автордың кітабын онлайн тегін оқу  Ертегілер

Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы

ШЫНШЫЛ МЕН СУАЙТ

Бір шыншыл мен бір суайт жүретұғын жолы бірге болғандықтан, жорықтас болып жол жүріп келе жатып көрген әңгімесі. Шыншыл қайда барса, сөзінің шындығы төрге отырғызып, ішпегенін ішкізіп, жемегенін жегізіп, ел көзіне сүйікті көрсетеді екен де, ілгері баса береді екен. Суайт қайда барса, өтірігі бетіне шығып, жұртқа жексұрын көрініп, көтінен кері кете береді екен.

Екеуі бір қорқынышты, қауіп-қатерлі шөлге шығып кетті дейді. Бұрын жүрмегендіктен, жол жайын білмегендіктен, солай болатұғындығы үшін бұрынғы қазақ қариялары айтқан: «Көрген жер - бостан, көрмеген жер - көрстан» - деп.

Ол шөл сондай шөл екен: желі ыстық оттай бетке ұратұғын, топырақ-құмы борандай борайтұғын, бетке қадалар бетеге жоқ, көздің жасындай суы жоқ, түкіріктен басқа дым жоқ, жанды нәрсе күнелтіп, тірілік қыла алмайтұғын, «Тозақ шөлі» атанған аты-шулы жан жүрмейтұғын шөл екен. Бұлар мән-жайын білмегеннен абайламай жүріп кетіп душар болыпты. Шыншыл:

– Не болса, Құдайдың бізге берген нәубеті. Мұны берген Құдай бұл бейнеттің рақатын бізге көрсетер, «мехнат түбі - рақат» - деп, қуана береді екен де, Суайт:

– Құдай білгіш дейді, бәрін біледі дейді, кәне, білгені?! Білгіш болса, осындай жер дүние жасай ма?! Құдай күшті дейді, қайда күштілігі?! Мұның жерін жаратуына шамасы келсе де, су жаратуға мұршасы келмей қалған ғой! - деп, аузына келгенін шата береді дейді.

Шыншыл:

– Маған мұның бейнеті ауыр емес. Осындай қиын-қыстау тар жерде сен сықылды жолдас берген Құдай маған не бермес дейсің?! Ырзамын Құдайға, шүкір, шүкір!- дей береді дейді. - Сұмырай күнде, сұм жұлдызда тудық па? Әлде маған сондай күнде кез болдың ба? - деп, тәубе тізіруух Құдайға жалынуда болады екен.

Суайт аузына келгенін шатып, Құдаймен арпалысуда болады екен.

Ес кетті, жан шықты дегендей болып, шөл таусылып, бір дарияның жағасына жетті дейді. Дарияның жағасына келсе, жыбырлаған кеме, қыбырлаған жан, күллі қоры-дағы жұрттың кемемен дариядан әрі өтетұғын күніне кез болған екен. Жұрт жабырласып ақырғы кемеге жанталасып мініп жатыр екен. Бұлар кемеге сыймай қалып бара жатқан соң, кемешілер екеуіне бір қайық беріпті. Екеуі бір қайыққа мініп, арқанын бір зор кемеге тіркеп, су жүзімен жүріп келе жатса, дария да неше күн, неше түн жүрсе, таусылмастай болған соң, суайт шыдай алмайды дейді:

– Япыр-ай, жұрт: «Құдай, Құдай» - дейді. Шөл болса, оған бір тамшы су орнастыра (орналастыра) алмай, су жасаса, алақандай құрғақ жер орната алмапты. Анауы - анадай, мұнысы - мұндай: сондай Құдайды «Құдай, Құдай!»- деп, аузыңнан тастамайсың. Мен кісі танысам, сенің өзің шын оңбаған сұмырайсың ғой! - деп, шыншылға ұрсады дейді.

«Бірдікі - мыңға!»- деген бар емес пе?! Суайт залымның кесапатты кесір тілінің сұмдығынан көп кеме толқынға килігіп, Құдай пана берсін, су тас-талқан, кеме быт-шыт, біреу олай, біреу былай (бұлай) басымен қайғы күн туып[ты]. Суайт мұндай зор күнге ұшырап қалған соң, жағы қарысып, шыншыл:

– Қой, жаным, айта көрме! - деп, онымен арпалысып, бір жағынан Құдайға сыйынып, -«Сақта, Құдірет, сақта!» - деп, жалынып-жалбарынып, ақ жүрекпен айтқан наласы қабылдай болып, күн жаймашуақ, жадағай боп ашылып, толқын басылып, дария ортасында көздеріне бір қара көрінді дейді.

Сол көрінген қараға қайықтарын жел айдап, аман-есен келсе, бір жасы[л] байтақ кең арал екен. Құм топырақ бір араға жиылып, үйіліп, кең сахара дала болып, үстінен ағашлар өсіп, өзіне-өзі келіп, бір жетіліп тұрған жай екен. Қайықтарын бір ағашқа байлап, құрғақ дүниенің жүзіне шығып аралап келе жатса, суы мөлдіреп, түбі күмістей жылтырап жатқан бір бұлаққа кез болыпты. Басында бір тас. Тасқа жазу жазылған. Жазуы қазылған тасқа таңба басқандай, қиямет-қайым болмай жоғалар жазу емес. Екеуі де танып оқыды - тасқа жазылған сөзі: «Кімде-кім бұл бұлаққа кез келсе, өмірінде өтірік айтпаған шыншыл кісі бұл бұлақтан бір жұтса, мейірі қанады, көзі шырадай жанады. Толық бір айға шейін ас-су іздемей, тойған қозыдай томпиып, дәнемеге пейілі (милы) шаппай қалады. Егер өтірікші, жалғаншы ішсе, мейірі қанбайды, көзі шырадай жанбайды. Оның тоқтығы - ай, отыз күн түгіл, үш күнге бармайды. Қанша ішкенмен, өмірінде сусыны қанбайды және тағы мұнан ішкен соң, аузынан бір өтірік сөз абайламай шығып кетсе, табанда қарны кеуіп кетіп жарылып өледі. Ана көрініп жатқан дария суы ащы, ауызға ұрттап алғысыз. Бұл маңайда мұнан басқа көздің көлеміндей де су жоқ. Ішсе де ерік өзінде, ішпесе де ерік өзінде. Және бұл айтылған ішу шартынан басқа шомылу шарты бар. Өтірікші бұл суға түссе, денесіне тиген жері өртенеді. Отқа күйгенге жазылу бар, бұған күйгенге жазылу жоқ. Шыншыл шомылса, жаны сая табады, денесі рақатланады. Көзін жұмсын, құлақ-мұрнын тығындасын, бір сүңгіп, басын көтеріп алсын.

Сонда көзіне не көрінсе, жанға аузынан шығармасын, өзіне-өзі ие болуға жараған жан шомылсын!» - деп жазыпты( иазыпты). «Және бұл суға құлаш ұрып жүзіп малтимын демесін. Егер ондай қыламын десе, етпетінен (екбетінен) суға жабысып жатып қалған бойымен жатып қалады!» - депті.

Суайт мұнан ішерін де білмеді, ішпесін де білмеді. Өзін әрі аштық, әрі сусағандық жетесіне жетіп, титығын құртқан.

– Енді бір ауыз өтірік айтпасқа тәубе қылдым!

Шын Құдайдан қорқып, қылған тәубе емес, амалсыз, шарасыздықтан тәубеге келіп, ішіпті, шыншыл әуелі дәрет алды, шүкірүзу намазын оқыды. Ол намаз оқып жатқанда, суайт шомылайын деп ойланып, суға қолын тигізіп еді, қолы ду (дау) ете түсті. Шегініп тұра қалды. Шыншыл намазын оқып болған соң, қаннен қаперсіз, дәнемеден сескенбей, ұят жеріне белдемше байлап, суға кірді. Ол балық есепті болды, су оған жан есепті болды. Өмірінде көрген бір рақаты болды. Жаны жай тапқан соң, денесі сүйсінген соң, суға бір сүңгіп, басын көтеріп алса, манағы шешініп суға түскен жер емес, басқа бір бөтен дүниеден шықты. Әдемілігін, оңдылығын ауызбен айтып түсіре алар емес. Жалғанның жарық сәулесін жаңа көрді. Судан қырға шығып еді, қылқын (құлқын) кескендей қырық қыз сұлулықта бірінен-бірі өтеді. Бірінің қолында орамал, бірінің қолында сүлгі, қолы бос ешқайсысы жоқ. Жалма-жан етін құрғатып, торғын төсеп, атлас жайып, бастан-аяқ киіндіріп, бірі қолынан ұстап, бірі қолтығынан сүйеп, сандал ағаштан салынған сарайға алып барысып, бұл өзіне де ие бола алмай қалды, ісіне де ие болмай қалды. Ол сандал үйде сандал ағашынан алтындатып жасатқан бір тақ. Тақ үстінде бір қыздың суреті. Мына жанды қыздардың бәрі де ол суреттің қасында дәнемеге тұрмай қалды. Жалғанда мұндай сұлуды жаратқан Құдай қалай шебер?! Құдайдың жаратқан қалпын аудармай өзіндей қылып салып алған суретші қалай шебер?! Сол суретті көргенде, есінен адасып жығылды. Қырық қыздың басшысы Шәрігүлрух жалма-жан басына келіп, отыра қалып, бетін бетіне тигізгенде, жансыз денеге жан салғандай болып, көзін ашып мұны көрді де, ананы ұмытты. Басын көтертуге жараған, өзін тұрғызуға жарамай ма?! Қолынан ұстап, құшақтасып, қойындасып жоғары таққа алып шықты. Шәрігүлрух етіне еті, бетіне беті үйренген [соң], айттырып алған жарынан артық «жайылып жастық, иіліп төсек» - болып, бүркіттен қырағы, байғыздан зерек, маймұннан (маймылдан) ойыншы, мысықтан ебі асып, құшақтасып, сүйісіп, ыржақтасып күлісіп, қырық қиылып, отыз үйіліп, он екі бұралып, мойнына оралып, әуліктіріп, еліктіргені былай (бұлай) тұрсын, алма дейсің бе, анар дейсің бе жегізіп, шырын, шәрбат, қызыл арақ қосқан арап пен сарапты (шарапты) ішкізіп, әуелі өзі ұрттап, өзі ұрттаған жерінен жігітке ұрттатып, ғақыл-естен тандырып, көзін шырадай жандырып, аса жанындай жақсы көргендігіне қылық, қызметімен нандырып, жігіт те күйіне түсіп, көңілі көтеріліп өсіп, екі көзі мөлдіреп, қадалғаннан қадалып, қыздың өңменінен өткендей тиісіп, ұят-ардан кешіп әйел жынысынан еркектің ерік әліне (алдына) қоймай, керек қылғанын дәметіп, жалынып-жалпая бастады. Құшақтаса, қымсынбайды; сүйсе, шімірікпейді. Қалай уқаласа, уқалауына көнді.

– Бірақ бүгін маған аял бер. Ертеңгі күннің таңы атсын! Тайдай тал түсте адал неке, ақ жолмен қосылайық. Бұл жер аса адалдықты ұнатады. Иненің көзіндей арамдыққа (арамдықға) басуға жол жоқ. Бір соқырдың қобалжығанына қозғалып, жігіт болсаң, менің етегімді былғама! «Асыққан - жетпес, бұйырған - кетпес» - деген бар емес пе?! - деп, о да жалынды дейді. Мұның бойын әбден билеп жеңіп кеткендігі сондай, айтқан сөз құлағына да кірмейді, өзі ес-түсін де білмейді. Екі көзі қыздың бетінде, екі қолы емшек, тамақ сықылды жоғарғы дене етінде. Сабыры қалмағаннан шыдай алмай, қолды төменгі жаққа соза бастады.

Қыз жалынып:

– Бір жұмысқа кірмей, өзіңді тоқтата алмайтұғын болсаң, өзімнен де артық бір сұлуды қойныңа салайын! - деп, Сыросминсақ деген бір қызды шақырып алып:

«Мал - жан садақасы, жан - ар садақасы», - мен саған жанымды қинамайын. Бір түнге шыдай алмағандығыңа арымды қимаймын! - деп, жалынып-жалпайып Сыросминсақты қойнына салып, өзі тұрып кетті дейді. Бұл өз билігінен айрылып, соқырдың билігінде қалған кісі, ойына алғанын қылып, көңілі дауалап тынып жатты да қалды. Ағарып таң атты, жарқырап күн шықты. Бір мезгілде оянып, есін жиып, көзін ашты. Ғақыл-есіне келген соң, жындылық мінез бәрі бойдан қашты. «Ұрылған екенмін ғой! Құдай мені неден мұндай масқара қылды?!» - деп өкініп өзіне-өзі пұшайман болып: «Суға шомылып адалданайын!» - деп, оңашаланып барып суға бір сүңгіп, басын көтеріп алғанда, манағы жолдасының қасынан шықты. Қайта сүңгиін десе, су жоқ. Не қыларын білмеді. Хайран-асыр, таң-тамаша, мең-зең, сал-сал, ессіз-түссіз, дал-дал. Көз басқа нәрсені көруден қалды, тіл бөтен сөзді сөйлеуден қалды. Алғашқы көрген қыздың суретін (сортын) бір ойлайды, ол көз алдына бір елестейді. Онан соңғы өзін әлпештеп аялаған қыздың қылық-қызметін ойлайды. Ол көз алдына бір елестейді. Онан соңғы көңілін дауалатқан қыздың етінің жұмсақтығы ойына түседі. Ол көз алдына бір елестейді. Бұ жалғанда мұндай зор пәлеге ұшыраған кім бар дейсіздер?! Әзер зорға киімін киініп, аяғын басарын да білмейді, баспасын да білмейді. Оның үстіне және таста бір жазу сайрап тұр: «Бұл жерге кімде-кім кез келсе, суға бір шомылған соң, титтей (биттей) кідіріп тұрмасын, олай-былай (пұлай) мойнын бұрмасын! Не дию пері өлтіреді, не жайын, не айдаһар жұтады. «Бас аман, жан сауға!» - деп, жөнелсін!» - деген.

«Өлейін десе, жан тәтті; өлмейін десе, дерт қатты». Амалсыз аяңдап жөнеле берді. Жолдасы да хайран-асыр. «Аттан жығылғанды пері аңдиды - деген осы екен-ау! Не қылса да, судан бұған бір нәрсе жабысты. Жын соғып кетті ме, пері соғып кетті ме?!» - деп, ол олай ойлап, бұл былай (бұлай) ойлап, екеуден-екеуі елсізде бір-біріне тіл қағысып, сөйлесуден де қалды. Шыншыл өз көргенімен хайран-асыр, суайт мұны көріп хайран-асыр қайыққа мініп, дарияға түсіп келе жатып, бір зор кеме көрінді. Кемеге келсе, іші лық толған сандал ағашы. Тірі жан қырылған, жанды қарға да жоқ. Бұлар иесіз қалған кемеге келіп ие болды. Бұл кеменің жайы: бұл дария мұхит екен, һиндстанға (үндістанға) астасқан жағы екен. Мұнан құрғаққа шыққан һиндстаннан шығады екен. Ол заманда һиндстанда бір Хысырау патша бар екен. Соның жалғыз қызы болған екен: заманасының сұлуы екен. Көрген кісі талып, өліп қала береді екен. Сол қыз басы айланып (айналып), көзі қараятұғын бір ауруға ұшырап, дүниедегі бақсы, балгерлерді жинаса да, еш дауа қыла алмай[ды]. «Бұған сандал ағаштың исі жақсы» дегенмен, патша жұртқа жар салған екен: «Сандал ағаштың бір тұтамын бір алтыннан аламын!» - деп.

