автордың кітабын онлайн тегін оқу  Толғаулар

Сүйінбай Аронұлы

ТОЛҒАУЛАР

Құрастырған филология ғылымдарының докторы,

профессор Садырбаев Сұлтанғали

БӨРІЛІ МЕНІҢ БАЙРАҒЫМ

Бөрілі байрақ астында —

Бөгеліп көрген жан емен!

Бөрідей жортып кеткенде,

Бөлініп қалған жан емен!

Бөрілі найза ұстаса,

Түйремей кеткен жан емен!

Бөрілі байрақ құласа,

Күйремей кеткен жан емен!

Жау тисе жапан далада,

Бөрілі найза атамыз,

Қарасайлап шабамыз,

Қызыл қанға батамыз.

Бөрілі байрақ астында,

Ту түсіріп, жау алған,

Қазыбек, Қастек атамыз

Бөрілі байрақ көтерсе,

Жоқты жонып табамыз.

Бөрілі байрақ астында:

Ту түсіріп, жау алған

Шапырашты батыр бабамыз.

Бөрі басы — ұраным,

Бөрілі менің байрағым.

Бөрілі байрақ көтерсе,

Қозып кетер қайдағым!

ҚАРАСАЙ БАТЫР

Ерлердің жақсылығы ұмытылмайды,

Шындықты дұрыс айтса ел тыңдайды.

Ертеде өткен екен Ер Қарасай,

Айтайын тыңдаушымен сол туралы.

Ер есімін шалқыған көл айтады,

Еркін өскен самалды жел айтады.

Батырға ескерткішке халық қойған,

Өзен, сай, тау мен сазды жері айтады.

Ерлігін, батырлығын құрметтеген,

Қалың жұрты — ұрпағы, елі айтады.

«Қарасай — қасиетті бабамыз» деп,

Мен білетін қазақтың көбі айтады.

Қазақ елі ертеде болыпты кез,

Жазуда жоқ, халқымда айтылған сөз.

Қалың Жоңғар Шығыстан қаптап келген,

Болыпты ел күйзелген бір қиын кез.

Қыл бұраумен қинады батырларды,

Қорлады жас қыздар мен қатындарды.

Жақсының жағасына қолын салып,

Алдына сап айдады ақындарды.

Жазықсыз жас сәбиді найзаға іліп,

Арсыз жау шімірікпей жүріп кетті.

Жалғызынан айрылған ана зары

Жүрегін жылағанның елжіретті.

Жоңғарлар елімізге ойран салып,

Ер-азамат жол таппай қатты састы.

Қорлығына шыдамай қатал жаудың,

Қаратауды бетке алып халқым қашты.

Қара жолмен шұбырып көш келеді,

Талай жүйрік жетекте бос келеді.

Жоқтаулардан кең дала күңіреніп,

Намыс қысқан батырға жас келеді.

Үйсіннің бір руы — Шапырашты,

Жауына жаны ашымас қаны қасты.

Соларда бір ұл өсті — Ер Қарасай,

Қақ жарған атқан оғы қара тасты.

Қарасай халқы үшін атқа мінді,

Шыдамай жауыздыққа неше түрлі.

Ұл менен қыз тұтқындағы зар жылайды,

Жамандыққа бет алған жаудың түрі.

Қарасай ұран салды өз атынан,

Дұшпаны қарсыласқан болғандай таң.

Қазақтың жалпақ жатқан кең даласы

Батырдың шайқалады қайратынан.

Қарасай кісі салып ел жинады,

Қорлыққа қарсы тұрар қол жинады.

«Ер кегі — елдің кегі болған кезі,

Халқыңның құрбаны бол» деп жинады.

Батырынан хабарды алған халық,

Деді: «Біз де, тәуекел, аттаналық.

Ер-азамат — елінің ары емес пе,

Алмас қылыш, тас шоқпар қолға алалық!»

Аз күнде неше мыңдай ер жиналды,

Қолбасшы, ту ұстарды сайлап алды.

Қарасайға жіберіп Батыршаны,

Қалғандары хабарды күтіп қалды.

Батырша барып хабар біліп келді,

Айтқанын қолбасшының түйіп келді.

Таң алдында Жоңғарды шаппақ болып,

Сайланып өңшең ерлер іріктелді.

«Бүгін таңнан біз қалсақ жол болмайды,

Басталсын бүгінгі күн соғыс деді.

