автордың кітабын онлайн тегін оқу  Hojimurod (cyr)

Lev Tolstoy

Лев Толстой

 

ҲОЖИМУРОД

 

Қисса

 

 

 

 

 

Мен уйга дала билан қайтдим. Ёзнинг қоқ ўртаси эди. Ўт ўрилиб олинган ва қора буғдойни ўришга эндигина ҳаракат қилинмоқда эди.

Йилнинг бу пайтида ранг-баранг чиройли гуллар — қизил, оқ, пушти, хушбўй, момиқли чиннигуллар, сут сингари оқ, ўртаси оч-сариқ, ёқимли ҳид сочувчи «муҳаббат гуллари», бол ҳидли сариқ гулираънолар, гунафша рангли ва оқ лолага ўхшаш қоматдор карнайгуллар, чирмашиб ўсувчи нўхатгуллар, сариқ, қизил, пушти скабиазлар, гунафша рангли, оч пушти жиғалик ва сезилар-сезилмас ёқимли ҳид берувчи отқулоқ гуллар, қуёшда ва ёш ниҳоллигида тиниқ кўк, кечқурунлари ҳамда қариган вақтида кўкимтир ва қизғимтир бўлиб товланувчи ва латиф, бодом ҳидли, гули дарров сўлиб қоладиган чирмовгуллар кўп бўлади.

Мен турли-туман гуллардан каттакон гулдаста ясаб, уйимга қараб кетаётганимда зовур ичидаги ажойиб қизғиш рангли, чаман-чаман очилган, бизда қушқўнмас деб аталувчи, чалғичилар уни чопмасдан қолдириб ўтадиган, мабодо қўққисдан чопилиб кетган бўлса, қўлга кирмасин учун ўт ичидан олиб ташланадиган тиканакка кўзим тушди. Мен бу тиканакни юлиб олиб гулдастамнинг ўртасига қўймоқчи бўлдим. Зовурга тушдим-да, гулнинг ўртасига ёпишиб олиб, қаттиқ уйқига кирган тукдор арини ҳайдаб, уни узишга тутиндим. Аммо бу иш жуда қийин бўлди, гулнинг тиканаклари ҳар тарафдан, ҳатто қўлимга ўраб олган рўмолдан ҳам ўтиб, найзадек санчиларди, бугина эмас, — у шу қадар чайир эдики, мен унинг дастасини титиб, ипларини бирма-бир узиш учун беш минутча овора бўлдим. Ниҳоят гулни узиб олган пайтимда унинг пояси тамом титилиб тўзғиган эди, гулнинг ўзи илгаригидек гўзал кўринмасди. Бундан ташқари, у, ўзининг дағаллиги ва беўхшовлиги билан гулдастанинг нозик гулларига қовушмас эди. Мен, ўз тупида яшнаб турган гулни узиб беҳудага жувонмарг қилганим учун ўкиндим, кейин уни ерга ташладим. «Ажабо, ҳаётнинг нақадар ғайрат ва кучи бор,— дея мен гулни узаётганимдаги чеккан ма-шаққатимни хотирладим,— у ўз ҳаётини жуда зўр куч билан ҳимоя қилди ва осонликча жон бермади».

Уйга олиб борадиган йўл шудгор қилиниб, янгигина ҳайдалган қора тупроқли даладан ўтар эди. Мана шу қора тупроқли чанг йўлдан борардим. Ҳайдалган дала помешчик ери бўлиб, шу қадар катта эдики, ҳар икки тарафда ва тепаликка чўзилган олд томонда қора теп-текис қилиб ҳайдалган, ҳали мола босилмаган шудгордан бўлак ҳеч нарса кўринмасди. Ер яхши ҳайдалган, даланинг ҳеч бир ерида биронта гиёҳ кўринмас, ҳаммаёқ қоп-қора эди. Мен, беихтиёр бу ўлик, қора дала ўртасидан бирор жон асарини ахтарарканман: «Одам — қандай емирувчи махлуқ, ўз ҳаётини сақлаш учун қанчадан-қанча ранг-баранг тирик мавжудотларни, ўсимликларни маҳв этган»,— деб ўйладим. Олдимда, йўлнинг ўнг тарафида аллақандай бир бута кўринди. Мен, яқинроқ келиб қарасам, у ҳалиги мен гулини узиб ташлаганим «қушқўнмас» навидан экан.

Бутанинг учта новдаси бор эди. Унинг биттаси синдириб олинган ва қолгани худди чопиб ташланган қўл сингари чўлтоқ эди. Қолган икки шохнинг ҳар бирида биттадан гул бор. Шохнинг бир банди синган ва унинг ярмиси, ифлос гули билан пастга осилиб, бошқа бири гарчи лойга беланган бўлса-да, ҳамон юқорига қараб диккайиб турарди. Бутун бутани ғилдирак босиб ўтганлиги, сўнг яна кўтарилганлиги маълум эди, худди унинг танасидан бир парчасини юлиб олганлар, ичак-човоғини ағдариб ташлаганлар, қўлини суғуриб, кўзларини ўйиб олганлар, лекин у ҳамон қаддини кўтариб турар ва атрофидаги барча биродарларини маҳв этган инсонга таслим бўлмас эди.

«Нақадар зўр қувват!—дея ўйладим мен,— инсон ҳаммасини енгибди, миллионларча ўт-ўланларни маҳв этибди, бу эса ҳамон таслим бўлмайди».

Шундан кейин, бундан анча илгари бўлиб ўтган бир Кавказ тарихи ёдимга тушди. Бу воқеанинг бир қисмнни ўзим кўрганман, бир қисмини эса тасаввур қилдим. Менинг хотирамда ва тасаввуримда тартибга келган бу воқеа мана бундай эди.

 

 

I

 

Бу 1851 йилнинг охирларида юз берган эди.

Ноябрнинг совуқ бир оқшомида, русларга қарашли ерлардан йигирма чақиримча узоқликдаги, чеченларнинг тезак тутунига кўмилиб ётган нотинч Махкет овулига Ҳожимурод кириб келди.

Сўфининг ўткир товуши эндигина тинган ва тезак ҳиди сингиб кетган тоғ ҳавосида, бир-бирови билан тортишаётган эркакларнинг шовқинлари, пастдаги булоқдан чиқаётган хотин-халаж ва болаларнинг овозлари, овулнинг тиғиз, худди ари уяси сингари бир-бирига ёпишиб кетган уйларига таралаётган сигир ва қўйларнинг маърашлари баралла эшитилмоқда эди.

Ҳожимурод, ўз қаҳрамонликлари билан донг чиқарган, бирор ёққа борганида туғ кўтарган, атрофида от ўйнатиб, уни кузатиб борувчи ўнлаб муридларсиз юрмайдиган Шомилнинг ноиби эди. Ҳозир у, остидан милтиқ туртиб чиқиб турган кигиз чакмонга ўралган, қулоқчинини бостириб кийган ҳолда, мумкин қадар ўзини танитмасликка тиришиб, йўлда учраган овул аҳлларининг юзларига ўйноқи қора кўзлари билан яширин назар ташлаб, биттагина муриди билан бормоқда эди.

Ҳожимурод овулнинг ўртасига келгач, гузарга чиқадиган йўл билан кетмасдан, чапга — тор кўчага бурилди. У, тепаликдаги иккинчи уйнинг олдига келгач, атрофига қараниб тўхтади. Уй олдидаги бостирмада ҳеч ким йўқ, томда эса яқиндагина сувалган мўрининг орқасида пўстинга ўралган бир киши ётар эди. Ҳожимурод у кишини қамчисининг сопи билан туртди ва қаттиқ йўталди. Пўстин остидан бошида тунги қалпоқ, устида яғири чиқиб кетган эски нимча кийган бир чол кўтарилди. Чолнинг киприксиз кўзлари қизил ва намли эди, у ёпишқоқ кўзларини очмоқчи бўлиб пириллатди. Ҳожимурод одатдаги салом алайкумни айтгач, юзини очди.

Чол Ҳожимуродни таниб, тишсиз оғзини очиб илжайгач:

— Ваалайкум ассалом,— деди, сўнг ўзининг қалтираган ориқ оёқларини йиғиб ўрнидан турди-да, мўри ёнидаги ёғоч пошнали кавушини кия бошлади, кийиб бўлгач, шошилмасдан тушиб, тақири чиқиб қолган пўстинининг енгларини кийди. Сўнг томга қўйилган нарвондан орқаси билан юриб туша бошлади. Чол пастга тушар экан, ингичка, тиришиб кетган, офтобда куйган бўйни билан бошини чайқар ва тишсиз оғзи билан ҳеч тўхтовсиз ғўнғиллар эди. У ерга тушгач, меҳмондўстлик кўрсатиб, Ҳожимуроднинг оти жилови ва ўнг узангисидан ушлади, аммо отидан чаққон тушган Ҳожимуроднинг бақувват ва чапдаст муриди чолни чеккага суриб, ўрнини ўзи эгаллади.

Ҳожимурод отидан тушди ва сал оқсаб бостирмага кирди. Унинг қаршисига эшикдан ўн беш ёшларда бўлган бир бола югуриб чиқди ва худди пишиб турган қарағат сингари қора, ялтироқ кўзларини таажжуб билан келувчиларга тикди.

— Чоп, мачитга бориб отангни чақириб кел,— деб чол болага буюрди, сўнг, Ҳожимуроднинг олдига тушиб, унга уйнинг енгил, ғижиллаб овоз чиқарган эшигини очди, Ҳожимурод ичкарига кирган вақтда ичкариги эшикдан қўлида ёстиқ билан сариқ кўйлак устидан қизил камзул кийган, кўк иштонли, ёши ўтиброқ қолган ингичка, озғин бир хотин чиқди.

— Қадаминг қутлуғ бўлсин,— деди у икки букилиб меҳмоннинг ён-атрофига ёстиқ қўяркан.

— Илоҳим ўғилларинг омон бўлсинлар,— деди Ҳожимурод чакмонини ечиб, милтиқ ва қулоқчинини олиб, уларни чолга бераётиб.

Чол милтиқ ва қулоқчинни оҳисталик билан уй эгасининг қуроллари ёнидаги қозиққа, текис сувалиб оқланган деворда ярқираб турган иккита катта жом ўртасига осиб қўйди. Ҳожимурод тўппончасини тўғрилаб қўйиб, ёстиқ ёнига келди ва черкаскасини қоқиб, ёстиққа суялди. Чол унинг ёнига чўккалади, кўзларини юмди, қўлларини юқори кўтарди. Ҳожимурод ҳам шундай қилди. Сўнг фотиҳа ўқиб бўлишгач, ҳар иккаласи ҳам қўлларини юзларига суртишди.

— Нима хабар бор?— Ҳожимурод чолдан сўради.

— Ҳеч қандай хабар йўқ,— чол ўзининг қизил, нурсиз кўзлари билан Ҳожимуроднинг юзига эмас, балки кўкрагига қараб туриб жавоб берди.— Мен асалари боғчасида тураман, фақат шу бугун ўғлимни кўрай деб келдим. Бирор янги гап бўлса, у билади.

Ҳожимурод, чол билганларини ва унга тегишли бўлган гапларни гапиришни истамаганини англади-да, бошини сал қимирлатиб қўйди ва ортиқ ҳеч нарса сўрамади.

— Ҳеч қанақа ҳушхабар йўқ,— чол гап бошлади. Янгилик фақат шуки, барча қуёнлар, бургутларни қандай қилиб ҳайдаш тўғрисида кенгашмоқдалар. Бургутлар эса гоҳ унисини, гоҳ бунисини титкиламоқда. Ўтган ҳафта бетинг қурғур рус итлари мичитликларнинг пичанига ўт қўйдилар,— чол ғазаб билан хириллади.

Қатта-катта оҳиста қадам босиб, Ҳожимуроднинг муриди кирди ва худди муршиди сингари у ҳам чакмонини ечди, ўзида фақат ханжар билан тўппончасинигина қолдириб, милтиқ ва қиличини устидан олди, сўнг уларни олиб бориб, Ҳожимуроднинг қуроллари турган қозиққа илди.

— Бу ким бўлади?— чол кирувчини кўрсатиб, Ҳожимуроддан сўради.

— Муридим Элдор,— деди Ҳожимурод.

— Кўп яхши, деди чол ва Элдорга Ҳожимуроднинг ёнидан — кигиздан жой кўрсатди.

Элдор чордана қуриб ўтирди ва жим ҳолда ўзининг чиройли қўй кўзларини гапираётган чолнинг юзларига тикди. Чол, ўтган ҳафта уларнинг йигитлари икки солдатни тутиб олганликларини, бирини ўлдириб, иккинчисини Веденога — Шомилнинг олдига юборганликларини сўзлаб бермоқда эди. Ҳожимурод эшикка қараб-қараб қўйиб ва ташқаридан эшитилаётган овозларга қулоқ солиб, чолнинг сўзини паришон ҳолда тингламоқда эди. Уй олдидаги бостирманинг остидан оёқ товушлари эшитилди, эшик ғийжиллаб очилиб, уй соҳиби ичкари кирди.

У Садо бўлиб, қирқ ёшлар чамасида, сийрак соқолли, узун бурун, уни чақириб келиш учун мачитга чопиб борган ва отаси билан бирга уйга кириб, эшикнинг ёнида ўтирган ўн беш яшар ўғлининг кўзлари сингари гарчи у қадар ялтироқ бўлмаса-да, қора кўзли бир киши эди. Уй эгаси, эшик олдига ёғоч кавушини ечди ва кўпдан бери олинмай, ўсиб кетган қора сочли бошидаги эски, қирилиб кетган папағини елкасига суриб қўйди-да, шу замониёқ Ҳожимуроднинг қаршисига чўкка тушиб ўтириб олди.

Чол сингари у ҳам кўзларини юмди, қўлларини кўтариб фотиҳа ўқиди, шундан кейингина гапира бошлади. У, Шомилдан Ҳожимуродни ўлик ё тирик ҳолда қўлга тушириш ҳақида буйруқ бўлганини, Шомилнинг элчилари кечагина кетганларини ва халқ Шомилнинг буйруғига қулоқ солмасликдан қўрқишини, шунинг учун ҳам эҳтиёт бўлиш кераклигини сўзларди.

— Ҳали мен тирик эканман,—деди Садо,— уйимдаги меҳмонимга ҳеч ким ҳеч нарса қилолмайди. Лекин ташқарида қандай бўлади? Буни ўйлаб кўриш керак.

Ҳожимурод диққат билан тинглади ва маъқуллаб бошини қимирлатиб қўйди, сўнгра Садо сўзини тугатгач:

— Яхши. Ҳозир русларга мактуб билан бир кишини юбориш лозим. Муридимни жўнатаман, фақат уни бошлаб олиб борувчи киши керак,— деди.

— Укам Бота боради,— деди Садо ва ўғлига қараб,— Ботани чақир,—деди.

Бола худди пружинадай ирғиб турди ва қўлларини чайқатганича уйдан тез чиқиб кетди. У, ўн минутлардан кейин, офтобда қоп-қора бўлиб куйиб кетган, қотма, калта оёқ, устига титилиб битган, енглари йиртилган жиякли сариқ черкаска ва сидирилиб тушиб кетган қора ноговици кийган бир чечен билан бирга қайтиб келди. Ҳожимурод янги келган киши билан кўришди ва шошқич:

— Менинг муридимни русларнинг ҳузурига олиб боролмайсанми?— деди.

— Бўлади,— Бота хушчақчақлик билан жавоб берди,— Ҳаммаси ҳам бўлади. Мендан бошқа бирорта чечен ҳам у ёққа ўтолмайди. Мабодо ўтадигани топилса, ваъдани катта қилади-ю, аммо ҳеч иш чиқаролмайди. Мен эса иш чиқара оламан.

— Хўп,— деди Ҳожимурод ва уч бормоғини кўрсатиб туриб,— хизматинг учун учни оласан.

Бота англаганлигининг ишораси қилиб, бош ирғади, аммо унинг учун пул қийматли эмас, балки у шараф юзасидан Ҳожимуродга хизмат қилишини писанда қилиб қўйди. Ҳожимурод рус тўнғизларининг қандай қилиб таъзирини берганини тоғдагиларнинг ҳаммаси билади.

— Яхши,— деди Ҳожимурод.— Арқоннинг узуни, гапнинг қисқаси яхши.

— Аргун буриладиган жойда, тик жарнинг қаршисида, ўрмон ичидаги ялангликда икки ғарам бор. Биласанми?

— Биламан.

— У ерда уч нафар отлиқ йигитларим мени кутиб туришибди,— деди Ҳожимурод.

