишини нима баҳонада эрининг иш жойига чақиртиришга боши қотган котиб, минг бир хаёлда таниш рақамларни тера бошлади. Телефонни Вазира опанинг ўзи кўтарди.

– Ассалому алайкум, опажон, яхшимисиз, узр яна сизни безовта қиляпман, – Лазиз ҳаяжонини сездирмаслик учун ўзини дадил тутишга ҳаракат қиларди.

– Раҳмат, укажон, ўзингиз яхшимисиз, акангиздан хабар бўлдими? Бугун телефонини роса кутдим, аммо ишлари кўпайиб, вақти бўлмадими? Сизларга телефон қилдими?

Лазизжон нима дейишни билмай, «Йўқ, ишлари кўпа­йиб кетди чамаси», деб қўя қолди. Сўнг ҳеч нарсани билмайдиган одамдай:

– Опажон, Сизни Тоҳир Ғофурович сўраётган эди, ҳозир вақтингиз борми? – деди.

– Нима масала экан?

– Билмадим, қандайдир маслаҳатли ишлари бор экан.

– Эрталаб кирсам қандай бўларкан?

– Ҳозир сизни кутиб турибдилар, эртага балки вилоятларга чиқиб кетишлари мумкин, – деди Лазизжон ёлғон гапириб турганлиги учун ўзидан ўзи хижолат бўлиб.

– Ҳозир етиб бораман, – Вазира опанинг юраги бир нарсани сезгандек, овозида олдинги тетиклик йўқ эди.

«Прокурор ўринбосарининг кеч кирганда йўқлаб қолиши бекорга бўлмаса керак. Қанақа маслаҳат бўлиши мумкин? Лазиз ҳам қандайдир ўзини бош­қача тутди. Унинг сўзларида ҳаяжон, хавотир сезилгандай бўлди. Ишқилиб эри тинчмикин? Хизмат сафарига кетганига мана бир ярим кун бўлаётган бўлса-да, бирор марта ҳам телефон қилмади. Олдинлари бунақа одати йўқ эди-ку. Қаерга борса, дарров яхши етиб келганлигини билдириб, сим қоқиб қўярди. Эй Худо, бало-қазолардан ўзинг сақла!»

Вазирахон шу хаёлларда қандай қилиб эрининг ишхонасига етиб келганини ҳам сезмай қолди. Уни пастда Лазиз кутиб турган экан. Иккаласи тўртинчи қаватга, прокурор ўринбосарининг қабулхонасига кўтарилдилар. Котиб йигитга олдиндан айтиб қў­йилган шекилли, Вазира опани кимлигини суриштириб ўтирмасдан ичкарига таклиф қилди.

Тоҳир Ғофурович меҳмонни ўрнидан туриб кутиб олди. Ўтиришга изн бериб, стол устидаги чойнакдан пиёлага чой қуйиб узатди. Ўзи, фарзандлари, ота-­онасининг ишлари, соғлиқларини сўраган бўлди.

Вазирахон бу инсонни олдин прокуратуранинг у ёки бу тадбирлари, тўй-ҳашамларда кўрган, салом-алик қилган бўлса-да, яқиндан таниш эмас эди. Шу сабабдан ҳам унинг саволларига «ҳа», «йўқ», «Оллоҳга шукр» дея қисқа жавоб бериб турди. Суҳбатдошининг гапни бунчалик узоқдан бошлаши, бу ҳам етмагандай, ортиқча тавозе кўрсатиши унинг кўнглидаги шубҳа-гумонларни баттар жунбишга келтирди. «Бунча чўзмаса-я, тезроқ мақсадга кўча қолмайдими! Нима бўлганда ҳам болаларимнинг адажониси тинч бўлсалар бўлгани!» Вазирахоннинг хаёллари минг бир кўчага кириб чиқарди.

– Сизни чақиртиришдан мақсад… – Тоҳир Ғофурович гапни нимадан бошлашни билмай чайналди, – Баҳром Сафарович негадир…

– Эримга нима бўлди, тўғрисини айтинг, илтимос, – Вазирахоннинг ранги докадек оқариб, ўрнидан сапчиб туриб кетди. – Нима бўлди айтинг, илтимос айтинг…

– Вазирахон, илтимос ўзингизни босинг, ҳеч нима бўлгани йўқ, фақат биз у кишини икки кундан бери тополмай турибмиз.

– Қандай тополмайсиз, хўжайин кеча Хоразмга хизмат сафарига кетган эдилар-ку?!

– Гап шунда-да. Хоразм сафари бекор қилинган эди. Баҳром Сафарович кеча тушликка қадар ишда бўлган. Кейин қаергадир чиққан экан. Шундан бери дараги йўқ. Балки сизга кеча ёки бугун телефон қилгандир. Ёки бирор иши чиқиб қолгандир… ҳайронман.

– Йўқ, менга телефон қилмади. Кеча эрталаб «Хоразмга кетяпман» деб чиқиб кетган эди. Мен сафарга кетган деб, бемалол юрибман… – деди Вазирахон йиғидан ўзини тиёлмай.

– Илтимос, Вазирахон ўзингизни босинг. Ваҳима қилманг. Топилади, қаерга кетарди? Топамиз. Кеча тушликка яқин у кишини кимдир чақирган. Балки синфдошлари, балки курсдошларидир. Ҳар ҳолда яқин одами бўлган. Шулар билан ялло қилиб юргандир. Балки меҳмондорчилик қуюқроқ бўлган бўлса…

– Лекин унақа айтмасдан бирор жойга кетадиган одати йўқ эди! Қаерда бўлса ҳам ҳеч бўлмаганда қўнғироқ қилиб қўярди.

– Ҳа энди, вақти бўлмагандир, телефон йўқ жойга тушиб қолгандир.

Вазирахон бир оз таскин топгандай бўлди. Ҳақиқатдан ҳам телефон қилишга имкони бўлмаган бўлиши мумкин-ку! «Дўстлари билан чиқиб кетган» деяпти-ку! Балки улар билан тоққами ёки дала ҳовлигами боришган бўлса, у ерларда телефон ҳам бўлмайди. Ишқилиб, шундай бўлган бўлсин-да!

– Ҳа дарвоқе, Баҳром Сафаровичнинг ота-онаси қишлоқда туришади шекилли, улар билан боғлансангиз. Балки уларни зиёрат қилишга кетган бўлиши мумкин. Балки қариндошлардан бирортасининг бошига оғир кун тушган бўлса, Сизга айтишга ҳам улгурмасдан чиқиб кетган бўлиши мумкин. Уларнинг телефони борми?