Қызына сандал ағаштан үй жасатпақ болып, соған сандал ағаш алып, тиеп (түйе) келе жатқан бір керуен екен. Өздері су соғып, дерт тиіп, қырылып мүкәммалдары иесіз қала берген екен. Шыншылдың ay, әуеден басқа дәнемемен ісі жоқ. Суайт көп дүниені көрген соң, тыңайып кетті. Өлген жанның бәрін дарияға тастады, жалғыз өзі иеленді. Ақыры келіп құрғаққа бір шықты. Сөйтсе, һиндстан патшасы Хысырау хан дария жағасында сейілге шығып жүр екен. Кемені көрісімен, кісі шаптырды. Екі кісіден басқа жан жоқ. Шыншылға:

– Жүр! - деп еді, басын шайқады:

– Менен аулақ, аулақ. Анау барсын! - дейді.

Суайт: «Құдай берді ғой!» - деп қуанып, «Бұған бір өтіріктің суын ағызып, майын тамызайын!» - деп, ханның жіберген кісісіне еріп, ханға барды.

– Жаным, кімсің?- дейді.

– Қыр қыдырған, су сыдырған, тау асқан, тас басқан, жүрген-тұрған жерімнен жын-шайтанның ұясы қашқан «Хожай саудагер» деген саудагермін! - дейді. - Дария ішінде келе жатқанда, қызыл жел ескектеп, құл-күңім бәрі қырылып, жалғыз-ақ құлым қалды кемеде, малдың басында. Артқан-тартқан жүгім сандал ағашы!- дейді.

Патша:

– Іздеген жоғым табылды! - деп қуанды.

Әлгі сөз аузынан шығуы мұң екен, ісіп, кеуіп, киіміне сыймай, кеу[десі] жарылып өлді. Патша өмірінде көрмеген нәрсесі болған соң, жаман шошып кетті. «Мұны жуып көміңдер!» - деуге де аузы бармады, өлген жерінде қала берді. Ол жерден өздері былай қашып кетіп, кемеде қалғанына кісі жіберді. Шыншылды дедектетіп алып келді. Ол кіріп келгеннен-ақ көрген жұрттың бойы иіп, еміреніп, сүйсініп, қарасын көрумен көңілдері тойып қалды. Оны сөйлетіп еді, онда бір мүлтік өтірік бола ма? Иесіз кемеге өздерінің қайықпен келіп киліккенін сөйлеп, айдан жарық, күннен раушан қылып айтып берген соң, патша да мұның шыншылдығына ден қойып, аузынан шыққан сөзіне тойып:

– Жаным, бізден қалағаныңды ал, көңілге алғаныңды айт! - дейді.

– Уай, тақсыр-ай, сізден не қалайын, не сұрап алайын?! Елім-жұртымнан айрылып келіп түстім қолыңызға, ғазиз тәнде шыбын жаным пида болсын жолыңызға! Сіз патша да, біз құл. Қарақан басыма азаттық берсең, Құдайға құлшылық қылып, Жасаған Иемнен сізге өмір тілеймін! Тілеуқорыңыз болуға жарасам, соның өзі маған бақ та, тақ та! Міне, шындығым! - деп, жер сүйді дейді.

Патша мұның сөзіне еріп-елтіп кетті. Қасына алып, уәзір етті. Онымен де қоймады. «Алмаймын!» десе де, зорлап ықтиярсыз қызын қосты. «Қожаны жықпас па, аузына тықпас па» дегендей қылып, ақ некені қиды, ал шымылдық құрды, алаша, төсек салды. Патша қызы қолына емін-еркін бір бай тиген соң, қуанып қалды. Мұның әлі қызбен ісі жоқ, ұялғаннан түзу де қарай алмайды. Есі-дерті баяғы бір қиялда жүр. Патша қызы мұнан мән-жайын сұрады. Бұл бастан кешкен, көрген-білгеннен түк қалдырмай сөйледі. Патша қызы:

– Жарайды, Құдайдың бір заманда бір түзу жаратқан жаны екенсің! Сол түзулігіңнен Құдай саған не берсе де, шын берген екен. Енді мен сөйлейін, сен тыңда! - дейді.

– Құдай Тәбәрік Отғылы әр заманда бір сұлу жаратады екен де, жан біткенді оның бетіне үңілтіп қаратады екен. Сонда оны: «Жалған дүниенің жүзіне бір жақсылық берсін!» - деп, жаратпайды екен. «Біреудің ажалына, біреудің бейнетіне себеп үшін жаратады екен. Адамзаттан өлгеннің ұшы-қиыры (ғұйыры) жоқ. Бір жын патшасы маған ғашық болыпты. Қанша андып келгенмен, ұрлап алып кете алмай, маған қосылуға қолы жете алмай, басымды әңкі-тәңкі (әңгі-тәңгі) қылып, құлағымды азан-қазан қылып шулатып, есім ауып талып қалатұғын бір ауруға душар қылып кетіпті. Сонан соң атам балгер, бақсы, не қожа, молда тәуіпті, жинатып ем-дом қылса, бірде-бірі қонбапты. Ең ақырында дағдарғанда, жұрттың тапқаны, тауып айтқаны сол болыпты: «Сандал ағашын тұтатса, талған кісі есін жиюшы еді. Бұл қызыңызға сандал ағашынан үй салдырып, соның ішіне бақтырыңыз!» -дегенменен менің атам бар қазынасын аямай жұмсап, сандал ағаштан үй салдырып, ойына келгенін қылыпты. Сонан кішкене серпіліп, тәуір болыппын. Болғанмен де анық жазылмасам керек. Анда-санда жын-перінің қанатының суылдағаны, өздерінің улаған-шулаған дауысы құлағыма естіліп тұрады. Сол жын патшасы маған ғашықлықпен атам салған сандал сарайды о да өз жерінде салдырыпты. Оның ішіне менің суретімді (суретімні) орнаттырыпты. Оның күтушісіне қырық қыз қойыпты. Құдай айдап, онда барып, сенің көріп ғашық болып жүргенің түнде көрген түс емес пе? Сені сонда айдап барған Құдай мұнда айдап келіп, міне, көріп отырғаның өң емес пе?! Өң мен түс екеуінің арасы жер менен көктей емес пе?! - деген соң, бәрі өзінің бастан кешкен, жүрген-тұрған әңгімесінің шешуіндей болған соң, Құдайдың қуатына хайран-асыр қалып, қыз сөзіне әбден сеніп наныпты.

Еркек пен ұрғашының арасында болатын қолқаны бірінен-бірі емін-еркін алып, барша мұрат басына, сақалы көтіне жетті дейді.

ҺАМЗА, ЛУМЗА ӘҢГІМЕСІ

Пайғамбар заманында аға-іні - бір туысқан екі жігіт болды. Біреуінің аты - һамза, біреуінің аты - Лумза. Өздері жалаңаш, кедей: ішер ас, киер киім аз. Бірақ мінездері оңды, қыздан қылықты, екі аяқты адамзаттың жорғасы,намаздан қалмайды. Намазға жұрттан бұрын келеді, жұрттан соң шығады. Егіз қозыдай жарасып, жұрттың көзіне түсігі, аузына ілінді. Сөйтіп жүргенде, ан хазіретіміз бір соғыстан түскен олжа үлестіргенде,екеуіне екі қара қой берді. Мүбарак алақанымен қойдың арқаларынан бір-бір сипап, екі қара қойды үйлеріне алып барды. Қойлар - бұты толған бұлақ болды. Бүгін қырықса, ертең жүні өсіп шыға келеді. Құдайдың құтты күні қырқатұғын болды. Киім, тамаққа мол жарыды. Бұрын жоғында екен, ішіп, жеп, киіп, дәндеген соң: «Барлық жақсы екен ғой, байлық жақсы екен ғой!» - деп баюға құмар болды. Ан хазіретіміздің қыңқылдап,құлағының тынышын кетірді.

– Ағайынды екеуміздің баюымызға бата берсеңіз екен! - деп.

– Қой, балам, осы екі қойдың жүні, сүті сендерді аш қылмайды, жалаңаш қылмайды, осыған қанағат қылыңдар! Бай болған Қарабайдың не болғанын құлақтарың естімеді ме? -деп еді.Ондай-мұндай сөзге тоқтамады:

– Хазірет Оспан да бай, Сәдуақас та бай, Ғаббас та бай. Байлар пәлен құл азат қылады, ашқа - тамақ, жаяуға - ат, жалаңашқа тон береді.

Оның сауабын өзіңіз айтып тауыса алмайсыз. Құдайдың қанша мол жақсылығын бізден қызғанасыз ба? - деген соң, құлағына маза бермеген соң, шын ықыласпен емес, «Жығылған жағыңнан тұрма!»- дегендей:

– Малдың астында қал!- деп, бата беріпті. Сонан соң бұлар дүрілдеп байып, шаһарға түгіл, далаға сыю қайда, жонға шығып кетті, қиыр жайлап, шет қонып, ұзақ мойынға кетіпті. Қайыр, бұлардың байлығы сондай, малының санына жете алмапты. Артқысын санаймын десе, алдыңғы санағанын ұмытып қала берсе керек. «Сан жетпеген!»- деп, сондай малды айтса керек.

Бір күндерде ан хазіретіміз зекетші жіберіпті. Барған зекетшіге зекет беру қайда, Әбу Жаһил Лағын Мухаммед хақында не айтқан болса, Құран сөзіндей жаттап алған екен. Ылғи пайғамбар хақында қиянат, ғайбат сөзді ағасы бастап, інісі қостап:

– «Баяғыда бір-екі қара қой беріп едім»- деп, біздің қыр соңымыздан қалмай-ақ жүр екен ғой! - деп, барған зекетшіні жанымен қайғы қылып жіберіпті.

Зекетші келіп, көрген-білгенін айтқан екен, нанбапты. Нанбаған себебі - мұның алдында бір жұртқа зекетші жіберіп, ол зекетші барған жерін жамандап,қиянаттап келіп, пайғамбар соғыс ашуға моблизация қылып, Халдібін Лулитті әскербасы қылып, аттандырып, бұлар барса, алдыңғы сөз шіп-шикі өтірік шығып, соның хақында:«Жалғаншының сөзіне нанып, арандап қалмаңдар!» - деген аят келіп отыр екен. Ол аят мынау: «Иа ирһалдин әмұна ан хакім пасықпын ба фітбинуан тысибуа маф ғатим иадмен» - деген аят келген.

Зекетшілердің сөзіне нанбай, ан хазіретіміз өзі барыпты. Барса, малдың астында қалған екен. Қойдың жүні тау-тау, төбе-төбе болып және сол пайғамбар барған күні қой қырықтырып науқан болып жатыр екен. Пайғамбар барған соң, «апысы кіріп, күпісі шығып» асып-сасып:

– Уай, тақсыр-ай, Құдай [сізді] де көрсетеді екен-ау! Жақсы келдіңіз! - деп, «жайылып жастық, иіліп төсек» болып, ағайынды екеуі жорғалағанда, Уәли ханның асында жорға бәйгесінің алдында келген Жананның көк ала жорғасы мен ханның сырғанақ боз жорғасы айдалада қалыпты. Ағасы інісіне:

– Тұр, мал ап кел, сой! - дегенде, інісі шыға беріп, ағасына көзін қысыпты. Онысы: «Өзің бері шығып кетші!» - дегені екен. Ағасы:

– Әлгі семізін ап келмей, арығын ап келер, өзім шығайыншы! - деп, жүгіріп шығып, екеуі сыбырласып:

– Аузын ұрып, аяғын сыпырған жарықтықтарды қалай қиып, бас салып соямыз? Жетім күнінде не жемеді дейсің? Бір мысық сойып, палау басайық! - деп, жанға көрсетпей, мысық сойып, палау басты дейді.

Табақты көтеріп пайғамбар алдына ап келіп, қойған заман бір бүртік ет табақта қалмай, мысық тіріліп, шек-қарнын шұбатып, мияулап, жүре бергенде, екеуі жүгіріп шығып, ұялғаннан жүннің арасына кіріп кетіп, қайта жарық жалғанның жүзіне шыға алмай,қара күйе болып кетіпті. Қара күйе өзі екі түрлі болады: себебі сол дейді, солай болғаны үшін. Бұл әңгіменің қиямет қайымғаша айтылып жүруіне мұның хақында Уаейл сүресі келген деседі. [Мағынасы мынадай айтылады...]

«Айналайын, һамза, Лумза, малды үсті-үстіне топырлатып жиды. Санап санына жете алмады ... ойлады: «Сол жиылған мал сол бойымен тұрады. Өзімізге өлу жоқ, ол малға ешқайда кету жоқ» - дейді. Ол мал ол дүние жиюшының өзіне Хұтыма деген тозақтан кейін болмайды. Хұтыма деген тозақ ішіне түсісімен, күйдіріп жібереді екен. «Сондай ол һамза, Лумза да жүннің ішіне кірісімен, күйіп күйе болды!» - дейді. Жалғанда осы һамза, Лумзаны еліктеушілер ақыретте Хұтыма атлы тозаққа кіргенде, түсісімен, күйе болып кетсе керек.

ЗАМАНЫНА ҚАРАЙ АМАЛЫ

Бұрынғы заманда бір адам қатынымен араз болыпты. Болған себебі - қатынының өз байынан басқа жақсы көрер тамыры болғандықтан. Байы үйден шығып кетсе, тамырын шақырып алып, ойына алғанын жұмыстай беретұғын болғандықтан, байы кіріп келе сабап, еркектің күшін қолымен көрсетіп, бірін-бірі көргісіз болып, өйткенмен бірінен бірі кете алмайды. Қосақталған екі хайуандай бір арыснай (арестный) домға қамалған екі арестанттай күн кешіріп жүре беріпті.

Бір күн[і] қатынының тамыры қойынында жатқанда,даладан байының келіп қалғанын сезіп, қатын есікті ішінен тарс бекітіп алып, байы кіре алмай, есіктің алдында тұрғанда,көше жақтан бір жаршы жар салып жүр екен:

– Хан түсін жоруын білетұғын түс жорушы бар ма?! - деп.

Қатын терезеден айғайлап, жаршыны шақырып алып:

– Есіктің алдында менің байым тұр, түс жоруын жақсы біледі. Айтқаны далаға кетпейді. Жалғыз-ақ ұрмаса, соқпаса, қинамаса, білмейтұғын жаман әдеті бар. Өзін өлтіре ұрса, сонда шешіліп сөйлейді! - деген соң, ханның жұмсаған жендеттері ерік-әліне қоймай, сүйретіп ала жөнеліп, ханның алдына апарыпты.

– Түс жоруын білемісің?- деген екен.

– Жоқ, тақсыр, білмеуші едім!- деген соң,алып келген жендеттер айтыпты:

– Өзінің қатыны бізге барлық сырды айтып берді. Ұрмай, соқпай сөйлемейтұғын әдеті бар өзінің!- дейді.

– Ендеше ұрыңдар, соғыңдар, қинаңдар! Тұщы етіне ащы таяқ тисе долданып, ашынып сөйлейтұғын бойында бір бөлек айтатұғыны бар шығар! - деп, дүрсілдеттірді дейді. Жанына таяқ батып бара жатқан соң:

– Тақсыр, дат!- дейді.

– Арызың болса, айт!- дейді.

– Үш күн мәулет беріңіз, оңашаға барып, елсіз жапанда ұйықтап қалып, сіз не көрсеңіз, соны түсімде көріп, сөйтіп келіп айтушы едім,- дейді.

– Жарайды,- деп, босатып қоя берді.

Хан алдынан былай (бұлай) шығысымен, құба жон, құла түзге бет қойып жөнелді.«Үш күнге шейін іздеген жан таба алмастай, бір жетермін!»- деп, сол кеткеннен мол кетіп бара жатыр еді. Жапанның сары даласында біреу мұның атын атап шақырады:

– Ай, пәленше, қайда барасың? - деп.