— Хўш,— деди Бота бош қимирлатиб.

— Хон-Магомани сўрайсан. Хон-Магома нима қилишини ва нима гапиришини билади. Уни русларнинг бошлиғи князь Воронцовнинг ҳузурига олиб бориш лозим. Олиб бороласанми?

— Олиб бороламан.

— Олиб бориб, яна қайтиб олиб келиш лозим. Уддасидан чиқа оласанми?

— Албатта чиқаман.

— Сўнг ўрмонга қайтиб келасан-а! Мен ҳам ўша ерда бўламан.

— Ҳаммасини бажо келтираман,— деди Бота,— сўнг ўрнидан турди ва таъзим қилиб уйдан чиқиб кетди.

— Яна бир кишини Гехига юбориш лозим.— Ҳожимурод Бота чиқиб кетгач; уй эгасига айтди.— Гехида мана нима қилиш керак,— у черкаскасининг гозирларидан бирини ушлаб туриб, гап бошлаган эди, аммо уйга кириб келган икки хотинни кўриб, шу замониёқ қўлини пастга туширди-да, жим бўлиб қолди.

Улардан бири Садонинг хотини, бу — ўша ёши ўтиб қолган, озғин, меҳмонларга ёстиқ келтириб қўйган аёл эди. Бошқа бири қизил иштон ва зангори камзул кийган, кўкраги билан битта кумуш танга жевак тақиб олган ёшгина бир қиз эди. Унинг озғин елкалари орасида ётган, унча узун бўлмаган, аммо йўғон, қаттиқ қора ҳайдарининг устига бир сўмлик кумуш танга тақилган эди; худди отаси ва укасиники сингари, қорағатдай кўзлари — жиддий бўлишга уринган ёш чеҳрасида жонсарак ялтирарди. У меҳмонлардан ийманиб уларга тик қарамасди.

Садонинг хотини думалоқ хонтахта келтирди, унинг устида чой, чалпак, қатлама, пишлоқ, чурак ва бол бор эди. Қиз эса тосқумғон ва сочиқ олиб кирди.

Садо билан Ҳожимурод,— ҳар иккаласи ҳам то аёллар ўзларининг қизил, юмшоқ, ўкчасиз чуваклари билан оҳиста юришиб, келтирилган нарсаларни меҳмонлар олдига жойлаштириб қўйганларига қадар, жим ўтирдилар. Элдор бўлса аёллар то уйдан чиқиб кетгунларича, ўзининг қўй кўзларини чалиштирган оёқларига тикканча худди ҳайкал каби, қимирламади. Фақат аёллар эшикка чиқиб кетган ва эшик орқасида уларнинг юмшоқ қадам товушлари тамоман товсилгачгина, Элдор енгилланиб нафас олди, Ҳожимурод эса черкаскасининг гозиридан бир ўқни суғуриб, унинг остидан найча қилиниб ўраб қўйилган бир хат чиқарди-да, Садога узатди.

— Ўғлингга бер,— деди у хатни узатиб.

— Жавобини қаерга етказамиз?— Садо сўради.

— Сенга берсинлар, сен менга етказасан.

— Хўп, бўлади,— деди Садо ва хатни ўз черкаскасининг гизорига жойлаб қўйди. Кейин қумғонни қўлига олиб, тосни Ҳожимуроднинг олдига сурди. Ҳожимурод камзулининг енгларини мускулдор билакларигача сурди-да, қўлларини Садо қуяётган қумғондан оқиб турган муздай шаффоф сувга тутди. Ҳожимурод тоза сочиққа артгач, таомга яқин силжиди. Элдор ҳам шундай қилди. Меҳмонлар овқат ейиш билан машғул эканлар, Садо меҳмонларнинг қаршисида ўтириб олиб, бир неча бор уларнинг келганларидан миннатдор эканлигини айтди. Пойгакдаги бола ялтироқ қора кўзларини Ҳожимуроддан олмай, худди ўз табассуми билан отасининг сўзларини маъқуллагандай илжаяр эди.

Ҳожимурод бир кеча ва бир кундуздан ортиқ туз тотмаганига қарамай, жиндаккина нон билан пишлоқ еди ва ханжарининг остидан пичоқчасини чиқариб, болдан олиб нонга суртди.

— Бизнинг болимиз яхши. Бошқа йилларга қараганда бу йил бол ҳам мўл, ҳам яхши бўлди,— деди чол, афтидан, Ҳожимурод асалдан тотингани учун хурсанд бўлиб.

— Раҳмат,— деди Ҳожимурод ва таомдан четга сурилди. Элдор яна емоқчи эди, аммо у ҳам ўзининг муршиди сингари дастурхондан узоқлади ва Ҳожимуродга тосқумғон тутди.

Садо Ҳожимуродни уйига киритиб, ўз ҳаётини хавф остида қолдирганини тушунарди, негаки Шомилнинг Ҳожимурод билан бўлган жанжалидан сўнг, бутун чечен аҳолисига Ҳожимуродни қабул қилмаслик, кимки қабул қилса, қаттиқ жазоланиши билдирилган эди. Ҳожимурод унинг уйидалигидан овул кишилари ҳар бир сонияда хабар топиши ва Ҳожимуродни тутиб беришни талаб қилишлари мумкинлигини биларди. Лекин бу нарса Садони ташвишга солмас, балки қувонтирар эди. Садо ўз жонини фидо қилиб бўлса-да, меҳмонини ҳимоя этишни ўз бурчи деб ҳисоблар ва бу ишидан хурсанд бўлибгина қолмай, фахрланар эди ҳам. У Ҳожимуродга қараб:

— Ҳали ҳозир сен уйимда экансан ва бошим омон экан, ҳеч ким сенга ҳеч нарса қилолмайди,— дея такрорлади.

Ҳожимурод унинг ярқироқ кўзларига қаради ва гапларининг рост эканини англаб уни тантанавор дуо қилди.

— Илоҳим умринг узоқ, бахтинг мушарраф бўлсин.

Садо, бу яхши тилак учун миннатдор бўлиб қўлларини кўксига қўйди.

Садо, уйнинг дарпардаларини ёпиб ва печка учун шох тайёрлаб қўйиб, ғоят шод ва кўтаринки бир кайфиятда меҳмонхонадан чиқди-да, бутун оиласи яшайдиган хонага кириб кетди. Аёллар ҳали ухлашмаган эди. Улар меҳмонхонада тунамоқчи бўлган хавфли қўноқлар ҳақида сўзлашмоқда эдилар.

 

 

II

 

Худди шу кечанинг ўзида, Ҳожимурод ётган овулдан йигирма чақиримча узоқликда, олдинги Воздвиженский крепостидан, Чаҳгирин дарвозасининг орқасидаги истеҳкомдан унтер-офицер билан биргаликда уч солдат чиқди. Улар, ўша вақтларда Кавказ солдатлари юрадиган кийимларда: калта пўстин ва папах кийган, шинелларини ўраб, елкаларига осишган ва қўнжи тиззадан юқори бўлган катта этикларда эдилар. Солдатлар милтиқларини елкаларига осиб олганларича аввало йўлдан бордилар, сўнг беш юз қадамча босишгач, бурилдилар-да, этиклари билан қуриган япроқларни шитирлатиб ўнг тарафга қараб йигирма қадамча юрдилар ва синган, қора танаси қоронғида ҳам кўриниб турган чинорнинг ёнида тўхтадилар. Чинорнинг одатда тагига махфий қоровуллар юборилар эди.

Солдатлар келаётган вақтда, дарахтларнинг тепасида худди чопқиллаб бораётгандай бўлиб кўринган ёруғ юлдузлар энди бутоқлар орасида ялтирашиб тўхтадилар.

— Балли, қоқланибмиз,— деди унтер-офицер Панов, сўнг узун найзали милтиғини елкасидан олиб, тарақлатиб дарахтга суяб қўйди. Уч солдат ҳам шундай қилди.

— Чинакам йўқотиб қўйдимми-а,— Панов жаҳл билан ғўнғиллади.— Ё унутиб қолдирганманми, ё йўлда тушиб қолган.

— Нимани ахтаряпсан ахир?— солдатлардан бири тетик, хурсанд овоз билан сўради.

— Трубкани, билмадим, сабил қаёққа йўқолди экан.

— Ҳа, най бутунми?— тетик овоз сўради.

— Най мана.

— Тўғри ерни ўйиб чекавермайсизми?

— Бе, бўлмаган гап.

— Э, бирпасда тўғрилаймиз.

Махфий постларда чекиш ман қилинган, аммо бу ер деярли махфий пост эмас, балки аниқроғи, тоғликлар илгари қилганлари сингари, билдирмасдан тўпларини келтириб истеҳкомга қараб ўқ отмасин учун қоровуллар юбориладиган олдинги пост эди, шунинг учун ҳам Панов ўзини чекишдан маҳрум қилишни истамади-да, хушчақчақ солдатнинг таклифига қўшилди. Хушчақчақ солдат чўнтагидан пичоқ олиб ерни ўя бошлади. У чуқурчани кавлаб бўлиб, унга найни жойлаштирди, чуқурчага сўнг тамаки солди, тамакини пастга босиб қўйди,— трубка тайёр бўлди. Муккасидан тушиб ётган, бет суяги ирғиб чиққан солдатнинг башарасини бир лаҳза ёруғлантириб, олтингугурт ёнди. Найдан вишиллаб овоз чиқди, Панов ёнган тамакининг ёқимли ҳидини сезди.

— Тўғриладингми?— деди у оёққа туриб.

— Бўлмаса-чи.

— Қандингни ур, Авдеев, ихтирочи. Қани?

Авдеев Пановга жой берди-да, оғзидан тутун чиқара туриб, ёнбошига ағдарилди.

Панов мук тушди ва найни енги билан артиб, чека бошлади.

Чекиб бўлишгач, солдатлар орасида суҳбат бошланиб кетди.

— Рота командири яна яшикка қўл суққан эмиш, деб айтишяпти, афтидан, ютқизиб қўйганга ўхшайди,— деди солдатларнинг бири ёқимсиз овоз билан.

— Қайтариб беради,— деди Панов.

— Шубҳасиз, у яхши офицер,— Авдеев қувватлади.

— Яхши, яхши,— гап бошлаган солдат қовоғини солиб давом этди,— менинг фикримча, рота у билан: модомики, олибсан, қанча олдинг ва қачон берасан, айт, деб гаплашмоғи лозим.

— Рота нима деса, шу,—деди Панов оғзидан трубкани олиб.

— Турган гап, кўпчилик — қудратли нарса,— Авдеев қувватлади.

— Ахир арпа сотиб олиш керак, яна баҳорга этикларни бутун қилиб олиш лозим, пул керак ахир, нега пулни олади...— норози солдат сўзида туриб олди.

— Айтаётибман-ку, рота хоҳлаганини қилади,— Панов такрорлади.— Бу биринчи марта бўлаётган иш эмас ахир,— олибдими, беради.

У вақтларда Кавказда ҳар бир рота ўз хўжалиги устидан сайланган кишилари орқали идора қилинар эди. Рота хазинадан киши бошига 6 сўм 50 тийиндан пул олар ва ўзини таъмин қилар: карам экар, пичан ўрар, ўзининг от-аравалари бўлар, тўқ рота отлари билан мақтанар эди. Ротанинг пуллари эса яшикда сақланар, яшикнинг калити рота командирида бўлар ва рота командирининг яшикдан қарзга пул олиш ҳодисаси кўп бўлиб турар эди. Бу сафар ҳам шундай бўлган, солдатлар ҳам шу ҳақда сўзлашмоқда эдилар. Қовоғи солиқ солдат Никитин рота командиридан ҳисоб талаб қилишни истар, Панов билан Авдеев эса бундай қилмаслик керак, дер эдилар.

Пановдан кейин Никитин ҳам чекди, сўнг остига шинелини тўшаб, дарахтга суяниб ўтирди. Солдатлар жим бўлдилар. Фақат шамолнинг баландда, дарахтлар тепасида шитирлаган овозигина эшитиларди. Бирдан бу шитирлашлар орасидан чиябўриларнинг чийиллаши, йиғлаши, акиллашлари эшитилди.

— Лаънатиларнинг авжини қара-я,— деди Авдеев.

— Улар юзингнинг қийшиқлигини мазах қилишаётибди,— деди тўртинчи солдат ингичка овозда.

Яна ҳаммаси жим бўлди, фақат шамолгина дарахтларнинг шохларини қимирлатиб, юлдузларни гоҳ кўрсатиб, гоҳ бекитар эди.

— Антонич,— хушчақчақ Авдеев бирдан Пановдан сўради,— сенинг ҳам зерикадиган пайтинг бўладими?

— Қанақанги зерикиш?

— Мен баъзан шу қадар зерикаман, шу қадар диққинафас бўламанки, нима қилишимни ўзим ҳам билмай қоламан.

— Шунақами!—деди Панов.

— Мен ҳов бир вақт пулларимни ичиб қўйган эдим-ку, буларнинг ҳаммаси диққатбозликдан эди. Бошимга ташвиш келаверди, келаверди. Ке, маст бўлиб, бир хурсанд бўлай, деб ўйладим.

— Ичкиликдан яна баттарроқ бўлади.

— Шундай ҳам бўлди, иложинг қанча?

— Ҳа, нимадан диққат бўласан?

— Менми? Уйимни соғиниб диққат бўламан-да.

— Нима, боймидиларинг.

— Бой эмасдикку-я, аммо дурустгина кун кечирардик-да.

Сўнг Авдеев, Пановнинг ўзига неча марталаб айтиб берган нарсаларини яна ҳикоя қила бошлади.

— Ахир мен ўз хоҳишим билан акам учун солдатликка келдим-да,— Авдеев гапира кетди.

— Унинг тўрт боласи бор, мени бўлса янгигина уйлантиришган эдилар. Онам ёлвориб қўймади. Менга нима, балки, яхшилигимни унутмасдир, деб ўйладим. Хўжайиннинг олдига кирдим. Хўжайинимиз яхши одам:—Баракалла, боравер,— деди. Шундай қилиб акам учун солдатликка келдим.

— Жуда соз, яхши қилибсан,— деди Панов.

— Мана, энди, Антонич, кўриб турибсан, хафаман. Ҳаммасидан ҳам кўпроқ шунга диққатманки, ахир нимага акам учун солдатликка келдим? У ҳозир маза қилиб юрибди, мен эса мана, азоб чекяпман. Қанча кўп ўйласам, шунча ёмон бўлади. Шунақа бўлар экан.

Авдеев бир оз жим қолгач:

— Ҳа, яна чекамизми??— деб сўради.

— Ҳа, майли, қани, тўғрила!

Солдатлар чека олмадилар. Авдеев эндигина ўрнидан туриб, трубкани тўғриламоқчи бўлган эди, шамолнинг шовури аралаш йўлда келаётган кишиларнинг қадам товушлари эшитилди. Панов милтиғини қўлга олиб, оёғи билан Никитинни туртди. Никитин ўрнидан туриб, шинелини ердан олди. Учинчи солдат Бондаренко ҳам ўрнидан турди.

— Менчи, биродарлар, ажойиб бир туш кўрдим...

Авдеев Бондаренкога қараб «жим», деб қўйди, солдатлар жим бўлдилар. Этик эмас, бошқа бир нарса кийган кишиларнинг мулойим оёқ товушлари яқинлаша бошлади. Қоронғиликда япроқ ва қуриган шохчаларнинг шитирлаши борган сари аниқ эшитилмоқда эди. Қейин чеченларга хос товушлар эшитилди. Энди солдатлар фақат овозларнигина эшитиб қолмай, дархтлар орасидаги ёруғликдан ўтиб бораётган икки шарпани ҳам кўрдилар. Шарпаларнинг бири паканароқ, иккинчиси новчароқ эди. Шарпалар солдатларга яқинлашганда Панов қўлига милтиғини олиб, ўзининг икки ҳамроҳи билан йўлга чиқди ва:

— Кимсан?—деб бақирди.

— Тинч чеченлар,— паканаси жавоб берди. Бу Бота эди.

— Милтиқ йўқ, қилич йўқ,—- дсди у ўзини кўрсатиб.— Кинезь керак.

Новчаси миқ этмай ҳамроҳинипг ёнида турарди. У ҳам қуролсиз эди.

— Демак, жосус, полк командирининг олдига олиб бориш керак,— деди Панов ўз ўртоқларига тушунтириб.

— Кинезь Воронцов керак, жуда зарур иш бор,— деди Бота.

— Бўлди, бўлди, олиб борамиз,— деди Панов.— Қани бўлмаса, Бондаренко билан сен олиб бора қол,— у Авдеевга мурожаат қилди,— навбатчига топширгач, яна қайтиб кел. Менга қара,— деди Панов,— эҳтиёт бўл, олдингга тушириб ол!