«Хан ордасын күйретсек, қалғаны оңай,

Мен шапқанда шабыңдар бірің қалмай.

Аяушылық болмасын зұлым жауға,

Жалынғанға сенбеңдер біліп болмай»

Деді де, Айтұяғын алып келді,

Атасы күміс ерін салып берді.

Тартпасын мықтап тартып қайың ердің,

Ұлына қолын жайып бата берді:

«О, Қарасай батырым,

Дұшпаныңа ойран сап,

Қарасын жаудың батырғын!

Зарлаған мына халықтың

Үмітін ақта, алтыным!»

Қарасай: «Жол болсын!»—деп атқа мінді,

Әкесінің тілегін үнсіз білді.

Бабасы Шапырашты қолдағандай,

Қалың ел соңына еріп дүркіреді.

Аттанғаны ерлердің дүйсенбі еді,

Таң ата «Қарасайлап!» дүркіреді.

Жатқанда қалың қалмақ тәтті ұйқыда,

Ат қойып, арсыздарды сілкіледі.

Басып алды алдымен хан ордасын,

Ағызып қан құмардың көзден жасын.

Түткен жүндей шатырын талқандады,

Алдына сап қатынын — жан жолдасын.

Сол қуғаннан қуылды Шудан бастап,

Қалмақ қашты баласын, малын тастап.

Әйеліне қарауға шамасы жоқ,

Келіп еді, басында жерді ластап.

Жауынан құтылатын мезгіл жетті,

Өшіру оңай емес шыққан өртті.

Жылында мың алты жүз алпысыншы,

Қарасай даңқы шықты құдіретті.

Үлкен ұран Қарасай әуел бастан.

Содан бері Қарасай даңқы асқан,

Оған ерген ерлердің батырлығын,

Ақын-жырау келеді етіп дастан.

Ер Қараш айқайымен жау қашырды,

Атын білген дұшпаны аласұрды.

Қараш десе қарсы жау беттемеген,

Сөйткен батыр ерлерді жер жасырды.

Ұрпағы Қарасайдың Дәулет, Қаумен,

Алысқан қан ағызып талай жаумен.

Қайратына Жәпектің жау шыдамай,

Қашыпты Қытай асып Алатаумен.

Әулеті Қарасайдың түгел батыр,

Орнатқан дұшпанына заман ақыр.

Сұраншы мен Саурықтың ерліктері

Күн сайын қалың елге тарап жатыр.

ӨТЕГЕН БАТЫР

Батырды халық сағынып,

Қайғы, уайым жамылып,

Қоқаннан көріп зорлықты,

Тар кешу, қиын жылдарға

Жетісу елі жолықты.

Қара күн туған көп халық

Көз жетпей сәуле жарыққа

Уайым мен опық жеп,

Тебінгіден тер кеппей,

Күнде аттанып жорыққа

Көп қиналған халықтың

Тілегі батыр болыпты.

Батыр туса білекті,

«Берсе деп шіркін тілекті.

Сонда батыр туғанша,

Халық қалай шыдайды:

Батырмын деген ерлерді

Халық қатты сынайды.

Айбынды ер болмаса,

Өз басын өзі қорғаса,

Түн ұйқысын бұзбаса,

Түн жамылып тұрмаса,

Кезеңдей жерден кездесіп,

Ел дұшпанын ұрмаса,

Қайтып көпке ұнайды?!

Туған ердің анасы —

Өтеген болса баласы,

Ол әйелді кұрметтер

Келгенінше халық шамасы.

Бергі атасы — Сырымбет,

Арғы атасы Дулатты.

Туғанша осы Өтеген,

Тілекпен елді шулатты.

Барымта-ұрыс, көп жанжал,

Әлсіреп елден кеткен хал.

Бала туса, сүйіншіге

Даярлады қазына-мал.

Ақ сақалды, cap тісті,

Сүйінші алмақ кісідей,

Нашарлау ғана киінген,

Өзіне-өзі сүйенген,

Әдейі шыққан үйінен,

Сөйледі бір кәрі шал:

«Дүниеге келеді бір батыр,

Аты болсын Өтеген.

Осы бір кезде сол бала

Тумақшы еді ертеден.

Елдің болып тілегі,

Қуансын деп жүрегі,

Күн шашырап шықпастан,

Әдейі келдім ертемен,

Сүйінші сұрап алыстан.

Алысқа кетер атағы,

Бақытын тағдыр көтерген.