Жан-жағына қараса, өзінен басқа қарайған, қалқиған жан жоқ,жүре берейін десе, шақырып қоймайды. Қараса, бір жылан басын қақитып, шақырып тұрған. «Осы менің атымды айтпай танып, сұрамай біліп тұрған жылан да болса, тегін жылан емес қой!»- деп, жуықтап, жанына барды.

– А, пәленше, қорықпа, саспа! Хан түс көріп, сол түсін саған жоры!- деп, қинап, қыстаған соң, жаныңнан қорқып кетіп барасың ғой! Ханның түсінде не көргенін айтайын және оның жоруын үйретейін. Ханның өзіңе бергенінің жарымысын маған қиямысың өзің? -дейді.

– Ойбай, саған түгел әкеп берейін, маған ханның бергенінің керегі жоқ. Жаным өлімнен қалса, маған соның өзі зор олжа!- дейді.

– Ой, байғұс-ай, «Судан өткенше, қызымды берейін, - деп, өтіп алған соң аузыңды сі...ін!» - деп айтатұғын қазақтың бірі емессің бе? Бүтін әкеп бер деп не қылайын, жартысына қалыт (қалта) қылмасаң болады!» - деп, әбден кешіріп, жылан сөйлепті. - Хан түсінде көктен жылан, шаян, құрт, құмырсқа жауғанын көрді. Өзі қорқып, түсімде соны көрдім! -деп айтуға да аузы бармай: «Не көрдім түсімде, соны тап та және жоруын айт!» - деп, қинаған ғой сені. Ол түсінің жоруы - заман жаманға айналады: ұрлық, зорлық, өтірік көп болады. Бұ күнгі уәдесінде ертең ешкім тұрмайды. Біреуді біреу жеу, біреуді біреу өтірік алдау, арбау - жұрт түрі солай болады.

– Жарайды, ханның бергенінің қақ жартысын саған ап келіп, алдыңа қояйын! - деп, қайта берді.

Келіп ханға сөйлеген соң,хан түсін тапқанына риза (ырза) болса да, «заман жаман болады!» - деген соң, мың ділда сыйлапты. Бұл мың ділда қолына тиген соң, «Алтын көрсе, періште жолдан шығады» - деген бар ғой,«Жыланға ділданың не керегі бар, маған енді жыланның не керегі бар?!» - деп, үйіне барып, тымпиып жатып алды дейді.

Айлардан айлар өтті, жылдардан жылдар өтті. Баяғы хан тағы бір түс көріп, белгілі түс жорушыны шақыртты дейді. Шақырғанмен қоя ма, ерік әліне қоймай дедектетіп алып келіпті. «Білмеймін десем, тағы да ұрады ғой!» - деп:

– Тақсыр, үш күн мәулет!- депті.

– Жарайды, бар!- деп, қоя беріпті.

Тағы да жазы жапанға, құла түзге қаша жөнелді: «Енді маған баяғы қыдыр болған жылан қайда? Жылан ұшырағанмен, не бетімді айтамын, қалай ұялмай, оны көремін? Не болса да, осы бетіммен қаңғи берейін!» - деп, бара жатса, баяғыдай атын атап, жылан тағы шақырды дейді.

Аяғымен басып баруға жарай алмады. Жерге жата қалып, бетімен басып, зорға барды дейді:

– Саған қарар жүзім де жоқ, айтар сөзім де жоқ! Алсаң, міне, бас;алмасаң, алдияр бас!-деп, жыланның аяғына бас қойып, жатып алды дейді.

– Көтер басыңды! Байғұс, енді мұнан былай өтірік айтпасаң, ендігі бергеннің жартысын ап келіп бересің! Оныңа да көнейін! - деген соң, қуанып, ұшып тұра келді:

– Ендігі бергенін түгел ап келіп, алдыңа қоймасам ба? Менен ұрғашының жаман жері жақсы деп біл!- дейді.

– Жарайды, антың толық болды.Хан түсінде көктен қой жауғанын, қозы жауғанын көрді, қуанып оянды. Бастапқы түсін қорыққанынан ұмытты, бұл түсін қуанғанынан ұмытты. «Қорыққан, қуанған - екеуі бір бас» демеп пе еді? Оның жоруы - заман жақсылыққа айналады (айланады). Жылан мен бала ойнағандай, ит-құс пен қой ойнағандай: «Қой үстінде торғай жұмыртқалайтұғын» - заман болады! - дейді.

Еліктей ұшып, елпілдей басып, ханға келіп:

– Тақсыр, түсіңізде көктен қой жауғанын, қозы жауғанын көрдіңіз бе? - дегенде:

– Рас, рас, көрген түсім - осы еді. Енді мұның жоруын айт! - дейді.

– Тақсыр, бұл түсіңіздің жоруы - заман оңға айналды, жамандықтың жолы байланды. Енді заманыңыз бір түрлі, бұрын соң да ешкім көрмеген жақсы заман болады! - деген соң, хан қуанып, он мың ділда берді.

Қолына түсісімен: «Қайдасың, жылан, енді көрінші!» - деп, асып-сасып, желпектей басып, жолда сүрініп, мүдірместен,титтей кідірместен, жыланның алдына алып келіп, бәрін төге салды:

– Алшы түгел бәрін сен! - деп.

Жылан айтты:

– Ой, байғұс-ай, баяғы мың ділданың жартысын әкеліп беруге қимай, өтірік айтып кеткен пәленше сен емессің бе? Бүгін қайдан әулие бола қалдың?! Мен сені сөзге түсіндірейін. Заманды адам билемейді, адамды заман билемек! Баяғыда заман көтін көрсеткен заман еді. Заман оңға айналмай (айланбай), қыңыр қисыққа айналған еді. Сондықтан сені заман шыры жеңіп, өтірікші болып алып, келе алмағаның сол. Бұл күнде заман бетін көрсеткен заман. Заман оңға айналып, өтірік зым-зия жоғалып, шындық күшейіп, ұрлық жоғалып, біреудің біреу бір сабақ жібіне қиянат қылмайтұғын болып, зорлық жоғалып, әділет күшейіп, сол заманның жақсылығының әсері (шыры) сені шыншыл қылып, айтқанда, табанын аудармай тұра қалатұғын жігіт қылып тұрғаны. Сенде жазықта жоқ, әулиелік те жоқ. Өтірік сөйлетсе, заман сөйлетті. Шыншыл қылса, заман қылды. Солай болғаны үшін айтылады: «Заманына қарай - амалы»- деген сөз сонан қалған! - дейді.

Дүние бір күн көтін көрсетпек, бір күн бетін көрсетпек! «Дәл осы күн дүниенің көтін көрмесе, бетін көріп тұрған бір жан жоқ!» - десең, өтірікші болмайсың. Көктен жылан, шаян жауғанын бұрынғы түсінде көрген болса, бұл заманның адамы өңінде көріп тұр. Ешкімге өкпе жүрмейді. «От ішінде мақта, // Мақтадан Құдай сақта!» - деп, жүре бергеннен басқа дәнеме өнбейді.

АҚЫЛДЫҢ ПАЙДАСЫ

Ерте уақытта бір патша болыпты. Патшаның әдеті үстіне жабайы киім киіп, жабайы адам болып, шаһарын аралап жүреді екен. Бір күні бір жерде бір адамды көреді. Басына ат басындай алтын, аяғына қой басындай алтын жастап жатыр екен. Патша бұған келіп:

– Сен не ғып жатқан адамсың?- деді.

Ол айтты:

– Мен ақыл сатып, кәсіп [етіп] жүретін адаммын, - деді.

– Мынау алтындарым сонан жинап алған пұлым, - деді.

– Ендеше маған да бір ақыл сатасың ба? - деді патша.

– Сатайын,- деді адам. - Сізге осы ақыл қайырлы болсын, - деп, мынау ақылды береді, сатады: «Не жұмыс, не іс қылсаң,ақылмен, сабырмен артын ойлап істе!» - деген сөзді береді.

Патша бір ділда беріп, алып кетеді. Үйіне келгеннен кейін, үйінің қабырғасына, әрбір ұстайтын орамал, дастарханға сол сияқты неше түрлі нәрселеріне жазып қояды. Бір күні патша шаштаразыға:

– Сен бүгін біздікіне жүріп, менің шашымды алып берші! - деп, шақырып кетеді. Артынан шаштаразы кешікпей келеді. Шаштаразының патшаның шашын алайын деп келе жатқанын біліп, патшаның бас уәзірі алдынан қарсы жолығып:

– Патшаның шашын қандай пышақпен аласың? - деді.

Шаштаразы өзінің күнде шаш алып жүрген ағаш сапты пышағын көрсетті. Онда уәзірі айтты:

– Сенің ол пышағың патшаның шашын алуға лайық емес. Мә, сен мына пышақпен ал! -деп, уәзір өзінің алтын сапты ұстарасын береді.

Ол алып келеді де, патшаның үйінде жазулы тұрған жазуды көріп: «Не іс қылсаң,ойлап істе, - деген сөз дұрыс қой деп, - қой, өзімнің күнде алып жүрген ұстарам лайық болар!»[деп], алтын сапты ұстараны былай қояды да, ағаш сапты ұстарамен алады.

Патша көріп отыр, ойлап отыр: «Бұл маған менің шашымды алуға алтын сапты жақсы ұстарасын қимай отыр. Бұл ұстарасын менің шашымды алуға қимағанда, енді кімге қияды?! Шашты алып болсын, шашты алып болған соң, оның сазайын тарттырамын!» -деп, шашын алып болған соң, бір жасауылын жіберіп, бас алатын жендетін шақыртып алып:

– Шаштаразының басын ал! - дегенде, шаштаразы:

– Дат, тақсыр! - деді.

Патша:

– Айт! - деді.

– Айтсам, тақсыр, менің жазығым не, айтып өлтіріңіз!- деді.

Патша:

– Айтсам, екі ұстара әкелдің: алтын сапты, ағаш сапты. Алтын сапты жақсы ұстараңды менің шашымды алуға не себепті қимадың? Жазығың сол! - дегенде:

– Тақсыр, оның себебі қимағаным емес, себебі бар. Себебін айтайын. Алтын сапты ұстара менікі емес. Оны сіздің өзіңіздің бас уәзіріңіз беріп,жаңа осында сіздің шашыңызды алуға келе жатқанымда, алдымнан қарсы жолығып беріп еді: «Патшаның шашын[а] мына алтын сапты ұстара лайық, осымен ал!» - деп. Мұнда үйіңізге келген соң, сіздің мына жазуыңызды көзім көріп: «Қой, сырын білмеген аттың сыртынан жүрме!» - деген бұрынғылардың мақалы да бар еді, - деп, - күнде көзім көріп, қолыма ұстап үйренген өзім ұстарам жақсы болар! - деп, алған себебім сол! - дегенде, патша бір жасауылын жіберіп, уәзірін шақыртып алып, шаштаразыға:

– Мынаның шашын ал, өз ұстарасымен! - деді.

Шаш алып болмай-ақ, уәзірдің табанда жаны шығып кетіпті. Онан кейін патша бағанағы ақыл сатушыны өзіне бас уәзір қылыпты. Тағы да патша бір күні шаһар аралап жүрсе, базарда нан сатушы біреудің нанын талап, таласып алып жатады. Патша да бір нанын алып дәмін татып көрсе, наны өте тәтті екен. Патша оған айтады:

– Сен маған үйіңді көрсет. Сенен күнде нан алып тұрайын, - дейді. Ол үйіне патшаны ертіп барып, тамақ жайын аралатып көрсетіп, енді бір үйге алып барса, үйдің іші толған адам, бәрі темір көгенмен көгенделіп жатқан. Патшаны да бірге көгендеп салады.

Патша жоғалады. Уақытында үйіне бармайды. Патшаның жоғалғанын ешкімге сездірмейді. Ақылды уәзірі өзіне белгілі ақылы бар: «Артын ойлап іс қылу керек», - деп, ешкімге сездірмеген, артын ойлап іс қылуды ойлаған.

Күнде біреуін сойып, майына нан пісіріп, базарға сатады. Бір күні патшаны союға кезек келеді. Патша жалынып айтады:

– Сен мені сойма, мен саған нан сатқан пайдаңнан артық пайда келтірейін - дейді. - Маған кілем тоқитын құрал тауып бер!- деген соң, басқа бір биік үйге, оңаша кілем тоқуға қояды. Патша кілемін тоқып бітіреді, өзіне белгілі ақылды қоса тоқып:

– Ақыл белгілі ойлап, іс қылу басқаның әлі келмейді. Осы шаһардың патшасына сат, мың ділдадан кем берме!- деп айтып жібереді.

Айтқанындай, дәл сатып келеді. Бағанағы бас уәзірі, ақылды уәзірі, біледі: патшаның тірі екенін, мынаның білетіндігін сезеді де, бұған айтады:

– Үйіңде енді осындай кілемің бар ма? Бар болса тағы аламын! - дейді.

– Бар - деген.

– Ендеше екі есе артық бағаға аламын, үйіңді көрсет! - деп, бір жасауылын қосып жібереді. Артынан жансыз үш жасауылын жіберіп, оның соңынан өзі он жігітпен барып тінтіп қарап, патшаны,басқа көгендеулі адамдардың бәрін тірі тауып, тұтқыннан босатып алады. Патшамен көрісіп жыласып жатыр. Мана жоғарыда патша жоғалған күнде ақылды уәзірі патшаның жоғалғанын жарияламаған, көпшілікке сездірмеген, артын ойлап іс қылуды ойлаған.

Әлгі кісі өлтіріп, кісі етін сатып пайдаланушыны мойнына темір шынжыр тағып, сүйретіп өлтіріпті.

ЕКІ ПАТШАНЫҢ БІЛМЕСТІГІ

Біреуі Мысыр, біреуі Бағдат, Басра шаһарында болатындығы бар. Сөз басы Мысыр шаһарының патшасы бір күні өзінің қол астындағы халқын жиып алып, сахара майдан жеріне сейілге шығып, шаттанып отырғанда, барлық халқынан, жолдастарынан сұрайды:

– Жасырмай айтыңдар: өз тұсымда дүние жүзінде менен асқан көрікті, ақылды, данышпан адам бар ма? Көрген, білгендерің бар ма? Егер бар болса, менен қорықпай, ұялмай, жасырмай айтыңдар! - дейді.

Дегеннен кейін көптің ішінде бір жігіт адам айтады:

– Маған айтты деп ренжімесеңіз, қаһар қылмасаңыз, мен бір адам көрдім. Ол он қабат артық. Ақыл да, көрік те,мінез де, инабат та, ғылым да, мал да, ой да, бой да бәрі де сізден артық! - дегенде, патша айтқан жігітке қаһар етіп:

– Сол айтқан патшаңды тауып алып кел. Әйтпесе басыңды аламын! - деп, қаһар етеді.

Бұл жігіттің айтқан патшасы Басра шаһарының патшасы еді. Бұл жігіт патшадан мәулет сұрап, Басра шаһарының өзі көрген патшасының шаһарына барып жетіп, патшаның [үйіне] қалжырап жетіп, есігіне барып, қақпасын қаққан соң, есігін ашады, үйіне кіргізеді. Кіріп, патшаның алдына келген соң, патшаның алдына жығылып, талып, ессіз болып, бірнеше күн жатады. Патша данышпан адам болғандықтан: «Бұл жігіт алыс жерден келген адам. Мұнда бір сыр бар шығар!» - деп, бірнеше тыныққанша күтіп, сыйлап, өзіне келтіреді. Бірнеше уақыттан кейін өзіне келген соң, жөнін, жайын сұрап, қайдан келген, қайда баратынын, жұмысын сұрап біледі. Жігіт бастан-аяқ келген, жүрген, көрген әңгімесін айтады, патшаны іздеп келгенін айтады. Егер бұл патша ана патшаға көрініске бармаса, жігіт өлетіндігін айтты. Патша жігіттің, бармаса, өлетіндігін ойлап, амалсыз бармақ болады. Жол жабдығын ыңғайлап, үйінен, шаһарынан бір қонақтық жерге барғаннан кейін:

– Үйімде бір өте қажет, адамға айтпайтын бір нәрсем ұмыт қалыпты, - деп, түн ішінде үйіне қайтып келіп, күзетшілеріне патша екенін білдірмей, көп алтын сыйлап, өз үйіне өзі сөйтіп кіріп барса, төсегінде қатыны мен бір бөтен жігіт бірге жатыр екен. Патша қолындағы қылышпен екеуін бір-ақ кесіп өлтіріп, қайтадан жолына келіп, бірнеше күн жол жүріп, Мысыр патшасының үйіне келіп тынығады.