— Ҳа, бу нима?—деди Авдеев, гўё милтиғининг найзаси билан бировни санчаётгандай ҳаракат қилиб,— битта тиқаман — икковининг ҳам суроби тўғри бўлади.

— Ўзи нима жони бор, битта санчсанг масала ҳал,— деди Бандаренко.

— Қани, марш!

Аскарий жосуслар ва икки солдатнинг оёқ товушлари тингач, Панов билан Никитин ўз жойларига қайтдилар.

— Кечаси нима қилиб юрибди?— деди Никитин.

— Иш бордир-да,— деди Панов.—Пича совуқроқ бўлиб қолдими,—дея қўшиб қўйди, сўнг шинелини ёзиб кийди-да, дарахт ёнига ўтирди.

Икки соатлардан сўнг Авдеев билан Бондаренко қайтиб келдилар.

— Хўш, топширдиларингми?— Панов сўради.

— Топширдик. Полк командириникидагилар ҳали ҳам ётишмаган эканлар. Тўппа-тўғри унинг олдига олиб бордик. Э, дўстларим, бу тақирбошлар жуда яхши йигитлар экан,— Авдеев давом этди.— Худо ҳаққи! Мен улар билан тоза гаплашдим.

— Сен, суриштирмай-нетмай гаплашаверасан,— деди Никитин Авдеевдан норози бўлиб.

— Рост, худди Россия кишиларига ўхшайди. Биттаси уйланган экан. Маржа бор?—дейман,— бор,— дейди. Баранчук бор?—дейман,— бор, кўп,— дейди. Иккитами?— Иккита,— дсйди. Шундай қилиб тоза гаплашдик. Яхши йигитлар экан.

— Бўлмаса-чи, улар яхши йигитлар,— деди Никитин,— фақат яккама-якка дуч келиб қол-чи, ичак-човоғингни ағдариб ташлайди, холос.

— Тезда тонг ёришса керак,— деди Панов.

— Ҳа, юлдузлар ҳам сўна бошладилар,— деди Авдеев ўтираётиб. Солдатлар яна жим бўлдилар.

 

 

III

 

Казарма ва солдат уйларининг деразаларида кўпдан чироқ шуъласи кўринмас, аммо крепостдаги энг яхши уйлардан бирининг дерзаларидан ҳамон ёруғ тушиб турарди. Бу уйда Куринский полкининг командири, бош қўмондоннинг ўғли, флигель-адъютант князь Семён Михайлович Воронцов турар эди. Воронцов хотини, Петербургнинг машҳур гўзали Мария Васильевна билан бу кичкина Кавказ крепостида ҳеч ким, ҳеч қачон яшамаган дабдаба билан яшар эди. Бу эса Воронцов ва айниқса унинг хотини учун фақирона ҳаётдай туюлар эди: бу ердаги аҳолига эса буларнинг турмуши фавқулодда дабдабали кўринарди.

Ҳозир, кечаси соат ўн иккида, гилам тўшалиб ташланган, оғир дарпардалари тушириғлиқ катта меҳмонхонада тўртта шам билан ёритилган карта столининг атрофида уй эгалари меҳмонлар билан бирга ўтиришиб карта ўйнашмоқда эди. Ўйновчиларнинг бири — уй эгасининг ўзи: чўзинчоқ юзли, малла сочли, флигель-адъютантларига хос нишонлар — вензель ва аксельбантлари билан ўтирган полковник Воронцов эди; унинг шериги бўлиб ўйнаётган киши Петербург университетининг кандидати, яъни княгиня Воронцованинг эргаштириб келган ёш ўғлини ўқитиш учун яқиндагина чақиртирилиб олинган пахмоқ сочли, тумшайган ёш йигит эди. Уларга қарши икки офицер ўйнар эди: бири — кенг қизил юзли, гвардиядан бу ёққа ўтган рота командири Полторацкий, иккинчиси — чиройли юзида совуқ бир ифода бўлгани ҳолда гердайиб ўтирган полк адъютанти эди. Шаҳло кўз, қора қош гўзал княгиня Мария Васильевна эса Полторацкийнинг ёнида, унинг оёқларига этигини тегизиб ва карталарига қараб ўтирар эди. Княгинянинг сўзларида ҳам, кўз қарашларида ҳам, табассумларида ҳам, танасининг бутун ҳаракатларида ҳам ва ундан анқиб турган атирнинг ҳидларида ҳам, Полторацкийни унга яқин ўтиришидан бошқа ҳамма нарсани унутишга олиб борган бир жозиба бор эди, шунинг учун ҳам Полторацкий ўз шеригини борган сари ғазабга келтириб, хато устига хато қилар эди.

— Эси жойидами ўзи! Яна тузни куйдирди,— деди адъютант қип-қизариб, Полторацкий тузни бой берганида.

Полторацкий, худди уйқудан уйғонгандек, довдираб мурувватли, катта-катта қора кўзлари билан адъютантга норози қаради.

— Ҳа, уни кечиринг,— деди Мария Васильевна табассум билан.— Ана, сизга айтмабмидим,— у Полторацкийга мурожаат қилди.

— Ахир сиз бутунлай бошқа нарсани айтган эдингиз,— деди Полторацкий илжайиб.

— Ажаб, бошқа нарса эдими?— деди у ва яна жилмайди. Бу жилмайиш Полторацкийни шу қадар зўр ҳаяжонга солди ва қувонтирдики, у қип-қизариб кетди ва карталарни олиб чийлай бошлади.

— Сен чийлама,— деди адъютант жиддий ва шу заҳоти узукли оқ қўли билан худди картадан тезроқ қутулмоқчи бўлгандай, уни тез-тез суза бошлади.

Меҳмонхонага мулозим кириб, навбатчи князни сўраётганини билдирди.

— Кечирасиз, афандилар,— деди князь русчани инглизча талаффуз билан сўзлаб.— Мария, сен менинг ўрнимга ўтирасан.

Княгиня ўзининг сарв қоматини ростлаб, ўрнидан илдам турди ҳам ипак кийимларини шилдиратиб бахтиёр аёлларга хос очиқ табассум билан илжайиб сўради:

— Розимисизлар?

— Мен доим ҳамма нарсага розиман,— деди адъютант, энди ўйнашни мутлақо билмайдиган княгинянинг ўзига қарши ўйнайдиган бўлганидан хурсанд бўлиб, Полторацкий эса фақат илжайиб, қўлларини ёзди.

Князь меҳмонхонага қайтиб келганда роббер тугаган эди. У ғоят ҳаяжонга тушган ва хурсанд бир ҳолда кириб келди.

— Биласизларми, мен сизларга нимани таклиф қиламан.

— Хўш?

— Шампанский ичамиз.

— Бунга мен доим тайёрман,— деди Полторацкий.

— Хўш, бу жуда яхши гап,— деди адъютант.

— Василий! Қани, келтиринглар,— деди князь.

— Нимага чақирибдилар?— Мария Васильевна сўради.

— Навбатчи ва яна бир киши келган экан.

— Ким? Нима гап?—Мария Васильевна яна шошиб сўради.

— Айтолмайман,— деди Воронцов елкасини қисиб.

— Айтолмайсанми?— Мария Васильевна такрорлади.— Кўрамиз.

Шампанский келтирдилар. Меҳмонлар бир стакандан ичишди, сўнг ўйинни тугатишиб ва ҳисоблашишиб, хайрлаша бошладилар.

— Сизнинг ротангиз эртага ўрмонга боришга тайинланганми?— князь Полторацкийдан сўради.

— Ҳа. Нима эди?

— Бўлмаса эртага сиз билан кўришамиз,— деди князь бир оз жилмайиб.

Эс-ҳуши фақат Мария Васильевианинг дўмбоқ оқ қўлини қисишда бўлган Полторацкий Воропцовнинг гапини яхши англаб етмасдан:

— Жуда хурсанд бўламан,— деди.

Мария Васильевна ҳар галгидай Полторацкийнинг қўлини фақат маҳкам қисибгина қолмай, устига қаттиқ силкиб ҳам қўйди. Ва у, Полторацкийга ғиштинни юрган вақтида қилиб қўйган хатосини яна бир карра эслатиб, чиройли, эркаловчи маънодор табассум билан жилмайиб қўйди.

Полторацкий, фақат унга ўхшаш киборлар жамиятида ўсган ва тарбияланган кишиларгина, бир ой ҳарбий ҳаётнинг ёлғизлигини бошидан кечиргач, янгидан, ўзининг илгариги доирасига мансуб бўлган аёлни, яна княгиня Воронцова сингари аёлни учратгани учун боши кўкларга етиб яхши кайфиятда уйга қайтди.

Аскарларнинг ўрмондаги иши дарахт қирқишдан иборат эди, бу билан улар душманнинг билдирмай келиб ҳужум қилишини ва қочиш жойини йўққа чиқарар эдилар.

У, ўртоғи билан яшайдиган кичкина уйга келиб, ташқи эшикни итарди, эшик берк эди. У тақиллатиб кўрди, очилмади. Сўнг жаҳл билан оёғи ва қиличини ишга солиб тарақлата бошлади. Эшик орқасидан оёқ товуши эшитилди, Полторацкиннинг малайи крепостной Вавило эшикнипг илгагини туширди.

— Эшик занжирлашни қаердан чиқардинг? Аҳмоқ!

— Ҳа, ахир беркитмаса бўладими, Алексей Владимир...

— Яна маст. Мен сенга беркитишни кўрсатиб қўяй...

Полторацкий Вавилони урмоқчи бўлди-ю, яна бу фикридан қайтди.

— Ҳе, турқинг қурсин: Шамни ёқ!

— Ҳозир.

Вавило ҳақиқатан ҳам ичган эди, чунки у каптенар-мусникида туғилган кун шарафига қилинган зиёфатда бўлган эди. У, уйга қайтиб келгач, ўз ҳаётини каптенармус Иван Макеичнинг ҳаёти билан таққослаб, ўйлай кетди. Иван Макеичнинг киримлари бор, уйланган ва бир йилдан сўнг бўшайман, деган умиди ҳам бор эди. Вавило эса, болалигидаёқ юқорига, яъни хўжайинларнинг хизматига олинган, ҳозир қирқлардан ошиб қолган бўлса-да, ҳалига қадар уйланмаган ва ўзининг бетайин хўжайини билан дарбадар ҳаёт кечирар эди. Хўжайин яхши эди, кам уришарди,— аммо бу қанақа турмуш ахир! «Кавказдан қайтиб келгач, сени озод қиламан, деб ваъда берган эди, ҳа, озод бўлиб қаёққа бораман ахир...» Итдай яшасанг, ўйлади Вавило. Сўнг шу қадар ухлагиси келдики, у битта-яримта одам кириб бирор нарсани олиб кетмасин, дея қўрқиб эшикнинг илгагини солди ва ухлаб қолди.

Полторацкий, ўртоғи Тихонов билан бирга ётадиган хонага кирди.

— Хўш, нима, ютқизиб қўйдингизми?—деди Тихонов уйғониб.

— Йўғ-е, ўн етти сўм ютдим ва бир бутилка шампанский ичдик.

— Мария Васильевнани ҳам кўрдингми?

— Мария Васильевнани ҳам кўрдим,— Полторацкий такрорлади.

— Турадиган вақт ҳам бўлай деб қолди,— дедй Тихонов,— соат олтида йўлга тушмоқ лозим.

— Вавило,— деб чақирди Полторацкий,— менга қара, эртага мени соат бешда уйғот.

— Сизни уйғотиб бўладими, уришиб кетасиз.

— Мен сенга уйғотиб қўй деяпман! Эшитдингми?

— Хўп.

Вавило этик ва кийим-бошларини олиб кетди. Полторацкий эса ўрнига ётди ва илжайганича, папирос чекди-да, шамни ўчирди, у қоронғида қаршисида Мария Васильевнанинг табассум-ла кулиб турган чеҳрасини кўрди.

Воронцовлар дарров ухлашмади. Меҳмонлар кетишгач, Мария Васильевна эрининг ёнига келди ва унинг қаршисида тўхтаб, жиддийлик билан деди.

— Eh bien, vous ai er me dir che gue c’est?

— Mais, ma chere ...

— Pas de «ma chere»! C’est un emissaire n’est-ce past?

— Quand meme je ne pous pas vous le dire.

— Vous ne pouvez pas? Alors c’est moi qui vais vois le dire!

— Vous?

Бир неча кундан бери Ҳожимурод билан битим қилиш юзасидан бўлаётган гапларни эшитган ва эрининг олдига Ҳожимуроднинг ўзи келган, дея гумон қилган княгиня:

— Ҳожимурод эмасми?—деб сўради.

Воронцов инкор қила олмади, аммо келган киши Ҳожимуроднинг ўзи эмас, балки Ҳожимуроднинг эртага дарахт кесилмоқчи бўлган ерга келишини хабар қилгали келган вакили эканини айтиб, хотинининг ҳафсаласини пир қилди. Крепостдаги кўнглига тегадиган бир тарздаги зерикарли турмуш кечираётган ёш Воронцовлар — хотини ҳам, эри ҳам — бу воқеадан хурсанд бўлдилар. Бу хабарни Воронцовнинг отасига қандай ёқиб тушиши ҳақида сўзлашган эри хотин соат учда ухлашга ётишди.

 

 

IV

 

Ҳожимурод, Шомилнппг унга қарши юборган муридларидан қочиб юриб ўтказган уйқусиз уч кечадан сўнг, Садо унга хайрли тун тилаб уйдан чиқиб кетиши биланоқ ухлаб қолди. У ечинмасдан, бошини қўлига қўйиб, хўжайин томонидан қўйилган қизил момиқ ёстиққа тирсакларини ботириб ухларди. Унга яқин жойда девор тагида Элдор ухламоқда эди. Элдор ўзининг кучли танасини ҳар томонга ташлаб, чалқанчасига ётар, унинг қора гозирли оқ черкаска ичидаги баланд кўкраги, ёстиқдан пастга тушиб кетган яқиндагина қирилган бошидан баланд эди. Унинг нақ болаларники сингари билинар-билинмас мўйлов чиққан кенг юқори лаби дам қисилиб, дам очилиб, худди бир нарсани кавшаб ётганга ўхшарди. У ҳам худди Ҳожимурод сингари кийинган ҳолда белбоғига қистириб олган тўппончаси ва ханжари билан ухлаб ётарди. Учоқдаги шох ёниб битмоқда ва печка ичидаги чилчироқ милтирамоқда эди.

Ярим кечада меҳмонхонанинг эшиги ғижирлади, Ҳожимурод шу замониёқ ўрнидан кўтарилиб тўппончасини ушлади. Уйга оёқ учида юриб Садо кирди.

— Нима керак?— Ҳожимурод ҳеч ухламаган кишидек сўради.

— Уйламоқ керак,— деди Садо Ҳожимуроднинг олдига ўтириб,— сенинг келганингни бир хотин томдан кўрибди,— деди у,— ва эрига етказибди, ҳозир буни бутун овул билади. Янгигина қўшним хотинимнинг олдига шошиб чиқибди ва чолларнипг мачитга тўпланишганини ҳам сени ушламоқчи бўлишгаиини айтибди.

— Кетиш керак,— деди Ҳожимурод.

— Отлар тайёр,— деди Садо ва уйдан тез чиқиб кетди.

— Элдор,— Ҳожимурод шиврирлади, Элдор ўз номини ва ҳаммасидан муҳими, ўз муршидининг овозини эшитиб, папахини тузатар экан, ирғиб турди. Ҳожимурод қуролини осди ва чакмонини кийди. Элдор ҳам шундай қилди, сўнг ҳар иккаласи ҳам индамасдан уйдан бостирмага чиқдилар. Қора кўзли бола отларни келтирди. Сув сепгандай жимжит кўчадан кетаётган отларнинг туёқ товушига қўшни уйнинг эшигидан аллаким бошини чиқариб қаради. Сўнг ёғоч кавушини тарақлатганча тепаликдаги мачитга қараб чопиб кетди.

Ой чиқмаган, юлдузларгина қоп-қора кўкда чарақлаб турар ва қоронғиликда уй томларининг ва ҳаммадан кўпроқ овулнинг юқори қисмидаги минорали мачитнинг шакли кўриниб турарди. Мачитдан шовқин эшитилди.

Ҳожимурод дарҳол милтиғини ушлаб, оёғини тор узангига қўйди, сўнг ўзини товуш чиқармасдан, эгарнинг баланд ёстиғига олди.

