автордың кітабын онлайн тегін оқу  Urush va tinchlik 1

Lev Tolstoy

БИРИНЧИ БЎЛИМ

I

– Eh bien, mon prince. Génes et Lueques ne sont plus que des apanages, des мулки, de la famille Buonaparte. Non, je vous préviens que si vous ne me dites pas, que nous avons la querre, si vous vous permettez encore de pa liier toutes les infamies, toutes les atrocités de cet Antichrist (ma parole, j’y crois) – je ne vous connais plus, vous n’êtes plus mon ami, vous n’êtes plus содиқ қулим, comme vous dites. [1] Салом, салом, Je vois que je vous lais peur, [2] ўтиринг, қани, гапиринг.

Малика Мария Фёдоровнанинг яқини бўлмиш маълума ва машҳура фрейлина Анна Павловна Шерер 1805 йилнинг июль ойида ўзининг меҳмондорчилигига энг аввал келган кибр-у ҳаволи ва катта амалдорлардан князь Василийни ана шу сўзлар билан қарши олди. Анна Павловна бир неча кундан бери йўталар, ўзининг айтишича, грипп билан оғрир эди (грипп сўзи у вақтларда янги чиққан бўлиб, уни баъзи одамларгина ишлатар эди). Анна Павловна эрталаб махсус лакей орқали тарқаттирган мактубда ҳаммага бир хилда бундай деб ёзган эди:

«Si vous n’avez rien de mieux à faire, M. I le comte (ёки mon prince), et si la perspective de passer la soirée chez une pauvre malade ne vous effraye pas trop je serai, charméе de vous voir chez moi eutre 7 et 10 heures. Annette Scherer» [3].

Сарой аҳлига хос зарбоф мундир, пайпоқ ва бошмоқ кийган, нишонлар таққан, қувноқ чеҳрали князь мезбоннинг бу хилда қарши олишидан ҳеч қанча хижолат тортмасдан:

– Dieu, quelle virulente sortie, [4] – деб жавоб берди.

Князь ота-боболаримиз гапирган, наинки гапирган, балки фикр қилган француз тилида, киборлар доирасида ва саройда қариган обрўли кишиларга хос ҳимояткорона бир тарзда, секин чертиб-чертиб сўзлар эди. У Анна Павловнанинг олдига келди, атир ҳиди бурқиб турган ялтироқ тепакал бошини энгаштириб, унинг қўлини ўпди-да, оҳистагина диванга ўтирди.

– Аvant tout dites moi, comment vous allez, chére amie? [5] Мени хотиржам қилинг, – деди князь овозини ўзгартирмасдан, аммо унинг одоб ва меҳрибонлик учун айтган сўзларида бепарволик ва ҳаттоки истеҳзо оҳанги борлиги билиниб турар эди.

– Руҳан азоб чекаётган кишида... саломатлик қаёқда дейсиз? Идроки бор одам бу замонда тинч тура оладими? – деди Анна Павловна. – Оқшомни шу ерда ўтказарсиз, деб умид қилсак бўладими, князь?

– Хўш, инглиз элчиси чақирган сайил нима бўлади энди? Бугун чоршанба экан. Мен у ерда бир кўриниш беришим керак, – деди князь. – Қизим келиб мени олиб кетмоқчи бўлди.

– Мен бу сайил қолдирилган деб ўйлаган эдим. Je vous avoue que toutes ces fêtes et tous ces feux d’artifice commencent à devenir insipides. [6]

– Сизнинг хоҳишингиз бундоқ эканлигини билганларида сайилни қолдиришар эди, – деди князь одатича, худди ёд олган нарсасини такрорлагандай ва бунга бировни ишонтирмоқчи ҳам эмаслиги кўриниб турар эди.

– Ne me tourmentez pas. Eh bien, qu’a–t–on décidé par rapport à la depeche de Novosilzoffe? Vous savez tout. [7]

– Нима десам экан? – деди князь бепарво, зериккан оҳангда. – Qu’a–t–on décidé? On décidé que Buonaparte a brùlé ses vaisseaux, et je crois que nous sommes en train de brúler les nôtres. [8]

Князь Василий эскириб кетган пьесадаги артист сингари ҳамма вақт эринчоқлик билан гапирар эди. Анна Павловна Шерер эса, аксинча, қирқ ёшга кириб қолганига қарамай, серзавқ ва серҳаракат эди.

Серзавқлик Анна Павловнанинг жамоат ичида тутган мавқеи бўлиб, у гоҳо ҳатто серзавқ бўлгиси келмаган чоғларида ҳам таниш-билишларини ноумид қилмаслик учун ўзини шундай тутишга ҳаракат қилар эди. Чеҳрасидаги ҳамиша ўйнаб турадиган тамкин табассум унинг сўлиброқ қолган юзига унчалик ярашмаса ҳам эркатой бола сингари ўзининг ёқимли камчилигини доим билиб турганини, бу камчиликдан қутулишни хоҳламагани, қутула олмагани ва қутулишни лозим кўрмаганини ифода этиб турар эди.

Сўз орасида гап сиёсий ҳаракатлар тўғрисида борганда Анна Павловна қизишиб кетди.

– Қўйинг, қўйинг, Австрия тўғрисида менга гапирманг! Эҳтимол, мен тушунмасман, лекин Австрия ҳеч қачон урушни хоҳлаган эмас, хоҳламайди ҳам. Австрия бизга хиёнат қилади. Россия якка ўзи Европанинг халоскори бўлиши керак. Пуштипаноҳимиз ўзининг юксак бурчини яхши билади ва ўз бурчига содиқ бўлиб қолади. Мен фақат мана шунгагина ишонаман. Бизнинг валламат ва олижаноб шаҳаншоҳимиз дунёда буюк роль ўйнашлари керак бўлиб қолди. У киши шундоқ олиҳиммат ва олижанобки, худо марҳаматини у кишидан дариғ тутмайди ва у киши ўз бурчларини адо этиб, ҳозир қотил ва ёвуз Бонапарт бўлиб бош кўтарган инқилоб аждарини мажақлаб ташлайдилар. Шаҳидлар қони учун биз ёлғиз ўзимиз қасос олишимиз керак. Қани, ўзингиз айтинг, биз кимга умид боғлашимиз мумкин ахир?.. Савдогартабиат Англия эса, император Александрнинг олижаноб қалбини англамайди ва англай олмайди ҳам. Англия Мальта оролини бўшатиб беришдан бош тортди, у бизнинг ҳаракатларимиз замирида бир нарса бор деб бадгумон бўлиб турипти. Улар Новосильцовга нима дейишяпти? Ҳеч нарса. Ўз манфаатидан буткул воз кечиб, тинчлик йўлида ҳеч нарсани аямайдиган императоримизнинг фидокорлигини улар тушунмади, тушуна олмайди ҳам. Инглизлар нима ваъда қилишяпти? Ҳеч нарса. Улар ўша қилган ваъдасига ҳам вафо қилмайди. Пруссия аллақачон Бонапарте енгилмас, унга қарши Европанинг қўлидан ҳеч нарса келмайди, деб эълон қилди... Мен на Гарденбергнинг ва на Гаугвицнинг биронта сўзига ишонаман. – Cette fanieuse neutralité prussienne се n’est qu’un piege. [9] Мен фақат тангрига ва марҳаматли императоримизнинг толеига ишонаман холос. Императоримиз Европани қутқазажак... – деди-да, Анна Павловна бунчалик қизишиб кетганига ўзининг ҳам кулгиси қистаб бирдан тўхтаб қолди.

– Менимча, – деди князь кулимсираб, – кўнгилчан Винценгеродемизнинг ўрнига сизни юборишганда, сиз бир ҳамла билан Пруссия қиролининг розилигини олар эдингиз. Сиз сўзга ниҳоят чечансиз. Чой ичамизми?

– Ҳозир. Ҳа, айтгандай, – қўшимча қилди Анна Павловна яна ўзини босиб олиб, – бугун меникига иккита антиқа одам келади: le vicomte de Mortemart, il est allié aux Montmorency par les Rohans. [10] Франциянинг энг яхши аслзодаларидан, энг яхши муҳожирларидан бўлади. Ундан сўнг, l’abbé Morio, [11] сиз бу доно одамни танийсизми? Шаҳаншоҳимиз уни қабул қилганлар. Хабарингиз борми?

– Шундай денг. Танишсам жуда хурсанд бўлар эдим, – деди князь. – Менга қаранг, – деб қўшимча қилди у худди аҳамиятсиз бир нарса эсига тушиб қолгандай, ҳолбуки бу ерга келишидан асосий мақсад ҳам шуни сўраш эди, – l’impératrice – méré [12] барон Функенинг Венага бош мунший қилиниб тайинланишини хоҳлар эмишлар, тўғрими? C’est un pauvre sire, се baron, à се qu’il paraît. [13] Малика Мария Фёдоровна орқали баронга олиб берилмоқчи бўлган бу мансабга князь Василий ўз ўғлини қўймоқ ниятида эди.

