Шәкәрім Құдайбердіұлы

Лейлі-Мәжнүн

Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931)

Шәкәрім Құдайбердіұлы ұлы Абайдың дәстүрін жалғастырушы ірі ақын, ғұлама ойшыл, тарихшы, аудармашы, сазгер.

Ол бұрынғы Семей облысы, Абай ауданы, Шыңғыс тауының бөктерінде 1858

жылы, 11 шілдеде дүниеге келген.

Әкесі - Абайдың ағасы - Құдайберді қайтыс болған соң, Абайдың тәрбиесінде

болады. Жеті жасынан өлеңге қабілеттілігін танытады. Өз бетімен араб, парсы, түрік, орыс тілдерін игеріп, шығыс, орыс классиктерінің

шығармаларынан нәр алады. Әртүрлі өнер түрлерін игереді. Жиырмадан

асқанда ел басқару ісіне араласады. Абай қайтыс болған соң, ақын аға

өсиетімен 1905-1906 жылдары қажылық сапармен Араб, Түрік, Еуропа

елдерін аралайды. Әлем кітапханаларында білім қазыналарымен танысады.

Дін мен философия, ғылым салаларын игереді.

1908 жылдан бастап елден шет кетіп, таза шығармашылық жұмыспен

шұғылданады.

"Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі", "Мұсылмандық шарты" кітабы

1911 жылы Орынборда, "Қазақ айнасы" өлеңдер жинағы, "Қалқаман-

Мамыр", "Еңлік-Кебек" поэмалары 1912 жылы Семейде басылып шығады.

Орыстың ұлы жазушысы Л.Н.Толстоймен хат алысып, өзін оның шәкірті

санайды.

1931 жылы бандылармен байланысты деген жалған айыптаумен кеңес

қарулы топ мүшелерінің қолынан атып өлтіріледі.

1988 жылы ақын аты ақталды.

Ш.Құдайбердіұлының әдеби мұрасы аса бай. Ол поэзия, проза, аударма, тарих, трактат саласында жұмыс істеп, Абай дәстүрінде демократтық-

халықтық, гуманистік-халықтық бағыт ұстады.

Ләйлі-Мәжнүн

Біле ме біздің қазақ ғашық жайын,

Ұқсаңыз, білгенімше сипаттайын.

Ғашықтық - махаббаттың ең күштісі,

Жүрекке қатты орнығар басқан сайын.

Әркімде ондай ғашық жаралмайды,

Шын асыл көп халыққа таралмайды.

Мәжнүннің Ләйлә менен сыры қиын,

Еш адам байыбына бара алмайды.

Талай жан оның жайын ұға алмаған,

Ойсыздың жүрегіне жұға алмаған.

«Тез оңар, әсіреқызыл болмаған соң,

Әр елге өлең болып шыға алмаған.

Бұрынғы бәйітшіні білемісің?

Мен айтсам, оның кім деп күлемісің.

Сабырбай, Жанақ, Шөже, Кеншімбай деп,

Түк білмей онан өзге жүремісің.

Науаи, Сағди, Шәмси, Фзули бар,

Сайқали, Қожа Хафиз, Фердаусилар.

Бәйітші, елден асқан шешен болып,

Әлемге сөздің нұрын жайған солар.

Мәжнүннің Ләйләменен аз жұмысы,

Әне сол шын ғашықтың қылған ісі.

Бұлардың әпсәнәсін жазған адам -

Фзули Бағдади деген кісі.

Ондай ғып еш бәйітші жаза алмаған,

Нақышын шын келтіріп қаза алмаған.

Кітабын Фзулидің іздеп тауып,

Кез болды былтырғы жыл азар маған.

Мен оның келтіре алман мыңнан бірін,

Айтуға тіл жетпейді тәтті жырын.

Мәжнүннің атын білер, жайын білмес,

Қазаққа ұқтырайын біраз сырын.

Ғарапта бір бай болды дәулеті асқан,

Саудасы әр патсамен араласқан.

Құдайдан бір мирасқор бала сұрап,

Малының садақаға көбін шашқан.

Бай еді қайыры мол, бек қабағат,

Тіледі бала бер деп көп жамағат.

«Көп тілегі- көл» деген мақалдайын,

Болыпты бәйбішесі екі қабат.

Босанып есен-аман, бір ұл тапты,

Жан-жаққа сүйіншіге кісі шапты.

Жақсының тойға келген бәріне де,

Ас қылып ат мінгізіп, шапан жапты,

Қайыс деп сол баланың атын қойды,

Қуанып неше түрлі қылды тойды.

Қырық күндей кедейлерге тамақ беріп,

Меккеде талай түйе - құрбан сойды.