Ер жеткенде сол бала,

Дүние жүзін кезеді.

Ойлағаны — ел қамы,

Мал-дүниеден безеді.

Дүниеде аң-құстар

Өтегенді сағынар.

Өтегенді көргенде,

Бас иіп түгел бағынар.

Ел бағын сол ашады,

Қорлық көрген жан болса,

Дұшпаннан кекті әперіп,

Ашуын сөйтіп басады.

Оған өлшеу бола алмас

Адамның туған баласы.

Тілін білер әлемнің,

Ол жүрген жанның данасы.

Неше түрлі керемет,

Дию-пері, жындардың

Оған келмес шамасы.

Көк дулыға басында,

Жаудан кекті әперер,

Дәл он екі жасында».

Осыны айтты әлгі шал,

Халық түгел қуанды,

Болар деп тілек жұбанды.

Елге түгел жар салды,

Шапқыншылар аралап.

Ай-күні толған әйелді

Жинастырды шамалап.

Аналарды жинады,

Құрметтеді, сыйлады.

Күндер өтті бірталай,

Өтеген батыр тумады.

Талай әйел толғатып,

Күзетші қойды қорғатып,

Туа ма деп Өтеген,

Бақсыларға болжатып.

Бірнеше бала туады,

Айтқанындай сол шалдың,

Қайсысы көпке ұнады?!

Тумаған соң Өтеген,

Төңірекке жар салып,

Әркімдерден сұрады.

Үміттеніп келгендер,

Өгеген таппай, қыз тауып,

Жасып үйден шығады.

Туғанынша Өтеген —

Халық тұрды асығып,

Әйелдерге сенбеді.

Қоя ма деп жасырып.

Тоғыз-тоғыз сыйлық бар

Өтегенді тапқанға,

Сүйіншісі елу ат —

Өтегеннің туғанын

Бұрын естіп айтқанға.

Он бес жамбы бәйгесі —

Өтегеннің шешесі

Толғатса ішін тартқанға.

Өтеген ұзап тумады,

Белгісіз болды туғаны.

Алыста жатқан бір кедей

Әйелі туып арсалаң,

Қалжа таппай шулады.

Міне, осы ұлдың туғанын

Біреу келіп кереді

Сүйінші сұрап халыққа,

Келді деп батыр жарыққа,

Елу атты алады. ішін тартқан бір әйел

Ол да байып қалады.

Жасады халық үлкен той,

Күкірентіп даланы.

Ханға оны сездірмей,

Жасырып ұстап бағады.

Тілікпес үшін балаға,

Алпыс үкі тағады.

Сол кезде осы батырды

Ханға мерген айтады.

Өлтірмекке баланы,

Хан да шеру тартады.

Сауға сұрап қалың ел,

Хан алдында тұрады.

Қоқанның ханы қорықты,

Ер жетсе бір күн сол бала,

Жасай ма деп жорықты.

Қолында билік тұрғанда,

Жасаған елге зорлықты.

Қолына түссе Көки хан,

Сол баланы жоймақшы.

Елдің үмітін ұшырып,

Өкіндіріп қоймақшы.

Көки ханға бермеді,

Өтегенді ел жасырып.

Әр түрлі әдіс қолданды,

Ханнан қулық асырып.

Көки ханның дауысы —

Жеті қат көкті жарыпты.

«Бойында жаның барында,

Taуып бер» деп баланы.

Зәріне ханның шыдамай,

Ел есінен танады.

Ханға қарсы шаппақ боп,

Оттай бала жанады.

«Барма» деп халық жалынды:

Бойың өсіп жетпеген,

Ерніңнен сүт кеппеген.

Ханнан көрген қорлық көп,

Жүректен кек кетпеген

Қазақта адам қалмады

Ызасы ханның өтпеген.

Тілімізді ап, қарағым,

Ісін қылмай баланың,

Бермейміз, сені қорғаймыз,

Келгенінше шамамыз!

Тыңда, халқым, мені де,

Мен туғанда қуанып,

Жеткенін білдім бағаның.

Сарбазын қырып қалдырмай,

Ханның басын аламын.

Оған көңілің тынбаса,

Қоқанды барып шабамын.

Кек алмай тоқтап тұралман,

Бақытқа туған баламын.

Тілекті тілеп тұрыңдар,

Айласын өзім табамын.

Осыны айтып Өтеген,

Аттанды жауға түтеген.