– Б-о-р, бор! – деди Вазирахон бу гапларга ўзини ишонтиришга ҳаракат қилиб.

Тоҳир Ғофурович телефонда Вазирахон айтган рақамларни териб, гўшакни унга узатди.

– Ассалому алайкум дадажон, яхшимисиз, қариндош-уруғлар соғ-омонми? Оллоҳга шукр, набираларингиз яхши, Баҳром акамлар ҳам…яхшилар. Бугун сал кечикаётганига хавотирланиб телефон қилаётган эдим. Қишлоққа бормадиларми?

– Йўқ келмади, телефонда ўтган куни гаплашган эдим. «Бораман» демаганди. Қаергадир командировкага кетаман дегандай бўлганди. Тинчликми, қизим. Нима гап? – Сафар отанинг овози атрофдагиларга ҳам тиниқ эшитилиб турарди.

– Тинчлик, тинчлик, дадажон. Хизмат сафари бекор бўлган эди. Телефон қилмаганига мен қишлоққа кетдимикин, деб хаёл қилган эдим. Узр. Сизларни ҳам безовта қилдим… Келиб қоларлар. Албатта телефон қиламан. Хавотир олманглар. Ҳаммага мендан салом айтинг, ўзингизни эҳтиёт қилинг, дадажон! – Вазирахон телефон гўшагини узатар экан, «Қиш­лоққа ҳам бормапти!» дея ғудранди.

– Вазирахон, сиз уйга бориб хавотирланмай ўтира туринг. Биз у ер-бу ерни суриштирамиз. Сиз ҳам у кишининг дўсту биродорлари, қариндош-уруғларига билганингизча телефон қилиб кўринг. Балки кечаси келиб қолар. Эрталаб гаплашамиз, сизни йигитлар уйингизга олиб бориб қўяди, – прокурор ўринбосари аёлни эшиккача кузатиб қўйди.

Лазиз машинада Вазирахонни уйига кузатиб қўяр экан, йўлда кечаги воқеаларни ипидан игнасигача гапириб берди.

– Ўша аёл олдин ҳам қўнғироқ қилганмиди? Уни овозидан бирор танишига ўхшатдингизми? – деди Вазирахон суҳбатдошига юзланиб.

– Йўқ, биронта танишига ўхшатмадим. Балки телефонда қисқа мулоқот қилганлигимданми, ҳарқалай кимлигини англай олмай қолдим. У ҳам ўзини таништирмади-да! Ўшанда: «Кимсиз?» деб сўрасам бўларкан. Лекин яқинроқ таниши бўлгани аниқ. Йўқса, Баҳром ака нотаниш одамнинг олдига чиқмаган бўларди. Яна билмадим…

– Ишқилиб…

– Вазира опа, сиз хавотир олманг, ҳаммаси жо­йида бўлади, мана кўрасиз!

– Айтганингиз келсин!..

Уйига кириши билан Вазирахоннинг нигоҳи эрининг оёқ кийимини ахтарди. Пойгакда таниш пойафзални тополмагач, ҳафсаласи пир бўлди. «Демак, келмапти!» хаёлидан ўтказди у ва тўғри болалар хонасига йўл олди. Жаҳонгир ва Жавоҳир аллақачон ухлаб қолишган экан.

Вазирахон тортмадан эрининг телефон дафтарчасини топиб, кўз югуртира бошлади. «Кимдан бош­ласам экан, лекин нима деса бўлади. Дабдурустдан «Менинг эримни кўрмадингизми?» деса ноқулай. Ёки бор гапни айтгани маъқулми? Унда эрининг обрўсини тўккан бўлмайдими? Эшитганлар нима дейди?»

Вазирахон кеч бўлиб қолганлиги учун қўнғироқни оиланинг энг яқин дўстларидан бошлади. Тўрт-беш кишига қўнғироқ қилди. Лекин бирортасидан тайинли жавоб ололмади. Кейинги икки кун ичида эрини ҳеч ким кўрмаган, ҳеч ким билан қўнғироқлашмаган. Вақт алламаҳал бўлиб қолган бўлсада, Вазирахон телефон қилишдан чарчамади. Эрининг у танийдиган деярли барча таниш-билиш­лари билан гаплашди. Аммо ҳеч бир қўнғироқ кутилган натижани бермади. Қайтанга хижолат бўлгани қолди. Оиланинг кўпчилик яқинлари шундоқ ҳам уни рашкчи хотин сифатида билишар эди. Бу қўнғироқдан кейин тунда эрини ахтариб, бошқаларнинг тинчини бузаётган аёл ҳақида нима деб ўйлаётган эканлар-а…

Ўтаётган ҳар бир лаҳза Вазирани турмуш ўртоғидан шунча йироқлаштираётгандай эди. Дақиқалар ўтган са­йин унинг қалбидаги умид учқунлари сўлиб бораётгандай, дилидаги олам-олам орзу-ҳаваслари йўққа чиқаётгандай эди. Туни бўйи мижжа қоқмаган аёл турли хил нохуш хаёллар оғушида тонгни қаршилади. Саҳарда бехосдан телефон жиринглади. Вазирахон ичида «хайрият-эй!» дея телефон гўшагини кўтарди. Қайнотаси Сафар ака экан. Кечаги телефондан у ҳам ухламаган кўринади. У ўғлининг ҳали ҳам уйга қайтмаганлигини эшитиб, ҳозироқ Тошкент­га йўлга чиқишини айтиб, келини билан совуққина хайрлашди…

Иш вақти бошланишини кутиб ўтирмасдан, Вазира эрининг ишхонасига отланди. «Балки уларда бирор янгилик бордир!». Бахтига Лазиз ҳам ишга барвақт келган экан, юз-кўзидан у ҳам туни билан ухламай чиққанлигини англаш қийин эмасди. Ҳар иккиси бир-бирига нажот кўзи билан тикилди:

– Опа, янгилик борми? – Лазиз биринчи бўлиб сўз очди.

– Йўқ, барча дўстларига, яқин танишларига телефон қилиб кўрдим, ҳеч ким кейинги икки кунда акангизни кўрмаган, – Вазира йиғидан зўрға ўзини тийиб турарди.