— Оллога топширдим!—деди у уй эгасига мурожаат қилиб, ўнг оёғининг одатий ҳаракати билан иккинчи узангини ахтараётиб ва четланишинипг ишораси қилиб, отни ушлаб турган болани қамчи билан сал туртиб қўйди. Бола ўзини четга олди, от гўё нима қилиши кераклигини ўзи билгандай, тор кўчадан катта йўлга қараб йўрғалаб кетди. Элдор орқада борарди; Садо пўстин кийиб олган, қўлларини тез-тез қимирлатиб, тор кўчанинг гоҳ у бетига, гоҳ бу бетига югуриб ўтиб, уларнинг кетидан чопарди. Катта йўлга чиқаверишда бир шарпа, сўнг иккинчи шарпа кўринди.

— Тўхта! Кимсан? Тўхта!—деб қичқирдн биров, сўнг бир қанча киши йўл тўсди.

Ҳожимурод тўхташ ўрнига тўппончасини белидан олди ва отини йўл тўсган кишиларга қараб ҳандаб, юришини тезлатди. Йўлда турган кишилар тарқалдилар ва Ҳожимурод, атрофига қарамасдан, отини қаттиқ йўрттириб, йўлдан пастга қараб тушиб кетди. Элдор отини қаттиқ елдириб, унинг кетидан борарди. Орқадан тарсиллаб икки марта милтиқ отилди, ўқ унга ҳам, Элдорга ҳам тегмасдан, ғувиллаганча ўтиб кетди. Ҳожимурод ўша юришда давом этди. У, уч юз қадамча узоқлашгандан сўнг, ҳансираган отини бир оз тўхтатди-да, қулоқ сола бошлади. Олдинда, пастда тезоқар сув шовулламоқда эди. Орқадан овулдаги хўрозларнинг қичқиришлари эшитилар эди. Бу қичқириқлар орасидан Ҳожимуроднинг кетидан яқинлашиб келаётган от туёқларининг ва кишиларнинг товушлари эшитилди. Ҳожимурод, отини «чув» деб аввалгича бир қолипда йўрғалатиб кетди.

Орқадан келаётганлар чопдилар ва Ҳожимуродни қувиб етдилар. Улар йигирма чоғли отлиқ кишилар эди.

Булар Ҳожимуродни тутишга қарор қилган ёки жуда бўлмаганда, ўзларини Шомил олдида оқлаш учун Ҳожимуродни тутмоқчидай кўринишган овул халқи эди. Улар қоронғида кўринадиган даражада яқинлашиб келган вақтларида, Ҳожимурод, тизгинни қўйиб юбориб, тўхтади ва чап қўлининг одатий ҳаракати билан милтиғининг ғилофини ечди, ўнг қўли билан милтиқни олди. Элдор ҳам шундай қилди.

— Нима керак?—дея бақирди Ҳожимурод.— Ушламоқчимисиз? Мана ушланглар! У милтиғини кўтарди.

Овул халқи тўхтади. Ҳожимурод милтиғини қўлига ушлаганича, жарликка туша бошлади. Отлиқлар яқинлашмасдан унинг орқасидан келардилар. Ҳожимурод жарликнинг нарёғига ўтиб олгач, унинг орқасидаи келаётган отлиқлар: «Сўзимизни тингла!» деб қичқирдилар. Бунга жавобан Ҳожимурод милтиқдан ўқ узди ва отини чоптириб кетди. У отини тўхтатганда унинг ортидан қувиб келаётганларнинг товуши эшитилмас, хўрозларнинг қичқириги ҳам келмас, фақат ўрмон ичидан оқаётган сувнинг аниқ шилдираши ва ҳар замонда уккининг сайраши қулоққа чалинар эди. Ўрмоннинг қора девор сингари қирғоғи жуда ҳам яқин эди. Бу ўрмон Ҳожимуроднинг муридлари кутишиб туришган ўрмон эди. Ҳожимурод ўрмоннинг ёнига келиб тўхтади ва кўкрагини тўлдириб ҳаво олиб, ҳуштак чалди, сўнг қулоқ солди. Бир минутдан сўнг ўрмон ичидан худди шундай ҳуштак эшитилди. Ҳожимурод йўлдан бурилиб ўрмоннинг ичига кириб кетди. У юз қадамча юргандан кейин, дарахтлар орасидан гулханнинг атрофида ўтиришган кишиларнинг сояларини ва ярмигача олов ёритган тушовланган, эгарлоғлиқ отларни кўрди. Гулхан олдида тўрт киши ўтирар эди.

Гулхан олдидаги кишилардан бири тез турди-да, Ҳожимудорнинг ёнига келиб, отнинг жиловини ва узангисини ушлади. Бу киши Ҳожимуроднинг тутинган укаси, унинг хўжалик мудири эди.

— Ўт ўчирилсин!— деди Ҳожимурод отдан тушаётиб.

Кишилар гулханни тўзғитиб, ёнаётган шохларни топтай бошладилар.

Ҳожимурод ерга солинган чакмоннинг ёнига келиб:

— Бота бу ерга келдими?— деб сўради.

— Келди, кўп бўлди. Хон-Магома билан кетди.

— Қайси йўлдан кетдилар?

— Манави йўл билан,— Ҳанафий Ҳожимурод келган йўлининг қарши томонини кўрсатиб жавоб берди.

— Хўп,— деди Ҳожимурод ва милтиғини олиб, ўқлай бошлади.— Эҳтиёт бўлиш лозим, менинг кетимдан қувдилар,— деди Ҳожимурод ўтни ўчираётган одамга мурожаат қилиб.

Бу киши чечен Гамзало эди. Гамзало чакмоннинг ёнига келди, унинг устида ётган жилдли милтиқни олди ва жимгина ялангликнинг чеккасига, Ҳожимурод кириб келган ерга қараб кетди. Отидан тушган Элдор Ҳожимуроднинг отини олди ва ҳар иккала отнинг ҳам бошини юқори қилиб, дарахтга қантариб қўйди; кейин худди Гамзало сингари милтиғини елкасига осиб, ялангликнинг нариги чеккасига бориб турди. Гулхан ўчирилган бўлса-да, ўрмон энди аввалгидек қоронғи эмас, гарчи заиф бўлса-да кўкда юлдузлар порлар эди.

Ҳожимурод юлдузларга, осмоннинг ярмигача кўтарилиб қолган «Етти оғайни» юлдузларга қараб, тун ярмидан оғиб қолганини ва кўпдан тунги ибодат вақти етганини пайқади. У Ҳанафийдан доимо хуржунда олиб юриладиган қумғонни сўради, сўнг чакмонини кийиб, сувга қараб жўнади.

Ҳожимурод ечиниб ва таҳорат олиб бўлгач, чакмонини ёзиб, қиблага қараб номозини ўқиди.

У номозни ўқиб бўлиб, ўз ўрнига — хуржуни турган жойга қайтиб келди ва чакмонга ўтириб, қўлларини тиззасига тиради, сўнг бошини қуйи солиб, ўйлаб кетди.

Ҳожимурод ўз бахтига доимо ишонарди. У бирор нарсани бошласа, албатта муваффақият қозонаман деб ўйларди,—шунинг учун ҳам ҳамма нарса унга кулиб боқар эди. Унинг бутун жўшқин ҳарбий турмуши давомида, ҳар замонда учрайдиган тасодифлардан қатъий назар, шундай бўлган. У ҳозир ҳам шундай бўлади, деб ишонарди. У Воронцов томонидан ўзига бериладиган қўшин билан Шомилнинг устига юриш қилишини ва уни асир қилиб, ўч олишини, рус подшоси уни мукофотлашини ва фақат Авариянигина эмас, балки унга бўйсунадиган бутун Чечен ўлкасини идора қилишини кўз олдига келтирди. У бу фикрларга чўмиб, қандай қилиб ухлаб қолганини сезмади.

У ўзининг йигитлари, ашулалар ва «Ҳожимурод келаётир!»—деган қийқириқлар билан Шомил устига бостириб бораётганини, уни хотинлари билан биргаликда ушлаётганини ва Шомилнинг хотинлари йиғлаб-сиқтаётганларини эшитаётганини туш кўрди. У уйғониб кетди. «Лоилоҳа» деган сура, «Ҳожимурод келаётир!»— деган қийқириқлар ва Шомил хотинларининг йиғиси — булар — уни уйғотиб юборган чиябўриларнинг улиши, чинқириғи эди. Ҳожимурод бошини кўтарди, шарқ томонга, дарахтлар орасидан ёришиб кўринган осмонга қаради ва ўзидан нарироқда ўтирган муридидан Хон-Магомани сўради. Хон-Магома ҳали қайтмаганини билиб, бошини қуйи солди ва шу заҳотиёқ яна мудраб кетди. Магоманинг хурсанд овози уйғотди. Хон-Магома кела солиб Ҳожимуроднинг ёнига ўтирди-да, уларни солдатлар қандай қилиб кутиб олганликларини ҳам худди князнинг олдига олиб борганликларини, князнинг ўзи билан сўзлашганини, князнинг хурсанд бўлганини ва эрта билан уларни руслар дарахт кесадиган жойда — Мичик дарёсининг нариги ёғидаги Шалин яланглигида кутиб олишга ваъда берганини гапириб бера бошлади. Бота, ўзи билан тафсилотларини қўшиб, ўртоғининг сўзини бўлиб турди.

Ҳожимурод, ўзининг русларга қўшилмоқчи бўлган таклифига Воронцов аниқ қандай сўзлар билан жавоб берганлигини муфассал сўради. Хоп-Магома ҳам, Бота ҳам князнинг Ҳожимуродни меҳмон сифатида қабул этишга ва унга кўп нарса ваъда қилишганини айтдилар. Ҳожимурод яна йўл ҳақида сўроқлай берди. Хон-Магома йўлни яхши билганини ҳам тўппа-тўғри олиб боришганини айтиб, уни ишонтиргач, Ҳожимурод ёнидан пул чиқариб, Ботага ваъда қилинган уч сўмни берди: ўз одамларига эса хуржундан ўзининг олтин суви югуртирилган қуролини ва салла ўралган папахини олиб беришликни, муридларнинг ўзларига бўлса, русларнинг олдига дуруст бўлиб бориш учун тозаланишни буюрди. Қуролларни, эгарларни, отларнинг жабдуқларини тозалаб бўлишгунларича, юлдузлар сўниб, кун ёришиб қолди ва тонгги шабада эса бошлади.

 

 

V

 

Тонг қоронғисида, Полторацкийнинг командаси остида болта кўтаришган икки рота солдат Чаҳгирин дарвозасидан ўн чақирим нарига чиқиб боришди ва саф бўлиб ёйилиб, тонг ёриши биланоқ дарахт кесишга тутинишди. Гулханда писиллаб ва тарсиллаб ёнаётган ҳўл шохларнинг тутуни билан қўшилиб кетган туман соат саккизларда кўтарилди, илгари беш қадам наридан бир-бирини илғамай, фақат овознигина эшитаётган дарахт кесувчилар гулханларни ҳам, ўрмон ичидан ўтган —устига дарахтлар ағанаган йўлни ҳам кўра бошладилар, қуёш гоҳ ёруғ хол бўлиб туман ичидан кўриниб қолар, гоҳ яна яширинар эди. Ялангликда, йўл бўйида дўмбираларнинг устида, ўзининг субалтерн-офицери Тихонов билан Полторацкий, учинчи ротанинг икки офицери ва собиқ кавалергард, дуэлда уришгани учун даражаси камайтирилиб солдатликка туширилиб юборилган — Полторацкийнинг Пажеский корпусдаги ўртоғи — барон Фрезе ўтирар эди... Дўмбираларнииг ёнверида ташландиқ қоғозлар, папирос қолдиқлари ва бўш шишалар сочилиб ётарди. Офицерлар ароқ ичишиб бўлиб, овқат емоқда ва портер ичишиб ўтирмоқда эдилар. Дўмбирачи учинчи шишани очди, Полторацкий уйқуга тўймаганлигига қарамай, ўзига хос руҳий кўтаринкилик ва соф, қувноқ кайфиятда эди: у бундай вақтларда, яъни хавф юз бериши мумкин бўлган ерда ўз солдатлари ва ўртоқлари орасида бўлиб, ўзини доимо шундай ҳис этар эди.

Офицерлар орасида сўнгги янгилик — генерал Слепцовнинг ўлими ҳақида қизғин суҳбат борарди. Бу ўлимда ҳеч ким ҳаётдаги энг муҳим пайтни — ҳаётнинг тугатилишини ва ўзи пайдо бўлган манбаига қайтиб боришини кўрмас, балки қилич билан тоғлиларга ташланган ва уларни ботирлик билан қиличдан ўтказган абжир офицернинг азаматлигини кўрарди.

Гарчи буларнинг ҳаммалари, айниқса жангда бўлган офицерлар, у вақтларда Кавказда бўладиган урушларда ва умуман, ҳеч қачон ва ҳеч ерда, тахмин қилинадиган ва тасвир этиладиган рўбарў келишиб қилич билан чопишишлар бўлмаслигини билсалар-да, (мабо-до шундай рўбарў келиниб қилич ва найза билан чопишиш ҳам санчишлар бўлса, ҳамма вақт фақат қонунчиларгина чопилади ва сапчилади) ва билишлари мумкин бўлса-да, бу рўбарў келиб жанг қилиш ҳақидаги уйдирма гап офицерлар тарафидан эътироф қилинар ҳам уларга мағрурлик ва хурсандлик бағишлар эди; улар бу мағрурлик ва хурсандлик билан бири ботирланган, бири аксинча энг камтарин қиёфада, Слепцовнинг бошига тушгани сингари, ҳар минут сайин ҳар бирларининг бошларига келиши мумкин бўлган ўлимни писанд қилмасдан, чекишиб, ичишиб ва ҳазиллашиб, дўмбиралар устида ўтирмоқда эдилар. Ҳақиқатан ҳам худди шу чоғ — суҳбат ўртасида, йўлнинг чап томонидан тетиклантирувчи, чиройли, қарсиллаб отилган милтиқ товуши эшитилди ва отилган ўқ, қаердадир туманли ҳавода ғувиллаб бориб, тарсиллаб дарахтга тегди. Душманнинг ўқига — солдатларнинг милтиғидан отилган бир қанча салобатли — қаттиқ ўқ товушлари жавоб берди.

— Уҳў,— дея Полторацкий кўтаринки овоз билан қичқирди,— бизнинг сафда эмасми? Қани, Костя биродар,— у Фрезега мурожаат қилди,— сенигг бахтинг. Ротанигг ёнига бор. Биз ҳозир ажойиб бир жанг ясаймиз! Томоша кўрсатамиз.

Мансабдан тушган барон ўриндан ирғиб турди-да, тез-тез қадам ташлаб ўз ротаси турган жойга қараб тутун ичига кириб кетди. Полторацкийга ўзининг кичкина қора тўриқ кабардин отини келтириб бердилар, у отига минди, сўнг, ротани сафга тизиб милтиқ отилган тарафга, саф олиб ётган аскарларнинг ёнига олиб кетди. Сафда ётган аскарлар ўрмоннинг лабида, яланғоч тик жарнинг олдида эди. Шамол ўрмонга қараб эсар ва жарнинг ёнбағригина эмас, ҳатто унинг нариги томони ҳам яққол кўринар эди.

Полторацкий саф олдига етиб келган вақтда қуёш туман ичидан мўралади, жарнинг у ёғида, майда дарахтларнинг ёнидан юз саженларча нарида бир қанча отлиқлар кўринди. Булар Ҳожимуроднинг орқасидан тушган ва унинг русларга келиб қўшилишини кўрмакчи бўлган чеченлар эди. Улардан бири сафга тизилаётган аскарларга қарата ўқ узди. Бир қанча солдат унга жавоб қайтарди. Чеченлар орқага қайтдилар, отишма тўхтади; аммо Полторацкий рота билан етиб келгач, яна отишга буюрди, команда берилиши билан бутун саф бўйлаб, чиройли, бир текис тутун таратиб, жонли, тетиклантирувчи, бир вазнда отилаётган милтиқ овозлари эшитила кетди. Солдатлар томошага хурсанд бўлишиб, милтиқларини ўқлашга шошилдилар ва устма-уст ўқ чиқарар эдилар. Чеченларнинг ғайрати қистади шекилли, олдинга югуриб чиқишиб, солдатларга қарата орқама-орқа бир қанча ўқ уздилар. Уларнинг бир ўқи битта солдатни ярадор қилди. Бу солдат, махфий қоровулликда бўлган Авдеев эди. Ўртоқлари ёнига келишганларида, у икки қўли билан қорнидаги жароҳатини ушлаб, мук тушиб ётар ва бирдек тебраниб инграр эди.