Анна Павловна маликанинг хоҳиши, нимани ёқтириш-ёқтирмаслиги тўғрисида на ўзи, на бошқа биров бир нима дейиши мумкин эмаслигига ишора қилиб, кўзларини юмар-юммас ва койигансимон расмийроқ бир тарзда: – Monsieur lе baron Funke a été recommendé à l’impératrice – mérе par sa soeur, [14] – деб қўйди. У ўзининг олимақом пушти паноҳи бўлмиш малика Мария Фёдоровнанинг номини тилга олганида, ҳамма вақтдагидай яна юзида тўсатдан маъюслик аломати аралаш зўр, самимий садоқат ҳамда эҳтиром ифодаси намоён бўлди. У, маликанинг барон Функега beaucoup d’estime [15] айтди-да, кўзларида яна маъюслик акс этди.

Князь лоқайдлик билан жим қолди. Князь маликага тавсия қилинган бир зот ҳақида шундай ножўя гап гапиргани учун Анна Павловна ўзига хос эпчиллик ва абжирлик кўрсатиб, сарой аҳлига ва аёлларга муносиб одоб билан унга таъзим бермоқчи ва шу билан бирга уни овутмоқчи бўлди.

– Mais à propos de votre famille, [16] – деди Анна Павловна, – биласизми, қизингиз киборлар доирасига қатнайдиган бўлгандан бери fait les délices de tout le monde. On la trouve belle, comme le jour. [17]

Князь ҳурмат ва миннатдорлик билдириб таъзим қилди.

Анна Павловна бир дақиқа қолгандан кейин:

– Мен кўпинча шуни ўйлайманки, – деди князга яқинроқ келиб, гўёки сиёсат ҳамда киборлар тўғрисидаги гаплар тамом бўлди, энди ўз гапимиздан гаплашайлик, дегандай мулойим табассум қилиб. – Кўпинча шуни ўйлайманки, дунёда бахт деган нарса баъзан жуда адолатсизлик билан тақсим қилинар экан. Худойи таоло шундай икки сўлим болани (мен кичик ўғлингиз Анатолни ҳисоб қилмайман, чунки уни ёқтирмайман, – деди у эътирозга ўрин йўқ деган мазмунда қошларини чимириб) – шундай икки суқсурни нега сизга берди экан? Сиз буларнинг қадрига етмайсиз, шунинг учун буларга ота бўлишга лойиқ эмассиз.

Анна Павловна шу гапни айтиб ўзига хос қувноқ табассум қилди.

– Que voulez-vous? Lafater aurait dit que je n’ai pas la bosse de la paternite, [18] – деди князь.

– Ҳазилингизни қўйинг. Бу тўғрида мен сиз билан жиддий гаплашмоқчи эдим. Биласизми, менга кичик ўғлингиз ёқмайди. Бу гап орамизда қолсин-ку (унинг юзи маъюс бир тусга кирди), малика ҳузурларида ўғлингиз ҳақида гап очилиб, сизга ачинишди...

Князь жавоб қайтармасди, лекин Анна Павловна князнинг юзига тикилиб жавоб кутар эди. Князь Василий афтини буриштирди.

– Қандоқ қилай энди? – деди князь ниҳоят. – Биласизми, мен буларнинг тарбияси учун бир отанинг қўлидан келадиган ҳамма нарсани қилдим, лекин иккови ҳам des imbiciles. [19] Ипполит аҳмоқнинг ювоши-ю, лекин Анатоль жуда шўхи. Икковининг орасидаги фарқ шу холос, – деди князь ҳаяжон билан сохта табассум қилиб. Бу табассумдан лабининг бурчида ҳосил бўлган ажинида нечундир кутилмаган дағал, ёқимсиз бир ифода кўринар эди.

– Сиздай одамлар фарзанд кўрмаса нима бўларкан-а? Ота бўлмаганингизда мен сиздан ҳеч айб тополмас эдим, – деди Анна Павловна унга ўйчан боқиб.

– Je suis votre [20] содиқ қулингизман, et à vous seule je puis l’avouer. Болаларим – се sont les entraves de mon еxistence. [21] Бу менга бир кўргилик. Мен шундай деб ўйлайман. – Que voulez-vous? [22] – Князь шафқатсиз тақдирга тан берганлигига ишора қилиб жим қолди.

Анна Павловна ўйга толди.

– Бебош ўғлингиз Анатолни уйлантириш тўғрисида ҳеч қачон ўйлаган эмассиз. Қари қизлар ont la manie des mariages [23] дейишади. Менинг бунақа феълим йўқ, лекин менга таниш petite personne [24] бор. Бу қиз шўрлик отасини деб ёшлигини ўтказиб юборяпти, une parente à nous, une princesse [25] Болконская бўлади.

Князь Василий гарчи киборларга хос зийраклик кўрсатиб, бош ишораси билан бу тўғрида ўйлаб кўрмоқчи эканини билдирса ҳам Анна Павловнанинг сўзига жавоб қайтармади. У кўнглидаги ғашликка бардош қила олмаганидан бўлса керак:

– Йўқ, биласизми, мен Анатолга ҳар йили қирқ минг сўм сарф қиламан, – деди-да, бир оз жим қолди. – Аҳволи шу бўлса, беш йилдан кейин нима бўлади? Voilà l’avantage d’être pér? [26] Княжнангиз бой қизми?

– Отаси жуда бой-у лекин хасис одам. Қишлоқда туради. Марҳум император замонида истеъфо бериб, «Пруссия қироли» деб лақаб олган машҳур князь Болконский-чи? Ўзи жуда ақлли, лекин табиати ғалати, бадфеъл одам. La pauvre pet t est malheu reuse, comme les pierres. [27]

Кутузовнинг Lisе Мейненга яқиндагина уйланган адъютанти ўша қизнинг акаси бўлади. Бугун бизникига у ҳам келади.

– Econtez, chére Annette, [28] – деди князь бирдан унинг қўлини ушлаб ва негадир пастга эгиб. – Arrаngez-moi cette affaire et je suis votre [29] садоқатли қулингиз à tout jamais (pan comme mon m’écrit des [30]). Қиз бой ва насл-насаби жойида экан. Айни муддао.

Князь Анна Павловнага айрим меҳр ва яқинлик ифодаси бўлган эркин ҳаракат билан унинг қўлини ушлади, ўпди, ўйнатди-да, креслонинг орқасига суяниб, бошқа томонга қаради.

Анна Павловна ўйлаб туриб:

– Attendez, [31] – деди. – Мен шу бугуноқ Lise (la femme du jeun [32] Болконский) билан гаплашиб кўрай. Зора шу иш битиб кетса. Се sera dans votre famille, que je ferai mon apprentissage de vieille fille. [33]

II

Анна Павловнанинг меҳмонхонаси аста-секин меҳмонга тўла бошлади. Петербургнинг олимақом зодагонлари, ёш ва хулқ жиҳатидан жуда ҳар хил бўлса ҳам ўзлари мансуб бўлган жамият нуқтаи назаридан қараганда, бир хил бўлган кишилар келишди. Отасини инглиз элчиси чақирган сайилга олиб кетиш учун князь Василийнинг қизи гўзал Элен ҳам келди. У бал кийимида бўлиб, шифр таққан эди. La femme la plus séduisante de Pétersbourg [34] маълума ва машҳура, ўтган қиш эрга тегиб, ҳозир ҳомиладорлиги важҳидан киборларнинг катта суҳбатларига қатнамай, фақатгина кичик суҳбатларда иштирок қиладиган кичкина, ёш княгиня Болконская ҳам келди. Князь Василийнинг ўғли князь Ипполит ўзи билан бирга Мортемарни бошлаб келган экан, уни мажлис аҳлига таништирди. Аббат Морис ва бошқа кўп кишилар ҳам келишди. Анна Павловна ҳар бир кириб келган меҳмонга:

– Сиз ҳали ma tante [35] ни кўрмаган бўлсангиз керак, ёки холам билан ҳали таниш бўлмасангиз керак, – дер ва уни нариги уйдан чиқиб келган, узун тасма таққан пачаққина бир кампирнинг олдига жиддий қиёфада бошлаб борар, аввал меҳмонга, сўнгра кампирга қараб меҳмоннинг номини айтар, кейин нари кетар эди.

Меҳмонлар ҳеч ким билмаган, ҳеч ким қизиқмаган ва ҳеч кимга даркор бўлмаган бу кампирга тантанали равишда таъзим қилишар эди. Анна Павловна эса, маъюсона қиёфада меҳмонларнинг таъзимини тантана билан кузатар, сўз қотмасдан маъқуллар эди. Кампир бўлса, ҳар бир сўраган одамнинг саломатлиги, ўзининг соғлиги ва ҳозир, худога шукур, хийла ўнғарилиб қолган маликанинг сиҳати ҳақида ҳаммага бир хилда гапирар эди. Унинг олдига келган киши одоб юзасидан шошилмасдан, таъзим қилиб, елкасидан оғир юк тушгандай енгил тортиб нари кетар ва шу билан бу оқшом унга қайтиб рўпара бўлишдан қутулар эди.