– Опажон, келинг ўтириб туринг, ҳозир Тоҳир Ғофуровичнинг олдига кирамиз, ҳаммаси яхши бўлади! – Лазиз қандай қилиб бу аёлни овутишни билмасди.

Бир оз фурсат ўтиб, прокурор ўринбосари Вазирани яна қабулига чақирди.

– Салом Вазирахон, яхши дам олдингизми? – Тоҳир Ғофурович жой кўрсатиб, аёлни ёнига чорлади. – Бирор янгилик борми?

– Кечаси билан таниш-билишларга телефон қилдим, кейинги икки кун ичида у кишини ҳеч ким кўрмаган. Тонг­да қайнотам ҳам йўлга чиқибди, пешинга яқин келиб қолади. Тоҳир Ғофурович, сизда нима янгилик бор? Энди нима қиламиз?

– Кеча воқеадан прокурорни хабардор қилдим. У киши ҳаммани оёққа турғазди. Ҳар эҳтимолга қарши барча шифохоналар, бахтсиз ҳодиса юз бериши мумкин бўлган жойларга одам юбордик. Ҳамкасблари, танишларини сўраб-суриштираяпмиз, натижа бўлиб қолар…

– М-е-н н-и-м-а қ-и-л-а-й? – Вазира яна кўзига ёш олди.

– Сиз шу атрофда бўлиб туринг. Мен ҳозир йигитларга тайинлайман, биргаликда Баҳром Сафаровичнинг кабинетини кўздан кечирасизлар, кийимлари, ён дафтарчаси, қайдларидан бирор-бир маълумот топилиб қолар!

Тоҳир Ғофурович тугмачани босиб, котибни чақирди ва опани учинчи қаватдаги бошқарма бошлиғи ўринбосарининг кабинетига кузатиб қў­йишни айтди.

Уларни Баҳром Сафаровичнинг ўринбосари Ҳасан Алиевич пастда кутиб олди.

– Вазира опа, яхшимисиз, укамлар яхшими?

– Раҳмат Ҳасанжон, кўрмайсизми бу ташвишлар ҳам бошимизда бор экан, – деди Вазирахон кўз ёшини рўмолчаси билан арта туриб.

– Опажон, тушкунликка тушманг, Худо хоҳласа ҳаммаси яхши бўлади!

Ҳасан Алиевич опани эрининг кабинетига бошлади. Қабулхонадаги кийим илгичда бош кийим ва куртка ҳамон осиғлик турар эди. Вазира курткани қўлига олиб, унинг чўнтакларини ковлаб кўрди. Куртканинг ички чўнтагидан уч-тўрт сўм пул, ён чўнтакларидан телефон рақамлари ёзилган бир-икки қоғоз парчалари топилди. Кабинетга кирдилар. Хона шинам ва тартибли. Ҳамма нарса жой-жо­йида. Тўрда каттагина сейф. Стол устида тахлам-тахлам қоғозлар. Телефон ёнида ён дафтарча очиқ ҳолда турибди. Иш столи устидаги қоғозларни бирма-бир кўздан кечирдилар. Қоғозларга кимларнингдир телефон рақамлари, исми-шарифлари, яна бошқа қайдлар битилган. Ҳамма нарса одатдагидек. Кабинетдан бирорта ғайриоддий нарса топилмади.

Ҳасан Алиевич Лазизга ҳозирча кабинетга ҳеч кимни қўймасликни, ҳеч нарсага тегмасликни та­йинлади ва опани қабулхонада қолдириб, ўзи шошганича Тоҳир Ғофуровичнинг олдига чиқиб кетди.

Вазирани тушкунлик бутунлай ўз домига олган эди. Бўлаётган воқеалар қанийди туши бўлса! Бу даҳшатли туш тезроқ тугаса-ю, ўнгига қайта қолса! У эри билан бирга кечган онларни хаёлидан ўтказди. Қандай бахтиёр дамлар эди-я!...

* * *

Уларнинг танишишлари ҳам қизиқ бўлган эди. Ўшанда у Самарқанд давлат университетининг биринчи курсида ўқир эди. Дарслар оғир, дарсликлар етишмас эди. Шу сабабдан деярли ҳар куни университет кутубхонасига кириб, мутолаа қилишга тўғри келарди. Кечагидай эсида, баҳор кунларининг бирида у кутубхонада узоқ қолиб кетди. Китобга астойдил берилиб кетганидан кеч тушганини ҳам сезмай қолди. Бахтга қарши бугун дугонаси Машҳурахон кутубхонага келолмаган эди. Бир ўзи кўчага чиқди. Университет ётоқхонаси унча узоқ бўлмаса-да, лекин хиё­бон орқали бир-икки чақирим пиёда юришга тўғри келади. Одатда, кундуз кунлари хиёбон одам билан гавжум бўлса-да, кечки маҳалда анча овлоқ бўлади. Ҳар ер-ҳар ерга қўйилган чироқлар йўлакни хирагина ёритиб туради. Вазира кеч қолганидан пушаймон бўлиб, тез-тез юра бошлади. Бир оз юргач, йўлак четидаги скамейкада ўтирган икки йигитга кўзи тушди. Уларнинг эътиборини жалб қилмаслик учун йўлнинг нариги томонига ўтиб олди.

– Яхши қиз, соат неча бўлди? – гап отди улардан бири. Вазира ўзини эшитмаганга солиб, йўлида давом этди.

– Нима бало, қулоқлари том битганми дейман! – иккинчи йигит гап қотди ва ўрнидан лип этиб туриб, қизнинг йўлини тўсди.

– Йўлдан қоч, соатим йўқ! – негадир Вазиранинг овози титраб кетди.

– Йўл бўлсин офатижон, қаерга бунча шошмасалар, ўзимиз сизни машинада олиб бориб қўямиз, – деди баланд бўйли, мўйловли йигит қизга яқинлашиб.

– Раҳмат, мен анави ётоқхонада тураман, – деди қиз олдинга ишора қилиб.

– Э, э талабамилар? Овга чиқибдилар-да. Мана тузоғингизга илиндик. Буни қаранг, соч эмас, бу – шаршара, шаршара! – деди йигитлардан пастроқ бўйлиси қизнинг узун сочларига қўл теккизиб.

– Қўлингни торт, аҳмоқ! – Вазира йигитнинг қўлини уриб юборди. Бу йигитларнинг нияти яхши эмаслигини сезган қиз бирор кимса ёрдамга келармикин, деган хаёлда атрофга аланглади. Бахтга қарши йўлакда ҳеч ким кўринмади.