Келбеті бұл баланың өзгеден жат,

Бір көрсең, көргің келер неше қабат.

Бетінде бек сүйікті бір нұры бар,

Қыласың ықтиярсыз шын махаббат.

Балқытар жылы жүзі сүйегіңді

Бергендей аса мұқтаж тілегіңді.

Неге жақсы көргенің мағұлым емес,

Арбап тұр нұрлы жүзі жүрегіңді.

Баланың қырқы толып өтіп еді,

Тойдың да тарқар кезі жетіп еді.

Шырқырап бала жылап қоя берді,

Қатындар тойға келген кетіп еді.

Көтерді уата алмай қолына алып,

Ойлайды қалды ма деп науқас шалып.

Бар екен әлем асқан бір дәрігері,

Әкелді соны біреу жылдам барып.

«Баланың,- деді дәрігер,- дені таза,

Науқасын білмей калсам, менде жаза.

Бір түрлі жүрегінде қайғысы бар,

Білмеймін не себептен болды наза.

Көтерсін бұл баланы даяшы қыз,

Сыртынан байқап отыр өздеріңіз.

Көшеде балалармен алдандырсын,

Болмаса біле алмадық мәнісін біз».

Баланы даяшы қыз алып жүрді,

Артынан ата-анасы қарап тұрды.

Көтерген бір баланы даяшыға

Құдайым әлгі қызды жолықтырды.

Көрген соң бірін-бірі жақындасты,

Баланы уатуға ақылдасты.

Қолында екеуінің екі бала,

Біріне-бірі қарсы бетін ашты.

Баласы оның-дағы жылайды екен,

Көтеріп уатқаны ұнайды екен.

Балалар жылағанын қоя қойды,

Себебі бар нәрсенің Құдайда екен.

Үйіне даяшы қыз қайтып келді,

Қалайша уатқанын айтып келді.

Тағы да ертең түсте жылаған соң,

Қайысты қыз қолына қайтып берді.

Базарға даяшы қыз тағы барды,

Біреуді бала уатқан тауып алды.

Баланың бетін ашып көрсетсе де,

Шырқырап онан жаман ойбай салды.

Сол кезде кешегі қыз келді тағы,

Баласы зар қағып жүр қолындағы.

Қайысқа бетін ашып көрсетеді,

«Жылауын қоя ма екен» деді-дағы.

Жүрген соң бірін-бірі жақындасып,

Уанды екі бала мауқын басып.

Күн сайын сол арада жолықпаққа,

Екі қыз уағда қылды сөз байласып.

«Ата мен жөн сұрастық анамыздан,

Көтерген таныс болдық баламыздан.

Бала кім қолыңдағы?»-деп сұрады,

Қайысты көтерген қыз ана қыздан.

«Бұл бала бір төренің жалғызы еді,

Демесең айыбы әйел хан қызы еді.

Өзіммен осы бала туған бөле,

Төренің менің шешем балдызы еді.

Қырық күнге туғанына жаңа толды,

Шешесі сіздің тойда үш күн қонды.

Жылаған емес еді одан бұрын,

Келген соң тойдан қайтып былай болды:

Бұл қыздың, сұрасаңыз, аты - Ләйлә,

Біз таптық жылағанға мұндай айла.

Далада күнде бүйтіп отырмалық,

Бір үйден күндіз кірер пәтер сайла».

Бір кемпір есітіп тұрды сөздің бәрін,

Шақырды «мұнда кел,- деп, - балаларым,

Балам жоқ, байым өлген, үйім иесіз,

Отырсаң қалай кіріп, ықтиярың.

Үйімде алағызып тұра алмаймын,

Мен байғұс үй қыдырып жүре алмаймын.

Күн сайын жас баланы бір иіскет,

Сендерден одан басқа түк алмаймын».

Қайысты кемпір алып сүйіп еді,

Тал бойы жас балаға иіп еді.

Жіберді сүт сорғалап емшегінен,

Баланың қолы барып тиіп еді.

Іс болды таң қаларлық мұның өзі,

Мінеки сондағы айтқан кемпір сөзі:

«Жан берген қара тасқа, құдайым-ай!

Жетеді құдіретіңе кімнің көзі!

Елуге кемпір едім жасым жеткен,

Сорлы едім бала көрмей зарлап өткен.

Тамыры құрып қалған тас желіннен

Сүт ақса мұнан бұрын қайда кеткен?

Сәлем айт бұл баланың анасына,

Болайын мен күтуші баласына.

Емшектен босағанша маған берсін,

Тапсырып бір Алланың панасына.

Таптым ғой, таппасам да Қайысты мен,

Қоймай ма мұны көрсе өзі де ден.

Көзімнен осы бала таса болса,