Ёш княгиня Болконская зарҳалли барқут ишпечини олиб келган эди. Унинг чиройли, хиёл қора тук босган ихчам устки лаби тишларини ёпмас, шундоқ бўлса ҳам жуда нафис кўтарилар ва чўзилиб пастки лабига текканда яна ҳам чиройлироқ кўринар эди. Ҳамма жозибали аёллардек, унинг нуқсони – устки лабининг ихчамлиги ва оғзининг очилиброқ туриши ўзига ярашар, ҳуснига ҳусн қўшгандай кўринар эди. Соғлом ва тетик, ҳомилани бу қадар енгил кўтариб юрган бу бўлажак онага қараганда ҳамманинг завқи келар эди. Чоллар ва зерикиб диққат бўлиб ўтирган ёшлар у билан бирпасгина ўтириб суҳбат қилишса, ўзлари ҳам ўшанга ўхшаб қолгандай бўлишар эди. У билан гаплашган, унинг мулойим кулишини, дам-бадам ярқираб турган тишларини кўрган ҳар бир киши албатта «ҳозир ёмон ҳам ширинсўз бўлдим-да», деб ўйлар эди. Бу ерда ўтирганларнинг ҳар бири шуни кўнглидан ўтказар эди.

Кичкинагина княгиня лапанглаб, ишпечини кўтарганича йўрғалаб столни айланиб ўтди-да, кўйлагини тузатиб, худди ҳозир ҳар бир қилмиши ўзи учун ҳам, бу ерда ўтирганлар учун ҳам partie de plaisir, [36] кумуш самовар ёнидаги диванга ўтирди.

У ридикюлини [37] очар экан, ҳаммага қараб:

– J’ai apporté mon ouvrage, [38] – деди, сўнгра мезбонга, бекага мурожаат қилди:

– Менга қаранг, Annette, ne me jouez pas un mauvais tour. Vous m’avez écrit, que с’était une toute petite soirée; voyez comme je suis attirée. [39]

У тўр тутилган, кулранг, кўкрагидан бир оз пастроқдан энли тасма боғланган нафис ва хушбичим кўйлагини кўрсатиш учун қўлларини ёзди.

– Soyez trаnquille, Lise, vous serez toujours la plus jolie [40], – деди Анна Павловна унга жавобан.

– Vous savez, mon mart m’abandonne, – деди княгиня генералга қараб, ўша зайлда сўзини давом эттириб: – il va se laire tuer. Dties moi, pourquoi cette vilaine guerre, [41] – деди князь Василийга ва жавоб кутмай, унинг қизи гўзал Эленга мурожаат қилди.

– Quelle délicieuse personne, que cette petite princesse! [42] – деди князь Василий Анна Павловнанинг қулоғига секингина.

Кичкина княгинядан кейин кўп вақт ўтмай барваста, сочи олинган, ўша замоннинг расм-русумига кўра оқшим, кўкраги бурма кўйлак, жигарранг фрак кийган кўзойнакли бир йигит кириб келди. Бу жуссали йигит Екатерина замонининг машҳур тўраларидан, ҳозир Москвада ўлим тўшагида ётган граф Безуховнинг ғайриқонуний ўғли эди. У чет элда тарбия олиб, яқиндагина келган бўлиб, ҳали ҳеч қаерда хизмат қилмас эди ва бундай суҳбатларга ҳам биринчи келиши эди. Анна Павловна унга ўз доирасидаги энг паст даражали киши билан саломлашгандай бош силкиб қўйди. Пьер билан шундай жуда эътиборсиз саломлашган бўлса ҳам унинг эшикдан кириб келганини кўрганида Анна Павловнанинг юзида хавотир ва одатдан ташқари катта бир нарсани кўргандай, қўрқув акс этди. Гарчи Пьер бу ерда ўтирган бошқа эркаклардан, дарҳақиқат, жуссалироқ бўлса ҳам Анна Павловнанинг бу қўрқувига сабаб фақат унинг маъноли ва шу билан бирга тортиниб, қизиқсиниб разм солиши ва табиий бир кўз қарашигина эди; бундай кўз қараш бу меҳмонхонада ўтирганлар ичида фақат унинг бир ўзигагина хос эди.

Анна Павловна уни холасининг олдига олиб келди-да, холаси билан хавфсирагандек бир кўз уриштириб олгач, Пьерга қараб:

– C’est bien aimable à vous, monsieur Pierre, d’être venu voir une pauvre maiade, [43] – деди.

Пьер бир нима деб тўнғиллади-да, ниманидир қидираётгандай яна у ёқ бу ёққа разм сола бошлади. У кичкина княгиняга худди яқин танишдек қувноқ табассум билан салом бериб, кампирнинг олдига борди. Анна Павловнанинг хавотир олганича ҳам бор эди. Пьер маликанинг саломатлиги ҳақида кампирнинг сўзини охиригача эшитмай нари кетди. Анна Павловна қўрқиб кетиб:

– Сиз аббат Мориони биласизми? У киши жуда ҳам ажойиб одам... – деб уни тўхтатди.

– Ҳа, у кишининг абадий сулҳ тўғрисидаги режаларини эшитганман, бу жуда ҳам яхши бўлар эди-ю, бироқ мумкин бўлмас...

Анна Павловна фақат бир нима дейиш учунгина:

– Сиз шундай деб ўйлайсизми? – деди-да, яна меҳмон кутиш билан овора бўлди. Бироқ Пьер яна беадаблик қилди: ҳали кампирнинг сўзига охиригача қулоқ солмай нари кетган бўлса, энди нари кетмоқчи бўлиб турган Анна Павловнани гапга солиб тўхтатди. У катта-катта оёқларини кериб, бошини энгаштирди-да, аббатнинг режаси нима учун хом хаёл эканлигини Анна Павловнага исбот қила бошлади.

Анна Павловна кулимсираб:

– Кейин гаплашамиз, – деди.

Анна Павловна расму одобни билмайдиган ёш йигитдан қутулиб, ўзининг мезбонлик иши билан банд бўлди: давра-давра бўлиб сўзлашиб ўтирган меҳмонларга разм солиб, қаерда суҳбат сусайган бўлса, ўша суҳбатни қизитишга кўмаклашгани тайёр турар эди. Ип йигирадиган корхонанинг эгаси ишчиларни жой-жойига ўтқизиб, ўзи дугларнинг суст ёки жуда тез айланишини кузатгани ва бирон кор-ҳол бўлиб қолса дарров бориб уни тўғрилаб қўйганидай, Анна Павловна ҳам меҳмонхонасида айланиб юриб, давра-давра бўлиб ўтирган кишиларнинг суҳбатини кузатар, бирон суҳбат совиб кетса ёки меъёрдан ортиқ қизишиб кетса, дарров бориб бирон оғиз ёки бировни бир жойдан иккинчи жойга ўтқазиб қўйиш билан суҳбатни яна изига солиб юборар эди. Анна Павловна шу ташвишнинг устига яна Пьернинг бирон номаъқул гап айтиб ёки ножўя иш қилиб қўйишидан қаттиқ хавотирда эканлиги кўриниб турар эди. Пьер эса Мортемар атрофида бўлаётган гапни тинглагани келганда, кейин аббат гапираётган жойга яқин борганда Анна Павловна унга кўз-қулоқ бўлиб турарди. Чет элда тарбия олган Пьер бу хилдаги суҳбатни Россияда биринчи кўриши эди. У бу суҳбатга Петербургнинг барча зиёлилари йиғилганини билар, шунинг учун ўйинчоқ дўконига кириб қолган ёш боладай кўзлари ўйнаб кетган эди. У бамаъни гапларни эшитмай қолишдан хавотирда эди. Бу ерга тўпланган кишиларнинг ишонч акс этган чиройли юзларига қарар экан, у булардан кўп бамаъни гаплар кутар эди. Ниҳоят, Морионинг ёнига келди. Буларнинг суҳбати унга жуда маъқул кўринди шекилли, ўз фикрини айтишга ниҳоят иштиёқманд бўлган ҳамма ёш йигитлардай гапга аралашиш учун пайт кутди.

III

Анна Павловнанинг уйидаги зиёфат жуда қизиб кетди. Давра-давра бўлиб ўтирган одамларнинг суҳбати машиналаpдай бир қиёмда ва тинимсиз гувуллар эди. Ma tante, [44] унинг ёнида ўтирган, озғин юзлари ҳозир йиғлаганга ўхшаган ва бу суҳбатга нобоп бўлган кексароқ бир хотиндан бўлак ҳамма уч даврага бўлинган эди. Аксарияти катталардан иборат бўлган давранинг гапдони – аббат, ёшлар даврасини князь Василийнинг қизи суқсурдеккина княжна Элен билан сўлим, қизил юзли, ёшига номуносиб равишда семиз бўлган кичкина княгиня Болконская, учинчи даврани эса – Мортемар билан Анна Павловна бошқариб ўтирар эди.