– Илтимос йигитлар, қўйиб юборинглар, мен боришим керак, – қиз ялинишга тушди.

– Қаёққа шошасан, студент экансан, кайфу сафо қилмайсанми? Хоҳлаганингча соққангни берамиз, – дея мўйловли йигит қизнинг қўлидан тутиб, ўзига торта бошлади. Вазира димоғига урилган ароқ ҳидидан кўнгли айниб, бор овозда қичқирди:

– Қўлимни қўйиб юбор, ифлос! Айй… А-я-ж-о-н!!! – қиз бор кучи билан йигитни кўкрагидан итариб, юзига тарсаки туширди.

– Вой қанжиқ-эй! Ҳали менга қўл кўтардингми? Энди онангни кўзингга кўрсатаман! – мўйлов ўшқириб қизга ташланди.

Қиз жон-жаҳди билан қаршилик кўрсатар экан, атрофга аланглаб, баланд овозда қичқиришда давом этарди.

– Дод солганинг билан ҳеч ким эшитмайди, яхшиликча гапга кўнмасанг, ҳозир оч биқинингдан дарча очиб қўяман! – пакана йигит чўнтагидан нимадир чиқариб, қизнинг бўғзига қадади.

Вазира ой нурида ялтираб кетган бу нарса пичоқ эканлигини фаҳмлаб, вазиятнинг анча қалтис эканлигини энди ҳис қилди. Оёқ-қўли музлаб, донг қотди. Шу тобда унинг хаёлидан минглаб фикрлар ўтарди. «Нима қилсам экан, наҳотки шу безорилар қўлига ўзини, ор-номусини, ҳаётини топшириб қўйса! Орзу-умидлари нима бўлади! Ота-онаси, қариндошлари, дугоналари, курсдошлари кўзига қандай қарайди. Йўқ, йўқ, ўлса ҳам бу ҳайвонларнинг гапига кирмайди, бир бошга бир ўлим!»

Шуларни хаёлидан ўтказган қиз юрагида қандайдир бир жасорат туйди ва бор кучини йиғиб, мўйловни ўзидан итариб юборди. Йигит чайқалиб, бир-икки қадам ортга чекинди. Шу дам иккинчи йигит қизнинг қўлларини орқага қайириб, тортқилай бошлади. Қиз қанча талпинмасин, йигитнинг бақувват қўллари уни тобора маҳкамроқ қисувга оларди. Қиз жон ҳолатда бақиришга ҳаракат қилди, аммо оғзи қуриб қолганидан овози чиқмади. Йигитлар икковлашиб, қизни йўл четида турган «Жигули» томонга судрай бошлашди. Шу пайт узоқдан бир шарпа кўрингандай бўлди.

– Ё-р-д-а-м беринглар, ё-р-д-а-м, ёр… – қиз ўша томонга қараб чинқира бошлади.

Йигитлардан бири қизнинг оғзини қўли билан ёпди. Қизнинг овозини эшитди шекилли, ҳалиги шарпа югурганича улар томонга яқинлашди.

– Қизни қўйиб юбор, аблаҳ! – нотаниш киши важоҳат билан йигитларга ташланиб, қизни уларнинг чангалидан суғуриб олди. Қиз ирғиб туриб, қалтираб халоскорининг ортига бекинди. Мўйлов оғзидаги ошни олдириб қўйган итдай қутириб, нотаниш йигитга ташланди.

– Жонингдан умидинг бўлса, бировнинг ишига аралашма, бўлмаса чавақлаб ташлайман!

– Ўзингни бос, оғайничалиш! Дунё бесўроқ эмас, мард бўлсанг яккама-якка чиқамиз! – деди нотаниш йигит паст келмасдан.

– Яхшиликча, кет жўра! Йўлингдан қолма! Биз кераксиз тешикка бурнини тиққанларни аяб ўтирмаймиз! – пакана нотаниш кишининг ёқасидан тутди.

Йигит уни бир силтаб, итариб ташлади. Мўйлов қўлидаги пичоқни ўйнатиб, рақибига ҳамла қила бошлади. Халоскор йигит ғайриоддий чапдастлик билан бир тепиб, боланинг қўлидаги пичоқни учириб юборди. Пичоқ беш-олти қадам нарига бориб тушди. Кўзлари қонга тўлган безорилар икковлашиб йигитга ташландилар.

Олдин ўзи учун қайғураётган Вазира энди бир бегуноҳ инсоннинг уволига қолишдан чўчиб, дод соларди. Шу маҳал йўлакда икки кишининг шарпаси кўринди. Қиз жон ҳолатда уларни ёрдамга чақира бошлади. Икковлон қизнинг овозини эшитиб, улар томонга юра бошлади. Лекин журъатлари етмади шекилли, яна ортларига қайтиб, кўздан ғойиб бўлишди. Шундай бўлсада қиз овозининг борича бақириб, ёрдамга чақиришда давом этарди. Аммо ён-атрофда бирор кимса кўринмасди. Қиз халоскорига ёрдам бериш мақсадида ерга энгашди, аммо қўлига бирор нарса илинмади. Қўл-оёғини баробар ишга солган безорилар бечора йигитнинг қаршилигини сўндиришга ҳаракат қилишарди. Йигит ҳам бўш келмасди… Шу пайт мўйловли йигит майсалар ичига тушиб кетган пичоқни қидира бошлади. Қиз унга қаршилик кўрсатмоқчи бўлди-ю, бироқ оёқлари унга бўйсунмади, қанча талпинмасин, жойидан қўзғалмади. Мўйлов эса аллақачон пичоқни топиб, бир-бирини аччиқ зарбалар билан «сийлаётган» йигитлар томонга чопди. Қиз «эҳтиёт, эҳтиёт б-ў-­л-и-н-г, пи-чоқ, пи-чоқ…» дейишга улгурмай, рақибини қисувга олган йигитнинг биқинига пичоқ санчилди. Бир муддат ҳамма жим қолди. Пакана ўзини ўнглаб олиб, мўйловга «Нима қилиб қўйдинг, аҳмоқ! Ўлдириб қўйдинг-ку!» деб бақирди. Мўйлов бир зум донг қотиб қолди, қўлидаги қонга булғанган пичоқ ерга тушиб кетди. Нотаниш йигит орқасига қайрилиб қаради-ю, мажоли кетиб ерга йиқилди. Шунда безорилардан бири: «қочдик!» деб бақирди. Иккиси машинаси турган томонга қочишди. Вазира бир лаҳза жонсиздай қотиб қолди. Сўнг бор кучини йиғиб, йигитга ёрдамга шошилди. Ҳарчанд ҳаракат қилмасин, йигитнинг гавдасини ўнглаб ололмади. Қўллари, кийим-боши қонга беланган қиз бир амаллаб йигитнинг бошини тиззасига қўйди, қўллари билан унинг биқинидан қон сизиб чиқаётган жойни беркитди. Жони омонат турганига қарамасдан, йигит қизга илк бор тикилиб, «Сизга заҳмат етказишмадими у аблаҳлар?!» дея шивирлади. Унинг овози тобора пасайиб, кўзларидаги нур сўниб кетаётгандай эди. Қулоғига кимнингдир овози чалингандай бўлди. Ўша томонга қараб, «илтимос, ёрдам беринглар, бу ёққа, ёрдам, ёрдам…» деб бақирди…