Бірнеше күндер өткеннен кейін екі патша әңгімеге келіп, жолаушы келген Басра шаһарының патшасының ажары күн-күн сайын бәсең тартып, ажары түсіп, жүдеу тартып,уайым-қайғыда болып, күрсініп жүдегендік, көңілінде ауыр қайғысы барлығы біліне бастайды. Екі патша бір күндері көңілдерін көтеру үшін далаға сейілге шығады. Екі патша сейілге шығып, шаһар сыртында биік тау бар екен. Тау басына шығып, тау басынан шаһарға көз салып қарап тұрса, патшаның әйелі қырық қыз, қырық жігіт нөкерімен о да сейілге шығып, шаһар ішінде бау-бақша ішінде гуляйть құрады. Патшаның әйелі де бір жігітпен гуляйть құрғанын алыстан, тау нан патша өз көзімен көріп, екі патша бастас болып, екеуінің мұңы бір келіп, екеуі енді түсіп: «Бүйтіп мынаны көріп, мына дүниенің ішінде жүргенше, о дүниені бер!» - деп, құдай жолына түсіп, мал-жанынан безіп, қаңғып келе жатып,бір қалың ағашты бәйтерекке келіп, бәйтеректің түбінде ағып жатқан тұщы мөлдір бұлақ бар екен. Су ішіп, сусындарын қандырып, дамылдап отырғанда, бір айдаһар жылан келеді. Екі патша айдаһардан қорқып, бәйтеректің басына шығып паналайды. Біраздан кейін айдаһар жөніне кетеді. Енді аздан соң, бір дәу келеді. Арқасында арқалаған алтын әбдіресі бар. Екі патша айдаһардан құтылдым ба деп отырғанда, дәуге кез болып, шыбын жандарынан үміттерін үзіп отыра берді. Дәу келді де, жоғары-төмен еш нәрседен қауіпсіз ешқайда қараған жоқ. Бұлақтан суды бір-екі ұрттап алды да, арқасындағы әбдіренің аузын ашып, ішінен ай мен күндей бір сұлу қызды шығарып алып, ойнағаннан кейін, ұйықтап қалды. Біраздан соң қыз түсіп, бұлақтың басына суға шомылып, жуынып, бұлақтың шетіне отырып, шашын тарап отырса, судың бетінде екі көркем жігіттің сәулесі түсіп тұр. Қыз көріп,талып қалғандай тамашалап, бұлар қайдан келіп қалған адам дегендей, жан-жағына қараса, бәйтеректің басында екі жігіт отырғанын көріп, қуанып шақырып:

– Екеуің мұнда кел! - деп.

Екі патша:

– Түспейміз! - деп еді, қыз айтты:

– Екеуің түспесең, менің тілегімді орындамасаң, қазір екеуіңді мына жатқан дәуге өлтіртемін! - деген соң, жанынан қорыққан соң, екеуі қыздың тілегін амалсыз орындайды.

Қыз бастан кешкен уақиғасын айтып, осы екеуімен тоқсан тоғыз адаммен ойнағанын айтады. Бұл екі жігіт қыздан мұндай әңгімені естіген соң: «Біздікі асаулық, дәнеме білмегендік екен!» - деп, тәубе қылып, райдан қайтып, үйірін, елін табады. Мұның аяғы қыздың тоқсан тоғыз жігітпен қалай ойнаған әңгімесін естігендерің әңгімеге жарисыңдар, соған құлақтарыңды салып тыңдап тұрыңдар.

БЕС ТИЫН БАҚЫР ЖӘНЕ МЫСЫҚ

Бұрын ерте уақытта бір адам: «Адал еңбекпен азға қанағат қып, қалай байиды екен? - деп, адал еңбек қылып, азға қанағат қып байиын!» - деп,сол ойының соңына түседі дейді. Өз елінен басқа, өз шаһарынан басқа, бір алыс жерге барып, бір байға жұмыскер болып, жұмыс істеп тұрады. Баймен жалақысына баға сөйлеспей тұрады. «Құдайдың бұйырғанын алармын, адал еңбегімді жемес!» - деп,жыл он екі ай болып, байдан шықпақшы болып, еңбегін сұрағанда, бай бес тиын бақыр ақша береді. «Құдайдың бұйырғаны осы шығар!» -деп алып, бір дарияның шетіне келіп,судан өтпекші болып, киімдерін шешініп, о ғып бұ ғып аударыстырып жүргенде, бес тиын суға түсіп кетеді. Қайтадан манағы байға келеді де, тағы жұмыс істейді. Еңбегі - баяғы бес тиын. Осы тәртіппен үш рет бастапқы тәжірибе болады. Арада үш жыл өтеді. Қайтуы бір жыл, баруы бір жыл, арада бес жыл өткеннен кейін, өзінің еліне, жеріне қайтып келе жатса, бір адам жолында жолығады. Қойнына тығып алып келе жатқан қара мысығы бар жігіт. Мысық иесіне:

– Мысығыңды сатамысың? - деп сұрады.

Мысық иесі:

– Сатамын - деді.

– Бағасы не? - дегенде,

– Бойында не пұлың бар, соған беремін, - деді.

– Бойымдағы бес тиын бақыр,мә! - деп, алып берді.

Азсынған жоқ, алып кете берді. Бұл жігіт мысығын алып, қойнына тығып алып, өз жөніне жүріп, аман-есен еліне келеді. Келсе, елінде бір аждаһа пайда болған. Көзіне көрінген нәрсені жұтып, харап қылады. Оған уақытында көрген адамдардың қолынан келетін жұмысы - қашып құтылу, тілеген нәрсесін берісу болған. Бір күндерде харап қылып, қырысу, жұу қара мысықты баланың шаһарына кездесіп, бала мен қара мысыққа ұшырасады. Қара мысық бір хайлалармен аждаһаны өлтіреді. Қара мысықтың даңқы барлық ел халқына түгел жайылып білінеді. Шаһардың патшасы балаға:

– Мысығыңды сат, маған бер, - дейді.

Бала:

– Сатамын. Үш шартым бар соны орындасаң, сатамын да, беремін!- дейді. - Бір шартым -қызыңды бер! Бір шартым - өз ауырлығыңдай алтын бер. Бір шартым - өз отырған сарайыңдай сарай салғызып бер де, ал! - деген.

Патша бәрін де орындап, алады. Бала бай болады. Тоғыз мың ділда тоғыз сиыр болып, бір атқа айырбасталады. Ат бір тымаққа айырбасталады. Тымақты суға ағызып жіберіп, онан кейін байбатшамен серттесіп, оның барлық малын алып, адал еңбекпен толық байып шығады.

ПАТША ҚЫЗЫ ЖӘНЕ ТАЗША

Бір патша қасында уәзірлерімен бір мәжілісте отырғанда, үстерінен екі қаз қаңқылдап ұшып өтіп кетеді. Патша уәзірлерінен:

– Анау қаздар не деп барады, білдіңдер ме? - деп сұрады.

Уәзірлер:

– Білгеніміз жоқ. Құстың тілін қайдан білейік? - деді.

– Осыны табыңдар. Таппасаңдар, бастарыңды аламын! - деді.

Уәзірлер мыстан кемпірден сұрап, мыстан кемпір: «Патшаның өзінің кіші қызы табады»,-деп, сонан кейін кіші қыздан сұрап, ол айтып беріп, сонан сол қызын сол шаһардағы ең жаман басы таз тазша балаға беріп,әуелі қыз тазшаның басын жазып, бір шәлі тоқып беріп, саудаға жіберіп, ол шәліні сатып, ақшасына бес лақты ешкі алып: «Есі кеткен ешкі жияды, Ешкіменен есін жияды» - деп еді деп, ешкіні сиырға айырбастап, сиырды атқа айырбастап, атты тымаққа айырбастап, тымақты суға жіберіп, байбатшамен серттесіпті. Серттен жеңіп, барлық малын алып, бай болады. Әбден байып алғаннан кейін, баяғы патшаны қонаққа шақырады. Қыздың әкесі қонаққа келіп, тамақ-тамақтардың дәмін татып жеп көріп, жылайды.

– Неге жыладыңыз? - дегенде, патша кіші қызын айтып:

– Сол қызым кеткелі бір тамақ аузыма татымап еді. Сонан соңғы, сол балам кеткелі аузыма татыған тамағым осы болды. Сол балам есіме түсіп жылаймын! - дегенде,тазша күйеуі екендігі[н],[тамақ жасаушы оның] қызы екендігін айтқан екен. Сонан кейін патша орнына хан сайлап, ақырында тазша патша болады.

ҚОНАҚТЫҢ АҚЫЛЫ

Ертеде бір хан болыпты. Ханның үйіне бір қонақ келіп қонады. Хан қонағына:

– Жақсы мейманым, әңгіме айт!- дейді.

Онда мейманы айтады:

– Әңгіме айт десеңіз, айтамын ғой. Бірақ айтқан әңгімемнің бір ауызына бір ділдадан беретін болсаңыз, айтам,- дейді. Хан ойланып отырады:

– Япыр-ай, айтқан сөздің бір ауызына бір ділдадан бере берсем, мұнымен көп ақшам шығады. Екіден, айтқан сөздің бәрі бір ділдадан болатын қандай сөз болады?- деп ойланады да,- Кәне, айтшы сөзіңді, - дегенде, мейман айтады:

– Не жұмыс істесең, артын ойлап істе! - дейді.

Хан бір ділдаға сатып алып, осы сөзін өзінің үйінің ішіндегі барлық нәрселеріне жазып қояды. Үйдің ішінде, тысында, орамал, дастарқанда, үй ішінің барлық нәрсесіне жазып қояды ұмытпау үшін. Ханның қан алатын дәрігері болады. Өзінің бірден соңғы уәзірін жібереді.

– Барып дәрігерді шақырып кел! - деп.

Уәзірі шақыра келіп, дәрігердікіне қонақ болып қонады. Түнде төсекке жатып, жайланып жатқан соң, уәзірі дәрігерге әңгімелесіп айтады:

– Мен сенімен дұрыс боламын. Сен менің айтқанымды қыламысың? Сен менің айтқанымды істесең, менімен дос болсаң, мен ханның орнына хан боламын. Сен менің орныма уәзір боласың. Сен көп ойланғанды, менің айтқанымды істесең болды, - дейді.

Дәрігер көп ойланып тұрады да, амалсыз уәзірден қорыққанынан:

– Айтқаныңызды істейін, - дейді.

– Айтқанымды істесең, ертең шашын алған болып, ханды өлтір есебін тауып. Егерде осы менің айтқанымды орындамасаң, сені мен өлтіремін! - деген соң, амалы бар ма, ханды өлтірмек болып, уәдесін береді. Бірақ та уәзірге айтады:

– Мен өлтіргенде, қалай өлтіретін әдісін өзің тап, - дейді.

– Мен өзім тапсам, мен[ің] ұстарама у жағып, сенің қолыңа беремін. Сен сонымен қанын алсаң, хан өледі.

Уәзірмен уәдені бекітіп, ханның қасына келіп, қанын алмақ болып, ханның үй ішіндегі нәрселеріне көзі түсіп еді. Барлық нәрселерінде жазылған: «Не істесең, артын ойлап істе!» - деген жазуға көзі түсіп, мұнан ғибрат алып: «Мен де не істесем, артын ойлап істеуім керек екен!» - деген ойға түсіп, ойланады. Қолындағы у жағылған уәзірдің ұстарасын былай қояды да, бұрынғы өзінің ұстарасын алып, қанды сонымен алмақшы болады. Хан мұның бәрін көріп отыр, ана уәзірдің ұстарасын былай қойып, өзінің ұстарасын алғанына хан сезіктеніп:

– Анау ұстараны неге былай қойдың? - деп, хан тексеріп сұрады, - Сенің ұстараң бұрын біреу болушы еді. Бүгін неге екеу болды? Себебі не? - деп,қазбалап сұрай бастайды. Олай-бұлай жалтақтап, қиқақтап, қипақтап еді, хан айтты:

– Шыныңды айтсаң, құтылдың, өтірік айтсаң, тұтылдың! Береке шында емес пе? Өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам. «Аққа қара жоқ, // Қараға шара жоқ!» - деген, - деп, сөзден ұтып, апшысын қуырып, қол-аяғын бір-ақ уыс қылып, жаллатларын (жендеттерін) шақыртып алып:

– Шынын айтпады,мынаны дарға тартыңдар! - дегенде, дәрігер ойланып:

– Тақсыр хан, аз ғана аял берсеңіз, айтайын шынымды. Айтпасыма болмады, - деп, бастан уәзірдің айтқан жұмысының бәрін айтып бергенде, хан мұның ықтиярсыз қорыққанынан істегеніне көзі жетіп, мұны босатады да, уәзірді дарға тартқызып өлтіреді. Дәрігерді уәзірдің орнына уәзір қойыпты.

Ханның өлмеуіне, мынаның өлтірмеуіне себеп болған: «Не істесең, артын ойлап істе!», -деген жазудың көзге түскен себебінен болғандай болады. Шықпас жанға аз бір айла, ажалсызға бір себеп болмақ.

ЕР ТӨСТІК

Ертеде бір Мұтышақ деген бай болыпты. Оның 8 еркек баласы болыпты. Жылқы малы өте көп болып,жерге сыймайтын қалың болады. Бір жыл қыс қатты, жыл ауыр болғандықтан, жылқының қонысы басқа алыс жер, жат елдерге кететін болғандықтан,сегіз ұл жылқымен басқа алыс жерге кететін болып, әке-шешесіне соғымына үш жылғы қара ту биені сойып беріп кетіпті. Кемпір-шал қара биенің етін үш жыл өтемге жеткізіп, үнемдеп жейді. Қазы-қарта, жал-жаяларын үнемдеп жеп тауысып, ең соңында қара биенің төс еті қалады.

Мұтышақ бай бәйбішесіне айтады:

– Осы төстен басқа қара биенің етінен балаларға арнап сақтаған сыбағамыз жоқ. Осы төс етті балаларға арнап сақтайық! - десе де, бәйбіше төс етке қызығып, жеріп, сыпырып-сиырып жеп қойыпты.