Виконт истарали, хушфеъл ва хушмуомала йигит бўлиб, афтидан, ўзини машҳур одам ҳисобласа ҳам яхши тарбия кўриб ўсгани учун ўтиришларда камтарлик кўрсатиб, ўзини суҳбат аҳлининг ихтиёрига қўяр эди. У гўё Анна Павловнанинг меҳмонларга тортиғи эди. Ифлос ошхонада кўрилган тақдирда кишининг иштаҳаси қайтадиган бир парча мол гўштини уста ошпаз фавқулодда чиройли қилиб дастурхонга келтириб қўйгандай, Анна Павловна ҳам бугунги ўтиришда меҳмонларига аввал виконтни, кейин аббатни фавқулодда бир нозу неъмат тарзида рўкач қилар эди. Мортемар ўтирган даврада суҳбат бошланиши биланоқ герцог Энгиенскийнинг ўлдирилгани ҳақида сўз кетди. Виконт, герцог Энгиенский ўзининг олиҳимматлилиги орқасида ўлганлигини ва Бонапартнинг дарғазаб бўлишига катта сабаблар борлигини айтди.

– Ah! voyons. Contez-nous cela, vicomte, [45] – деди Анна Павловна хурсандлик билан. Унинг бу гапи нечукдир à la Louis XV contez-nous cela, vicomte. [46]

Виконт «жоним билан», деган мазмунда бош эгиб табассум қилди. Анна Павловна виконт ёнидан бир айланиб чиқди-да, ҳаммани унинг ҳикоясига қулоқ солгани даъват қилди.

– Le vicomte a été personnellement connu de monseigneur [47], – деб шивирлади Анна Павловна ўтирганлардан бирига. – Le vicomte est un par fait conteur [48], – деди иккинчисига. – Comme on voit l’Homme de la bonne pagnie, [49] – деди яна бирига; шундай қилиб, виконт ўзи учун энг мақбул ва энг қулай бир тарзда, худди иссиқ товоққа солиниб кўкатлар билан ниҳоятда зеб берилган таомдай ҳаммага тақдим этилди.

Виконт ҳикоясини бошламоқчи бўлиб жилмайди.

Анна Павловна нарироқда, бошқа давранинг гули бўлиб ўтирган гўзал княжнага қараб:

– Бу ёққа келинг, chère Hélène, [50] – деб чақирди.

Княжна Элен кулимсираб турар эди; у меҳмонхонага кириб келган пайтда юзида бўлган гўзалларга хос, ўша доимий табассум билан ўрнидан турди. Бахмал ва бархит билан зеб берилган оппоқ, балларда кийиладиган кенг кўйлагини бир оз шитирлатиб, оппоқ елкаси, сочи ва брильянтларини кўз-кўз қилиб, ҳеч кимга қарамасдан ва шу билан бирга, гўё келишган қадди-қомати, оппоқ елкалари, ўша замоннинг расмига кўра хийла очиқ кўкраклари ва бўйинларини томоша қилиб мароқланган ҳаммага ихтиёр бергандай жилмайиб, худди бал ҳашаматини ўзи билан бирга олиб келгандай, икки томонга чекинган эркаклар орасидан ўтиб, Анна Павловнанинг олдига келди. Элен шунчалик гўзал эдики, ноз-карашма билан чиройли кўринишга ҳаракат қилиш у ёқда турсин, аксинча, кишиларни мафтун қилувчи гўзаллигидан гўё ўзи хижолатда эди. У гўё гўзаллигининг кучини бир оз сепсилтиришни истаса ҳам қўлидан келмагандай кўринар эди.

Уни кўрган ҳар бир киши:

– Quelle belle personne! [51] – деб қўяр эди. Элен виконтнинг рўпарасига ўтириб ҳамон ўшандай табассум билан юзига боққанида, виконт худди фавқулодда бир нарсадан ҳайратда қолгандай елкасини учирди-ю, ерга қаради.

– Madame, je crains pour mes moyens devant un pareil auditoire, [52] – деди виконт табассум билан бош эгиб.

Княжна яланғоч, дўмбоқ билагини столчага қўйди-да, бирон нима дейишни лозим кўрмади. У жилмайганича виконтнинг сўз бошлашини кутар эди. Виконтнинг сўзига княжна ғоз ўтириб қулоқ солар экан, ҳар замон столчага қўйган момиқдай билагига назар ташлаб, гоҳ ундан ҳам чиройлироқ кўкрагига қараб брильянт маржонини тузатиб қўяр эди: кўйлагининг бурмаларини бир неча марта тузатар ва виконтнинг ҳикоясидан таъсирланган чоғларида Анна Павловнага қайрилиб қарарди-да, дарҳол юзида худди Анна Павловнанинг юзидаги кайфият акс этарди, сўнгра яна юзида қувноқ табассум намоён бўларди. Элендан кейин кичкина княгиня ҳам чой столи ёнидан туриб келди.

– Attendez moi, je vais prendre mon ouvrage, [53] – деди княгиня. – Voyons, à quoi pensez-vous? – деб князь Ипполитга мурожаат қилди: – Apportez-moi mon ridicule. [54]

Княгиня ҳаммага қараб табассум билан сўзлашар экан, бирдан қимирлаб ўрнашиброқ ўтирди-да, наридан-бери у ёқ бу ёғини тузатди.

– Мана энди дуруст бўлди, – деди, сўнг виконтга «қани, бошланг», деб ишига тутинди.

Князь Ипполит унга ридикюлини келтириб бериб, қизнинг орқасига ўтди-да, креслосини унга яқинроқ суриб ўтирди.

Le charmant Hippolyte [55] гўзал синглисига ниҳоятда ўхшашлиги билан ва ундан ҳам кўра, синглисига ўхшагани ҳолда ғоят хунуклиги билан кишини ҳайратда қолдирар эди. Унинг юзи синглисининг юзига ўхшарди-ю, лекин синглисининг чеҳрасида қувноқлиқ, ўз-ўзидан мамнунлик, ёшлик, табассум ва мислсиз ажойиб гавдасининг гўзаллиги барқ уриб турар эди. Ипполитнинг ўша синглисиникига ўхшаган юзига эса девоналик акси урган бўлиб, бу юздан ўзига бино қўйган кишиларда бўладиган жиззакилик ифодаси кўринар, гавдаси заиф ва қотма эди. Унинг кўзлари, бурни, оғзи – бутун юзи нотайин ва кўнгилсиз бир қиёфага кириб буришар, қўл-оёғи эса ҳамиша ғайритабиий бир ҳолатда турар эди.

У княгинянинг ёнига ўтирди-да, худди кўзойнаксиз гапира олмайдигандай, шошиб-пишиб кўзойнагини таққандан кейин:

– Се n’est pas une histoire revenants? [56] – деб сўради.

– Mais non, mon cher, [57] – деб жавоб қайтарди ҳайрон бўлган виконт елкасини учириб.

– C’est que je déteste les histoires de revenants, [58] – деди князь Ипполит, бу гапни шундай бир тарзда айтдики, маъносига ўзи ҳам кейинроқ тушунганлиги кўриниб турар эди.

У жуда мағрурлик билан гапиргани учун айтган сўзлари жуда маъноли ёки жуда бемаъни эканлигини ҳеч ким фаҳмлай олмас эди. У эгнига тўқ кўк фрак, ўзи айтишича, cuisse de nymphe effrayée: [59] рангидаги чолвор, оёғига пайпоқ ва бошмоқ кийган эди.

Vicomte [60] ўша вақтда оғизма-оғиз юрган латифани ширингина қилиб айтиб берди: герцог Энгиенский m-lle George [61] билан кўришгани яширинча Парижга борган экану у ерда ўша машҳур артистканинг марҳаматидан фойдаланиб юрган Бонапартни кўриб қолган: герцог билан учрашганида Наполеон тутқаноғи тутиб қолиб, қўққисдан ҳушидан кетиб, йиқилган. Шунда герцог уни ҳар нима қилса қила олар экан-у, лекин ҳеч нарса қилмаган; Наполеон кейин унинг шу қилган олижаноблиги учун ўч олиб, уни ўлдирган.

Ҳикоя ширингина ва ниҳоятда қизиқ бўлиб, хусусан, икки рақиб бир-бирига рўпара келган жойи хотинларни ҳаяжонга солгандек бўлди.

Анна Павловна кичкина княгиняга савол назари билан қайрилиб қараб:

– Сhаrmant, [62] – деди.

– Charmant, [63] – деди шивирлаб кичкина княгиня ва ҳикоянинг жуда чиройли ва қизиқлиги ишини давом эттиришга халал бергандай, игнасини ишига қадаб қўйди.