Жау шетіне кіргенде,

Жалғыз келіп тигенде,

Қоқан ханы қобалжып,

Қашуға бет алады,

Көрген кезде баланы.

Қызыл қанға бояды

Байтақ жатқан даланы.

Быт-шыт қылып қолдарын,

Ханды барып шабады

Замандар бойы қорлаған,

Орынсыз іске зорлаған,

Хан жүрегі жаралы.

Басына қайғы орнаған,

Шамасы келмей балаға,

Қашады хан ордадан.

Ханды қазақ көрмеді,

Өтегеннің кезінде!

Құлашын кең сермеді,

Қайрат барда өзінде.

Сөйтіп халық ес алған.

ТУ АЛЫП ЖАУҒА ШЫҚСАҢ СЕН

Ей, Сұраншы, Саурық!

Қоқанның қолы мықты деп,

Жатырмысың жабығып?!

Тілеуқабылдың қос шалы

Жылап келді сабылып.

Дулат елі қалыпты —

Сарыкемерде шабылып.

Батыр елден шығады —

Ұрандап жауға шабатын,

Жауыңа ойран салатын.

Ақын елден шығады —

Айтыста жығып, шалатын,

Жеңіп бәйге алатын.

Ей, Сұраншы, Саурық,

Қоқанның қолы қаптады,

Қасиетті жерімді —

Тозаң қылып таптады.

Қыспақта қалған елің бар,

Құтылар жолды таппады.

Кұдияр хан қағынып,

Қыз-қатын болды баққаны.

Қатын, бала, қарындас

Жауға пенде болғанда,

Сары қымызды сапырып,

Батырдың қалай жатқаны?!

Кешегі өткен Қарасай

Сансыз мың дұшпан келсе де,

Ұрандап жауға шапқанда,

Тамам қалмақ жабылып,

Қазаққа қайта батпады.

Сол Қарасай бабамыз

Еменнен найза алатын,

Қорамсаққа қол салатын,

Қырық мың дұшпан келсе де,

Тайсалмай қарсы баратын.

Керегекөз, тор сауыт,

Жеңсіз берен киетін.

Тобын бұзып дұшпанның,

Жауына жеке тиетін.

Ел шетіне жау келсе,

Беліне алмас ілетін.

Қызыл қырғын қан көрсе,

Тайсалмай барып кіретін.

Еңіреген ерлер қайда екен?!

Қазақ қазақ болғалы,

Қазақ атқа қонғалы,

Не көрмеді бұл елім?!

Ей, Сұраншы, Саурық!

Қоқанның қолы көп болды

Жетісуда жатқалы.

Бар жақсыны талап жеп,

Сүбеңе қолы батқалы.

Бейсенбі күні бесінде,

Ғизрат күні кешінде,

Қордайдың биік төсінде,

Қоқанның ханы Құдияр,

Зорлық қып алған көп малды

Әндіжанға айдатты.

Қол-аяғын кісендеп,

Көнбеген ерді байлапты.

Қауызын әлі жармаған

Сұлуларды зорлапты.

Араша тұрар пенде жоқ,

Еліңді сөйтіп қорлапты.

Ақтұяқ атқа мінесің,

Бүгін маған ересің!

Қаншама халқың ереді,

Оны да кейін көресің.

Ту алып жауға шықсаң сен:

Іледе жатқан Жалайыр,

Шапырашты, көп Дулат,

Олар да атқа мінеді.

Өздеріңдей болған соң,

Сұраншы — Саурық тірегі.

Айт десең, тақсыр, айтайын,

Қоқанның ханы қағынды,

Аласұрып шабынды.

Өз-өзінен желігіп,

Қызыл қанды сағынды.

Әскерін ертіп соңынан,

Қоқаннан бері ағылды.

Қоқаннан келген сабаздың,

Іздегені табылды.

Сарыкемерге келгенде,

Тілеуқабыл шабылды.

Ат бауырынан тер ағып,

Сүбесінен сабылды.

Жайға жатқан қалың ел

Ұлықтарға жалынды.

Күң қылмақ боп ханымды,

Талауға салды малымды.

Ертеңгі сәске болғанда,

Хабаршы кетті даралап.

Алатаудың қырқасын

Күні-түні аралап,

Шапырашты елінде

Сұраншыдай бегіне,

Айтып берді саралап:

«Талауға түсті, Майемер,

Жас ақты көзден егіле.