Докторлар йигитнинг ҳаёти учун узоқ курашдилар. Уч соатдан ортиқ давом этган операциядан кейин ҳам ҳали хавф батамом ортда қолмаган эди. Вазира «Реанимация» бўлимига кириб чиқаётган ҳар бир оқ халатлига «нима бўлди, аҳволи яхшими, ҳушига келдими?» деган бир хил саволни такрорлар, улардан тузукроқ жавоб ололмай, баттар хуноб бўларди. Шифокорлар «ҳаммаси яхши, тезда ўзига келиб қолар» десаларда, уларнинг юз-кўзларида қандайдир хавотир бордай эди. «Демак, нимадир бўлган, аҳволи ёмонга ўхшайди. Йўқ, йўқ. У тузалиши керак, албатта тузалади! Худо хоҳласа ҳеч нарса кўрмагандай бўлиб кетади!» Вазирахон шифохона йўлагида ўзини қўярга жой тополмай, туни билан мижжа қоқмай чиқди. Қариндош-уруғларига хабар берай деса, йигитнинг қаерда туриши тугул, ҳатто исмини ҳам билмайди. Бечоранинг ота-онаси, яқинлари хавотирдан хуноб бўлгандир. Балки хотини, болалари бордир. Шердек йигит ҳеч бир сабабсиз уйига келмай қолса, жигаргўшаларининг хаёлига нималар келмайди! «Эй, Қодир Оллоҳ, шу бегуноҳ бандангни ўз паноҳингда сақла, танимайдиган бир кимса учун ўз жонини хатарга қўйган марднинг жонини омонда асра! Бир бегуноҳ инсоннинг уволига қолдирма мени!»

Шу орада аввал милиция, бир оз ўтиб прокуратура ходимлари етиб келишди. Кимдир уларга хабар берган бўлса керак-да! Уч-тўрт киши Вазирани навбатма-навбат обдон сўроқ қилишди. Уни шу тобда терговчиларнинг саволларидан кўра, нариги хонада ўлим билан курашаётган йигитнинг аҳволи кўпроқ қизиқтирар эди. Шу сабабдан берилган саволларга қисқача жавоб беришга ҳаракат қилар, аксига олиб терговчилар уни батафсил гапириб беришга ундашарди. Айтилган гапларни қоғозга туширишиб, аллақандай ҳужжатларни расмийлаштиришди.

Тунни тик оёқда ўтказган Вазиранинг дуолари ижобат бўлиб, тонгга яқин навбатчи ҳамшира йигитнинг ҳушига келганлигини хабар қилди.

– Жон опа, бир дақиқага олдига кирай, рухсат бера қолинг, илтимос! – қиз ҳамширага ёлворишга тушди.

– Афсус, бунинг сира иложи йўқ, докторлар олдига ҳеч кимни қўйманг деган.

– Опажон, бола-чақангизнинг роҳатини кўринг. Сизни бир умр дуо қилиб юраман, илтимос…

– Бўпти, фақат бир дақиқага, кўриб қолишса сизга ҳам, менга ҳам гап тегади-я! – деди ҳамшира Вазирахоннинг эгнига халатни ташлаб. – Ортимдан юринг.

Улар оёқ учида ичкарига кирдилар. Ҳамшира хона эшигини оҳиста очиб,

– Келинг, фақат икки дақиқа! – дея хонадан чиқиб кетди.

Қиз аста бемор ётган кароват томонга яқинлашди. Йигит кўзини юмган ҳолда ётар, нафас олиши сезилар-сезилмас даражада эди. Бутун танаси симлар билан қандайдир аппаратларга уланганди. Кеча қоронғида йигитнинг юзини ҳам яхши кўролмаган эди. «Истараси иссиққина экан!» хаёлидан ўтказди қиз. Оёқ товушини эшитди шекилли, йигит кўзини очиб, қизга юзланди. Аввалига қизни ҳамширалардан бири бўлса керак деган ўйга борди шекилли, кўзларини яна юмиб олди.

– Ассалому алайкум, тузукмисиз, мени деб…

Йигит қизни овозидан таниди, кўзларини катта-катта очиб, қизга тикилди:

– Сиз ҳали шу ерда эдингизми, туни билан…

– Мени к-е-ч-и-р-и-н-г… Мени деб…

– Хижолат бўлманг, бу тақдир, инсон ундан қочиб қутила олмас экан, ҳар неки бўлса яхшиликка!

– Барибир олдингизда айбдорман, Сиз бўлмаганингизда…

– Унақа деманг, менинг ўрнимда ҳар қандай инсон ҳам шундай йўл тутган бўларди. Ҳа, дарвоқе исмингизни ҳам сўрамапман, – деди йигит майин жилмайиб.

– Вазира.

– Исмингиз чиройли экан. Меники – Баҳром. Мана танишиб ҳам олдик. Университетда ўқийсиз-а?

– Ҳа, филология факультетида.

– Мен эса ҳуқуқшуносликда. Сизни кутубхонада бир-икки марта учратгандайман.

– Ҳа, кеча кутубхонадан қайтаётган эдим, китобга берилиб, қандай кеч тушиб қолганини ҳам сезмай қолибман, бу менга қимматга тушди, олдингизда қарздорман, мени кечиринг, Баҳром ака!