Виконт сўзсиз ифода қилинган бу мақтовни фаҳмлаб, миннатдорлик юзасидан табассум қилди-да, сўзида давом этди: бироқ Пьердан жуда хавотир олиб дам-бадам унга қараб турган Анна Павловна унинг аббат билан жуда қизишиб шовқин солиб гаплашаётганини пайқади-ю, дилсиёҳликнинг олдини олиш учун дарҳол ўшалар томонга қараб кетди. Пьер, дарҳақиқат, аббат билан сиёсий мувозанат ҳақида гапга киришипти: аббат эса, бу ёш йигитнинг беғараз тезлигига қизиқиб бўлса керак, ўзига маъқул фикрларни батафсил сўзлаб бермоқда эди. Икковининг хушчақчақлик билан жуда бемалол сўзлашиб ўтиргани Анна Павловнага маъқул бўлмади.

– Бунинг иложи – Европа мувозанати-ю, droit des gens, [64] – деди аббат. – Шафқатсиз деб ном чиқарган Россиядек буюк давлат Европада мувозанат сақлашни ўз олдига мақсад қилиб қўйган иттифоққа беғараз бош бўлса бас – олам ҳалокатдан қутулади-қолади!

Пьер сўз бошламоқчи бўлиб:

– Бундоқ мувозанатни қаёқдан топасиз? – деган эдики, Анна Павловна келиб унга қараб хўмрайди-да, итальяндан бу ернинг об-ҳавоси унга ёқиш-ёқмаслигини сўради. Итальяннинг чеҳраси бирданига ўзгарди, қаттиқ оғринган бўлса ҳам хотин киши билан гаплашаётганлиги учун одати бўйича, сохта табассум қилиб ширинсўзлик билан жавоб берди:

– Улфатларнинг, айниқса суҳбатларига ноил бўлганим хоним-қизларнинг ақл ва фазилатларига шу қадар мафтун бўлдимки, об-ҳаво тўғрисида ҳали ўйлаганимча йўқ.

Анна Павловна Пьер билан аббатни кўздан қочирмай кузатиб туриш ўнғай бўлсин учун икковини умумий даврага қўшиб қўйди.

Шу онда меҳмонхонага яна бир киши кириб келди. Бу киши кичкина княгинянинг эри – ёш князь Андрей Болконский эди. Князь Болконский ўрта бўйли, ниҳоятда чиройли, лекин хийла тунд чеҳрали бир кимса эди. Унинг ҳорғин, руҳсизлик акс этган қарашидан тортиб, салмоқли қадам ташлашигача бутун сохт-сумбати кичкина шўх хотинининг тамом акси эди. Афтидан, бу ерда ўтирганларнинг ҳаммаси унга танишгина эмас, балки жуда жонига теккан кишилар эди, шунинг учун буларнинг юзига қарагиси ва сўзини эшитгиси келмас эди. Бу ерда ўтирган одамларнинг башарасидан ҳам кўра гўзал хотинининг башараси унинг жонига кўпроқ теккандай кўринар эди. У чиройли юзини бузган бир ижирғаниш билан афтини буриштириб хотинига тескари ўгирилди-да, Анна Павловнанинг қўлини ўпди ва кўзларини қисиб, меҳмонларни назардан кечирди.

– Vous vous enrôlez pour la guerre, mon prince? [65] – деди Анна Павловна.

– Le général Koutouzoff, – деди Болконский французларга ўхшатиб, zoff бўғинини чўзиброқ, – a bien voulu de moi pour aide-de-camp... [66]

– Et Lise, votre femme? [67]

– Қишлокқа кетади.

– Шундай гўзал хотинингизнинг суҳбатидан бизни бенасиб қилгани қандай кўнглингиз бўлади?

– André, [68] – деди хотини бегона кишиларга мурожаат қилганидаги ноз-карашмаси билан, – виконт бизга Жорж хоним билан Бонапарт ҳақида бирам қизиқ воқеани айтиб бердиларки!

Князь кўзини қисиб, юзини ўгирди. Князь Андрей келганидан бери ундан кўзини узмаган ва унга қувноқ, дўстона назар билан боқиб ўтирган Пьер унинг ёнига келиб қўлини ушлади. Князь Андрей унга қарамасдан, қўлини ушлаган кишининг қилмишидан норози эканини кўрсатиб, юзини буриштирди, лекин Пьернинг кулиб турган юзига кўзи тушгач, тўсатдан дўстона мулойим табассум қилди.

– Ҳа-ҳа!.. Сен ҳам киборлар доирасига кириб қолибсан-ку! – деди Пьерга.

– Сизнинг келишингизни билган эдим, – деди Пьер, – кечқурун сизникига овқатлангани борамиз, майлими? – деди ҳикоясини давом эттираётган виконтга халал бермаслик учун секин гапириб.

– Йўқ, – деди князь Андрей кулиб ва «буни сўраб ўтиришнинг ҳожати йўқ» деган ишора билан унинг қўлини қисиб қўйди. У яна нимадир демоқчи бўлган эди-ю, шу чоғ князь Василий қизи билан ўрнидан турди, эркаклар уларга йўл бериш учун қўзғалишди.

Князь Василий французни ўрнидан қўзғатмаслик учун унинг енгидан авайлабгина пастга тортиб:

– Кечирасиз, азизим виконт, – деди, – бу элчи чиқарган қурғур сайил мени шундай суҳбатдан маҳрум қилди-я, сизнинг сўзингизни бўлдим. – Сўнгра Анна Павловнага қараб: – афсуски, шундай суҳбатни ташлаб кетаётибман, – деди.

Унинг қизи княжна Элен кўйлагининг жимжимасини салгина ушлаб стуллар орасидан ўтди, чиройли юзидаги табассум яна ҳам қувноқроқ тус олди. Пьер бу гўзал қиз ёнидан ўтаётганда унга, худди бир нарсадан қўрққандай кўзларини катта очиб, мароқли назар ташлаб қолди.

– Жуда чиройли, – деди князь Андрей.

– Жуда, – деди Пьер.

Князь Василий Пьернинг ёнидан ўтар экан, унинг қўлини ушлаб, Анна Павловнага мурожаат қилди:

– Бу айиққа таълим берсангиз-чи, бизникига келганига бир ой бўлипти-ю, ўтиришда энди кўрибман. Ёш йигитга оқила аёллар билан ҳамсуҳбат бўлишдан зарурроқ нарса йўғ-а.

IV

Анна Павловна кулимсираб, Пьер билан машғул бўлишга ваъда берди. У Пьер ота томондан князь Василийга қариндош эканлигини билар эди. Олдин кампир билан ўтирган кексароқ хотин князь Василийнинг кетидан югуриб чиқиб, унга даҳлизда етиб олди. Унинг юзида бўлган ҳалиги сохта мароқ ифодаси буткул йўқ бўлди. Йиғламсирагандай кўринган шафқатли юзларида фақат ташвиш ва қўрқув аломатигина бор эди.

У князга даҳлизда етиб олиб:

– Князь, менинг ўғлим Борис тўғрисида нима дейсиз энди? – деб сўради. (У Борис деганда «о»ни босиброқ айтар эди. Мен Петербургда бундан ортиқ тура олмайман. Хўш, айтинг-чи, бечора болагинамга бориб нима дей?

Князь Василий унинг сўзига тилар-тиламас, унча эътибор қилмасдан қулоқ солаётган ва ҳатто тоқатсизлик кўрсатаётган бўлса ҳам кексароқ хотин мулойим ва маъюсона табассум қилди, князнинг кетиб қолишидан хавотир олиб енгидан ушлади.

– Подшо ҳазратларига бир оғиз айтсангиз нима қилади, болам тўғридан-тўғри гвардияга ўтказилар эди, – деди илтимос қилиб.

– Қўлимдан келганича ҳаракат қиламан, амин бўлинг, княгиня, – деди князь Василий, – лекин подшо ҳазратларига илтимос қилишим қийин. Князь Голицин орқали Румянцевга мурожаат қилсангиз маъқулроқ бўлар эди.

Бу кексароқ хотин Россиянинг аслзода хонадонларидан княгиня Друбецкая бўлиб, ўзи камбағал, киборлар доирасидан аллақачон чиққан ва бурунги таниш-билишларидан узоқлашиб қолган эди. У биттаю битта ўғлини гвардияга ўтказгани ҳаракат қилиш учун Петербургга келган эди. Бу ерга, Анна Павловнанинг меҳмондорчилигига келишдан ҳам, виконтнинг ҳикоясига қулоқ солиб ўтиришдан ҳам мақсади фақат князь Василий билан гаплашиш эди. У князь Василийнинг жавобини эшитиб қўрқиб кетди. Унинг бир замонлар гўзал бўлган юзида койиш акс этди, лекин бу фақат бир лаҳзагина давом этди. У яна кулди-да, князь Василийнинг енгидан маҳкамроқ ушлади.