Сонан кейін еркек бала тауып, атын төстікке жеріп тапқандықтан, Ер Төстік қояды. Бұл бала туғаннан-ақ ерекше ер бала болып туады. Өзі құрбы балалардан жаратылысы күшті, қуаты өзгеше артық болып балалар ойнап жүріп, ұрыс-төбелес, жанжал болатын болса, Ер Төстік балалардың біреулерін бастан ұрып, біреулерін көттен теуіп, біреулерін шалқасынан, біреулерін етпетінен (екпесінен) түсіріп, біреуінің қақ шекесін, біреуінің мұрнын қанатып, ең болмаса, асып-сасыңқырап жылдамдататын болса, екі баланы екі қолымен ұстап алып, екеуінің басын біріне-бірін сүзістіріп [жүріпті]. Ер Төстік баланың бұл сияқты мінездерін көрген балалар қырғидан бұққан торғайдай, бүркіттен бұққан қояндай, қасқырдан үріккен қойдай үркіп жүретін болыпты. Төстік бала осы ретпен жүргенде, бір күні бір кемпірдің баласын да ұрып соғады. Кемпір Төстік балаға ұрсып, тілі тиіп:

– Бұл шіркін менің баламды сабап, мені жылатып, маған әлі жеткенше, қаңғып хабарсыз, жолсыз кеткен сегіз ағасын тауып алсашы! - деген сөздер айтып, кемпірдің тілі тиеді. Кемпірден мына сөзді естіген соң, Төстік үйіне, әке-шешесіне келіп:

– Менің сегіз ағам жоғалып кетіп пе еді?! Олар қайда, қашан, қандай? - деп, сұрап қысқан соң, әке-шешесі шыдай алмай, айтып қойып, сонан кейін Төстік бала беліне жүген байлап алып, 10 жыл жоғалып кеткен ағаларын іздеп жолға түседі. Бірнеше ай, жылдар арада жүргеннен кейін, сол уақыттың әдет-ғұрпы бойынша қуаныш мереке той жасап жатқан бір жойқын қалың елге кез болыпты. Төстік тойға келіп, аралап жүріп көрсе, бір уақыттарда ет жасап, табақ тартып, той басқарып жүрген кісілер айтысады:

– Мұтышақ байдың сегіз серісі келеді, солардың табағын, кіретін үйін дайындау керек!-деген сөздер айтысады.

Төстік бала бұл сөзді құлағы естіп, көзі көріп, жүрегі қуанып,іздеген жоғы табылғандай көңіліне әжептәуір медеу болады. Мұнан кейін сегіз серінің келіп түсетін үйінің маңайын күтіп тұрады. Бір мезгілдерде күтіп тұрған сегіз сері мырзалар келіп түсіп, шайын ұрттап тамсап, бастарын шайқап, қымыздарын ішіп, етін жеп құсып, өздерімен өздері мас, басқаның ойын-күлкі, ду-шуын керек қылмай:

– Жылқыға жау тимесе игі еді! - деп, тойдың артына қарамай шу деп жөнеле береді. Ойпаң жерлерден орғытып, қыраң жерден қарғытып, сайлы жерден сырғытып, жылғалы жерден жылжытып, айшылықты алты аттап, айлық жерлерде жатқан жылқыларына келіп, бұлардың артынан жаяумын деп жалықпай, жалғызбын деп тарықпай, шапқан аттан қалыспай, Төстік бала да келіп жетеді. Бағана ағалары тойға барғанда, Төстік бала жолығып жайын айтқанда:

– Біздің сен сияқты қалған ініміз жоқ-ты. Айтқан сөзіңнің тіпті дәмі жоқ-ты! - деп, баланы баласынып сөйлеспей көңілге алып, көзге ілмей жүріп кеткен болатын. Бала:

– Танымасаң, танырсың! Шаңыма ере алмай қаларсың!.. [деген].

Мұнан кейін сегіз сері жылқыға келіп жеткенде, Төстік бала да арттарынан ілесе бірге келді. Жылқыларын аралап жүргенде, бұрын басқа жандардың қарасын көргенде, маңына дарытпай, қарасын көрсетпей кететін асау тағы жылқылар ер Төстікке қарай айналып оралып, жақындап, айуан да болса, сезініп, алдарына иіліп, бастарын иіп шұлғып, көп жылқыдан басқа ерекше бөлек алты құлаш ала айғыр, жеті аяқты жирен бие бастарын изеп, Ер Төстікке құрықсыз қолға ұстатып, ерсіз еркіндікпен мінгізіп, ат бола бастайды. Ағалары ер Төстіктің мына сияқты тәжірибелерін көргеннен кейін, танысып, білісіп, туысқан болып, бәрі бірлесіп елге қарата жылқыларын айдауға бет қойып, баяғы елден кеткенде, сегіз ұлға әрбіреуіне бір мыңнан жылқы тиген болса, жылқылардың өскендігі сондай,тоғызының әрбіріне тоғыз мыңнан - тоқсан мың жылқы тиген болады. Бұлар аман-есен жылқыларын айдап, еліне: әке-шешесіне келіп қосылады. Тоғыз ұл тоқсан мыңды тоғыз қос қылып төңкеріп, соны бағудан-қағудан басқа жұмыстарға қолы тимей, соның әлегімен жүргенде, өздерінің сол замандарындағы халқының қарап бағынып тұрған ханы Шынғышхан естіп, Мұтышақ байдың байлығын, тоғыз ұлын естіп, көрмекші болып келгенде,тоғыз ұлға қалың беріп қатын әпермегенін ерсі көріп, байға айтады:

– Байеке, мал-басың сай, ұлдарыңа әлі қалың бермегеннің мәнісі қалай? - дегенде, Мұтышақ айтады:

– Уа, алдияр тақсыр хан,

Мал аяп жүргем жоқ баламнан;

Мұңсыз адам өткен бе адалынан?!

Ойлаған ойыма лайықты

Жер таба алмадым ғаламнан!

Сіз мынау айтқандай,

Көңілімде қатты санам бар:

Көп екен деп көпірмен,

Тоқсан мыңдай қарам бар!

Топтанғандай несі кеп,

Тоғыз ғана балам бар!

Осыдан артық дәулетті

Бағар менің қанша шамам бар?!

Осы аз ғана дәулетті

Әр жерге шашып төкпей-ақ,

Бір-ақ жерден орындасам

Деген мұратым бар! - дегенде, хан айтады:

– Ойыңды білдім, байеке! Ойың оң, тілеуің дұрыс болсын! Ой түбіне ешкім жете алмайды. Сенің үйде отырып ойлаған ойыңды кім біледі? Жатқанға жан жуымайды, // Қимылдаған қыр асады. // Іздеген миқан ағашын табады, - деген бар емес пе?! Елден елді қыдырып, іздесең болмай ма? - деп, ақыл береді.

Мұнан кейін Мұтышақ бай тоғыз ұлға бір-ақ жерден құда болатын тоғыз қызы бар кісіні іздейді. Ел қыдырып,су сыдырып жүріп, бір үйге кез болса, бір үйде қыздың ілулі тұрған сегіз құндыз бөркін көреді. «Япырм-ай, тоғыз болар ма?» - деп дәмеленеді. Бай әуел көргенде, бөріктің біреуі жоқ болады. Сегіз-ақ бөрік тұрады. Мұтышақ бай тоғыз болмай, сегіз болған соң, қуанбай мұңайып отырады. Мұтышақ бай алғаш үйге кіріп келгенде, бөріктің санының көптігінен үмітті болып қуанып қалса да, тоғыздан біреуі кем болған соң, мұңайып, томсарып ренжіген қалыппен отырғанын көріп, тоғыз қыздың тапқан шешесі бәйбіше сусын құйып беріп отырып, Мұтышақ байға қарап:

– Жаным, бұрын көрмеген жат елдің адамы екенсің. «Қырықтың бірі - қыдыр», - деп еді. «Қыдырған қыдырдың ізін басады», - деуші еді. Ел аралаған сыншы, ағаш аралаған үйші. Бір жоқты бір жоқ табады. «Іздегенге сұраған кез болады»- деген сөз бар еді. «Ерді көрсең, қыдыр тұт. // Асты көрсең, қадір тұт!» Қадірлі мейманым, айыпқа бұйырмасаңыздар, сіздерден бір сөз сұрағым келіп отыр. Мана біздің үйге алғаш кіріп келген бетіңізде шаттық шыраймен келген тәрізді едіңіздер. Қазірде уайымдаған, уайым ойлаған адам сияқты болып отырсыздар. Әлде біздің сіздерге ұнамаған жат мінездеріміз болды ма? Бұрынғылар айтқан: «Ел-елдің заңы басқа, иттері қара қасқа», - дегендей, ұнамаған жат мінезіміз болса, көзімізге айтып кетіңіздер. Қатеміз болса, мойынға алайық. Мұнан былай есімізге алып сақтанайық! - деген соң, Мұтышақ бай бастан-аяқ жүрген жұмысының мән-жайын айтып, баяндап, үйге кіріп келгенде, көп бөрікті көріп қуанса да, бөріктің тоғыз болмай, сегіз болғанына ренжіп отырғанын айтты. Сонда бәйбіше:

– Е,қадірлі мейманым, кәміл болсын иманың, адал болсын жиғаным! «Ауырды жер көтереді, көңілді дос көтереді» - деген. Бөріктерді көріп қуанған болсаң, қуанған көңілді қайтадан ренжітпеңіз. Іздегеніңіз тоғыз болса, тоғызы да табылар. Құдайдың берген тындырымдары бар. Бер дегенге - бірінші қызым бар, егескенге - екінші қызым бар, өштескенге - үшінші қызым даяр. Төбелесушіге - төртінші қызым даяр. Белдесушіге -бесінші қызым даяр. Аталасқанға - алтыншы қызым даяр. Жетелесушіге - жетінші қызым даяр. Серттесетін болсаң, сегізінші қызым даяр. Бәрінен де артық толған айдай қызым бар. Бұлардың әрқайсысының қалың малдары - қалың мал, қара малдарынан басқа, сүт ақы,той малы, ит ырылдатар; бақан аттарына,бөлек үйге енгізер, ұрын келер, шымылдық құрар, шаш сипарынан бөлек тоғыз-тоғыздан тоғыз жақсы, тоқсан жамбы теңге болмақ. Сізге, байеке, ескертейін, «Балалары жаман шығар, тоғызы бірдей үйінде неге отырады?» - деп ойларсыз. Менің балам жамандығынан өтпей отырған жоқ. Тегін беретін теңі келмей, алушының әлі келмей отырған жайы бар. Бірінің ері, бірінің жері, уақытымен сағат кезі келмей отыр. Және де, байеке, сізге ақырғы рет ескертемін. Балаларың саны тоғыз болғанмен, ертедегі тоғыз тоңқылдақтай болып жүрмесін. Бұрынғылар айтқан сөз бар еді: «Ешкі егіз табады, ит сегіз табады, шошқа да тоғыз табады», - дегендей, саны тоғыз болғанмен, не доңыз, не қоңыз болып жүрмесін!

Бәйбіше Мұтышақ байға тағы мынаны айтады:

- Ей, Мұтышақ бай, Мұтышақ бай,

Мал-басың сайма-сай.

Жетер болса дәулетің,

Қимылдап бак аянбай!

Сонан кейін Мұтышақ бай үйіне келіп, ел-жұртын жинап, ақылдасып, тоғыз ұлдың қайыны бір жерден табылып,өз ойындағы ойлағаны болған соң, не жанын аясын, құдай берген көп жылқыны аямай шашып-төгіп беріп, тоғыз отауды біржолата көшіріп алып, қайтып келе жатып,бір жерге көштері түнеп жатса, сонда тоғыз қыздың ең кенжесі Бикеш сұлуды Ер Төстік алады. Сонда Бикеш сұлу Төстік батырға айтады:

– Әкем мен шешем бізден бар дүние, бар малын аямас. Үш нәрсесін қимас. Сол үш нәрсесін ұмытпай: «Бермесең, ырзалығым жоқ!» - деп, қоймай сұрап алғайсың! Бірі -Ақжал ат, бірі - құба інген, бірі - сырмалы шапан.

Айтқанындай, бұл үшеуін бай өзіне, Ер Төстік еркіне қоймай, сұрап алады. Қыздар ұзатылып келе жатып, жолда бір жерге қонып жатқанда, Мұтышақ бай мыстан кемпірге жолығады. Қорыққанынан барлық мал-жанын бермек болып, ақырында Ер Төстіктің алтын сақасын бермек болып құтылады. Артынан алтын сақасын іздеп, Ер Төстік келіп кемпірмен сөйлесіп тұрғанда, алтын сақа жерде жатқанын көріп, Ер Төстіктің астындағы Ақжал ат аузымен тістеп ала қашады. Кемпірден қашып келе жатып, батырға ой түсіп: «Мен батыр бола тұрып, кемпірден қашқаным не болғаным?!» - деп, атының басын бұрып алып, қайта ұмтылғанда, кемпір қашып келіп, бір құдыққа түсе бергенде, екпінімен ат та, батыр да бірге түсіп кетеді. Мұнан кейін батыр көп уақыт зынданда қалып, бірнеше уақыттар өтеді. Мұнан кейін Күлмес ханның Бермес қызын алып келуге кемпірмен келісіп, жер бетіне шығып, Күлмес ханның Бермес қызын іздеп келе жатып, бір сыңараяқ жүйрік адам жолдан кездесіп, жолдас қылып алып, екеуі келе жатып, сауысқанның жұмыртқасын білгізбей ұрлап алатын епті ұрыны көріп, оны да жолдас қылып алып, үшеуі жолдас болып келе жатып, бір мерген кездесіп, оны ертіп алып, төртеуі жолдас болып келе жатып, бір балуанды тауып - бір тауды бір тауға соғатын - бәрі жолдас болып келе жатып, бір жалмауызды тауып алып, бір көлді ұрттап алып аузына сыйғызатын -Күлмес ханның еліне келеді. Көп құмырсқаны артып алып,бұлардың бәрі өзі айтып, өздері ере бастайды. Жер тыңдағыш тағы кез болатыны бар. Бұлардың бәрі де аман қайтады. Бермес қызды алып қайтады. Үйде қалған елі, Бикеш сұлу қайғырып, беліндегі жібек белбеуін шешпей жатып: «Не Ер Төстік келгенде, не өлді деген анық хабарын естігенде, шешем!» - деп, құба інген деген түйесін: «Ер Төстіктің не өлі, не тірі - деген хабарын естігенде, боталатам!» - деп сақтайтын болып...

(Аяғы жоқ)

ЖЕЛКІЛДЕК

Бұрынғы заманда Нұрманбет деген хан болған. Хан жүз тоқсан екі жасаған. Өзтемір [1] деген інісі болған, Өзтемір қырық екі кісіге бас болып қолға кетті. Нұрманбеттің екі қызы болған. Бірінің аты - Күнікей, бірінің аты - Тінікей болған. Екі қыз ұйықтағанда, түс көрген. Таңертең жеңгесіне келді. Бір шапан жамылды, екеуі бір жеңінен басын шығарды:

– Жеңге,- дейді:

– Мен бір түс көрдім,

От жағалай іс көрдім.

Екі де қара тең көрдім,

Сорғалап аққан қан көрдім.

Жоры, жеңге,түсімді.

Жеңгесі қайнағасына келді:

- Айтайын, - дейді, - қайнаға,

Мен бір түс көрдім,

От жағалай іс көрдім.

Екі де қара тең көрдім,

Сорғалап аққан қан көрдім,

Жоры, қайнаға, түсімді!

Қайнағасы айтты:

– Бұ түсті кім көрді?- дейді.

– Мен, мен, - дейді қатын. Қайнағасы айтты:

– Мұны көрген сен емессің, мұны көрген екі қызым екен. Қызым келсін тұсыма, келіп айтсын, - дейді. Екі қыз: Күнікей, Тінікей келді тұсына.

– Жамағат, - дейді,

- Құлақтарыңды бері сал,

Кеңестеріңді әрі сал.

Бүгін түнде түс көрдім,

От жағалай іс көрдім.

Екі де қара тең көрдім,

Сорғалап аққан қан көрдім.

Жоры, жамағат, бұ түсті!

Қыздар бұ түсті айтқан соң,

Жамағат бұ түсті естіген соң,

Мағынасын білген жақсылар,

Ақсақалды ағалар,

Басы шалмалы бабалар:

- Ағаң бүгін келер! - дейді.

- Олжалы үйге келер, - дейді.

Нұрманбеттің қыздары –

Тінікей мен Күнікей,

Бұ сөзіне нанбады.