— Милтиқни эндигина ўқлаётган эдим, тарс этган овозни эшитдим,— деди у билан бирга отишаётган солдат,— қарайманки, бунинг милтиғи қўлидан тушиб ётибди.

Авдеев Полторацкийнинг ротасидан эди. Полторацкий тўпланишиб турган солдатларни кўриб, уларнинг ёнига келди.

— Ҳа, ука, ўқ тегдими?—деди у.— Қаерингга? Авдеев жавоб бермади.

— Милтиғимни эидигина ўқлаётган эдим, жаноб олийлари,— деди Авдеевнинг ҳамроҳи,— тарс этган овозни эшитдим,— қарасам — унинг милтиғи қўлидан тушиб ётибди.

— Э, аттанг,— деди Полторацкий.— Нима, оғрияптими, Авдеев?

— Оғриётгани йўғу юришга қўймаётибди. Жиндек вино бўлармиди, жаноб олийлари.

Ароқ, яъни Кавказда солдатлар ичадиган спирт топилди, Панов қовоғини осилтиргани ҳолда уни Авдеевга тутди. Авдеев оғзига олиб борди, аммо шу замониёқ спиртни четга сурди.

— Томоғимдан ўтмайди, ўзинг ич,— деди.

Панов қолган спиртни ичиб тугатди. Авдеев яна ўрнидан туришга ҳаракат қилди, аммо туролмай яна ётиб қолди. Шунда шинелини ерга ёзиб Авдеевни ётқиздилар.

— Жаноби олийлари, полковник келаётибди,—деди фельдфебель Полторацкийга.

— Хўп, яхши, сен бошқар,— деди Полторацкий ва отига қамчи бериб, Воронцовни қаршилагани кетди.

Воронцов ўзининг наслдор, инглиз айғирини миниб, полк адъютанти — казак ва таржимон чечен билан бирга келарди.

— Нима гап?— у Полторацкийдан сўради.

— Бир тўда чеченлар келиб, аскарларга ҳужум қилди.— Полторацкий унга жавоб берди.

— Хўш, хўш, ҳамма ишни сиз бошлагандирсиз?

— Мен эмас ахир, князь,— деди Полторацкий табассум билан,— ўзлари бошладилар.

— Бир солдат ярадор бўлган деб эшитдим.

— Ҳа, жуда ачинарли бўлди, яхши солдат эди.

— Оғир яраланганми?

— Оғир шекилли, қорнидан.

— Сиз биласизми, мен қаёққа кетаётибман?— Воронцов сўради.

— Билмайман.

— Наҳотки фаҳмламайсиз?

— Йўқ.

— Ҳожимурод бизга ўтди ва ҳозир бизни қарши олади.

— Йўғ-е!

— Кеча ундан киши келган эди,— деди Воронцов шодлик табассумини зўрға босиб туриб.— Ҳозир мени Шалин яланглигида кутиб туриши керак, сиз солдатларни ялангликкача жойланг-да, сўнг менинг олдимга келинг.

— Хўп,— деди Полторацкий, қўлини папахига қўйиб, сўнг ротасининг ёнига кетди. Унинг ўзи сафнинг ўнг томонини бошлаб олиб кетди, сафнинг чап томонини олиб боришни фельдфебелга топширишди. Бу орада яраланган Авдеевни солдатлар крепостга олиб кетдилар.

Полторацкий орқасидан чопиб келишаётган отлиқларни кўрган вақтда Воронцовнинг олдига келаётган эди. У тўхтаб уларни кутиб турди.

Ҳаммадан олдинда, оқ ёлли отга миниб, оқ черкаска ва салла ўраган папах кийган ҳам олтин билан ишланган қўрол осган девдай бир киши келмоқда эди. Бу одам Ҳожимурод эди. У Полторацкийнинг ёнига келгач, татарчалаб бир нарса деди. Полторацкий англамаганлигининг ишорасини қилиб, қошларини кўтарди, қўлларини ёзди-да, илжайди. Ҳожимурод табассумга табассум билан жавоб берди, бу табассум ўзининг болаларникидек софлиги билан Полторацкийни ҳайратга солди. Полторацкий бу қўрқинчли тоғликни шундай ҳолда кўраман деб ҳеч кутмаган эди. У, қовоқ-тумшуғи осилган, дағал, бегона бир кишини кутган эди, ваҳоланки унинг олдида энг оддий, кўпдан бери дўст бўлиб юрган кишининг табассумига ўхшаш хуштабассум бир киши турар эди. Унда фақат бир нарса айниқса ажралиб турарди: бу нарса унинг катта-катта, бошқа одамларнинг кўзига диққат билан ўқтин ва тинч қаровчи кўзлари эди.

Ҳожимуроднинг жиловдорлари тўрт кишидан иборат эди. Бу жиловдорлар ичида бугун кечаси Воронцовнинг ёнига борган Хон-Магома ҳам бор эди. У, киприксиз, қора, шаҳло кўз, қизил кулча юз чеҳрасида хурсандлик ифодаси барқ уриб турар эди. Йўғон, ҳамма ёғини жун босган, қошлари ўсиқ яна бир киши бор эди. Бу киши Ҳожимуроднинг бутун мулкини тасарруф этувчи тавлин Ҳанафий эди. У, устига лиқ тўлдирилган хуржун ортилган, запас отни етаклаб олган эди. Жиловдорларнинг ичидан икки киши алоҳида ажралиб турарди: бири — ёш, бели хотинларникидай хипча, елкаси кенг, энди сабза ура бошлаган сариқ мўйловли қўй кўз гўзал йигит Элдор, иккинчиси — бир кўзи ғилай, қош ва киприксиз, кузалган сариқ сақолли ва бурун ҳам юзида ортиғи бор — чечен Гамзало эди.

Полторацкий Ҳожимуродга йўлда кўринган Воронцовни кўрсатди, Ҳожимурод унга қараб йўл олди-ю, кейин унинг ёнига келгач, ўнг қўлини кўксига қўйиб, татарчалаб бир нарса деди-да, тўхтади. Таржимон чечен таржима қилди.

— Рус подшосининг ихтиёрига бериламан, дейди, унга хизмат қилишни истайман. Буни кўпдан бери хоҳлар эдим, Шомил қўймади, дейди.

Воронцов таржимоннинг сўзини тинглаб бўлгач, чарм қўлқопли қўлини Ҳожимуродга узатди. Ҳожимурод бу қўлга қаради, бир нафас хаёл сурди, аммо кейин уни маҳкам қисди ва гоҳ таржимонга, гоҳ Воронцовга қараб, яна бир нарса деди.

— У, ҳеч кимнинг ёнига чиқишни истамаганини ва фақат сенинг ёнинггагина чиқмоқчи бўлганини, чунки сен сардорнинг ўғли эканлигингни айтди. Сени қаттиқ ҳурмат қиламан, дейди.

Воронцов, ташаккур баён қилганининг ишораси қилиб, бошини қимирлатиб қўйди. Ҳожимурод ўз одамларини кўрсатиб яна бир нарса деди.

— У, бу одамлар менинг муридларим, булар ҳам менга ўхшаб русларга хизмат қиладилар, дейди.

Воронцов уларга қаради ва бошини қимирлатиб қўйди.

Хушчақчақ, киприксиз қора кўз чечен — Хон-Магома ҳам бошини қимирлатиб, Воронцовга қандайдир кулгили бир нарса айтди. Негаки, ҳамма ёғини жун босган авариялик киши тиниқ оқ тишларини кўрсатиб илжайди. Сариқ Гамзало бўлса фақат бир нафасгина ўзининг қип-қизил кўзини ялт этказиб Воронцовга ташлади, сўнг яна отининг қулоқларига тикилди.

Воронцов ва Ҳожимурод, жиловдорлар билан бирга, крепостга қайтиб кетаётганларида сафдан бўшатилган солдатлар тўпланишиб таъна қила бошладилар.

— Қанча одамни ҳалок қилди, лаънати. Энди-чи, уни сийлашларини кўраверасан,— деди бирови.

— Бўлмасам-чи, Шомилнинг биринчи командири бўлган. Энди у ёғини қўявер!

— Нимасини айтасан, азамат йигит.

— Сариғи-чи, сариғи, худди йиртқич ҳайвонга ўхшаб кўз қирини ташлади.

— Уҳ, ит бўлса керак.

— Ҳаммалари сариқни чандидилар.

Дарахт кесилаётган жойдаги йўлга яқин бўлган солдатлар Ҳожимуродни кўргани йўлга югуриб чиқишди. Офицер уларга қараб қичқирди, лекин Воронцов уни тўхтатди.

— Қўявер, ўзларининг эски танишларини кўрсинлар. Сен бунинг ким эканини биласанми?— Воронцов инглизча талаффуз билан сўзларни чўзиб гапириб, яқинида турган солдатдан сўради.

— Ҳеч билмайман, жаноб олийлари.

— Бу Ҳожимурод бўлади, эшитганмисан?

— Қандай қилиб эшитмайин, жаноби олийлари, уни кўп калтаклаганмиз.

— Ҳа, ундан ҳам калтак егансиз.

— Худди шундай, жаноб олийлари,— бошлиқ билан гаплашишига муяссар бўлгани учун мамнун бўлган солдат жавоб берди.

Ҳожимурод ўзи ҳақида сўзлашаётганларини англаганидан кўзларида қувноқ бир табассум ярқиради. Воронцов жуда хурсанд ҳолда крепостга қайтди.

 

 

VI

 

Воронцов Россиянинг Шомилдан кейин иккинчи ўринда турган энг кучли душманини жазб этиш ва қабул қилиш унга, худди унга муяссар бўлгани туфайли ғоят мамнун эди. Лекин биргина нарса кўнгилсиз эди: Воздвиженскийда қўшин устидан қўмондонлик қилувчи генерал Меллер-Закомельский бўлиб, аслида бутун ишни у орқали олиб бориш керак эди. Воронцов бўлса, унга хабар бермасдан, ҳамма ишни ўзи қилди. Шунинг учун ҳам кўнгилсизлик юз бериши мумкин эди. Бу фикр Воронцовнинг кайфиятини бир оз бузар эди.

Воронцов уйига етгач, Ҳожимуроднинг муридларини полк адъютантига топширди, ўзи эса Ҳожимуродни уйига олиб кириб кетди.

Княгиня Мария Васильевна ясанган, юзида табассум, ўғли — олти ёшли жингалак сочли гўзал бола билан бирга Ҳожимуродни меҳмонхонада кутиб олди. Ҳожимурод қўлларини кўксига қўйиб, бир қадар тантанада улар билан бирга ичкарига кирган таржимон орқали, ўзини князнинг меҳмони ҳисоблаганини, негаки князь уни ўз уйига қабул қилганини, меҳмон учун мезбоннинг бутун оиласи мезбоннинг ўзи сингари муқаддас эканини айтди. Ҳожимуроднинг сиртқи кўриниши ҳам, муомаласи ҳам Мария Васильевнага ёқиб тушди. Княгиня ўзининг катта, оппоқ қўлини Ҳожимуродга берган вақтда, унинг гуп этиб қизариб кетганлиги княгиняни унга яна кўпроқ мойил қилди. У Ҳожимуродга ўтиришни таклиф қилди ва ундан кофе ичасизми, деб сўради-да, кофе келтиришни буюрди. Бироқ кофе келтирилгач, Ҳожимурод ичмади. У русчани унча-мунча англар, аммо гапиролмас ва англамаган вақтда илжаяр эди, унинг табассуми Полторацкийга ёққани каби Мария Васильевнага ҳам ёқди. Мария Васильевнанинг жингалак сочли, ўткир кўзли ўғилчаси Булька эса, зўр жангчи деб эшитгани Ҳожимуроддан кўзларини олмай онасининг ёнида турарди.

Воронцов Ҳожимуродни хотинининг олдида қолдириб, унинг қўшилганлиги ҳақида бошлиқларга хабар қилиш тўғрисида буйруқ бериш учун идорага кетди.

Воронцов Грозний шаҳрига, сўл қанот бошлиғи генерал Козловскийга хабар бериб ва отасига хат ёзиб бўлгач, хафа ҳам қилмасдан, ортиқча эркалатиб ҳам юбормасдан муомала қилиш керак бўлган бегона, қўрқинчли кишини хотини олдида қолдириб кетгани учун Мария Васильевнанинт норози бўлишидан қўрқиб, шошилганча уйига қайтди. Аммо беҳудага ташвишланган эди. Ҳожимурод Воронцовнинг ўгай ўғли Булькани тиззасига олиб, креслода ўтирар ва бошини қуйи солиб диққат билан Мария Васильевнанинг сўзларини таржима қилиб бораётган таржимоннинг гапини тингламоқда эди. Мария Васильевна, агар у ҳар бир танишига унинг мақтаган нарсасини бериб юбораверса, тез орада ҳеч вақосиз қолишини айтди.

Ҳожимурод князь кириши билан тиззасидан Булькани олди ва шу заҳотиёқ юзидаги ўйноқи қиёфани қатъий ва жиддий қиёфа билан алмаштириб, ўрнидан турди. У Воронцов ўтиргандан сўнггина ўтирди. У суҳбатни давом эттириб, Мария Васильевнанинг сўзларига жавобан уларнинг қонуни шундай эканини, ошнасига ёққан нарсанинг ҳаммасини унга бериш кераклигини айтди.

— Сенинг ўғлинг меҳмондўст,— деди у русчалаб тиззасига яна чиқиб олган Бульканинг жингалак сочларини силаб.

— Сенинг қароқчинг жуда яхши одам экан,— деди Мария Васильевна эрига французчалаб.— Булька унинг ханжарига қизиққан эди, ханжарни унга тақдим қилди.

Булька ханжарни отасига кўрсатди.

— C’et un objet de prix, — деди Мария Васильевна

— Al faudra trauver l’occasion de lui faure cadeau, — деди Воронцов.

Ҳожимурод боланинг жингалак сочини силаб:

— Йигит, йигит,— деб гапириб ўтирарди.

— Жуда яхши, жуда яхши ханжар,— деди Воронцов ўртасидан йўл тушган, ўткир пўлат ханжарни ярмига қадар суғуриб кўриб.— Раҳмат, дедингми?

— Ундан сўра, мен нима билан уни хурсанд қила оламан,— деди Воронцов таржимонга.

Таржимон таржима қилиб берди. Ҳожимурод шу заҳотиёқ ҳеч нарса керак эмаслигини, аммо уни намоз ўқиш мумкин бўлган бир жойга олиб боришларини илтимос қилишини айтди. Воронцов хизматчини чақириб, Ҳожимуроднинг истагини бажо этишни буюрди.

Ҳожимурод ўзига берилган уйда ёлғиз қолиши биланоқ юзи ўзгарди: завқ ва ҳалиги мулойимлик, ҳалиги тантана ифодаси йўқолди, улар ўрнига ташвиш ифодаси чўкди.

Унинг Воронцов томонидан қарши олиниши, ўзи кутгандан кўп даража яхши бўлди. Аммо бу қарши олиш қанча яхши бўлса, Ҳожимурод Воронцовга ва унинг офицерларига шунча оз ишонарди: у ҳамма нарсадан — уни ушлаб, оёқ-қўлига кишан солиб Сибирга жўнатишларидан ёки тўғридан-тўғри ўлдиришларидан қўрқар, шунинг учун ҳам сергакланиб турар эди.

У, ёнига келган Элдордан: муридлар қаерга жойландилар, отлар қаерда, уларнинг қуролларини олиб қўймадиларми, деб сўради.

Элдор отларнинг князь отхонасида эканлигини, кишиларни саройга жойлаштирганларини, қуролларини ўзларида қолдирганликларини ва таржимон уларни овқат ҳам чой билан меҳмон қилаётганини айтди.

Ҳожимурод ҳайрон бўлиб бош чайқади, сўнг ечиниб, намоз ўқишга киришди. У намозни ўқиб тугатгач, кумуш ханжарини келтириб беришни буюрди. У кийиниб белбоғини боғлади-да, бундан сўнг нима бўлишини кутиб тахтага чиқиб ўтирди.

Соат бешларда уни князникига овқатга чақирдилар.

Ҳожимурод овқат вақтида паловдан бошқа ҳеч нарса емади, паловни ҳам товоқнинг худди Мария Васильевна ўзига сузиб олган еридан олиб тарелкага солди.

— У, булар заҳарлаб қўйишмасин, деб қўрқаётибди,— деди Мария Васильевна эрига.— У худди мен олган жойдан олди.— Сўнг шу замониёқ таржимон орқали, яна қачон намоз ўқишини сўраб, Ҳожимуродга мурожаат қилди. Ҳожимурод беш бармоғини кўтариб, қуёшни кўрсатди.