– Менга қаранг, князь, – деди у, – мен ҳеч қачон сизга илтимос қилган эмасман, минбаъд ҳам илтимос қилмайман, отам билан бўлган дўстлигингизни ҳам ҳеч қачон ўртага солганим йўқ. Лекин ҳозир худони ўртага солиб сиздан сўрайманки, ўғлим учун шу илтимосимни қабул қилсангиз, мен сизни пушти-паноҳим деб билар эдим, – деди у шошиб. – Йўқ, аччиғингиз келмасин, ваъда беринг. Мен Голициндан илтимос қилиб кўрдим, унамади, – кўзларида ёш бўлса ҳам кулимсирашга ҳаракат қилиб: – Soyez le bon enfant que vous avez été, [69] – деди.

Эшик олдида отасини кутиб турган княжна Элен чиройли бошини буриб, чиройли елкаси оша:

– Дада, кечикамиз-ку, – деди.

Киборлар доирасидаги обрў шундай бир сармояки, уни эҳтиёт билан сарф қилмоқ керак. Князь Василий буни билар эди, шунинг учун бу сармояни ҳар кимни деб сарф қилаверса, ўзига керак бўлганда тамом бўлиб қолишини ўйлаб, буни жуда кам сарф қилар эди. Бироқ княгиня Друбецкаянинг илтимоси тўғрисида, хусусан, унинг қайта-қайта айтишидан сўнг, ўз виждони қошида ноқулай бир аҳволга тушиб қолгандай бўлди. Княгиня унга бор ҳақиқатни эслатди: князнинг мартабага томон биринчи қадам босишига шу хонимнинг отаси сабаб бўлган эди. Бундан ташқари, княгинянинг муомаласидан кўриб турар эдики, у бир нарсага ёпишса сира қўймайдиган, ўшанга эришмаса, ҳар куни, ҳар соатда хиралик ва ҳатто жанжал қилишдан ҳам тоймайдиган хотинлардан, айниқса ўшандай оналардан бири эди. Мана шу мулоҳаза князь Василийни иккилантириб қўйди.

– Chére Анна Михайловна, – деди князь одатдагича беакаллуф ва зериккан бир тарзда, – сиз айтган ишни қилиш қўлимдан келмайди десам ҳам бўлади: лекин сизга бўлган муҳаббатим ва марҳум отангиз хотираси учун қўлимдан келмаса ҳам қиламан: ўғлингиз гвардияга ўтади, шу гапим гап. Розимисиз?

– Азизим, пушти-паноҳимсиз! Сиздан фақат шуни кутган эдим. Сизнинг яхши одам эканлигингизни билар эдим.

Князь кетмоқчи бўлди.

– Тўхтанг, князь яна бир оғиз гапим бор. Ўғлим Une fois passé aux gardes... [70] – Сиз Михаил Илларионович Кутузовга яқинсиз, – деди ўнғайсизланиб, – Борисни унга адъютантликка тавсия қилсангиз. Шундай бўлганда мен хотиржам бўлиб, ундан кейин...

Князь Василий илжайди.

– Бу тўғрида ваъда беролмайман. Кутузов бош қўмондон бўлганидан буён унинг атрофида одамлар қанчалик уймалашиб қолганлигини билмайсиз. Кутузовнинг ўзи менга: «Москва боёнлари худди маслаҳатлашгандай ҳаммаси бараварига ўғилларини менга адъютантликка бермоқчи», деган эди.

– Йўқ, ваъда беринг, пушти паноҳим, йўқса, сизни кетгани қўймайман.

– Дада, – деди гўзал Элен яна ўша оҳангда, – кечикяпмиз.

– Хўш, au revoir, [71] саломат бўлинг. Кўраётибсизми?

– Эртага подшо ҳазратларига айтасиз-а?

– Албатта, лекин Кутузовга айтиш тўғрисида ваъда беролмайман.

– Йўқ, ваъда беринг, ваъда беринг Basile, [72] – деди Анна Михайловна ёш сатангларга хос табассум билан. Бу табассум эҳтимол бир вақтлар унга келишган бўлса ҳам, лекин ҳозир чўпдай озғин юзига сира ўтиришмас эди.

У ёши анчага бориб қолганини унутган бўлса керак, ҳамон беихтиёр ўзининг эски ноз-ишваларини қилар эди. Бироқ князь Василий чиқиб кетгандан кейин унинг юзи яна аслига қайтди – сўлғин ва риёкорона тус олди. У яна қайтиб келиб, суҳбатга қўшилди ва ҳануз сўзлаётган виконтнинг ҳикоясига қулоқ берган бўлиб, кетгани маврид кутар эди, чунки унинг қиладиган иши битган эди.

– Мана бу сўнгги комедияга du sacre de Milan [73] га нима дейсиз? – деди Анна Павловна. – Et la nouvelle comédie des – peuple de Gènes et et Lucques, qui viennent présenter leurs voeux à M.Buonaparte assis sur un trône, et exauçant les voeux des nations! Audorable! Non, mais c’est à en devenir folle! On dirait, que le monde entier a perdu la tête. [74]

Князь Андрей Павловнага тикилиб жилмайди.

«Dieu me la donne, gare à qui la touche», – деди у (тож кийдирилганда Бонапартнинг айтган сўзи) – On dit qu’il a été très beau en prononçant ces paroles, [75] – деди ва яна шу сўзни итальянчасига ҳам қайтарди. «Dio mi la dona, quai a chi la tocca».

– J’espère enfin, – деди Анна Павловна сўзида давом этиб, – que çа a été la goutte d’eau qui fera déborder le verre. Les souverains ne peuvent plus supporter cet homme qui menace tout. [76]

– Les souverains? Je ne parle pas de la Russie – Les souverains, madame! Qu’ont ils fait pour Louis XVII, pour la reine, pour madame Elisabeth? Rien, – Et, croyez-moi, ils subissent la punition pour leur trahison de la cause des Bourdons Les souverains? Ils envoient des ambassadeurs complimenter l’usurpateur. [77]

У нафратомуз уф тортиб, яна вазиятини ўзгартирди. Князь Ипполит виконтга борнет орқали узоқ тикилиб тургач, бу гапни эшитганидан кейин тўсатдан бутун гавдаси билан кичкина княгиняга ўгирилди-да, ундан игна сўраб олиб, шу игна билан столга Конде гербини чизиб унга кўрсата бошлади. У гербни шу қадар писанда қилиб уқтирар эдики, кўрган киши буни княгиня ундан илтимос қилган экан, деб ўйлар эди.

– Bûton de queles, engrélé de queles d’azur – maison Condé, [78] – деди у.

Княгиня кулимсираб, унинг сўзига қулоқ солар эди.

Виконт бошқаларнинг нима дейишига аҳамият бермайдиган лекин ҳаммадан кўра ўзига маълум бўлган нарса ҳақида ўз фикринигина кузатиб борадиган бир қиёфада бошлаган сўзини давом эттирди:

– Агар Бонапарт яна бир йил Франция тахтида ўтирадиган бўлса, ишлар жуда чатоқлашиб кетади. Фитна, жабр-зулм, қувғин, осиш-кесишлар жамиятни (мен яхши жамиятни, француз жамиятини кўзда тутаман) буткул ҳалок қилади. Ана у вақтда...

У елкасини қисиб, қўлларини керди. Бу гапларга қизиқиб қолган Пьер нимадир демоқчи бўлган эди-ю, унга кўз-қулоқ бўлиб турган Анна Павловна сўзини оғзидан олди.

– Император Александр, – деди Анна Павловна одатдагича император хонадони номини тилга олганида маъюслик билан, – давлат тузуми танлашни французларнинг ўзларига қўйиб беришини маълум қилди. Менимча, ҳеч шубҳа йўқки, бутун француз миллати бу зўравондан қутулиб, ўзини қонуний қирол қучоғига ташлайди, – деди Анна Павловна, бу муҳожир ва қирол тарафдорига мумкин қадар маъқул бўлишга тиришиб.

– Бу ҳали гумон, – деди князь Андрей, – Monsieur le vicomte, [79] ишлар жуда чатоқлашиб кетди, деб жуда тўғри айтдилар. Менимча, эскиликка қайтиш жуда қийин бўлади.

Пьер қизариб яна гапга қўшилди:

– Эшитишимга қараганда, – деди у, – дворянларнинг ҳаммаси деярли Бонапарт томонига ўтипти.

– Бу – бонапартчиларнинг гапи, – деди виконт Пьергa қарамасдан, – ҳозир Франциянинг жамоат фикрини билиш қийин.

– Bonaparte l’а dita, [80] – деди князь Андрей кулимсираб (виконт унга ёқмасди, гарчи унга қараб гапирган бўлмаса ҳам, бу гапни унга қарши гапирганлиги кўриниб турар эди). – «Je leur ai montré, le chemin de la gloire», – деди князь Андрей, бир оз жим қолгандан сўнг яна Наполеоннинг сўзини қайтариб: – «Ils n’en ont pas voulu; je leur ai ouvert mes entichambres, ils se sont précipites en foule»... Je ne sais pas à quel point il a eu le droit de le dire. [81]

– Aucun, [82] – деди виконт. – Герцогни ўлдирганидан кейин энг ихлосманд одамлари ҳам унга қаҳрамон деб қарамайдиган бўлишган. Si même ça été un héros pour certaines gens, – деди виконт Анна Павловнага қараб, – depuis l’assassinat du duc il у a un martyr de plus dans le ciel, un héros de moins sur la terre. [83]

Анна Павловна ва бошқалар виконтнинг бу сўзларига қойил қолганликларини табассум билан билдирмасданоқ, Пьер яна сўзга аралашди. Анна Павловна унинг бирон ножўя гап айтиб қўйишини билиб турган бўлса ҳам, лекин олдини олишга улгура олмади.