Дулаттың бай мен мырзасы

Ақтоғайдан ары өтіп,

Балқаштың қашты көліне».

Сұраншы батыр сұрланып,

Үш мың қолмен аттанды.

Найза, қылыш қайралып,

Жүрмек болып топтанды.

Лашын құстай түйіліп,

Ақ тұйғындай шүйіліп,

Сұраншы батыр бастаған,

Үш мың кісі жиылып,

Ителгідей түйіліп,

Бесін уақыты болғанда,

Өңшең батыр қасында,

Бақты өзенді жағалап,

Күртіден бастап ұрысты.

Жүз шақырым шамасы,

Өтегенге жеткенше,

Жау сықасып тұрысты.

Он мың қолдан қаймықпай,

Суырды найза, қылышты.

Таң сарғайып атқанда,

Қалың жауды қашырды.

Алдына салып қуалап,

Шоқпардан әрі асырды.

Он-он бестен аттарын

Матап тастап әр жерге,

Жаудан олжа түсірді.

Ақтұяқ ат талмады,

Қарашұбар бір жігіт

Қарасайлап қалмады.

СҰРАНШЫ БАТЫР

Сүйінбай Тезек төренің Алтынемелдегі ордасына кедейлердің есесін жоқтап барады. Есіктен кіріп келе жатқан Сүйінбайды Тезек төре тоқтатып:

— Шапыраштыны батыр ел дейді, қандай ерлігі бар?—отырмай тік тұрып жырлашы!—депті. Сүйінбай тізесін бүкпестен Сұраншының ерлігін былай жырлаған екен:

Қарсы келер болмады.

Батырлықпен Сұраншы

Аларын жауды болжады.

Сұраншы батыр өлгенде,

Шапырашты, көп Дулат

Болып еді шерменде.

Отыз жылдай алысқан,

Қырық жылдай алысқан,

Қырық жылдай шабысқан,

Ақберенмен атысқан,

Қызыл қанға батысқан,

Найзаменен қағысқан,

Басылған жаудың желігі,

Сұраншы деген дабыстан.

Елімдегі кәрі, жас

Ұмытпайды бұл күнде

Сұраншыдай арыстан!

Ей, Тезегім, Тезегім,

Тыңдағын сөздің кезегін.

Сұраншыны еске алсам,

Өртенеді өзегім.

Батырлар өтті дүниеден,

Жаудан жерін қорғаған.

Сабыр қылып төзейін,

Сайрамда болған соғысты

Айтуға тілді безейін.

Сайрам сынды қаланы,

Үш күндейін қамады,

Қарасайлап шабады.

Ақтұяқ аттың табаны

Тиген жерін ояды.

Қарсы келген дұшпанның

Қылышпен басын қияды.

Найзаменен түйреді,

Өлігін жаудың иледі.

Батыр сонда алысып,

Шоқпарменен қағысып,

Ажалменен жарысып,

Сайрамның үсті шаң болды,

Қызыл ала қан болды,

Көрген адам таң болды.

Қалың Қоқан ығысып,

Қашып кірді қамалға

Жалаңдаған жау еді,

Қарамаған обалға.

Кімдер өлі, кім тірі,

Білмейді жанның ешбірі.

Ақтұяқтан жал қалмай,

Сұраншыдан әл қалмай,

Қырғын соғыс созылды.

Жердің беті тітіреп,

Айналып аспан түскендей,

Топымсыз мына қара жер

Аққан қанды ішкендей.

Жан алқымнан қысқандай,

Табаны тисе Ақтұяқ —

Зырқырап тастар ұшқандай.

Қамалға атын қарғытып,

Ақылға беріп билікті,

Сұраншы жауға килікті.

Батыр алды найзаны.

Жауға көрсетті айланы,

Тығылғанын қоймады.

Жалғыз кірген арыстан,

Бес мың қолмен «ойнады».

Белек шығып тобынан,

Жаудың шебін бұзады.

Салдырмай қамшы Ақтұяқ,

Денесі әбден қызады.

Сұраншыдай батырым —

Дұшпанмен жалғыз ұрысты.

Қылышты салып қынына,

Ақберенмен атады.

Отыз жыл ойрандаған елімді

Жаулар қанға батады.

Түзеді құдай ер ісін,

Талқан қылды шаһарын.