— Демак, яқин қолибди.

Воронцов ёнидан брегетини олди-да, мурватини босди, соат тўрту чоракка урди. Бу товуш, афтидан, Ҳожимуродга қизиқ туюлди шекилли, у яна жаранглатишини ва соатни кўрсатишни сўради.

— Voila l’occasion. Donnez-lui la montre, — деди Мария, Васильевна эрига.

Воронцов шу замониёқ соатни Ҳожимуродга тақдим қилди. Ҳожимурод қуллуқ қилиб, соатни олди. У бир неча бор мурватни босди, қулоқ солди ва маъқуллаб бошини қимирлатди.

Овқатдан сўнг князга Меллер-Закомельскийнинг адъютанти келганини хабар қилдилар.

Адъютант князга, генерал Ҳожимуроднинг қўшилганини билиб, бу ҳақда унга хабар қилинмаганлигидан жуда норози бўлганини ва Ҳожимуродни тезда унинг олдига етказишни талаб қилганини билдирди. Воронцов генералнинг буйруғи бажарилишини айтди, сўнг таржимон орқали Ҳожимуродга генералнинг талабини эшиттириб, ундан ўзи билан бирга Меллернинг олдига боришни илтимос қилди.

Мария Васильевна адъютантнинг нима учун келганини билгач, дарҳол эри билан генерал ўртасида кўнгилсиз бир воқеа юз бериши мумкинлигини англади ва эрининг ҳар қанча рад қилишига қарамасдан, улар билан биргаликда генерал олдига боргани отланди.

— Vous freiz beaucoup mieux de restez; c’est mon affaire mais pas la votre.

— Vous ne pouvez pas m’empecher d’aller vour madame la denerale.

— Бошқа вақтда борсанг бўлар эди.

— Мен ҳозир боришни истайман.

Илож йўқ эди. Воронцов кўнди ва учаласи бирга кетди.

Улар ичкарига киргач, қовоғи солинган Меллер Мария Васильевнани одоб билан хотинининг олдига кузатиб қўйди, адъютантга эса Ҳожимуродни қабулхонага олиб киришни ва унинг буйруғи бўлмагунча ҳеч қаёққа чиқармасликни буюрди.

— Марҳамат,— деди у Воронцовга, кабинетнинг эшигини очиб ва князни ўзидан олдин кабинетга киргизиб.

У кабинетга киргач, князнинг қаршисида тўхтади ва уни ўтиришга таклиф қилмай:

— Бу ерда ҳарбий бошлиқ менман, шунинг учун ҳам душман билан бўладиган бутун музокара мен орқали бўлиши керак. Нима учун сиз Ҳожимуроднинг қўшилиши ҳақида менга хабар бермадингиз?

Воронцов ғазабланган генералнинг қўпол муомала қилишини кутиш орқасидан вужудга келган ҳаяжондан оқариб ва шу билан бирга ўзи ҳам ғазабга келиб:

— Менинг ёнимга элчи келди ва Ҳожимуроднинг менга қўшилмоқчи бўлганини айтди,— деб жавоб берди.

— Мен, нима учун менга хабар бермадингиз, деб сўраяпман!

— Мен хабар бермоқчи эдим, барон, аммо...

— Мен сизга барон эмас, балки жаноб олийларидирман!

Бароннинг зўрға босиб турган ғазаби ана шу ерда бирдан тошиб кетди. У кўпдан бери дилида сақлаб юрганларининг ҳаммасини тўкиб солди.

— Мен ўз подшоҳимга йигирма етти йиллик хизматимни кечагина келган кишилар ўзларининг қариндошлик алоқаларидан фойдаланиб, тумшуғимнинг тагида, уларга даҳли бўлмаган ишларни бошқараверсинлар, деб қилган эмасман.

— Жаноб олийлари, ноҳақ нарсаларни гапирмаслигингизни сўрайман,— Воронцов унинг сўзини бўлди.

— Мен ҳақиқатни гапираётибман ва бундай ишларга йўл қўймайман...— деди генерал яна баттароқ ғазабга келиб.

Шу вақтда юбкасини шилдиратиб Мария Васильевна, унинг орқасидан бўйи пастроқ, камтар бир хоним Меллер-Закомельскийнинг хотини кириб келди.

— Ҳа, етар, барон. Simon сизни хафа қилмоқчи эмасди,— деди Мария Васильевна.

— Мен, княгиня, у ҳақда гапираётганим йўқ...

— Қани, келинг, яхшиси шу гапни қўяйлик. Биласизми, ёмон мунозара яхши жанжалдан афзал. Мен нима деяпман...— деди Мария Васнльевна ва кулиб юборди.

Аччиқланган генерал гўзал хотиннинг жозибали табассумига таслим бўлди. Унинг лаблари жилмайиб кетди.

— Мен ноҳақ эканлигимга иқрорман,— деди Воронцов,— лекин...

— Мен ҳам қизишиб кетдим,— деди Меллер ва князга қўлини берди.

Ярашдилар. Ҳожимуродни ҳозирча Меллерникида қолдиришга, кейин сўл қанот бошлиғи олдига юборишга қарор қилинди.

Ҳожимурод қўшни хонада ўтирарди. У гарчи уларнинг гапираётган гапларига тушунмаса-да, англаши лозим бўлган нарсани: улар унинг ҳақида тортишаётганини ва Шомилдан ажралиб келиши руслар учун жуда катта аҳамиятга эга бўлган бир иш эканини, шунинг учун ҳам агар уни сургунга юбормасалар ва ўлдирмасалар, улардан кўп нарса талаб қилиши мумкин эканини англади. Бундан ташқари у, Меллер-Закомельский бошлиқ бўлса-да, унинг қўл остидаги киши Воронцов молик бўлган даражага эга эмаслигини ва Меллер-Закомельский муҳим эмас, балки Воронцов муҳим эканини ҳам англади. Шунинг учун ҳам Меллер-Закомельский Ҳожимуродни ўз ҳузурига чақириб, гап сўрай бошлаганда, Ҳожимурод оқпошшога хизмат қилиш учун тоғдан чиқиб келганини ва бутун нарса тўғрисида фақат унинг сардорига, яъни Тифлисдаги бош қўмондон князь Воронцовга ҳисоб беришлигини айтиб, ўзини тантанали ва мағрур тутди.

 

 

VII

 

Яраланган Авдеевни крепостдан чиқаверишдаги кичкина, тахта томли бинога ўрнаштирилган касалхонага олиб келдилар-да, умумий палатадаги бўш каравотлардан бирига ётқиздилар. Палатада тўрт касал бор эди: бири — ҳароратнинг зўридан ўзини билмай ётган, терлама, иккинчиси — ранги ўчган, кўзларининг таглари кўкариб кетган, иситманинг хуружини кутиб ҳадеб эснамоқда бўлган безгак, яна иккитаси бундан уч ҳафта бурун бўлган урушда — бири панжасидан (буниси туриб юрган эди,) иккинчиси кафтидан (буниси каравотда ўтирган эди) яраланганлар эди. Терлама касалдан бошқа ҳаммаси янги ярадорни ўраб олишиб, уни келтирган кишилардан сўрай кетдилар.

— Баъзан ўқ ёмғирдек ёғса ҳам ҳеч нарса бўлмайди, бу сафар эса ҳаммаси бўлиб беш марта ўқ узилди, холос,— келтирувчилардан бири гапириб берди.

— Ҳар кимнинг пешонасида.

Авдеев каравотга ётқизганларида, оғриққа чидай олмай қаттиқ:

— Вой!—деб юборди. Ётқизиб бўлганларидан кейин эса, қовоғини солди-да, ортиқ инграмади, лекин оёқ учларини тўхтовсиз қимирлатиб ётди. У ярасини қўли билан ушлаб, қимирламасдан қаршисига тикилмоқда эди. Доктор келди ва ўқ орқадан чиқиб кетганми-йўқми, кўриш учун ярадорни ағдариб ётқизишни буюрди.

— Бу нима?— доктор Авдеевнинг елкаси ва орқасидан каттакон, бир-бирига чалиштирилган оқ чизиқларни кўрсатиб сўради.

— Бу эски нарса, жаноб олийлари— деди инқиллаб Авдеев.

Бу чизиқлар ичиб битирилган пул учун берилган жазонинг излари эди. Авдеевни яна ағдардилар, сўнг доктор зонд билан қорнини узоқ ковлади, ўқни ахтарди, лекин ололмади. Доктор ярага ёпишқоқ пластирни ёпиштириб ва уни боғлаб бўлиб кетди, ярани ковлаган ва боғлаган вақтда Авдеев тишини тишига қўйиб, кўзларини юмиб ётди. Доктор кетгачгина у кўзларини очди ва таажжуб билан атрофига қаради. Унинг кўзлари касалларга ва фельдшерга тикилган, лекин у гўё уларни кўрмас, балки қандайдир уни ҳайрон қолдирадиган бошқа бир нарсаларни кўрар эди.

Авдеевнинг ўртоқлари — Панов ва Серёгинлар келишди. Авдеев ҳамон ўша ҳолда, таажжуб билан қаршисига тикилганча ётарди. У, гарчи кўзлари тўппа-тўғри ўртоқларига қараб турган бўлса-да, анчагача уларни таний олмади.

— Пётрга, уйингга айтиб юборадиган ишинг йўқмиди?—деди Панов.

Авдеев, гарчи Пановнинг юзига қараб турган бўлса-да, жавоб бермади.

— Мен, уйингга айтиб юборадиган бирор гапинг йўқми, деяпман,— Панов унинг суяги йўғон қўлини туртиб, яна сўради:

Авдеев худди уйғонгандек бўлди.

— Ҳа, Антонич?

— Ҳа, мана келдим. Уйингга бирор нарса айтиб юбормайсанми? Серёгин ёзиб юборади.

— Серёгин,— деди Авдеев зўрға Серёгинга боқиб,— ёзасанми?.. Ҳа, хўп, ёз бўлмаса: «Сизнинг ўғлингиз Петруха, дегин, узоқ умр тилайди...» Акамга ҳасад қилган эдим. Мен сенга бурун гапириб эдим. Энди бўлса, ўзим хурсандман. Майли, яшасин. Тангри унга узоқ умр берсин, мен хурсандман. Худди шундай ёз.

Бу гапларни айтиб бўлгач, кўзларини Пановга тикиб, узоқ вақт жим қолди.

— Хўш, трубкани топдингми?—у бирдан сўради. Панов жавоб бермади.

— Трубкани, трубкани топдингми, деяпман,— Авдеев такрорлади.

— Сумкада экан.

— Ҳа, ҳа, қани энди менга шам беринглар, мен ҳозир ўламан,— деди Авдесв.

Шу вақтда ўз солдатини кўргани Полторацкий келиб қолди.

— Хўш, ука, ҳолинг оғирми?— деди у.

Авдеев кўзини юмди ва йўқ, деб бошини чайқади. Унинг ёноқ суяги ирғиб чиққан, юзи — қонсиз ва қатъий қиёфада эди. У ҳеч қандай жавоб бермади ва фақат Пановга мурожаат қилиб:

— Шам бер, ўламан!—деб такрорлади.

Унинг қўлига шам бердилар, лекин бармоқлари букилмади, сўнг шамни бармоқларининг орасига қистириб ушлаб турдилар. Полторацкий кетди, у кетгач, беш минутдан сўнг фельдшер қулоғини Авдеевнинг юрагига қўйиб кўрди-да, унинг ўлганини айтди.

Тифлисга юборилган маълумотда Авдеевнинг ўлими қуйидагича таъриф қилинган эди: «28 ноябрда Куринский полкининг иккинчи ротаси дарахт кесиш учун крепостдан чиқди. Туш вақтида тоғлиқлар тўдаси дарахт кесувчиларга қўққисдан ҳужум қилди. Саф чекина бошлади, шу вақтда иккинчи рота найза ўқталиб тоғлиқларни қочирди. Бу урушда икки солдат яраланди ва бири ўлди. Тоғлиқлар эса ўлган ва яраланганлар бўлиб юзга яқин киши йўқотдилар».

 

 

VIII

 

Петруха Авдеев Воздвиженский касалхонасида ўлган куни унинг чол отаси, кичик акасининг хотини ва катта акасининг бировга унашиб қўйилган қизи — ҳаммалари хирмонда сули янчар эдилар. Бир кун бурун қалин қор ёққан ва эрталаб қаттиқ совуқ бўлган эди. Чол саҳарлаб, хўрозлар учинчи чақиргандаёқ турди, у музлаб қолган ойнадан ойнинг ёруғ шуъласини кўриб, печкадан тушди, этигини, пўстинини, шапкасини кийди, сўнг хирмонга қараб кетди. У ерда икки соатча ишлагандан кейин, уйга қайтиб келди ва ўғли билан хотинларни уйғотди. Хотинлар билан қиз хирмонга келганларида хирмон тозаланган, тўзғувчи оппоқ қорга суқилган ҳолда ёғоч курак ва унинг ёнида боши осмонга қаратилган супурги турар, тоза хирмон атрофида бошоқлари бир-бирига тақалган сули боғлари узунасига икки қатор қилиниб териб қўйилган эди. Улар тўқмоқларини олдилар ва уч зарбни бир қолипда олдинма-кетин уриб, сулини янча бошладилар. Чол сомонларни парчалаб, оғир тўқмоқ билан қаттиқ урар, қиз ҳам бир қолипдаги зарб билан тепадан урар, келин бўлса ағдариб турар эди.

Ой ботиб, кун ёриша бошлади, калта пўстин ва шапка кийган катта ўғил — Аким, ишлаётганларнинг олдига чиқди, бу чоқ ёйиб қўйилган сули янчилиб бўлган эди.

— Сен нега танбаллик қиласан?— деб бақирди отаси янчишдан тўхтаб, тўқмоққа суяниб туриб.

— Отларга қараш керакми ахир.

— Отларга қараш эмиш, — деди отаси заҳарханда билан. — Кампир қарайди. Тўқмоқни ол. Жуда семириб қолибсан, пияниста.

— Нима, сен ичирдингми,— деб тўнғиллади ўғли.

— Нима?—чол хўмрайиб ва янчишдан тўхтатиб туриб, пўписа билан сўради.

Ўғли индамасдан тўқмоқни олди, иш тўрт тўқмоқ билан давом этди, тап-тапа-тап, тап-тапа-тап..- Тап,— уч зарбдан сўнг чолнинг оғир тўқмоғи тушар эди.

— Гарданини қара-я, худди бўрдоқи қўйникидека. Менинг бўлса липам ҳам жойида турмайди,— деди чол зарбни ўтказиб ва уришнинг мақоми йўқолмасин учун тўқмоғини ҳавода айлантириб қўйиб.

Қаторни тамомладилар, сўнг хотинлар тирма билан сомонни ола бошладилар.

— Сенинг ўрнингга кетган Петруха аҳмоқ. Солдатликка сенинг аҳмоқлигингни қоқиб қўйган бўлардилар, у бўлса уйда сандақаларнинг бештасига арзир эди.

— Хўп, бўлди, энди, ота,— деди келини узилган боғларни нари итариб ташлаётиб.

— Ҳа, ҳаммангни ўзим боқсаму биттанг ҳам ишламасанг-да? Петруха битта ўзи иккитангнинг ишини қилар эди, сенлардақа...

Ҳовлидаги топталган йўлдан, пухта қилиниб ўралган жун пайтава устига кийилган янги пўстлоқ кавуш билан қорни ғирчиллатиб босиб кимдир келди. Эркаклар совурилмаган донни курак билан бир ерга тўпламоқда, хотин-қизлар супурмоқда эдилар.

— Оқсоқол кирган эди, ҳамма хўжайинга ғишт ташиб бериши керак экан,— деди кампир.— Мен нонушта ҳозирладим. Юра қолинглар.

— Хўп, отни қўшиб бора қол,— деди чол Акимга.— Менга қара, яна бир кунгидай бўлиб, сенинг учун жавоб бериб юрмайлик. Петрухани эслагин.

— Петруха уйда эканлигида уни сўкар эди, энди,— Аким отасига ўшқирди,— у йўқ, мени ғажийди.

— Ўзингдан кўр,— деди онаси ҳам жаҳл билан.— Сени Петруха билан тенглаштириб бўлмайди.

— Хўп, бўлди!— деди ўғли.

— Ҳа, ҳа, бўлди, унни сотиб ичиб одоқ қилдинг, энди эса бўлди дейсан.

— Ўтган ишга саловат,— деди келин.