Қизнинг «ака» деб мурожаат этгани йигитнинг қалбида қандайдир ҳаяжон уйғотди:

– Вазирахон, одамни хижолат қилманг, мен яхшиман, бир-икки кунда кўрмагандай бўлиб кетаман, баҳонада танишганимиз қолди. Қарзингиздан эса кечдим, батамом кечдим! – деди Баҳром гапни ҳазилга буриб.

Шу пайт эшикда ҳамшира кўринди:

– Бўлди, бўлди, синглим тез чиқинг, беморни тинч қўйинг, бу кишига ҳали гаплашиш мумкин эмас.

Вазира йигит билан истар-истамас хайрлашиб, хонадан чиқар экан, ортига қайрилиб:

– Баҳром ака, яқинларингизнинг телефонлари бўлса, хабар қилардим,– деди.

– Йўқ-йўқ, ота-онам қишлоқда туришади, ҳозирча билмагани маъқул. Фақат иккинчи ётоқхонада бирга турадиган дўстим Олимжонга айтсангиз бас. У ҳам кечаси бормай қолганимдан роса хавотирланиб ўтирган бўлса керак.

– Хўп, тезроқ тузалиб кетинг!

Вазира йигитнинг кўнглига таскин бўладиган тузукроқ сўз айтолмаганидан хижолат бўлиб, ташқарига чиқди. Йигитнинг аҳволини кўриб, ўзини анча енгил ҳис қилди. Туни билан елкасидан босиб турган тоғ ағдарилгандай эди. «Хайрият, ҳаммаси яхшилик билан тугади, тезда тузалиб кетади. Исмини Баҳром дедими? Келишган йигит экан. Шундай оғир дамда ҳам тушкунликка тушмапти. Кўзлари ҳам доимо кулиб турар эканми? Ётоқхонада турар экан, демак уйланмаган…»

Хаёлига келган фикрдан ўзи уялиб кетган қиз шифохонадан чиқиб, тўғри университет ётоқхонаси томон юрди…

* * *

Вазира эри билан танишган дамларни эсга олар экан, «шунақа оғир синовлардан омон чиққан инсон доруломон кунларда бехосдан йўқолиб қолиши мумкин эмас, у албатта топилади» деган фикрга келишга ҳаракат қиларди.

– Опажон, зерикмасдан ўтирибсизми? – Ҳасан Алиевичнинг овози унинг хаёлини бузди.

– Й-ў-қ, бирор янгилик борми, Ҳасанжон!

– Ҳозирча тинчлик опажон, юринг Тоҳир Ғофуровичнинг олдига чиқамиз.

Вазира балки прокурор ўринбосаридан бирор янгилик эшитарман деган ўйда Ҳасанга эргашди. Қабулхонада уни котиб йигит аввалгидай илиқ қарши олди, ўтиришга жой кўрсатиб, бир пиёла чой узатди. Бошлиқ ким биландир телефонда баланд оҳангда гаплашаётган экан. Унинг сўзлари аниқ эшитилмаётган бўлсада, муҳим масалада сўзлашиб тургани аниқ эди. Бир оз ўтиб, ички телефонда бошлиқ билан гаплашган котиб, уларни ичкарига таклиф қилди.

Тоҳир Ғофуровичнинг кайфияти йўқлиги, асабийлашгани шундоққина юз-кўзидан билиниб турарди. Вазира ундан совуқ хабар эшитишдан чўчиб, ўзини қўярга жой тополмай жим турарди.

– Синглим, биласизми масала биз ўйлагандан кўра жиддийроқ кўринади, шу сабабли раҳбарият мазкур ҳолат бўйича жиноят иши қўзғатишга қарор қилди, энг тажрибали терговчилар, тезкор ходимлардан иборат махсус гуруҳ тузилди, гуруҳга шахсан ўзим раҳбарлик қиламан, мана кўрасиз, биз тез кунда Баҳромжонни топамиз…

Вазира чидаб туролмади:

– Қанақа жиноят, қанақа гуруҳ, нима Баҳром акамнинг жонига кимдир қасд қилган деб ўйлаяпсизми? Тушунмадим…

– Йўқ, йўқ, сиз мени нотўғри тушундингиз. Баҳромжон уч кундан бери йўқ, унинг қаердалиги номаълум, бундай пайтда қоидага кўра факт бўйича жиноят иши қўзғатилади. Бу ҳақда юқори идораларга ҳам хабар қилинди. Терговнинг бориши улар томонидан ҳам назоратга олинди. Сиз уйга бориб, қариндош-уруғларни тинчлантиринг. Зарурат бўлганда ўзим сизни чақиртираман. Ҳасан Алиевич сиз билан хабарлашиб туради. Бирор нарса сизга маълум бўлиб қолса, унга дарҳол хабар қиласиз!

Вазира прокуратура биносидан чиқар экан, ўзини ожиз ва нотавон сезди. Уни нохуш хаёллар ўз домига олган эди. Наҳотки энди эрини кўра олмаса, наҳотки фарзандлари ўзи каби етимлик азобида қолсалар?! Яратган Эгам, шунча кўргиликлар унга каммиди! Жиноят иши деяпти, демак масала жиддий. Эрига нимадир бўлган, улар ниманидир яширишяпти. Нима қилмоқ керак? Қандай йўл тутмоқ лозим?..

Лазиз машинасида Вазирани уйига ташлаб кетди. Остонада уни қайнотаси – Сафар ака кутиб олди.

– Тинчликми болам, нима гап ўзи, Баҳромжон қаерда?

Вазира ўзини тутиб туролмай ҳўнграб йиғлаб юборди.

– Вой болажоним, нима бўлди, б-о-л-а-м, б-о-л-а-м, Баҳромжон тирикми? – деди Сафар ака ўпкаси тўлиб.

– Отажон, Баҳром акам уч кундан бери йўқ, ҳеч қаердан топилмаяпти.

– Вой болажоним-эй, намунча ваҳима қилмасанг, бирор жойга кетгандир, келиб қолар, тани-жони соғ бўлса бўлди! – деди Сафар ака келинини овутишга ҳаракат қилиб.

– Кошкийди, ота, кошкийди!!!

– Ишхонасидагилар нима дейишяпти?

– Жиноят иши қўзғатишибди, тергов олиб боришаркан.