Жасы менен кәрісін

Жау қолынан босатып,

Қамалдан шығам дегенде,

Тыңнан келген көп күшпен,

Жаулар тағы қамалап,

Ақтұяқ атын тебініп,

Сұраншы кірді емініп.

Садақтың оғы суылдап,

«Қарасай атам, қолда!» деп,

«Ісімді, әруақ, оңда!» деп,

«Тас қорғанның ішінде

Ғазиз басым қалма» деп,

Сұраншы алды найзаны,

Сау жері ердің қалмады.

Төрем, сөзге құлақ сал,

Астыңа міндің құлажал,

Сайрамдағы соғыста—

Сұраншыға келді ажал.

Қырық құлаш қорғанға

Сен неге сонда шаппадың?!

Ат бауырына жабысып,

Қолыңдағы ақберен —

Жауға сілтеп атпадың!

Қорқақ қоян секілді

Өз басыңды сақтадың!

Сұраншы батыр өлген соң,

Қане, пайда тапқаның?!

Ат артына үңіліп,

Бір жаныңнан түңіліп,

Есіңде ме қашқаның?!

ЖАБАЙ БАТЫР

Он сан ноған бүлгенде,

Орманбет хан елгенде,

Қырық жылдай атысқан,

Найзаменен соғысқан,

Қылышпенен шабысқан,

Айбалтамен қағысқан.

Жердің жүзі шаң болды,

Мылтық, найза қан болды.

Кімдер өлі, кім тірі,

Біле алмады бір-бірін.

Ат мойнында жал қалмай,

Қызыл бетте қан қалмай,

Білегінде әл қалмай —

Қырғын соғыс көп болды.

Соғысқанды бүлдірді,

Жүрек-бауырын тілдірді.

Жылағанды күлдірді,

Найзаменен ілдірді,

Ұрыс салды басында,

Өлгендердің қасында.

Көздің жасы тыйылмай,

Айбалта, қылыш жиылмай,

Аспан жерге түскендей,

Топырақ қанға піскендей,

Жан алқымнан қысқандай,

Ат баурынан қан ағып,

Тұяғынан тиген тас,

Аспанға шоқ боп ұшқандай.

Ноғайдан шыққан Жабайды

Бес мың кісі қамайды.

Жабай алды найзаны,

Істеді талай айланы.

Суырды алмас қылышты,

Бес мың топты жауменен

Жабай жалғыз ұрысты.

Астына мінген Тайқұла

Түзеді сонда жүрісті.

Қылышпен жау шабылды,

Шын ермегі табылды.

Мылтықпен де атылды,

Не болар екен Жабай деп,

Ноғайлы көзі шатылды.

Жәрдем болды пірлері,

Бес мың кісі ішінде,

Соғыс қылған күндері,

«Жалғыздың жары құдай-ды».

«Көтере гөр өзің!» деп,

Бір тәңірге жылайды.

Талқан қылды бәрісін,

Бұзды жаудың шаһарын,

Жауды қуып састырды.

Айбалта, қылыш қолында,

Қатын-бала бәрі де —

Бас иді ердің жолында,

Жабай жаудың соңында,

Астына мінген Тайқұла,

Шабатұғын бабында.

Жасқанбай шапты жалпыға,

Атының басын жіберіп,

Шапты батыр желпініп:

«Әруақтарым, көтер!» деп,

«Бұл қорлық та өтер» деп,

Бұл қорғанның ішінде,

Бір сау адам қалмады.

«Жалғыздың жары құдай» деп,

Батыр Жабай заулады.

Қолында бар көк серек,

Дұшпанда бар зеңбірек,

Бұрынғы қырғын сияқты,

Басқа кеңес не керек?!

Таудың басы тұман-ды,

Жусанды жер шыманды.

Не боларын білмеді,

Ердің көңілі күмән-ді.

Соққандай етті борасын,

Қызыл қанға толтырды

Екі көше арасын.

Алдын алды дұшпанның,

Арты қайда барасың?

Ноғайдан шыққан қырық жігіт

Шапты дейді бір шетке,

«Қазан!»—деп айқай салғанда,

Найзаны қолға алғанда,

Жаннан кешпей ер жігіт,

Еш уақытта жау алмас.

Өтірікті көп айтқан,

Иманнан кешпей дау алмас.

Шаһардағы адамдар —

Еркек, әйел жабылды.

Қырық жігіт пен бір Жабай

Айқайға қатты салынды.