– Герцог Энгиенскийнинг ўлдирилиши, – деди Пьер, – давлат учун зарурат эди: шу ишни қилиш масъулиятини ўзи ёлғиз зиммасига олишдан қўрқмаганлиги Наполеоннинг олижаноблигини кўрсатади, деб ўйлайман.

– Dieu! mon dieu! [84] – деб ваҳима билан пичирлади Анна Павловна.

Кичкина княгиня ишини қўлига олар экан, кулимсираб:

– Comment, М. Pierre, vous trouvez que l’assassinat est grаndeur d’âme, [85] – деди.

Бошқалар бир-оғиздан:

– Ah! Oh! – дейишди.

– Capital, [86] – деди князь Ипполит инглизчасига ва кафти билан тиззасига шапиллата бошлади. Виконт фақат елкасини қисди.

Пьер кўзойнагининг устидан ҳаммага ғолибона назар ташлади.

– Мен бундай деганимки, – деди Пьер тажанглик билан. – Бурбонлар халқни анархия қучоғига ташлаб, инқилобдан қочиб кетишди. Инқилобни Наполеоннинг ёлғиз ўзи тушунди, уни енга олди ва шу сабабдан кўпчиликнинг бахт-саодати учун бир кишини қурбон қилишдан қайта олмас эди.

– Мана бу столга ўтмайсизми? – деди Анна Павловна. Бироқ Пьер унга жавоб бермай сўзида давом этди:

– Йўқ, – деди у борган сайин қизишиб. – Наполеон шунинг учун буюк одамки, у инқилобдан зўрроқ келди, фуқаролар тенглиги, сўз ва матбуот эркинлиги сингари барча яхши томонларини тутиб қолди-ю, инқилобнинг барча суиистеъмолларига йўл қўймади, мана шунинг учун ҳокимият тепасига чиқди.

– Ҳа, агар қўлга олган ҳокимиятини одам ўлдиргани ишлатмасдан, қонуний эгаси бўлган қиролга топширганида, мен уни буюк киши деб айтар эдим, – деди виконт.

– Наполеон бундай қилолмас эди. Халқ ҳокимиятни унинг қўлига халқни Бурбонлардан халос қилиш учун берди, чунки халқ уни буюк киши деб билар эди. Инқилоб буюк иш эди, – деди мсье Пьер бу тажанг ва тўнг муқаддимаси билан ўзининг ғўрлигини ва кўнглида бор гапини тезроқ айтишга шошилганини кўрсатиб.

– Инқилоб билан подшо ўлдириш буюк иш бўлиб қолдими? Шундан кейин... ҳа, айтгандай, бу столга ўта қолсангиз-чи? – деди Анна Павловна яна.

Виконт мулойимгина табассум қилиб:

– Contrat social, [87] – деди.

– Мен подшо ўлдириш тўғрисида гапираётганим йўқ. Мен ғоя тўғрисида гапираётибман.

– Ҳа, талончилик, қотиллик ва подшо ўлдириш ғояси, – деди Анна Павловна яна пичинг қилиб.

– Бу зарурат эди, албатта, лекин гап бунда эмас, гап инсоннинг ҳуқуқларида, хурофотлардан озод бўлишида, одамларнинг тенглигида: мана шу ғояларнинг ҳаммасини Наполеон тўла-тўкис сақлаб қолди.

Виконт, ниҳоят, бу йигитнинг гаплари бемаъниликдан иборат эканини астойдил исбот қилишга жазм қилгандай, нафрат билан деди:

– Бу ҳуррият ва тенглик деган шовқинлар – аллақачонлар бебурд бўлган қуруқ сўзлар. Ҳуррият билан тенгликни ким яхши кўрмас экан? Ҳуррият ва тенгликни пайғамбаримиз ҳам тарғиб қилган эди. Инқилобдан кейин одамларнинг пешонаси очилди дейсизми? Аксинча. Биз ҳуррият истаган эдик, Бонапарт эса уни нест-нобуд қилди.

Князь Андрей кулимсираб гоҳ Пьерга, гоҳ виконтга ва гоҳ Анна Павловнага қарар эди. Анна Павловна киборлар суҳбатида оғир бўлиб ўтиришга ўрганиб қолишига қарамай, Пьернинг бу қилиғидан капалаги учган эди: бироқ Пьернинг куфр сўзларига виконт дарғазаб бўлмаганини ва бу сўзларни энди босиб бўлмаслигига кўзи етиб, виконтга қўшилиб бутун кучи билан Пьерга ҳужум қила бошлади.

– Mais, mon cher m-r Pierre, [88] – деди Анна Павловна, – ўша буюк одам деганингиз герцогни, борингки, оддий бир инсонни судсиз, бўйнига ҳеч айб қўймасдан ўлдиришига нима дейсиз?

– Мен жанобларидан 18 брюмерга нима дейсиз, деб сўрар эдим, – деди виконт. – Бу қаллоблик эмасми? C’est un escamotage, qui ne ressemble nullement á la manière d’agir d’un grаnd homme. [89]

– Африкада асирларни ўлдиргани-чи? – деди кичкина княгиня, – даҳшат-ку, – деганидан жунжикиб кетди.

– C’est un roturier vous aurez beau dire, [90] – деди князь Ипполит.

Мсье Пьер буларнинг қайси бирига жавоб беришини билмай, ҳаммасига бир-бир қаради-да, илжайиб қўйди. Унинг юзидаги табассум бошқа кишиларникига ўхшаган жиддиятга қўшилиб кетадиган табассум эмас эди. Аксинча, у табассум қилганда юзидаги жиддийлик ва ҳатто тундлик тўсатдан йўқолар, унинг ўрнида мулойим, маъсум ва худди узр сўраётгандай бир ифода пайдо бўлар эди.

Пьерни биринчи марта кўрган виконт: бу якобинчининг оғзидан чиққан гаплари унинг ўзидан хавфлироқдай кўринади, деб ўйлади. Ҳамма жимиб қолди.

– Нима, ҳаммага бирдан жавоб берсинми? – деди князь Андрей. – Давлат арбобининг қилмиши тўғрисида гапирганда оддий бир шахснинг қилмиши-ю, саркарда ёки императорнинг қилмишини фарқ қилиш керак. Мен шундай деб ўйлайман.

– Ҳа, ҳа, албатта, – деди Пьер, ўзига тарафдор пайдо бўлганига суюниб.

– Шунга иқрор бўлиш керакки, – деди князь Андрей. – Наполеон Арколь кўпригида, Яффа касалхонасида вабо теккан одамларга қўл берганида одам сифатида буюкдир, лекин... унинг бошқа қилмишлари ҳам борки, уларга важ кўрсатиш қийин.

Князь Андрей, Пьер айтган сўзларнинг ноқулайлигини юмшатиш мақсадида бўлса керак, кетмоқчи бўлиб хотинини имлади ва ўрнидан турди.

Князь Ипполит бирдан ўрнидан туриб, қўл ишораси билан ҳаммани тўхтатди ва ўтиришга таклиф қилиб сўз бошлади.

– Ah! aujourd’hui on m’a raconté une anecdote moscovite, charmante: il faut que je vous en régale. Vous m’excusez, vicomte il faut que je raconte en russe. Autrement on ne sentira pas le sel de l’histoire. [91]

Князь Ипполит бир йилгина Россияда турган француздай рус тилини чайнаб гапира бошлади. У ҳаммадан латифага диққат билан қулоқ солишни шундай ҳовлиқиб, шундай қаттиқ талаб қилар эдики, ҳамма тек қолди.

– Moscou да бир хоним, une dame бор. Бу хоним жуда хасис, унга каретада юргани иккита valets de pied [92] керак бўлибди, жуда новча бўлиши керак экан. Унга новчалар маъқул экан. Унинг янада новчароқ бир қизи бор экан. Хоним айтипти...

Князь Ипполит шу жойга келганда, афтидан, фикри юришмай ўйланиб қолди.

– Хоним айтди ҳа, айтдики: «қизгинам (á la femme de chambre) камзулингни кий, мен билан бирга каретада faire des visites [93] борамиз.

Князь Ипполит шу жойга келганда, қулоқ солаётганлардан бурунроқ ўзи пиқ этиб кулиб юборди ва шу билан латифанинг таъсирини кетказиб қўйди. Шундоқ бўлса ҳам ўтирганларнинг кўпи, шу жумладан, кексароқ хоним билан Анна Павловна ҳам илжайиб қўйишди.