Өзтемір үйде жоқ болды,

Жоқ болғанда боқ болдық [2], - дейді.

Нұрманбет хан айтты:

Жүз тоқсан екі жасаған,

Қаздың етін асаған,

Өзтемір үйде жоқ болды,

Жоқ болғанда, боқ болды! - дейді,

Нұрманбеттің сақалынан жас төкті, жылайды, «Өлеміз!» - деп жылайды. Нұрманбеттің жеті жасар Жастүлек деген баласы бар екен. Жеті қырдың астында алпыс баламен асық ойнап жатыр екен. Жылаған Нұрманбеттің даусын баласы естіп келді. Келді де:

– Хан ием, неге жылайсыз? - дейді.

Хан айтты:

– Жыламай қайтейін:

Өзтемір үйде жоқ болғанда,

Боқ болдық, - дейді.

Баласы айтты:

- Жылама, әкем, - дейді,

- Оң батаңды бер, - дейді.

- Дүлділіңді бер, - дейді,

- Семсеріңді бер! - дейді.

- Жауға мен барайын,

Бір ауыз жолға барайын.

Бір келгенін бір қырайын,

Екі келгенін екі қырайын,

Біріне-бірін қосайын.

Әкесі айтты балаға:

- Сенің алар жауың жоқ,

Бойың сенің өскен жоқ,

Бұғанаң сенің қатқан жоқ,

Балақта жүнің жеткен жоқ!

Баласы сөзін алмады,

Батасын сұрады.

Әкесі оң [3] батасын берді:

- Жортқанда жолың болсын,

Жолдасың қыдыр болсын!

Аллаһу акбар! - дейді.

Дүлдүлін берді, семсерін берді:

- Бар, балам! - дейді.

- Дүлдүлің оң аяғымен жер тарпыса [4],

Сол аяғын көкке көтерсе, келме! - дейді.

- Сол аяғыменен жер тарпыса,

Оң аяғын көкке көтерсе,

Қайт, балам, - дейді.

Жеті жаста Жастүлек,

Дүлдүліне мінеді,

Семсерін қолына алады.

- Аман-есен болыңдар! - деп кетті.

Келе жатса, бір белдің [5] үстінен шықты. Жер жүзін қарады, жау келе жатыр екен. Дүлдүлден түсті бала. Алдыңғы айылын бос тартты, Артқы айылын берік тартты, Онан соң дүлдүліне мінді. Бір келгенін бір қырды, Екі келгенін екі қырды, Бір-біріне қоспады. Көп жауды қырды.

Жаудың ең көтінде кәпір басы [6] Телегей алып бар екен. Телегей айтады:

- Жамағаттар, тұра тұрыңыз,

Бұ жерде от жағыңыз.

Құмалақ шашайық,

Бал ашайық,

Қой жауырынын жағайық,

Жаудың алар хайласын табайық [7].

Құмалақ шашты,

Бал ашты,

Жауырын жағып, қарасты:

- Бізді алып жатқан жау екен,

Жеті жасар Жастүлек дәу екен.

Атсақ, оны ата алмаймыз,

Шапсақ, оны шаба алмаймыз[8].

Атсақ, мылтық тимейді,

Шапсақ, қылыш өтпейді.

Ал, оған амал не?

Кәпір басы - Телегей,

Күнді боран соқтырды,

Аяз қылдырды,

Бала тоңды, жаурады.

Тоңған соң әкесінің айтқан сөзі есіне түсті [9]. «Дүлділің оң аяғымен жер тарпып, сол аяғын көкке көтерсе, қайтпа! Егер де сол аяғымен жер тарпып, оң аяғын көкке көтерсе, қайт!» - деген екен.

Күн боран болды,

Суық болды.

Бала мұздады, тоңды.

Дүлдүл сол аяғымен жер тарпыды,

Оң аяғын көкке көтерді.

Дүлдүліне мінді, қайтты,

Жас бала тоңыпты,

Атқа мініп қайтыпты.

Қамшыны баса салып [10],

Дүлдүлін жүгіртіп,

Әкесіне жетіпті.

Үлкен апасы Тінікей,

Кіші апасы Күнікей,

Алдынан шығыпты:

- Тоңдың ба, қарағым-ай,

Мұздадың ба, шырағым-ай!

- Дүлдүлінен түсірді, - дейді,

- Үйіне енгізді, - дейді.

Бір апасы басын алдына алды [11],

Басын қойнына салды.

Бір апасы аяғын алды,

Аяғын қойнына салды:

- Тоңған басы жылынсын,

Мұздаған аяғы жылынсын! - деп.

\Екі апасы Тінікей мен Күнікей артына қарады. Жау келіп қалған екен. Үйінде жеті құлақты қазаны бар екен. Соны жеті жасар Жастүлектің үстіне төңкеріп, екі апасы жауып, жасырып тастады. Кәпір жау келіп қалды. Ақ шаһарын шапты. Жүз тоқсан екі жасаған Нұрманбеттің басын алды. Өтін сыртынан жарды. Күнікей, Тінікей қызды айттырамын дегендерге Нұрманбет бермеген екен. Аттың көтіне салды-лар. Өзге малын да, жанын да алып, жөнеліп бара жатып, кәпір басы Телегей айтты:

– Бізді алған жау мұнда жоқ екен. Жеті жасар Жастүлек, оны өлтірмей кетсек, бұл дүние біздің бойымызға сіңбейді. Табарға керек! - дейді.

Сонда қу аяқ, қу кемпір айтты:

– Мен ол баланы тауып берейін. Жасырған жерін көрдім. Менің малымды, менің жанымды - бәрін берсең, айтайын, - дейді.

Кәпір басы Телегей айтты:

– Бәрін танысаң, ал, - дейді. Манағы малын, жанын берді. Кемпір айтты:

– Қазанның астында жатыр, - дейді. Кәпір басы Телегей қазанға келді. Қазанды көтерді. Бала жатыр екен. Сол жерде баланың басын алды. Басын қанжығасына байлады. Қан ақты сорғалап. Кәпір басы Телегей жер-жебір қылып қайтты жеріне.

Бір уақыт күнде,

Өзтемір келді,

Ақ шаһарға келді.

Келген соң,

Әкесі жоқ, інісі жоқ,

Шешесі жоқ, қатыны жоқ,

Екі қарындасы жоқ екен.

Өзінің астында мініп жүрген бедеу биесі бар екен.

Аттан түсті. Жылады:

- Жүз тоқсан екі жасаған,

Қаздың етін асаған.

Нұрманбеттей хан ием,

Дұшпанға басыңды алдырдым.

Кәуірге өтіңді жардырдым.

Мен өзім үйде жоқ болдым,

Жоқ болдым да, боқ болдым.

Шұғадан түскен қиындым,

Мақпалдан түскен ойындым,

Күнікедей көріктім,

Тінікедей тектім,

Өзім барда айттырып,

Келген кісіге бермедім!

Күнінде біреуге

Тегіннен тегін олжа қылдырдым,

Ат көтіне салдырдым.

Әсіресе сүйікті қатын,

Үйде жүрсем - мұңдасым,

Жолда жүрсем - жолдасым!

Жеті де жасар Жастүлек,

Қауырсының қатқан жоқ,

Балақта жүнің шыққан жоқ,

Бойың сенің өскен жоқ,

Ақылың сенің толған жоқ,

Қапыда кеттің, жалғыздықтың жаманы-ай!

Жеті күн жылады,

Жеті түн жылады.

Жылағанда Өзтемір,

Жер бауырлап сұлады.

Жылап, жылап ұйықтады.

Сүйтіп ұйықтап жатқанда,

Тұрды оның басында,

Келді бір адам,

Дап-даяр қасында.

- Өзтемір, көтер басыңды,

Түр, түрегел!,- дейді.

Өзтемір басын көтерді.

Көтеріп басын отырды.

Келген адам сөйлепті:

- Сен ол жауға барма!- депті.

- Алар жауың ол емес,

Сарыбай деген хан бар,

Соның бір баласы бар.

Атса, мылтық тимейді,

Шапса, қылыш өтпейді.

Отқа салса, күймейді,

Суға салса, батпайды,

Қарғаса, қарғыс жетпейді.

Сарыбайдың баласы екен,

Жеті жасқа биыл жеткен,

Атын әлі қойған жоқ,

Сол балаға бар!

Сол балаға барсаң,

Кегіңді ол алып берер.

Манағы Өзтемір тұрды,

Беті-қолын жуды.

Бір қойды жалынып сойды,

Бір қасық ет жейді.

Манағы түсінде көрген адам Қыдыр

Қара бедеу биесін ерттеп мінді.

Сарыбайды іздеп кетті.

Сарыбай деген бай екен,

Бала жоқ екен.

Бір күндерде, бір уақытта,

Жиын, тойға барған,

Төрт биемен, төрт сабамен барады екен [12]

Қулар [13] өтірік той қылған екен.

– Бұ Сарыбай өзінің баласы жоқ, бұған құдайдан бір бала тілетейік, - дейді. Манағы өтірік тойға Сарыбайды шақырды-лар. Сарыбай қатынымен, төрт биемен, төрт саба қымызбен келді. Шақырған ауылға келді. Келсе, ауылда ат байлаған жоқ, алдынан шыққан, құрмет қылған ешкім жоқ. Сарыбай ашуланды. Кісілерді боқтады:

– Мұнда кісі жоқ екен. Бізді мазақ қылды! - дейді. Өзге кісілер Сарыбайға жауап қайыра алмады. Бір кішкене тазша бала бар екен. Ол бала айтты:

– Мен Сарыбайға жауап берейін!

Тазша бала тысқары шықты. Сәлем берді. Сарыбай сәлемін боқтады. Бала айтты:

– Сәлемді боқтама, бұл той - баласы бардың келетұғын тойы.

Ұлы барға орын бар,

Қызы барға қызық бар.

Ұлы жоққа орын жоқ,

Қызы жоққа қызық жоқ.

Сарыбай мұны естіп долданып,

Төрт биені бауыздап тастап,

Төрт саба қымызды жарып тастап,

Қатынымен екеуі үйіне қайтты.

Астында мінген боз жорға ат бар екен. Боз жорға атты белдеуге байлады. Өзі қатынымен екеуі: «Құдайдан бір бала сұралық!» - деп, екі етегін беліне түріп алып:

– А, Құдай,өзің қай жақтасың, қайда болсаң да, міне, біз сенен бала сұрап қаңғырдық! -деп, жапан түзге бет алды. Қаңғырып жүріп кетті. Жүре-жүре Сарыбай арықтады. Қатыны арқалады [14]. Бір ақ тікенекке келді. Киімінің етегін тікенек ілініп жүргізбеді. Қатыны шаршады, отырды. Сарыбай ұйықтап қалды. Қатыны ұйықтаған жоқ екен. Аспаннан күмісті табақ балмен түсті. Табақтың ішінде күміс қасық бар екен.

– Түрегел, байым,

Тілекті берді Құдайым! - дейді.

– Аспаннан табақ түсті!- дейді [15].

Сарыбай түрегелді:

– Бисмилла!- деп, бір қасық бал жейді.Қатынына байы айтты:

– Сен же!- дейді. - Құдай бала берер! - дейді.

Қатын бәрін жеп қойды,

Екеуі мас болды.

Бірін-бірі құшақтап жығылды,

Жас күнгі қуат-күштері кірді.

Сонан соң есін жиып,

Көздерінің жасын тыйып,

Бойлары бір-біріне еміреніп иіп,

Бірін-бірі құшақтап сүйіп,

Ойнап-күліп үйлеріне қайтты.

Қатын буаз болды[16]. Бір уақытта қатын босанды. Бір ұл, бір қыз - егіз бала тапты. Олар енді той қылды. Арақ-шарап берді.

Он бие сойды,

Он қой сойды,

Он сиыр сойды.

Жоғарғы елді шақырды,

Төменгі елді шақырды.

Аямай малын қырды,

Жұрт жиылып келгенде,

Табақ тартып бергенде,

Келген жұртты сыйлады,

Мінер атын мінгізді,

Киер тонын кигізді.

Аты жоққа ат берді,

Тоны жоққа тон берді.

Сойылған малды жеген соң,

Жиылған көп тойған соң,

Келген елі тарқады.

Шалқар көлдің басында,

Шатыр тікті.

Бала ойнап жүрді.

Ту тобылғыдан жақ қылды,

Шиден оқ қылды.

Кәрі кемпірді атты,

Кәрі шалды атты.

Көп кемпірді, көп шалды өлтірді,

Шалы өлген кемпірлер,

Кемпірі өлген шалдар,

Сарыбайға келіп жылады:

- Балаңызды тыйыңыз! - деп,

- Жарайды, - дейді.

Баланы шақырды:

– Балам, - дейді, - жылқыға бар, - дейді.

Сарыбайдың бір құлы бар екен.

Тоқсан қойдың терісі,

Телпек тымақ шықпайды екен,

Манағы Сарыбайдың баласы жылқыға кетті,

Топай құлға келді.

Ақ сақалы бар екен,

Сақалының ағын жұрт: «Қайың»- дейді екен,

Қарасын: «Қарағай» - дейді екен.

Күн ыстық болғанда,

Тоқсан торы ала айғырдың үйірі,

Сақалына үйездеп тұрады екен.

Сол күндерде Өзтемір жылқыға келді: «Қарағайдың ішінде паналап, көлеңкелейін», - деп, атын бір ағашқа байлап, жатып қалды. Топай құл айтты [17]:

– Сақалымның ішінде бит жүр, балам, алып берші,- дейді. Бит жүр дегенге қараса, Өзтемір хан екен. Мінгені қара бедеу бие екен. Сарыбайдың баласы Өзтемір ханды уыстап ұстап, Топай құлға алып келді.

– Сен менің сақалымның ішінде не қылып жүрсің, ұрымысың? - дейді. Өзтемір айтты:

– Жоқ, мен ұры емеспін, бір бейшара адаммын, - дейді.

– Олай болса, неге келдің, қайда барасың, бармағымның арасына салып сені жоқ қылайын ба? - дейді[18].

Сарыбайдың баласы айтты:

– Тиме, байғұсқа, аға, - дейді. - Сенің сақалыңды сақал екенін күнде көріп жүрген біз білеміз. Бұл сорлы қайдан білсін?

– Не ғып жүр едің, ағатай? - дейді. Өзтемірхан айтты:

– Сарыбайдың ұлын іздеп жүрмін, - дейді.

– Өзі мырза бай, - дейді:

Аты жоққа ат береді,

Тоны жоққа тон береді.

Сондай мырзаға барамын!

Сарыбайдың баласы бар,

Жеті жасар ұлы бар,

Мылтық атса, оқ тимейді,

Қылышпен шапса, қылыш өтпейді.

Ол баласын сұраймын.

Бала айтты:

– Барсаң, анау белдің астында біздің аулымыз бар. Сарыбайдың баласы - менмін!

Өзтемір кетті, бір уақытта Сарыбайдікіне келді.

Өзтемір ханды аттан көтерді. Үйге отырғызды, амандасты, есендесті:

– Қайда барасыз? - дейді.

– Сізге келдім, - дейді.

– Біздікіне не бергенің, не өткізгенің бар еді? [19] - дейді.

– Сіздің бір балаңыз болған екен. Оның аты қойылған жоқ екен. Әдейі ат қойып, айдар тағайын деп келдім [20], - дейді.

Сарыбай айтты:

– Бәрекелді,

Сенен басқа кісіге қойғызған жоқ едім.

Баламды айтпай біліп,

Сұрамай таныған,

Қойсын атын! - деп,

- Ойымдағы жаңа табылды! - деп қуанды[21].

Өзтемір баланың атын:

«Жеті жасар Желкілдек» болсын,- дейді.

Әкесі:

- Жақсы, жарайды,- дейді.