Астына мінген Тайқұла

Ағындап алға шабылды.

Қаласын бұзып, өртеді,

Ұрандасып, шуласып,

Дұшпаны бөлек қашады.

Сауырсыннан тер шығып,

Астындағы Тайқұла —

Арандай аузын ашады.

Қояндай жоны бүгілді,

Маңдайдан тері төгілді.

Бір уақыттар болғанда,

Суырды қыннан қылышты,

Дұшпан қайта ығысты.

Қалқан, қылыш сартылдап,

Тарсылдап мылтық атылды,

Шықырлап найза шаншылды,

Қан болып адам жаншылды.

Шанышқан найза батады,

Жабайдың шапқан кісісі

Аяқ серппей қатады.

Дұшпанның атқан оқтары

Ақ тәніне жетпейді,

Қаттаудан өтіп кетпейді.

Шабылған дұшпан аттары

Қуса-дағы жетпейді.

Ноғайдан шыққан ер Жабай

Батыр емес кім еді?!

«Енді, ноғай, байқа!»— деп,

Жұртына айтты санатты.

«Берік бол,— деп,— ісіңе!»

Шапшаң хабар таратты...

ҚАРАША — ҚАРАШ ҰЛЫ ЕКЕН

Қараша — Қараш ұлы екен,

Есітер кебің бұл екен.

Жаудың сан қолы келгенде,

Қараштан тұрып айғайлап,

Қордайға шейін қашырған.

Жасылды көлден қуалап,

Үшқоңырдан асырған.

Маңдайына бақ берген,

Талмайтұғын жақ берген.

Үш жүздің баласымен сілкілесіп,

Абылай ұлы Әділді —

Ұлы жүзге әкелген,

Қараша — шешен кісі екен,

Шешендігіне қарасаң,

Дұшпанға сөзді бермеген,

Кеудесін кеңес кернеген,

Жауға қылыш сермеген,

Қылышын тасқа білеген,

Жақын жерге қарамай,

Алыстан тоят тілеген,

Қырғыз-қазақ жиылса,

«Қарашаға сөз берген.

Оттай жанған екі көз

Өңменіңнен өтеді.

Қынаптан қылыш суырса,

Дұшпанның басын кеседі.

Тілі мен жағын жаныған,

Қараша—Қараш баласын

Қырғыз, қазақ таныған.

ХАН ЕМЕССІҢ

Жарлының ұрлап жалғызын,

Шығармай қырға аш қылдың.

Хан емессің, қиықсың,

Қалың елді айдап жеп,

Төріңе зорға сыйыпсың.

Ұры, қары, залымның —

Жаныңа бәрін жиыпсың.

Жанға жауап бермейтін,

Дүлей-мылқау сияқты,

Қиял мінез тұйықсың.

Дүниені жұтса тоймайтын,

Түпсіз жатқан ұйықсың.

Қадірің жоқ халыққа,

Аққан судай сұйықсың.

Судан да сусын қанады,

Оппа балшық сықылды,

Жұтқыш лай былықсың!

Бұл заманда хан болдың,

Елге жүріп әкімің,

Өзің бір жеке заң болдың.

«Айтқаным менің болсын»,— деп

Хан емессің туралы.

Масаттанып паң болдың

Өнерің — ұрлық зорлықпен,

Бұқараға сор болдың.

Рұқсатсыз жан кірмес —

Есігің елге тар болдың.

Рұқсатсыз кіргеннің

Тоғыз кесіп мойныңа,

Одан да олжа табасың.

Ақысы үшін нашардың,

Тартып жүрме жазасын.

Мойныңа түскен айыптан

Төрем-ау, қайтіп танасың

Үш жүз болып құралған,

Қазақ деген ел еді,

Қай халықтан кем еді!

Қазақ қазақ болғалы

Хан болмай тұрып Абылап,

Елдік салты үзілмей

Хансыз да қазақ кәріп

Албан елінің аға сұлтаны

Заманнан бері келе,

Жиделібайсың, Алатау,

Сонау жатқан Сарыарқа,

Бастан мекен жері еді.

Өзін-өзі қорғаған,

Сол бабамның жеріне

Талай жаулар кеп еді.

Сыбағасын алған соң,

Кейін қайтып жөнеді.

Кезегі келді айтайын,

Үш жүзге Төле би еді

Заманында сол Төле

Ташкентке бір күн келеді.