«Жиноят иши» сўзини эшитиб, Сафар ака қўрқиб кетди. «Демак, нимадир бўлган!» хаёлидан ўтказди чол. У ичидан зил кетиб турган бўлса-да, шундоғам танг аҳволда турган келинининг олдида ўзини тетик тутишга уринарди:

– Қизим, жиноят иши дегани ҳали ҳеч нарсани англатмайди, сен ваҳима қилмай тур, мен бориб гаплашиб келай, шердай йигит бирдан йўқолиб қолмас ахир!

Сафар ака келинининг қаршилигига ҳам қарамасдан уйдан чиқиб, тўғри ўғлининг ишхонасига отланди.

Отани Тоҳир Ғофурович илиқ қабул қилди. У қидирув ишлари олиб борилаётгани, барча идоралар оёққа қўйилгани, лекин ҳозирча бирон бир янгилик йўқлигини, бир-икки кунда албатта натижа бўлишини, ўғлини топиб, оиласи бағрига қайтаражагини айтиб, отани тинчлантирди. Уни йигитлар уйига кузатиб қўйишини, янгилик бўлса дар­ҳол хабар қилишини тайинлаб, хайрлашди.

Сафар ака ҳам раҳбарга ортиқча эътироз билдирмай, қандайдир ишонч, айни пайтда ички бир хавотир билан уйига қайтди…

Эртаси куни Лазиз Вазирага телефон қилиб, Сафар ака билан бирга прокуратурага етиб келишлари лозимлигини тайинлади. Туни билан мижжа қоқмай чиққан қайнота-келин «бирор янгилик бормикин», деган ўйда тезда прокуратурага етиб келишди.

Уларни Лазизжон ҳар доимгидек очиқ чеҳра билан кутиб олди ва Ҳасан Алиевичнинг кабинетига бошлаб борди.

– Ассалому алайкум Сафар ака, опа Сиз яхшимисиз, яхши дам олдиларингизми? – деди Ҳасан Алиевич уларни ўтиришга таклиф эта туриб.

– Шукр болам, тонг отиши ҳам қийин бўлди, – Сафар ака мақсадга ўтолмай чайналди.

– Бирор янгилик борми, Ҳасанжон? – гапга қўшилди Вазира сабри чидамай.

– Ҳозир Тоҳир Ғофуровичда тергов гуруҳининг биринчи йиғилиши ўтмоқда. Йигитлар кечаси билан ишлаб, бор маълумотларни тўплашган. Бир қанча тахминлар илгари сурилмоқда. Терговчилар чиққач, сизлар билан гаплашишади. Айрим масалаларни ойдинлаштиришда ёрдамларингиз керак бўлади. Бир оз кутиб турасизлар.

Сал ўтмай Лазиз йиғилиш тугаганини, алоҳида муҳим ишлар бўйича терговчи Фахриддин Каримович уларни ўз хонасида кутаётганлигини хабар қилди.

Терговчининг хонасида уларни беш-олти киши қарши олди. Салом-аликдан сўнг тўрдаги креслода ўтирган йигит гап бошлади:

– Сафар ака, Вазира опа, сизларнинг аҳволларингизни тўғри тушунамиз, биз қўлимиздан келган ҳамма ишни қилаяпмиз. Бир-икки кунда ҳаммаси изга тушиб кетади, Баҳром Сафаровични албатта топамиз, ҳозирча хавотирга ўрин йўқ. Хабарларинг бор, кеча тергов гуруҳи тузилган эди. Мен – Фахриддин Каримович гуруҳ раҳбари ўринбосариман, – ўзини таништирди терговчи. Сўнг ёнида ўтирганларга ишора қилиб, – бу кишилар эса алоҳида муҳим ишлар бўйича тажрибали терговчиларимиз, кўпчилиги Баҳром аканинг шогирдлари, гуруҳга яна Ички ишлар вазирлиги, Давлат хавфсизлик қўмитаси ва бошқа идоралардан ҳам тезкор ходимлар киритилган. Уларга сизларнинг ёрдамингиз керак, – деди.

Сафар ака қўлини кўксига қўйиб «хўп бўлади», «тушунарли» деб терговчининг гапларини маъқуллаб турди. Вазира воқеалар соат сайин чигаллашиб бораётганидан ўзини қўярга жой тополмай, «бирор янгилик бормикин» деган хаёлда терговчининг оғзини пойлаб турарди. Ундан эрининг тақдири ҳақида бир оғиз ҳам сўз эшитмагач, ўзини тутиб туролмади:

– Фахриддинжон, Баҳром акамдан хабар борми, бирор кор-ҳол содир бўлмадимикан, илтимос менга ростини а-й-т-и-н-г-лар, қий-на-либ к-е-т-д-и-м! – деди Вазира рўмолчаси билан дув-дув оқаётган кўз ёшларини арта туриб.

– Опажон, илтимос ўзингизни қўлга олинг, биз қараб турганимиз йўқ, ҳозирча бир қанча тахминлар устида ишлаяпмиз. Худо хоҳласа, ҳаммаси яхши бўлади, – деди Фахриддин Каримович терговчиларга хос босиқлик билан. – Энг асосийси, Сафар ака, опажон, ҳозирча Баҳром ака билан бирор бахтсиз ҳодиса содир бўлганлиги ҳақида ёмон хабар йўқ, демак у соғ-омон, шунга ҳам шукр қилиб турибмиз.

– Айтганингиз келсин, – деди Вазира оғир хўрсиниб.

– Бор умидимиз сизлардан, жонларингизга тўзим берсин, илоё! – деди Сафар ака ўртадаги жимликни бузиб.

– Санжарбек, сиз меҳмонларни ўз хонангизга бошлаб бориб, батафсил суҳбатлашинг, ҳеч нарса эътиборингиздан четда қолмасин. Баҳром аканинг кейинги бир йил ичида хатти-ҳаракати, хулқ-атворида бирон бир ўзгариш сезилганми, кимлар билан мулоқот қилган, қўни-қўшнилар, таниш-билишлар ёки бирон кимса билан жанжаллашганми, уйга кимлар меҳмонга келган, у киши кимларникига меҳмонга борган, душманлари бўлганми, қўйингки, барча-барчаси ҳақида ипидан-игнасигача сўраб-суриштирасиз, муаммо туғилса, менга кирасизлар, тушунарлими? – дея Фахриддин Каримович ўрнидан турди.

– Тушунарли, – деди Санжар қатъият билан.