Хан:

- Ат аламысың, ат берейін,

Тон аламысың, тон берейін! - дейді.

Өзтемір:

- Алмаймын, ат пенен тонды

Екінің біріне, егіздің сыңарына

Беріп жүрсің ғой.

Сені жын мырза емес,

Шын мырза деп естіп келдім.

Маған бергіш болсаң, балаңды бер,

Балаңды қалап, сұрағалы,

Сенің мырзалығыңды

Сынағалы келдім! - дейді[22].

Сарыбай:

– Баламды неге берейін? Тұр, жөнел! - деп боқтады.

Өзтемір жылап шығып кетті. Сарыбай үйіне келді, қатыны айтты:

– Не сұрай келген екен? - дейді. Сарыбай айтты:

– Біздің жалғыз баланы сұрай келген екен. Соны мен бермей, боқтап-боқтап жібердім.

Қатыны айтты:

– Бұрынғылардың: «Дүние боқтан сасыққа, тастан қаттыға бітеді», - дегені осы екен-ау, ақылың жоқ екен, байғұс байым! Мырза Құдайдың мырзалық қылып берген нәрсесіне кісі сараңдық қылмас болар. Бізді құдай «қубас» деген аттан құтқарды. Бізге сонысы да қанағат. Шақыр бері, келсін! - дейді.

Сарыбай тымағын қолына алды, тымағын бұлғап шақырды [23]. Өзтемір шақырған соң, келді.

– Мен баламның өзін таптым, мінезін тапқаным жоқ, баланың өзіне бар. Бала саған еріп кетемін десе, бетінен жарылқасын, қайда барса, жолы болсын! Бір жаман алжыған шал, қақиған кемпір қызығын көрді не, көрмеді не? Тірі болса, қызығын халық, жұрт көрсін! -дейді.

Өзтемір кетті. Жылқыға барды.Топай құл айтты:

– Немене деп ат қойдың?

Өзтемір айтты:

– «Жеті жасар Желкілдек» болсын! - деп,ат қойдым.

Топай құл айтты:

– Жап-жаман ат екен.

Бала айтты:

– Ағам, ақылың жоқ екен. Бізге осы қойған ат жақсы.

Өзтемір айтты:

– Інім, саған келдім. Сен маған қатты керексің.

Бала айтты:

– Керек болсам, әкемнен сұрадың ба мені? - деп.

Өзтемір айтты:

– Сұрадым, - дейді. - «Баланың өзі білсін!» - деп, өзіңе жіберді, - дейді.

– Жарайды, ағам, мен барайын.

Топай құлға айтты бала:

– Ағатайым, маған бір ат бер. Өліп кетсем, малым-жаным сенде тұрсын. Ақыретте қолыңнан алайын. Тірі болып келсем, малымның жарымы сенікі болсын.Сен аға бол, мен іні болайын. Мынау әке-шешемді сен күт. Маған бір ат бер!

Жылқының сыйып жатқан даласы бес шақырым болыпты. Топай құл баланы ертіп жүріпті [24]. Бір дарияның жағасында тұрып, Топай құл жылқы біткенді құйрығынан ұстап алып, дарияның ар жағына лақтыра беріпті.Сонда бір қотыр күрең тай дарияның ортасына шо[л]п етіп түсіп кетіпті. Суға балықтай байпаңдап, үйректей қайқаңдап, екі жағына да шықпай, дарияға жүзіп жүре беріпті. Топай құл шалма тастап тартқан екен, тайды сүйреп ала алмапты. Сонан соң бала шалманы Топай құлдан:

– Бері ап кел, бермен, - деп, жұлып алып, тайдың мойнына тастап жіберіп, тартып қалғанда, тай жылп беріп, не ғып келіп қалғанын білмей қалыпты. Топай құл жүгендеймін деп ұмтылған екен, тай тулағанда, құлдың қайың, қарағай болып жүрген сақалын дал-дал қылып, құлдың басын ит мүжіген қу бастай қылыпты.

Сонан соң жеті жасар Желкілдек өзі жүгендеймін деп ұмтылған екен, тай бүлк етпепті. Бөгелекке басын изегендей басын изеп: «Қылша мойным мұнша» - деп тұра беріпті. Жүген салса, құнан болыпты [25]. Ер-тоқымын салғанда, дөнен болыпты. Мінсе, бесті болыпты. Санына қамшы тигенде, алты жасар ат қалпына түсіп, оқ жыландай ойнақтатып, мініп алып:

– Хош есен бол! - деп,жөнеле беріпті. Өзтемірді әкесіне жіберіпті:

– Маған оң батасын берсін, қара қоржынын берсін, семсерін берсін, мені мына жерде кетіп барады дей ме, жүрегі айыз кеше кетіп қалды. Маған жеткізетұғын емес, артынан барған жерінде тап! - деп кетті дегейсің.

Өзтемір Сарыбайға келді. Сарыбай баласының айтқанының бәрін түгендеп берді.

Оң батасын да беріпті:

– Жортқанда, жолы болсын,

Жолдасы қыдыр болсын! - деп.

Өзтемір бәрін алып қайтты.

Жеті жасар Желкілдекті,

Артынан қуып,

Өзінің елінің үстіне келді.

Қырық жігіт ертіп алды,

Қырық бір кісі болды. Бәрі бас қосып, Желкілдекке жетті. Айдалада анттасты. «Қай қашқанымызды құдай тапсын», - деп, жер ортасына келді. Жеті жасар Желкілдек Өзтемірге айтты:

– Тау басына шық, жауды қара, көріне ме, байқа! - дейді.

Өзтемір тауға шықты. Төңіректің төрт бұрышына көз жіберді.

– Ойбай! - деп, таудан төмен қарай жүгірді. Келді де, атқа мінді:

– Қашыңыз, қайтыңыз, жау көп-ақ. Біздің алар жау емес! - қашты Өзтемір.

Жолдасымен жеті жасар Желкілдек асын ішті. Күреңше атқа мінді, қашқандарды қуып жетті:

– Тұра тұр! - депті, - Ал, Өзтемір айтысқан сөз осылай ма?

Өзтемір айтты:

– Қайтыңыз, біз қорқамыз,жаудың жаны көп, - дейді. Біз аз! - дейді.

Бала айтты:

– Жоқ, аға, қайтпаймын, сен қайтсаң, жүре бер! «Ноқталы басқа бір өлім!», «Өлім - құдай ісі, қашқан - қатын жұмысы» - деп,бала атының басын бұрып алып, жауға қарай жүрді. Бір обаның басына шықты. Жау келіп қалған екен. Күрең атқа тіл бітті:

– А, ием,түс үстімнен, айылың бауырыма батып-батып барады. Жүгенің кеңсірігіме батып барады, құйысқаның құйрығыма батып барады. Бес тұрманың бестамнан емес. Мені жалаңашта. Ер тоқымымды ал - аунайын, жүгенімді ал - қунайын. Оң жағыма бір аунайын,сол жағыма бір аунайын. Оңды-солды аунап шөп жейін. Құдай ер ерттер ме екен, Құдай маған жүген жүгендер ме екен? Сонан соң маған күш-қуат кірер! - дейді.

– Айылды ағытты, ер тоқымды сыпырды. Жүгенді алды, қоя берді. Ат аунады. Оң жағына аунады, сол жағына аунады. Шөп асады, түрегелді. Ат күміс ер тоқымды болды. Кісі қарап тұрғандай тамаша болды. Желкілдек атқа мініп алды.

Ат айтты:

– Алдыңғы айылымды бос тарт, артқы айылымды берік тарт, - дейді. - Маған мін-дағы көзіңді жұм! Мен жауға араласпай, көзіңді ашпа, жүрегің айныр. Тайып кетсем, маған серт! Тайсалып соқсаң, саған серт! - дейді.

Желкілдек атқа мінді, көзін жұмды. Ат аспанға ұшқандай алып ұшты. Желкілдек жаудың ортасына кіріп,етіне таяқ тигенде, көзін ашты. Өзі ортада жүрген соң, жаудың азын, көбін байқай алмады. Төбелес сала берді, бір мезгілде атының аяғының астына қараса, аттың тізесінен қан екен. Маңайында төбелесуге жан қалмапты. Өлгені өліп, өлмегені басын құтқарғанды олжа көріп қашқан екен. Келді бала бір обаның басына. Бала аттан түсті. Желпінді. Кәпір басы - Телегей деген алып екен. Күншілік жерден болжайды екен.

– Тұра тұрыңыз, - дейді. - Біздің алар жау емес - дейді,- Атса, мылтық өтпейді, шапса, қылыш өтпейді. Қарғаса, қарғыс жетпейді. Отқа салса, күймейді, суға салса, батпайды. Құдайымның шынымен жаратқан жаны екен! Жалғыз-ақ мұның бойында жоқ та, ақыл жоқ.

– Жігіттер, ор қазыңдар, мұны орға түсірейік. Ор қазсаңдар, терең қазыңдар. Мұның: «Мынау ор екен-ау, мынау кісі жығыларлық жер екен-ау!» - деген ойында дәнеме болмайды. Жай жердей көріп, «шауып өтіп кетемін»- деп,далақтап келіп түседі де, қалады, - дейді.

Жігіттер жиылып алып ор қазды. Жеті жасар Желкілдек желпініп отыр екен. Кәпір басы Телегей дуа қылыпты. Ордың үстінде қаптап жайылып жүрген көп түйені Желкілдектің көзіне түсіріпті. Желкілдек атына мініп тұра шауыпты. Атының аяғының астына қарамастан орға барып бір-ақ түсіпті. Ат шошынып, бір-ақ қарғып шығып кетті. Желкілдек орда қалды. Атын аңдып тұрған кәпір басы - Телегей дұшпан ұстап алды. Телегей атты жетектеп үйіне алып келе жатыр екен. Алдынан жалғыз қызы шығыпты:

– Әке, бір олжаңыз ғой, атыңызды маған байла, - депті.

– Не қыласың, сен еркек емессің, қызсың, - деп, атты бермепті.

Қыз:

– Бер! - депті, - Мейрамда жегіп, сейілге шығамын! - депті.

Телегей қызға айтты:

– Жүзі (дүзі) қара, тұрмасыңды біліп едім, бұл атты саған берсем, менің басым кесіледі, мұрным тесіледі. Бұл аттың көзін жоғалтуға, өлтіруге көзім қимай алып келе жатыр едім. Жеті жаудың бірі сенсің ғой, ал ажалым сенен болатұғын болса, оған мен не қылсам да, болмас! - деп, атты берді. Жеті қабат темір үйге атты да енгізді, қызды да енгізді:

– Осы үйден атты да шығармаңдар, қызды да шығармаңдар. Бұл үйден босанып бұлар шықса, бізге бұл жарық дүние жоқ, - дейді. Бір жеті жасар баланы екеуіне күтушіге қойды, сыртынан көп қарауылшы қойды.

Жеті жасар Желкілдек орда жатыр екен. Бір қоңыр қаз қаңқылдап келіп қасына қонды. Желкілдек өзінің шынашағын қанатып, ақ жейдесінің етегін жыртып алып өзінің орда жатқанын: «Маған қырық биенің еті керек, қырық саба қымыз керек», - деп, шынашағының қаныменен шимайлап бәрінің суретін салып:

– Сарыарқа деген жерге бар, Сарыбай деген байға бар. Үйінің қақ қасына бар да, қон. Міне, менің көйлегімнің шүберегі екенін таныр. Бұларды сенен алар да, өзіңе тимей қоя берер.

Қоңыр қаз ұшты, Сарыбайдікіне келді. Таңертең Сарыбай тысқарыға шықты. Құман алып шықты да, дәрет алды. Қасына қоңыр қаз келіп қонды. «Балама берейінші!» - деп, ұстап алды. Қызын шақырды, қызына бұ қазды берді. Бала қазды үйіне алып келіп сипады, сылады. Қанатының астында желбіреп жүрген шүберекті көрді. «Бұ не ғылған шүберек?» - деп, айналдырып қарап, ағасының көйлегінің жыртығы екенін таныған соң, қыз бақырып шошып қалып, еңіреп қоя берді. Қыздың жылаған даусымен Сарыбай келді. Шешесі келді, досы келді.

– Немене?! - десіп, үрпиісіп қалды.

Қыз айтты:

– Жалғыз ағамның көйлегінің жыртығы мынау шүберек. Өзі қып-қызыл ала қан, - дейді.

Шешесі жүгіріп келіп:

– Кәнеки, - деп, қолынан жұлып алып қарады. - Оның үшін жылап, жаман сұмдық бастама, бетбақ қар! - дейді. - Балам, құдайға шүкір, тірі екен. Өзі орда жатыр екен. Мұның бәрін өз ойынан шығарып, тірілігін, есендігін білдіріп, өз қолынан байлап, өз қолынан жайлап,өзі қылмаса, әуеде ұшып жүрген құс үлкен кісінің киімін жыртып ала ма, мұнша шимайды сала ма?! Мынау қан және жарадан аққан емес. Өз денесінен өз ықтиярымен шығарған қан. Жарамен аққан арам қан түсі қаралтым болады. Мынау қып-қызыл далаптай таза қан ғой. Бұған жылайтұғын не бар? Менің балам құдай алса, ажалдан өледі. Жаудан өлмейді. Айналайын, құдай, маған бергенде, жарты қылып бермей, бүтін қылып берген. Тұр, бай, сой да, қыр малыңды. Жи жұртыңды, қырық ту бие алып, қырық саба қымыз алып, өзі көрген бозжорға атты алып, жүр жетейік. Аман тірі күнінде аштан өліп қалар! - деген соң, Сарыбай жоғарғы елін шақыртты. Жорға бие сойдырды. Төменгі елін шақыртты, төбел бие сойдырды. Қырық саба алып келіп, бәрін қымызға толтырып, ел-жұртын жиыпты:

Жамағат, құлақ салыңдар,

Бозбала, ат-тон алыңдар.

Бұ жас балам Желкілдек,

Орға түсіп қалыпты.

Жараған атты мінісіп,

Жараған тонды киісіп,

Жабыла соған баруға

Ағайын, қанша әлің бар?!

Бозбалалар:

– Барамыз! - депті, - Бейсенбі күні жүрелік, - депті.

Таң атты, бейсенбі болды. Сарыбай айтты:

– Баратұғындарың жүріңдер! - дейді.

– Жоқ, - дейді-лер, - бай, өзің бармасаң, баратұғынымыз жоқ, - дейді.

Сарыбай ашуланды. Қатынын, қызын, досын қасына ертті. Қырық бие алды, қырық саба алды, кетті. Бір күнде балаға келді. Баласын таба алмады. Бала сыбызғы тартты. Сыбызғының даусымен тапты баласын.

– Аманбысың, балам?! - дейді.

– Тәуірмін, - дейді.

Қырық құлаш жібек арқан алып, түсірді тамақты баласына. Бір биенің етін бір-ақ асады. Сүйегін мұрнынан шығарды. Қырық биенің етін қырық асап жеп қойды. Қырық саба қымызды жарып, баланың аузына ағызды. Қырық саба қымызды түгесті.

Досы айтты:

– Тойдың ба?

– Жоқ, тойғаным жоқ. Қырық биенің ішінде өзім көрген мал жоқ екен. Өзім көрген боз ат бар ма? - дейді.

– Бар, - дейді.

– Сойыңыз, - дейді.

Сойды, бір жапырақ етке тойды.

– Енді қайтыңыздар. Сендер мені шығара алмайсыңдар.

Әкесі, шешесі - бәрі жылады. Жылап, жылап қайтып кетті. Желкілдек жатып қалды. Бір уақытта Желкілдек айтты:

– Ә, құдайекем-ай, мені осы ордан шығарасың ба, шығармайсың ба, өзіңнен басқа маған болысушы жоқ екеніне көзім әбден жетті. Енді жаратқан, жан қылған, жоқтан бар қылған құдай,өзіңнен күш-қуат сұраймын, - дейді.