Сенің атаң Абылайды,

Әбілмансұр атанып,

От жағып жүрген жерінде,

Шайханадан көреді.

Сол құлдықтан құтқарып,

«Сабалақ» деген ат қойып,

Төле би алып кеп еді.

Ел түйесін бақтырып,

Қызметін көпке жақтырып,

Кім екенін айтқызбай,

Хан қойған бабам сол еді.

Дүниеден Абылай өткен соң,

Тұқымы тағы хан болдың,

Бұны да сөйлеп көрелі.

Тұтпадың қылыш жебелі,

Елге үлгі боларлық —

Сөзің жоқ айтқан көнелі.

Аймағыңды аралап,

Айтпадың ақыл өрелі.

Аш бөрідей жалақтап,

Бұқара болды жегенің!

Зар жылатып момынның,

Өрістен малын аласың.

Сол момынның біреуі —

Екей деген ел едім,

Сүйінбай деген мен едім,

Әкем Арон тұқымы,

Малға кедей жан едім.

Көже қатық, қой сұрап,

Дүйсен деген біреуге

Кеше күндіз кеп едім.

Келсем, Дүйсен еңіреп,

Үстінде отыр төбенің.

«Сұлтанның көп ұрысы,

Үйірімен он бір қысырақ,

Айдап кетті»,— дегені

Естіген соң ізімен,

Артынан қуа кеп едім.

Момынның малын жемегін,

Ағайын малы — өз малым

Негe іздейсің демегін!

ДАТҚАЛАРҒА

Ақ құйрығын бұлаған,

Қол жеткен жерін сұраған.

Егескен жауы жылаған,

Қызыл тілін безеген,

Найзасын тасқа тежеген.

Тұлпар мініп, ту алған,

Мен Қарасай ұлымын.

Беліне садақ байланып,

Алмас қылыш асынған,

Арыстан болған жасынан,

Қол үзілмей қасынан,

Дулыға кетпей басынан.

Құрсанған жаудың әскерін

Қуып еді Қарасай,

Жоңғардың қақпа тасынан.

Ата мекен жері үшін,

Дұшпанды сөйтіп қашырған.

Пенде болған көп қалмақ,

Қарасайдың қолында

Алысқа тартып жебесін,

Жай оғындай жайнатып,

Дұшпанның ойған төбесін.

Гүрзісін көкке ойнатып,

Өлігіне толтырған,

Жоңғардың биік белесін.

Үш жүздің басы бірігіп,

Қөктөбеде ту тікті.

Абылайды хан сайлап,

Қалмаққа тиді айғайлап.

Датқалар, несін сұрайсың,

Үзілер болды жұлыны.

Өз елін өзі қарақтап,

Ебі келсе тамақтап,

Қырда жортқан қасқырдай

Датқалар жүр жалақтап.

Қайран қазақ қор болды-ау,

Құр бекерге далақтап!

ӘДІЛДІК ОРНАСА

Жау басынар халықты,

Басқарушысы оңбаса

Малша айдап адамды,

Орынсыз күштеп зорласа.

Ауға түскен балықтай,

Шыға алмассың бұлқынып,

Қорғаушыңыз болмаса.

Қүннің көзін жасырар,

Аспанды бұлт торласа.

Елдің бағы ашылар,

Әділеттік орнаса.

Қарасай мен Сұраншы

Өтіп еді-ау елді ойлап

Заманында датқалар.

Ұрты кеуіп мақтанар.

Пайда тапса дау-шардан,

Шоқтығына дақ салар.

Екі ауылды ығыр ғып,

Қолтығына шоқ салар

Басындағы дәулетін

Бір күн, сірә, ақтарар.

Елге жақпас қылығы,

Бұл заманның ұлығы,

Параменен мал жиып,

Бойынан асқан былығы.

Оязға қайтсем жағам деп,

Самғай жүйрік жүгірер,

Аяқтан біреу шалмаса.

Жау десе батыр киінер,

Тоқталмас кегін алмаса.

Ел елдігі бола ма,

Бірігіп жауға бармаса.

Елшілігі бұзылмас,

Өз жерін жаудан қорғаса.

Ағаш қалар қуарып,

Жапырақ, тамыры болмаса.

Теңіз де қалар суалып,

Құятын өзен болмаса.

Өзен де ағар күшейіп,

Бастау мен бұлақ самғаса.

Сүйінбай кетер ағындап,

Халқым бір мені қолдаса!