Ота билан ўғил ўртасида келишмовчилик кўпдан, деярли Пётрни солдатликка берган вақтдан бошланган эди. Чол ўша кездаёқ каккуни қирғийга алиштирганини сезган эди. Тўғри, чолнинг англашига кўра, қонунга мувофиқ бола-чақаликнинг ўрнига боласизнинг кетиши лозим эди. Акимнинг тўрт боласи бор, Пётрнинг эса ҳеч кими йўқ, аммо иш важидан у ҳам худди чол каби чаққон, зийрак, бақувват, чидамли ва ҳаммадан муҳими ишсевар эди. У тинимсиз ишларди. Агар у иш қилаётган кишиларнинг ёнидан ўтгудек бўлса, худди чолга ўхшаб, дарров ёрдамлаша кетар, ё чалғи билан икки қатор бориб келар, юк ортишиб юборар, ё дарахт кесишар, ёки ўтин ёришиб берар эди. Чол унга ачинар, аммо ҳеч нарса қилиш мумкин эмасди. Солдатлик худди ўлим сингари нарса эди. Солдат кесилиб олинган бир луқма у ҳақда ўйлаш, жон куйдириш — беҳуда эди. Фақат аҳён-аҳёнда катта ўғлини чимчиб олиш учун чол бурунги сингари, уни эслаб қўяр эди. Она эса кичик ўғлини тез-тез ўйлаб турар ва қарийб икки йилдан бери чолдан Петрухага бир оз пул юборишни сўрар эди. Лекин чол индамай келди.

Авдеевлар оиласи бой ва чолнинг бекитиб қўйган пуллари ҳам бор, аммо у, бу пулларга ҳеч теккиси келмас эди. Ҳозир кампир чолнинг кичик ўғлини хотирлаганини эшитгач, ундан яна сули сотилганда у ўғлига ҳеч бўлмаганда бир сўм юборишни сўрашга қарор қилди. У шундай ҳам қилди. Ёшлар хўжайиннинг хизматини қилгани кетганларидан сўнг, чол билан иккиси қолишди, кампир сулининг пулидан Петрухага бир сўм юборишга эрини кўндирди. Совурилган хирмондан ўн икки чорак сули уч чанага мўлжалланиб қанорларга солинган ва қанорларнинг оғзи ёғоч тўғнағичлар билан пухта қилиниб тўғналгач, кампир ўзи айтиб туриб халфага ёздирган хатни чолга берди, чол шаҳарда хатнинг ёнига бир сўм қўшиб адрес бўйича юборишга ваъда қилди.

Янги пўстин ва камзул кийган, тоза оқ жун пайтава ўраб олган чол хатни олиб ҳамёнига жойлади ва тангрига ибодат қилиб, олдинги чанага ўтирди-да, шаҳарга қараб жўнаб кетди. Кейинги чаналарда набираси келарди. Чол шаҳарда саройбонга хатни ўқитиб кўрди ва уни маъқуллаб диққат билан тинглади.

Онасининг Петрухага юборган хатида, биринчидан, дуо, иккинчидан, ҳаммадан салом, Петрухани чақалоқ кезида чўқинтирган кишининг ўлганлиги ҳақидаги хабар ва энг охирида Аксинья (Пётрнинг хотини)нинг улар билан бирга туришни истамагани ва бошқа ерга хизматчи бўлиб кетиб ҳам, эшитишларига қараганда, яхши яшаётгани тўғрисида ёзилган эди. Хатда, кампирнинг йиғлаб туриб, тўғридан-тўғри ўз оғзидан халфага айтиб туриб сўзма-сўз ёздирган тубандаги гаплари ҳам илова қилинган эди.

«Яна сўз шулки, жоним болам, қўзичоғим Петрушкам, сени соғиниб йиғлай-йиғлай кўзим кўр бўлди. Офтобим, сен мени кимларга қолдириб кетдинг...» Шу ерга келганда кампир ҳўнграб йиғлаб юборди-да:

— Бўлди,— деди.

Хатда ҳам худди шундай бўлиб қолди, лекин на хотинининг уйдан кетиб қолганлиги ҳақидаги хабарни, на бир сўм пулни олиш ва на онасишшг сўнгги сўзларини ўқиш Петрухага насиб қилди. Бу хат ва пул, Петруха подшони, ватанни ва христиан динини ҳимоя қилиб, урушда ўлди, деган хабар билан бирга қайтиб келди. Ҳарбий мирза шундай деб ёзган эди.

Кампир бу хабарни эшитиб, тоза додлади, кейин яна ишга тушиб кетди. Биринчи якшанбадаёқ у черковга борди, аза тутди. Пётрни ўлганларнинг рўйхатига ёздириб қўйди ва тангрининг қўли Пётрнинг хотираси учун хайрли кишиларга «табаррук» нонни майдалаб улашди.

У билан фақат бир йилгина умр кўрган Аксинья ҳам севгили эрининг ўлганини эшитиб дод солди. У ҳам эрига, ҳам ўзининг хароб бўлган бутун турмушига ачинар ва фарёд ичида Пётр Михайловичнинг чиройли сочини, унинг муҳаббатини, ҳам ўзининг етим Ванька билан ўтказган аччиқ турмушини хотирлар ва ҳар кимнинг эшигида саргардон бўлиб юрган шўрлик хотинига эмас, балки акасига ачинганлиги учун Петрушкадан қаттиқ ўпка қилар эди.

Юрагининг теран жойида эса Аксинья Пётрнинг ўлганига хурсанд эди. У, ҳозир уйида яшаб турган приказчикдан яна бўйида бўлиб қолган, энди уни ҳеч ким уриша олмас ҳам приказчик, унинг кўнглини топган вақтда айтганига қараганда, унга уйланиши мумкин эди.

 

 

IX

 

Англияда тарбияланган, рус элчисининг ўғли Михаил Семёнович Воронцов, юқори рус мансабдорлари орасида ўша вақтларда кам учрайдиган Европа таҳсилини кўрган, шуҳратпараст, ўзидан паст даражадаги кишиларга нисбатан мулойим, меҳрибон ва ўзидан юқори бўлганларга, нисбатан махсус нозик муомала қилувчи киши эди. У ҳокимликсиз ва маҳкумликсиз ҳаётни тан олмас эди. У барча юқори мансабларга ва орденларга эга уста ҳарбий бўлиб, ҳатто Краон яқинидаги Напалеонни енгган киши саналар эди. У 51-йилда етмишдан ошган бўлса-да, ҳали бақувват, тетик ҳаракат қилар ва ҳаммадан муҳими, ўз ҳукмронлигини сақлаш ва ўз шуҳратини барқарор қилиш ҳам таратишга қаратилган нозик ва ўткир ақлнинг бутун маҳоратига эга эди. У катта бойликка — ҳам ўзиники, ҳам хотини графиня Браницкаяга қарашли бойликка ва подшоҳ вакили сифатида оладиган жуда кўп маошга эга бўлиб, ўз маблағининг кўп қисмини Қримнинг жанубий соҳилида бино қилинаётган сарой ва боғ қурилишига сарф қилар эди.

1851 йилнинг 7 декабрида кечқурун унинг Тифлисдаги саройи олдида уч от қўшилган хабарчи арава келиб тўхтади. Чарчаган, жангдан тамом қорайиб кетган, Ҳожимуроднинг русларга қўшилганлиги ҳақида генерал Козловскийдан хабар келтирган офицер, увишиб қолган оёқларини уқалаб, қоровулларнинг ёнидан ўтиб, саройнинг кенг зинасидан ичкарига кириб кетди. Воронцовга хабарчи келганлигини айтганларида кечқурун соат олти бўлиб, у овқат қилгани кетмоқда эди. Воронцов хабарчини дарҳол қабул қилди, шунинг учун ҳам овқатга бир неча минут кечикди.

У меҳмонхонага кирган вақтда, столга таклиф қилинган княгиня Елизавета Ксаверьевнанинг атрофида ўтиришган ўттизтача киши ва тўдалашиб деразалар олдида турганлар ўринларидан қўзғалдилар-да, юз ўгириб, кирувчига қарадилар. Воронцов ўзининг одатдаги қора ҳарбий эполетисиз, ярим погон тақилган сюртугида бўлиб, бўйнига оқ бут тақиб олган эди. Унинг қирилган юзи мулойимгина жилмаяр ва кўзлари атрофдагиларга қараб сузилар эди.

У шарпасиз илдам босиб ичкарига кирди ва кечикиб қолгани учун хотинлардан узр сўради, эрлар билан саломлашди, сўнг 45 ёшли шарқликларга ўхшаб кетадиган тўла, новча грузин княгиняси гўзал Манана Орбелианининг олдига келиб, уни столга олиб бориш учун қўл берди. Княгиня Елизавета Ксаверьевна тикандек дағал мўйловли, малла келгинди генералга ўзи қўл узатди. Грузин князь, княгинянинг ўртоғи графиня Шуазёлга қўлини берди. Доктор Андреевский адъютантлар ва бошқалар,— кимлар хонимлар билан, кимлар шундай ўзлари олдинги икки жуфтнинг орқасидан кетдилар. Кафтан, пайпоқ ва бошмоқ кийган лакейлар, стулларни нари-бери суриб ўтираётганларга ёрдамлашдилар, метрдотель кумуш кашкулдан буғи чиқиб турган шўрвани тантана билан идишларга қуя бошлади.

Воронцов узун столнинг ўртасига ўтирди. Унинг қаршисида хотини княгиня генерал билан ўтирди. Унинг ўнг томонида гўзал Орбелиани, чап томонида — қомати зебо, қора, икки бети қип-қизил, ялтироқ зебу зийнатлар тақинган, ҳеч тўхтовсиз жилмаювчи грузин княжнаси ўтирди.

— Ехсеllentes, chere amie, — княгинянинг қандай хабар келтирилди, деган саволига жавоб бериб, — Simon a eu de la chance, — деди.

Кейин у стол атрофида ўтирганларнинг ҳаммаси ҳам эшита оладиган қилиб, Шомилнинг машҳур ва энг баҳодир ёрдамчиси бўлган Ҳожимурод руслар томонига ўтибди, у бугун-эрта Тифлисга келтирилади, деган ажойиб янгиликни гапириб бера бошлади. Бу фақат унинг учунгина унчалик янгилик эмасди. Чунки Ҳожимурод билан бўлган музокара кўпдан бери давом этарди.

Овқат қилаётганларнинг ҳаммаси, ҳатто столнинг узоқ бурчагида ўтиришган ва бунгача алланима тўғрисида гапиришиб, секин кулишаётган ёшлар, адъютантлар ва маъмурлар жим бўлиб қулоқ солдилар.

— Хўш, генерал, Ҳожимуродни сира учратганмисиз?— князь гапини тугатгач, княгиня ёнида ўтирган тикандек дағал мўйловли, малла генералдан сўради.

— Бир неча марта учратганман, княгиня.

Сўнг генерал 43-йили тоғликлар Гергебилни олганларидан кейин, Ҳожимуроднинг генерал Пассекнинг отрядига тўқнаш келганини ва уларнинг кўз олдида полковник Золотухинни ўлдириб қўйишига оз қолганини айтиб берди.

Воронцов, генералнинг гапга киришиб кетганидан мамнун бўлди чоғи, унинг сўзларини илжайиб туриб тинглади. Лекин Боронцовнинг чеҳраси бирдан паришон ва маъюс бир ифода касб этди.

Гапга тушиб кетган генерал Ҳожимурод билан бўлган яна бошқа тўқнашуви тўғрисида сўзлаб бера бошлади.

— Ахир,— деди генерал,— жаноби олийлари, эсингиздами, озиқ экспедицияси вақтидаги бизни қамал қилган ва қутқазиб олишга мажбур қилган шу эди-да.

— Қаерда?— Воронцов кўзларини сузиб, такроран сўради.

Ботир генерал «қутқазиб» олиш деб талафотли Дарғин юришида юз берган ишни айтарди. Ҳақиқатан ҳам бу юришда, агар мададга келган қўшин қамалда қолганларни қутқазиб олмаса, бутун аскар, уларга қўмондонлик қилувчи князь Воронцов билан бирга ҳалок бўларди. Руслардан талай киши ўлган ва ярадор бўлган, бир қанча тўп бой берилган. Воронцов бошчилиги остида Дарғин юришининг шармандали бир воқеа бўлгани ҳаммага маълум эди, шунинг учун ҳам бирор киши Воронцов олдида бу юриш ҳақида гапиргундай бўлса, фақат Воронцов бу юриш юзасидан подшога ёзган маълумот мазмунида, яъни бу юриш рус қўшинининг мумтоз музаффарияти эди, деган мазмунда гапирар эди. «Қутқазиб олиш» сўзи эса тўғридан-тўғри бу юришнинг мумтоз қаҳрамонлик эмас, балки кўп кишиларни ҳалок қилган янглишув эканини кўрсатарди. Буни ҳамма англади, лекин бу ердагиларнинг баъзилари генерал томонидан гапирилган сўзларнинг аҳамиятини тушунмагандай бўлиб баъзилари эса илжайган ҳолда бир-бирларига қарашиб олдилар.

Фақат қаттиқ қилмўйлов сариқ генералгина ҳеч нарсани пайқамади ва ўз ҳикоясига қизиқиб кетиб, баҳузур жавоб берди:

— Қутқазиб олган-да, жаноб олийлари.

Сўнг севган мавзуга берилиб кетган генерал муфассал равишда Ҳожимуроднинг жуда чаққонлик билан отрядни иккига бўлиб юборганини, агар қутқазиб олгани,— у алоҳида бир муҳаббат билан «қутқазиб олгани» сўзини такрорлади,— келмаганларида бутун отряд ўша ерда қолишини сўзлаб берди.

Генерал айтмоқчи бўлган нарсанинг ҳаммасини айтиб улгура олмади, чунки Манана Орбелиани, гапнинг нимадан иборат эканини англаб, генералга Тифлисдаги иморатнинг қулайликлари ҳақида савол бериб, унинг сўзини бўлди. Генерал ҳайрон бўлди, ҳаммага ва столнинг охирида ўтирган, маъноли кўз қисиб астойдил тикилмоқда бўлган ўз адъютантига қараб чиқди ва бирдан масалани англади. У княгинянинг саволига жавоб бермасдан, қовоғини солди, жим бўлди ва олдидаги тарелкада турган, унинг учун кўриниши ва ҳатто мазаси ҳам ёт бўлган, нозик таомни шошилган ҳолда, чайнамасдан юта бошлади. Ҳамма ўнғайсизланди, лекин вазиятнинг ноқулайлигини княгиня Воронцованинг нариги томонида ўтирган, сарой корчалонларидан бири бўлмиш грузин князи тўғрилаб юборди. Бу табиатан калтафаҳм бўлса-да, тилёғламалик қилишга жуда уста эди. У, гўё ҳеч нарсани сеpмагандай бўлиб қаттиқ овоз билан Ҳожимуроднинг мехтулинлик Аҳмаджоннинг хотинини ўғирлаганини айтиб бера бошлади.

— Кечаси қишлоққа кириб ўзига керак нарсани олганда, ўз аскарлари билан жўнаб қолган.

— Нима учун унга худди ўша хотин керак бўлибди?—деб сўради княгиня.

— Чунки Ҳожимурод унинг эрига душман бўлган, уни таъқиб қилиб юрган, аммо хонни то ўлгунигача ҳеч ерда дуч келтира олмаган, шундан кейин ўчини бевадан олган.

Княгиня бу гапни, грузин князининг ёнида ўтирган эски ўртоғи графиня Шуазёлга французча таржима қилиб берди.

— Quell horreur! жаноб, — деди графиня кўзларини юмиб ва бошини чайқатиб.

— О, йўқ,— деди Воронцов илжайиб,— менга, «у, асирга олижаноб ҳурмат билан муомала қилган, сўнг бўшатиб юборган» деб айтдилар.

— Ҳа, ақча баробарига.

— Ҳа, турган гап, лекин у ҳар ҳолда бамаъни иш қилган.

Князнинг бу сўзлари Ҳожимурод ҳақидаги бундан кейинги гапларга йўл очди. Саройга мансуб бўлган кишилар Ҳожимуродга қанча кўп аҳамият берсалар, князь Воронцовга шунча кўнгилли бўлишини англадилар.

— Бу кишида жуда ажойиб жасорат бор. Жуда мумтоз одам!

— Бўлмаса-чи, у 49-йилда куппа-кундузи Темирхон-Шурага бостириб кириб, дўконларни талаган.