– Ҳа, дарвоқе, опажон, сиздан яна бир илтимос, уйга боргач, Баҳром акага тегишли бўлган ҳамма нарсаларни бир-бир кўздан кечирсангиз, эътиборга ло­йиқ бирор нарсами, телефон рақамими, хат-хабарми топилса, бизга хабар қиласиз, – қўшиб қўйди бошлиқ.

Вазира «тушунарли» дегандай бош ирғади.

Санжарбек олдин Сафар акани, сўнг Вазирани батафсил сўроқ қилди. Ора-орада саволлар бериб, масалаларга, воқеаларга ойдинлик киритиб борди. Савол-жавоблар кечгача давом этган бўлсада, терговчи «сўроқ»дан қониқмади шекилли, баённомаларни такрор-такрор ўқиб чиқди.

– Яхши, – деди у қоғоздан бошини кўтариб. – Ҳеч нарса ёдларингиздан чиқмадими?

– Йўқ, – дейишди қайнота-келин бараварига.

– Унда яхши, сизлар шу ерда ўтириб турасизлар, мен гуруҳ раҳбарига ахборот бериб чиқай, – Санжарбек ҳужжатларни бир жилдга солиб, ўрнидан қўзғалди.

Cал ўтмай терговчи қайтиб келди:

– Опажон, сизлар пастга тушаверасизлар. Мен ҳозир ортларингиздан чиқаман, биргаликда сизларникига борамиз, Баҳром аканинг буюмларини кўздан кечиришимиз керак, – деди Санжарбек стол устидаги қоғозларни йиғиштира туриб. – Шундай топшириқ бўлди. Ўзим борганим маъқул. Балки у ердан бирон диққатга молик нарса топилиб қолар.

Ташқарида куз қуёши аллақачон уфққа бош қўйган, йўл четидаги кўча чироқлари йилтирай бошлаган эди. Майин эсаётган шабада улкан чинордаги сўнгги баргларни учириб, оёқ остига пояндоз ёзарди. Бугунги кун ҳам ҳеч бир натижасиз поёнига етаётганидан Вазиранинг кўнглидаги ғашлик янада ортди. «Наҳотки шундай ажойиб инсон изсиз йўқолиб кетаверса, ҳеч ким кўрмаса, билмаса, бу қандай кўргилик бўлди. Эй Худо, Баҳром акамнинг жонини омонда сақла! Болаларимнинг отасини қайтариб бер! Эй, юз йиллик чинорлар, айтинг, менинг жону жаҳоним қаерда? Ахир сизлар эмасми у кишини охирги марта кўрган, қаергадир кузатиб қўйган! Ёлвораман айтинг..!» Негадир шу бугун унинг қалбидаги умид учқунлари ўчиб қолгандай, кўз очиб кўрган муҳаббати, энг азиз одамидан бир умрга ажралиб қолаётгандай эди.

Санжарбек узоқ куттирмади, ёнида яна бир терговчи йигит билан чиқиб келди…

Терговчилар Баҳром Сафаровичнинг хонасини, иш столини, кийим-бошларини диққат билан кўздан кечирдилар. Ҳатто жавондаги китоб-журналлар, альбомларни ҳам бирма-бир титкилаб чиқдилар. Телефон рақамлари, кимларнингдир исм-шарифлари ёзилган уч-тўрт қоғоз парчаларидан ташқари, деярли ҳеч қандай эътиборга молик ҳужжат ёки терговчилар тили билан айтганда «далилий ашё» топилмади. Фақат китоблар орасидан топилган бир энлик хат терговчилар диққатини ўзига тортди. Унда: «Салом Баҳром ака! Сизни учратолмай қайт­дим. Яқинда яна бораман. Бир учрашсак. Сизда муҳим гапим бор. Ўзим Сизга телефон қиламан».

Мактуб қўлда ёзилган бўлиб, ҳуснихатидан аёл кишига тегишли эканлигини англаш қийин эмасди. Лекин хатда на исм, на имзо, на сана кўрсатилганди. Ёнидан топилган конвертдан кўринишича, хат почта орқали Баҳром аканинг ишхонасига юборилган. Конвертда ҳам жўнатувчининг бирор бир маълумоти кўрсатилмаган эди. Санжарбек конвертни синчковлик билан кўздан кечириб, хатнинг Тошкент шаҳридан ўн бешинчи октябр куни юборилганини ва ўн олтинчи октябр куни манзилга етиб келганлигини аниқлади.

Терговчилар барча расмиятчиликларни ўрнига қўйиб, мактубни «далилий ашё» сифатида олишди.

– Вазира опа, яна шунга ўхшаш бирор нарса топилгудек бўлса, менга телефон қиларсиз, – тайинлади Санжарбек нарсаларини йиғиштира туриб. – Бизларга жавоб, раҳбариятга ахборот беришимиз керак.

– Майли, яхши боринглар, – Вазира меҳмонларни кузата туриб «биз нима қилайлик» дегандай уларга қаради.

– Сиз ҳозирча уйда бўлиб туринг, Сафар ака ҳам шу ерда бўлганлари маъқул, бирор янгилик бўлса, ўзим сизларга телефон қиламан, – Санжарбек пальтосини қўлига олиб, машинани ўт олдириб кутиб ўтирган шериги томонга шошилди.

Меҳмонларнинг кетганидан хабар топган болалар хоналаридан чиқиб келишди. Улар, айниқса Жаҳонгир бу «меҳмонлар»нинг оддий меҳмон эмаслигини, нималарнидир ахтариб, уйни титкилашидан, доимо уларни эркалаб суйишдан чарчамайдиган бобосининг хомушлиги-ю, онасининг бир неча кундан буён ўзини қўйишга жой топа олмай юришидан қандайдир нохуш воқеалар рўй бераётганлигини аллақачон фаҳмлаган эди. Лекин шундай бўлсада онасидан бу ҳақда очиқча сўрашга ийманар эди.

– Ойижон, меҳмонлар ким, нимага келишган экан? – деди Жаҳонгир.

– Даданг билан бирга ишлайдиган йигитлар, даданг сафарда бўлгани учун уйдан унга тегишли айрим ҳужжатларни ахтаришди.

– Дадам кетганларидан бери бирор марта ҳам телефон қилмадилар-а, ўзи қаерга кетганлар, ойижон? – гапга қўшилди Жавоҳир.

– Ҳа, менга, ишхонамга телефон қилган эдилар, сизларга айтиш ёдимдан чиқибди, – она ич-ичини еб бораётган андуҳларини яшириш мақсадида болаларига сохта табассум қилган бўлди.