Құдай бір адам болып айтты:

– Құдай деп жаңа айттың ба, бұрынғыда неге айтпадың? - дейді,- Басыңды көтер, ақымақ, ұмтыл, шық!

Желкілдек айтты:

– Қайтіп шығайын?

Құдай айтты:

– Сен ұмтыл, мен өзім шығарамын!

Бала:

– Иә, құдай, әл-қуат бере гөр! - деп ұмтылды. Құдай қолтығынан бір көтеріп демеп жіберді.

Ордан шығып кетті бала.Келе жатса, жердің астынан бір түтін шығады. Келді түтін шыққан жерге. Бір үй болды. Үйге енді.

– Ассалаумалейкүм, - дейді.

Бір қу аяқ, қу кемпір бар екен:

– Уалайкумассалам, жоғары шық, сәлемші балам, - дейді. - Қайда бара жатқан адамсың? -дейді.

Бала айтты:

– Ұлсызға ұл болайын, қызсызға қыз болайын деп жүрген жанмын, - дейді.

Кемпір айтты:

– Маған бала бол, бала қылайын, - деп,бір аяқ боза құйып берді. Бала ішті. Кемпірге бала болып тұрды. Бір күнде баладан сұрады:

– Қайдан жүрген баласың, айт маған шыныңды.

Бала айтарын да білмеді, айтпасын да білмеді.

– Шешеке, шынымды айтайын, Сарыбай дегеннің баласы едім, солай бір жауға шығып едім. Кәпір басы - Телегей Нұрманбет деген ханымызды өлтіріпті. Тінікей, Күнікей деген екі апамды алып кетіпті.Жеті жастағы Тастүлек деген бауырымды бауыздапты. Сол жаудан солардың қанын жоқтап шығып едім. Құдай ол тілеуімді бермеді. Кәпір басы Телегей мені алдап орға түсірді. Астымдағы мінген атым дүлдүл еді. Сол атымның қайда кеткенін білмей қалдым. Сонан бір уақытта құдайекем мені есіркеп, аяп, жалғыздығыма болысып, ордан өзі шығарды. Сол менің жүрген мән-жайым, - дейді.

Кемпір айтты:

– Жақсы, бұл сөзің шын екен. Сен маған шын бала болсаң, отынға бар. Отынымды боқтама,- дейді.

Бала кетті отынға жаяу жіп алып. Отынды әрі-бері жиып алып, арқалауға келгенде, отынды боқтап салды. Бір арка отынды алып келді. Кемпір бір аяқ көже берді:

– Балам,неге боқтадың? - дейді. - Ертең боқтамасаң, тоғайға бар, - дейді. - Тоғайымның бәрін қопарып, жалғызын қалғызба. Қопара алмасаң, басыңды аламын! - дейді.

Бала жатты, ұйықтады. Ертең тұрды. Беті-қолын жуды. Барды тоғайға. Тоғайды қопарды, жалғыз да ағаш тастамады. Алып келе жатыр еді, көзі терледі. Кемпірді боқтады. Кемпірдің үйінің қасына тоғайды үйіп тастап, бала үйге келді. Кемпір айтты:

– Неге боқтадың?

Бала айтты:

– Жаны кейіген тәңірісін қарғайды, - демеп пе еді? Өзің жаратқан құдайдан қалайсың? Адамның шамасы келмейтұғын жұмысқа жұрт боқтасын деп жұмсайды ғой деп, боқтағаным сол, онан сенің дәнемең кеткен жоқ. Жұмысың орнына келген соң, не бар?-дейді.

– Жарайсың, балам, жарайсың! Сен маған қызмет қылдың. Тілімді алып, айтқаныма көніп, айдауыма жүрдің.«Жаман кемпірдің қолында не тұр дейсің?» - демедің. Енді мен саған бір жақсылық қылайын. Кәпір басы - Телегейдің қызына барайын. О қарды саған күйлетейін! Үйінде отыра алмастай қылайын.

– Шеше, сені жолата ма, оның үстіне кіргізе ме? - дейді.

Кемпір жөтеліп-шашалып қалды:

– Ойбай, мына шұнақ не дейді? Мен көк кептер болып ұшпаймын ба? Қыздың жатқан темір үйінің терезесіне қонбаймын ба? «Мен саған бір оңды бай тауып келдім!»- демеймін бе, онан соң о қарда жан қала ма?! - деді де, кемпір жүріп кетті. Көк кептер болып ұшып, қыздың темір сарайының терезесіне қонды. Қызға сөйлесті.

– Қыз-бикеш, күрең аттың иесі біздің үйде, сені қашан келеді деп, екі көзі жолында сарғайды. Сорлы саған не болды? Осы сықылды ат қолыңа түскенде,осындай жануардың үстінде ойнақтап жүрген ер кез болғанда, жаның барда соған жетіп, бауырыңа басып, құшақтап жатпай, қараң қалған темір үйде қатқаныңның ғана басына отырмысың? Әке-шешең сені қанша жақсы көргенмен, олар саған бай бола ма? Сығыр, шұнамыр жаман, жасық туған күң-ай! - дегенде, қыз хайран-асыр қалды.

– Өзім де осы атты көрген соң, осы аттың иесі атын қалай бір іздеп келіп таппайды?! - деп, бағып жатыр едім. Бірақ мен оны қайдан тауып, қай жерден жолығамын? - дейді.

– Уай, балашығым, мен саған айтайын, о баланы осы шаһарға алып келіп, бір байға жалшылыққа жүргізейін. Жұрт аңыз қылар: «Бір жат бөтен жұрттың жас науша баласы пәленше байға жалданып, қойшы болыпты!» - деп, әркім таңырқап сөз қылар. Сол сөз біреуден болмаса, біреуден құлағыңа жетер. Сонда сен өз-өзіңнен алас ұрып ауыр. Есіктен төрге домала. Төрден есікке домала. «Не қылды, не қылды?!»- деп сенен сұрар. Сонда сен айт: «Ішім пысты, пысты, құса болып өлуге тақалдым. Күрең арғымақпен сейілге шықсам екен, жазғы жапан даланы көрсем екен!» - де. Әкең сұм ғой, білер, шығармас. Шешеңе жалын, шешең шығартар. Сені далаға шығармақшы болса, әкең ел-жұртын жияр. Той қылар, арақ-шарап берер. Ішкен мас, жеген тоқ болар. Сонда сен шығып серуенде жүргенде, желбас бозбалалар аңыз қылысар: «Телегейдің жалғыз қызының емшегін ұстағанның арманы бар ма екен?!» - деп. Сонда қой бағып жүрген қойшы: «Ұстамай несі бар дейсің?! - деп, саған келіп шап етіп жабысар. Сонда сен атыңа мінгізіп ал да, қаш! Мен күнді тұман қылайын. Сонда сендер, құдай құтқарса, құтыларсыңдар!

Кемпір үйіне қайтты. Балаға келді:

– Балам, сені қыз сүйді. Сені апарып бір байға жалдайын. «Жылына бір қой бер!»- дейін.

– Жарайды, шеше, мен өзім барып жалшылыққа жүрейін. Сіз үйде дөкей болып отыра беріңіз. Қыз қолыма түссе, салып осында келермін! - деп, бала жөнеле берді.

Кемпір батасын беріп қала берді. Бала шаһарға келді. Бір қойы көп, ғақыл-ойы жоқ қазақтікіне жалданды.

– Ақыңа не аласың? - деп еді.

– Бір жылғы еңбегіме бір қой берсең болады, - дейді. - Жарайды, қойды жақсы бақсаң, қой қотаннан өріп жөнелгенде, тұра алмай соңында қалған жаман сенікі болсын! - дейді.

– Болады,- дейді.

Қызыл өгізді мініп алып, қой жайды. Бір күндерде Телегейдің жалғыз қызы ауру болды. Есіктен төрге домалады, төрден есікке домалады. Әкесіне кісі жіберді: «Әкем келсін! Мен аурумын, құса болып барамын. Сейілге шықсам, жақсы болар еді!»

Жіберген кісі келді, айтты:

– Қызың ауру болды: «Құса болып өліп барамын!» - дейді. «Сейілге шықсам, жақсы болар едім!» - деп айтты қызың, - дейді.

Әкесі айтты:

– Жатсын, сейілге шығармаймын! Шықты, қызым қашады, - дейді.

Шешесі айтты:

– Адаммен үйір-шүйір болған жоқ. Тірі пендемен тіл қатысқан жоқ. Шайтанмен қаша ма, сейілге шығар. Құдай жаратқан жарық дүниені көрсін, көңілі басылсын! Тіпті далаға шықпаған соң, құса болып өліп кетер!- дейді.

– Ұрғашылық қылдың, маған болыспадың, қызыңа болыстың. Осыдан қашып кетсе, мен оны қумаймын. Үйде, қасымда отырған сенің басыңды аламын! - дейді.

Қызды сейілге шығармақшы болды. Ел-жұртын, жамағатын жиды. Той қылып, арақ берді. Қызы күреңше атқа салт мінді, сейілге шықты. Сөйтіп жүргенде, Желкілдек келді.

– Осы күрең атқа мініп жүрген кімнің қызы?- дейді.

Көп жамағат айтты:

– Телегейдің қызы, - дейді.

Желкілдек айтты:

– Иттер-ау, біреуің жандасып, жанамалап барып емшегін ұстасаңдар болмай ма? - дейді.

Қарап тұрған көп бозбала: «Жаман қойшының көңілі көп жерде-ау! Ер болсаң, сен барып ұстай қойшы! - дейді.

Қызыл өгізді борбайлап-борбайлап, әукелектетіп жетіп барды. Бір қолын емшегіне салды, бір қолын ердің артқы қасына салды. Қыздың артына шап ете түсіп, бір-ақ қарғып мініп алып:

– Жібер аттың басын! - дейді.

Желкілдектің тақымы тигенін күрең ат білген соң, Алла пана берсін, көрген көрді, көрмеген көре алмай қалды. Көкке ұшты ма, жерге кірді ме дегендей, болды да қалды. Бір араға тышқан айғырдың боғындай үйіліп, Телегейдің ел-жұрты қала берді. Желкілдек қызды алып, аман-есен шешесінікіне келді.

Қызды сонда қойды да, өзі күрең атқа мініп, қайтадан Телегейдің жұртына келді. Күнікей, Тінікей - екі қызды іздеп жүр. Келсе, Тінікей өлген екен, Күнікей соның басында жылап отыр екен. Тінікей өлгеніне үш күн болған екен. Күнікей соны қайтерін білмей отыр екен. Желкілдек келді де, Күнікейге айтты:

– Мен Сарыарқа деген жерден, Қазақ деген елден іздеп келген бауырыңмын, апатай, Сарыбайдың баласымын. Атым - Желкілдек,- дейді. Сол жерде түрегеліп, құшақтасып көрісті.

– Айналайын, қарағым, сенен де айналайын, артымыздан бізді іздер сендей ұл туғызған Құдайдан да айналайын! - деп, жылап, мауқын басқан соң, өлген қызды ақ жуып, арулап, терең қазып, тепкілеп көмді де, тірі қалған Күнікейді алып, шешесінікіне келді.

Өзі күрең атқа мінді, семсерін қолына алды. Телегейдің шаһарына барды. Кәпір басы -Телегейдің шаһарын шапты. Бір жан тастаған жоқ, бәрін қырды. Кәпір басы - Телегейді ұстап алды. Мұрнын тесті, тесігінен жіп байлады. Алып келді, жетектеп шешесінікіне келді. Апасын алып жүрді. Телегейдің қызын алды. Төртеу болып жеріне келді. Өзтемірге келді, амандасты, есендесті.

– А, құдай, көрсететұғын күнің бар екен! - дейді.

Той қылды, Өзтемір іні қылды.

– Қарындасымды ап келді, жауды мұқатты. Кәпір басы - Телегейді жеңіп алып келді!

– Міне, Телегей: «Ағаңдай қылып, сыртынан жарып, өтін алсын өз қолымен!» - деп алып келдім! - деп, Өзтемірдің қолына берді.

– Ой, бұған не қылсақ та, обал жоқ еді. Сен маған іні болдың. Мұнан туған қыз маған келін болды. Құдайға да разымын, інім, саған да разымын! Тап сені тапқан қатыннан айналайын! Мұның қасықтай қанын, шыбындай жанын келінімді, сені есен көрген қуанышым үшін байладым.Ал, мені өлтіріп кетсең де, ерікті, ықтиярды өзіңе бердім! -деп, қол-аяғын босатып, мұрнынан жібін алды.

Телегей айтты:

– Мұнан да мені өлтіріп тастағандарың жақсы еді. Енді мен не деп жүзі қара болып, қалған ел-жұрттың бетін көремін. Тірі жүрсем, татар несібем, өлсем, топырағым осы жақтан бұйырған екен, - дейді.

Өзтемір айтты:

– Айтысқан сөзіміз бар еді: «Қашпаймын!» - дескен, қаштым. Оның үшін төбемізден оқ атысайық.

Желкілдек айтты:

– Атпа, - дейді, - Құдай кешсе, мен кештім! - дейді.

Өзтемір айтты:

– Жоқ, болмайды. Атысайық төбемізден.

Желкілдек айтты:

– Қой, аға!

Болмады, қоймады, айтқан тілді алмады. Төбесінен оқ атысты. Өзтемір айтты:

– Інім, сен бұрын ат!

Желкілдек айтты:

– Жоқ, сен ат, ат!- дейді.

Өзтемір өз төбесінен өзі оқ атты. Оқ төбесіне келе жатыр еді, Желкілдек оқты қағып жіберді. Оқ барып жерге түсті. Енді Желкілдек өзінің төбесінен өзі атты. Оқ келді де, жерге түсті. Өзтемір айтты:

– Кел, тағы атысайық!

Желкілдек айтты:

– Қой,болар осы атысқанымыз, болар. Екеуміз де ақ екенбіз.

Өзтемір сөзін алмады:

– Атысамыз! - деп айтты. Желкілдек:

– Атыспаймыз,- дейді. - Әлгіде мен болмасам, оқ төбеңе тиетұғын еді. Мен оқты қағып жерге жібердім!

Өзтемір:

– Мен Құдайға жалғаншы болып, жалған дүниеде жүргенімнен өлгенім артық. Өзімді-өзім Құдайға бергенім!- деп, оқты атты басынан. Оқ келді, тиді. Өзтемір өліп қалды. Желкілдек жылады. Өзтемірді жерге көмді. Кәпір басы - Телегей айтты:

– Мен өлген Өзтемірден де разымын. Желкілдек, сенен де разымын! Қызым, сенен де разымын! Сен болмағанда, Нұрманбетке не қылсам, маған Өзтемір соны қылса керек еді. Сыртымнан жарып өтімді алса керек еді. Енді мен де өзімді-өзім Құдайға беремін. Жалған дүниеде пенде кешкенмен, онда барғанда, Құдай кешпесе, жалған дүниенің не керегі бар?-деп, ұшып түрегеліп, төбесінен оқ атты. Төбесінен оқ келді, тиді. Желкілдек тәрбиелеп көмді. Телегейдің қызын қатын қылды, некесін қидырды. Күнікей апасын төренің баласына берді. Өз жеріне қайтты. Жеріне келді. Сарыбай әкесі тірі екен, шешесі тірі екен. Жалғыз қарындасын Топай құл алған екен. Той қылып жатыр екен. Әкесі, шешесі қартайыпты. Желкілдек Топай құлға ашуланды:

– Құл болып, менің қарындасымды неге алдың?! - деп, Топай құлдың басын алды. Әкесінің жерінде тұрған малын, бәрін де өзі алды. Өзі хан болып елін-жұртын биледі. Барша мұрат басына жетті.