Стулнинг охирида ўтирган, ўша вақтда Темирхон-Шурада бўлган армани, Ҳожимуроднинг бу қаҳрамонлиги ҳақидаги тафсилотларни сўзлаб берди. Умуман, бутун зиёфат Ҳожимурод ҳақида ҳикоя қилиш билан ўтди. Ҳамма бир оғиздан унинг ботирлигини, ақлли, олижаноблигини мақташди. Кимдир биров унинг йигирма олти асирни ўлдиришга буюрганини гапирди, аммо бунга ҳам одатдагича эътироз билдирилди.

— Нима қилсин. A la guerre comme a la guerre.

— У забардаст.

— Агар у Европада туғилган бўлса, эҳтимол янги Напалеон бўлар эди,— деди хушомадгўй эси паст грузин князи.

У Напалеонни ҳар қанақасига хотирлаш ҳам, унинг устидан ғалаба қозонгани учун оқ бут тақиб юрган Воронцовга хуш келишини биларди.

— Ҳа, гарчи Напалеон бўлмаса-да, чаққон отлиқлар генерали бўлар эди,— деди Воронцов.

— Агар Напалеон бўлмаса Мюрат бўларди.

— Ҳа, унинг номи ҳам Ҳожимурод.

— Ҳожимурод бизга қўшилган бўлса, Шомил ҳам тугади, деяверинг,— деди аллаким.

— Улар энди (бу «энди» сўзи Воронцов вақтида деган маънони берарди) чидаш беролмайдилар,— деди бошқа биров.

— Tout cela est grace a vous, — деди Манана Орбельяни.

Князь Воронцов ўзини кўмиб юбормоқда бўлган хушомадгўйликларни босмоққа уринди. Лекин бу хушомадлар унга хуш ёқарди ва у ғоят хурсанд ҳолда ўз хонимини стол ёнидан меҳмонхона томон олиб кетди.

Князь овқатдан сўнг, меҳмонхонага кофе олиб кирилганда, ҳамма билан ҳам жуда хушмуомалада бўлди ва тикандай дағал мўйловли малла генералнинг ёнига келиб, унинг ноқулай вазиятда қолганини сезмаганлигини кўрсатишга уринди.

Ҳамма меҳмонларни айланиб ўтгандан сўнг, князь карта ўйнагани ўтирди. У фақат жуда эски ўйин бўлган ломбер ўйининигина ўйнар эди. Князга грузин князи, кейин, князнинг хизматчисидан ломбер ўйинини ўрганиб олган арман генерали ва тўртинчи — ўз ҳукмронлиги билан донг чиқарган доктор Андреевский улфат бўлдилар.

Хизматчи, итальян Жовани кумуш патнисда хат олиб кирган вақтда Воронцов, олдига Александр I нинг расми солинган олтин тамаки қутини қўйиб, атлас картани шилиб, уни энди сузмоқчи бўлиб турган эди.

— Яна хабарчи келди, жаноб олийлари.

Воронцов картани ерга қўйди ва авф сўраб, хатни олиб ўқий бошлади.

Хат ўғлидан эди. У, хатида Ҳожимуроднинг қўшилганлигини ва Меллер-Закомельский билан бўлган можарони ёзган эди.

Княгиня эрининг ёнига келиб, ўғлининг нима ёзганлигини сўради.

— Яна ўша ҳақда. Al a eu quelques desagrements avec le commandaut de la place. Simon a eu tort. But all is well what ends well — деди князь, хатни хотинига бериб, сўнг одоб билан уни кутиб туришган улфатларига мурожаат қилиб, картани қўлларига олишларини сўради.

Биринчи қўлни бериб бўлгандан сўнг, Воронцов тамаки қутисини очди ва жуда хурсанд вақтларида қиладиган қилиғини қилди, қариларга хос равишда ажин босиб кетган оппоқ қўли билан бир чимдим француз тамакисидан олди-да, бурнининг тагига олиб келиб искади.

 

 

X

 

Эртаси Ҳожимурод Воронцовнинг олдига келганида князнинг қабулхонаси одам билан лиқ тўла эди. Бу ерда формасини тўла кийган ва орденларини тақиб, князни зиёрат қилиб кетгани келган тикандай дағал мўйловли кечаги генерал ҳам; яна полкнинг озиқ-овқатини суиистеъмол қилгани учун судга тушиш хавфи бўлган полк командири ҳам; давлатдан майхоналарни сотиб олган ва энди шартномани янгилаш учун ҳаракат қилиб юрган, доктор Андреевский томони ҳимоя қилинадиган бой армани ҳам ҳозир эди. Бу ерда, бошдан-оёқ қора кийган — пенсия ёки болаларини етимхонага жойлаштиришни сўраб келган, ўлдирилган бир офицернинг бева хотини ҳам бор эди. Бу ерда хонавайрон бўлган, ёпилган черков ерларини ўзига олмоқ учун ҳаракат қилиб юрган, башанг кийинган грузин князи ҳам бор эди. Бу ерда Кавказни бўйсундиришнинг янги лойиҳасини кўтариб келган пристав ҳам ҳозир эди. Бу ерда уйига бориб, мен князнинг ҳузурида бўлдим, деб мақтаниш учунгина келган бир хон ҳам бор эди.

Ҳамма навбат кутмоқда ва чиройли, малла сочли ёш йигит — адъютант уларни бирин-сирин князнинг кабинетига олиб кириб турмоқда эди.

Қабулхонага залварли дадил қадам ташлаб, сал оқсоқланиб Ҳожимурод кириб келди, ҳамма унга қаради ва у ҳар тарафдан шивирлаб айтилаётган ўз номини эшитди.

Ҳожимурод, ёқасига кумуш жияк тутилган жигарранг камзул устидан узун оқ черкаска кийиб олган эди. Оёғида қора ноговица ва худди қўлқоп сингари товонига таранг бўлиб ёпишиб турган чувак, бошида — папахга ўралган салла бор эди, салла — Аҳмадхоннинг чақиғи билан Ҳожимуроднинг генерал Клюгенау томонидан қамалишига ва Шомилга ўтиб кетишига сабаб бўлган — ҳов, ўша салла эди. Ҳожимурод калтароқ оёғига сал оқсоқланганидан бутун келишган қомати билан чайқалиб, қабулхонанинг паркет полидан тез қадам ташлаб келарди. Унинг катта-катта кўзлари илгарига жўнгина қарар ва ҳеч кимни кўрмаётганга ўхшар эди.

Хушбичим адъютант, кўришиб бўлиб, Ҳожимуроддан князга хабар бергунча ўтириб туришликни сўради. Лекин Ҳожимурод ўтирмади, у қўлини ханжарига тираб, оёқларини керган ҳолда, атрофдагиларга рашк билан қараб тикка тураверди.

Таржимон князь Тарханов Ҳожимуроднинг ёнига келиб, у билан гаплаша бошлади. Ҳожимурод истамасдан, калта-калта жавоб берди. Приставнинг устидан арз қилиб келган қўмиқ князи кабинетдан чиқди, унинг орқасидан адъютант Ҳожимуродни чақирди ва уни кабинетнинг эшигига олиб келди-да, ичкарига киргизиб юборди.

Воронцов Ҳожимуродни столнинг чеккасида тикка туриб қабул этди. Бош қўмондоннинг кекса оқ юзи кечагига ўхшаш табассум қилувчи эмас, балки кўпроқ жиддий ва тантанали эди.

Ҳожимурод катта стол ўрнатилган ва зангори жалузалар тутилган зўр деразалари бор улкан хонага киргач, офтобда куйган росмана қўлларини кўкрагига қўйиб ўтириб, ўзи яхши гапирадиган қўмиқ лаҳжасида кўзларини пастга олиб, шошилмасдан, дона-дона қилиб, ҳурмат билан деди:

— Улуғ подшоҳ ва сизнинг ҳимояларингизга сиғиниб келдим. Садоқат билан, бир томчи қоним қолгунча оқподшоҳга хизмат қилишга ваъда бераман ва сизнинг ҳам, менинг ҳам душманимиз бўлган Шомил билан бўлажак урушда фойдам тегар, деб умид қиламан.

Воронцов таржимоннинг сўзини эшитиб бўлгач, Ҳожимуродга қаради, Ҳожимурод ҳам Воронцовнинг юзига боқди.

Бу икки кишининг кўзлари бир-бирлари билан учрашдилар ва бир-бирларига кўп сўз билан ифода қилиб бўлмайдиган ва таржимон айтган гаплардан тамом бошқа нарсаларни гапирдилар. Улар бир-бирларига тўғридан-тўғри, сўзсиз ҳамма ҳақиқатни айтиб бердилар: Воронцовнинг кўзлари Ҳожимурод гапирган сўзларнинг биттасига ҳам ишонмаслигини, Ҳожимурод бутун русларнинг душмани эканини ва доимо шундай бўлиб қолишлигини, ҳозир эса бўйсунишга мажбур бўлгани учун таслим бўлаётганини билганини гапирарди. Ҳожимурод ҳам буни англар ва ҳар ҳолда ўзининг содиқ эканлигини инонтиришга тиришар эди. Ҳожимуроднинг кўзлари эса, бу чол рус уруши ҳақида эмас, балки ўлим ҳақида ўйлаши керак, аммо у, гарчи қари бўлса-да, ҳийлакордир, у билан эҳтиёт бўлиб муомала қилиш керак, деб гапирар эди. Воронцов ҳам буни англар ва ҳар ҳолда Ҳожимуродга, урушнинг муваффақияти учун керак деб қараганини билдирар эди.

— Унга айтгин,— деди Воронцов таржимонга (у ёш адъютантларни сенсираб гапирарди)—бизнинг подшоҳимиз қудратли бўлгани сингари, шафқатли ҳамдир, эҳтимол, менинг илтимосим билан уни кечирар ҳам хизматга олар. Айтдингми?—деб сўради у таржимондан Ҳожимуродга қараб туриб.—Унга айт, подшоҳимнинг марҳаматли қарорини олганимга қадар, уни қабул қилишни ва бизникида ўтказадиган умрини кўнгилли қилишни ўз устимга оламан.

Ҳожимурод яна бир марта таъзим қилди ва қизғинлик билан ниманидир гапира кетди.

Таржимоннинг таржима қилиб беришига кўра, у илгари 39-йилларда, Аварияни идора қилган вақтларида ҳам русларга содиқ бўлиб хизмат қилганини ва мабодо уни ҳалок қилмоқчи бўлган ва генерал Клюгенау олдида унга бўҳтон қилган душмани Аҳмадхон бўлмаса, русларга ҳеч қачон хиёнат қилмаган бўлишини гапирди.

— Биламан, биламан,—деди Воронцов, гарчи у буларнинг ҳаммасини билган бўлса ҳам аллақачон унутган эди.— Биламан,— деди у, ўтириб ва Ҳожимуродга девор ёнидаги тахтадан жой кўрсатиб. Лекин Ҳожимурод Воронцовдай обрўли кишининг ҳузурида ўтиришга журъат этолмаганининг ишораси қилиб, кучли елкаларини қисиб, ўтирмади.

— Аҳмадхон ҳам, Шомил ҳам — менинг душманларим,— у таржимонга мурожаат қилди ва сўзида давом этди.— Князга айт, Аҳмадхон ўлди, мен ундан ўчимни ололмадим, аммо Шомил ҳали тирик ва мен ундан ўчимни олмай туриб ўлмайман,— деди у қовоғини солиб ва жағларини маҳкам қисиб.

— Ха, ҳа,—деди Воронцов секин,— у Шомилдан қандай қилиб ўч олади?—деди у таржимонга.— Айтгин ахир, ўтириши мумкин.

Ҳожимурод яна ўтирмади ва ўзига берилган саволга: «Шомилни йўқотишда ёрдам бериш учун русларга қўшилдим»,— деб жавоб берди.

— Яхши, яхши,— деди Воронцов.— У, хулласи калом, нима қилмоқчи ахир? Ўтир, ўтир...

Ҳожимурод ўтирди ва агар уни лазги томонига юборсалар ва унга қўшин берсалар, бутун Доғистонни оёққа турғизишга ва Шомилнинг бунга дош бера олмаслигига кафил эканини айтди.

— Бу яхши гап. Буни қилиш мумкин.— деди Воронцов.— Ўйлаб кўраман.

Таржимон Воронцовнинг сўзларини Ҳожимуродга таржима қилиб берди. Ҳожимурод ўйга толди.

— Сардорга айт,— деди у яна,— менинг оилам душманимнинг қўлида ва қачонки, менинг оилам тоғда экан, мен тўппа-тўғри унга қарши борсам, у менинг хотинимни, онамни, болаларимни ўлдиради. Князь менинг оиламни қутқазсин, уни асирларга алмаштирсин, у вақтда мен ё ўламан, ё Шомилни йўқотаман.

— Яхши, яхши,— деди Воронцов.— Бу ҳақда ўйлаб кўрамиз. Энди у штаб бошлиғининг олдига борсин ва унга ўз вазияти, нияти ва хоҳишини батафсил айтиб берсин.

Ҳожимуроднинг Воронцов билан бўлган биринчи учрашуви шу билан тугади.

Ўша куни кечқурун Шарқ услубида, янгидан ишланган театрда итальянча опера қўйилмоқда эди. Воронцов ўз ложасида эди, шу вақт партерда салла ўраган ҳолда, кўзга ташланиб турган қомати билан оқсоқ Ҳожимурод пайдо бўлди. Ҳожимурод, ўз ёнига қўшиб қўйилган Воронцовнинг адъютанти Лорис-Меликов билан бирга кириб биринчи қаторга жойланди. Ҳожимурод биринчи парда тамом бўлгунча, шарққа, мусулмонларга хос босиқлик билан, бетаажжуб, ҳатто бепарво кўриниш билан томоша қилиб ўтириб, сўнг ўрнидан турди ва томошабинларга секин кўз югуртириб чиқиб, бутун кишиларнинг диққатини ўзига қаратиб, залдан чиқиб кетди.

Эртаси душанба Воронцовникида базм бўладиган кун эди. Катта, кўзни қамаштирадиган даражада ёритилган залда, қишки боғча орасига яшириниб музика ўйнар эди. Бўйинларини, қўлларини ва кўкракларини очиб турадиган кийимлар кийган ёш, навқирон ва шунингдек, унча ёш бўлмаган хотинлар рангдор мундирлар кийиб олишган эркакларнинг қучоғида айланмоқда эдилар. Буфетда қизил фрак, пайпоқ ва бошмоқлар кийиб олган лакейлар қадаҳларга шампанский қуймоқда ва хотинларга конфетлар олиб бориб тутмоқда эдилар. «Сардор»нинг хотини ҳам ёши ўтиб қолганига қарамасдан, бошқаларга ўхшаш ярим яланғоч ҳолда салом ва табассумлар билан меҳмонлар орасида юрарди. У таржимон орқали, худди кеча театрдаги сингари, бепарволик билан меҳмонларга кўз ташлаган Ҳожимуродга бир қанча илиқ сўз айтди. Қнягинянинг орқасидан Ҳожимуроднинг ёнига бошқа хотинлар ҳам келишди ва ҳаммаси ҳам уялишмасдан унинг рўбарўсида туришиб, жилмайишиб бир нарсани: Ҳожимуроднинг бу ерда кўраётгандари унга ёқиш-ёқмаслигини сўрашди. Воронцовнинг ўзи олтин эполетлар ва аксельбантларда, бўйнига оқ бут тақиб олган ҳолда Ҳожимуроднинг ёнига келди ва у ҳам муқаррар, бошқа сўровчилар сингари Ҳожимуродга, бу ерда кўрган нарсаларининг ёқмаслиги мумкин эмас дея ишониб, ўша саволни берди. Ҳожимурод Воронцовга ҳам ҳаммага қилган жавоб қилди: яхшими ё ёмонми, буни гапирмасдан,— бизда бунақа нарсалар йўқ,— деб айтди.

Ҳожимурод шу ерда, балда Воронцов билан ўз иши, оиласини асирлар баробарига сотиб олиш тўғрисида сўзлашмоқчи бўлган эди, лекин Воронцов, унинг сўзларини эшитмаганликка солиб нари кетди. Кейин Лорис-Меликов Ҳожимуродга, бу ер иш тўғрисида гапиришадиган жой эмаслигини айтди.

Соат ўн бирга жом чалганда Ҳожимурод вақтни Мария Васильевна ҳадя қилган соатга қараб текшириб кўриб, Лорис-Меликовдан кетиш мумкинми, деб сўради. Лорис-Меликов мумкин эканини, бироқ қолса яхши бўлишини айтди. Бунга қарамасдан Ҳожимурод қолмади ва унинг ихтиёрига топширилган файтон билан ўзига берилган уйга қараб жўнади.