– Хоним каретага тушиб жўнабди. Бирдан қаттиқ шамол турибди. Қиз шляпасини тушириб қўйибди, кейин унинг узун сочи тўзибди...

Шу ерга келганда князь Ипполит ўзини сира тута олмай, қаҳқаҳа урди ва кулги аралаш:

– Ҳаммага маълум бўлдики... – деди.

Латифа шундан иборат экан. Князь Ипполит бу латифани нима учун айтганлигини, буни нима учун албатта русча айтиш зарур бўлиб қолганлигини тушуниб бўлмас эди. Шундай бўлса ҳам Анна Павловна ва бошқалар мсье Пьернинг беҳуда ва бемаза қилиғини назокат билан хаспўшлаган князь Ипполитнинг киборларга хос назокатига қойил қолишди. Латифадан сўнг меҳмонлар ўзаро гаплашиб, сўз бўлиб ўтган ва энди бўладиган баллар, спектакллар, ким қаерда ва қачон кўришуви каби майда-чуйдалар устида кетди.

V

Меҳмонлар Анна Павловнага charmante soirée [94] учун ташаккур билдириб тарқала бошладилар.

Пьер бесўнақай бир йигит эди. Семиз, новчадан келган, кенг яғринли, қўллари каттакон ва қип-қизил бўлган Пьер киборлар суҳбатига киришни, айниқса, ундан чиқишни, яъни кетиш олдидан икки оғизгина ширин сўз айтишни билмас эди. Бундан ташқари, у паришонхотир эди. Ўрнидан турар экан, ўзининг шляпаси ўрнига генералнинг жиғали учбурчак шляпасини олди-да, то генерал сўраб олмагунча, унинг попугини юлқиб тураверди. Лекин унинг паришонхотирлиги, киборлар суҳбатига киришни ва унда гаплашишни билмаслигини унинг юзидаги оқкўнгиллик, соддалик ва камтарлик аломати ювиб кетар эди. Анна Павловна унга қайрилиб қарар экан, насронийларга хос кўнгилчанлик билан унинг гуноҳидан ўтганлигини ифода қилиб, бош силкитди ва:

– Сиз билан яна кўришармиз, деб ўйлайман, лекин умид қиламанки, азизим жаноб Пьер, унгача ҳозирги фикрингизни ўзгартирарсиз, – деди.

Пьер Анна Павловнанинг бу сўзларига ҳеч нарса демасдан таъзим қилди-да, яна илжайди. Унинг бу илжайиши ҳеч маънони ифода қилмас ва мабодо ифода қилса, фақат шy маънони берар эди: «Фикр ўз йўлига, лекин кўряпсизларми, мен қандай ажойиб ва яхши йигитман». Анна Павловна ва бошқа меҳмонлар беихтиёр унинг бу хислатини сезишди.

Князь Андрей даҳлизга чиқиб, плаш кийгизмоқчи бўлган лакейга елкасини тутди-да, хотинининг даҳлизда князь Ипполит билан лақиллашаётганига эътиборсизлик билан қулоқ солди. Князь Ипполит ҳомиладор, сўлимгина княгинянинг рўпарасида туриб унга лорнет орқали тикилар эди.

Кичкина княгиня Анна Павловна билан хайрлашар экан:

– Уйга киринг, Annette, шамоллаб қоласиз, – деди-ю, яна секингина илова қилди. – C’est arrêté. [95]

Анна Павловна кичкина княгиня Лиза билан ўзи бошлаган иш, яъни унинг қайнопасини Анатолга бўлиш ҳақида аллақачон гаплашиб ҳам олган эди.

– Мен сизга ишондим, азизим, – деди Анна Павловна ҳам секингина, – сиз қайнопангизга хат ёзинг-да, comment lе рèrе envisagera la chose, [96] менга айтинг. Au revoir, [97] – деб Анна Павловна ичкарига кириб кетди.

Князь Ипполит кичкина княгинянинг олдига келди-да, энгашиб, юзини юзига яқинлаштириб нимадир пичирлай бошлади.

Княгиня билан князь Ипполитнинг лакейлари буларнинг гапи соб бўлишини кутиб, бири рўмол, иккинчиси редингот ушлаб турар, уларнинг французча гапларига тушунмасалар ҳам худди бу гапларни тушуниб, ўзларини тушунмаётганга солгандай туришар эди. Княгиня одатдагича жилмайиб гапирар ва кулиб тинглар эди.

– Элчи чақирган сайилга бормаганим ҳам яхши бўлди, – деди князь Ипполит, – зерикиб қолар эдим... Жуда яхши суҳбат кечаси бўлди, шундоқ эмасми?

– Бал жуда яхши бўлади, дейишади, – деди княгиня майин қора тук босган устки лабини учириб. – Гўзал кибор хотин-қизларнинг ҳаммаси ўша ерда бўлар эмиш.

– Ҳаммаси бўлмас, чунки сиз бормайсиз, – деди князь Ипполит қувноқлик билан кулиб ва рўмолни лакейининг қўлидан тортиб олди-да, уни ҳатто итариб юбориб, рўмолни княгинянинг елкасига ёпа бошлади. Уқувсизлигиданми ё жўрттагами (буни ҳеч ким ажрата олмас эди), у, рўмолни ёпганидан кейин ҳам, худди бу ёш жувонни қучоқлаётгандай, анчагача қўлини ундан туширмади.

Княгиня ҳамон жилмайганича гўзал карашма билан четланди-да, ўгирилиб эрига қаради. Князь Андрейнинг кўзлари сузилган, шу қадар чарчаган ва уйқу босган кўринар эди.

У хотинига бир кўз югуртирди-да:

– Бўлдингизми? – деб сўради.

Князь Ипполит янгича тикилиб товонигача тушадиган узун рединготини шошиб кийди-да, редингот оёғига ўралишганича югуриб княгинянинг орқасидан зинага чиқди, бу чоғ лакей княгиняни каретага ўтқизар эди.

– Princesse, au revoir, [98] – деб-қичқирди у, шу чоғ унинг оёқлари рединготга ўралишгандай, тили оғзида ғулдираб қолган эди.

Княгиня этакларини йиғиштириб, каретанинг қоронғи бурчагида ўтирарди: эри қиличини ўнглаб қўйди; князь Ипполит гўё ёрдам берган бўлиб, аслида уларга халал берар эди.

Князь Андрей йўлини тўсиб турган князь Ипполитга русчалаб совуққина:

– Қани, жаноб, ўтайлик, – деди-да, сўнгра мулойим ва ёқимли товуш билан Пьерга мурожаат қилди:

– Мен сени кутаман, Пьер.

Жиловдор отни ҳайдагач, карета ғилдиракларини ғижирлатиб жўнади. Князь Ипполит уйига элтиб қўймоқчи бўлгани виконтни кутиб эшик ёнида турар экан, қаҳқаҳа уриб кулар эди.

– Eh bien, mon cher, votre petite princesse est très bien, très bien, – деди виконт Ипполит билан каретага ўрнашиб олиб. – Mais très bien. Et tout-á-fait frаnçaise, [99] – деб бармоқларининг учини ўпди.

Ипполит пиқирлаб кулиб юборди.

– Et savez-vous que vous êtes terrible avec votre petit air innocent, – деди виконт. – Je plains le pauvre mari, ce petit officier, qui se donne des airs de prince régnant. [100]

Ипполит яна пиқирлаб кулди-да, кулги аралаш деди:

– Et vous disiez, que les dames russes ne valaient pas les dames frаnçaises. Il faut savoir s’y prendre. [101]

Пьер олдин келиб, князь Андрейнинг ўз кишисидай, унинг кабинетига кирди-да, одати бўйича диванга чўзилди, жавондан бир китобни (бу Цезарнинг хотиралари эди) олиб, ёнбошлаганича ўртасидан ўқий бошлади.

Кабинетга кириб келган князь Андрей кичкина оппоқ қўлларини бир-бирига ишқаб:

– Mademoiselle Шерерни нима қилиб қўйдинг? Энди буткул касал бўлиб қолади, – деди.

Пьер диванни ғижирлатиб, бутун гавдаси билан унга томон ўгирилди-да, хурсанд чеҳра билан унга илжайиб қараб қўл силтади.

– Бу аббат жуда ажойиб одам, лекин масалани бошқачароқ тушунади... Менимча, абадий тинчлик бўлиши мумкин-ку, лекин билмайман, қандоқ қилиб айтсам экан... Лекин абадий тинчлик сиёсий мувозанат билан бўлмайди...

Князь Андрей, афтидан, бу мавҳум гапга унча қизиқмасди.

– Ҳар қаерда оғзингга нима келса гапиравериш ҳам ярамайди: mon cher. [102] Хўш, бирон қарорга келдингми? Кавалергард бўласанми ёинки дипломатми? – деди князь Андрей бир дақиқа жимликдан сўнг.

Пьер диванга чўккалаб ўтирди.

– Ростини айтсам, ҳали ҳам бир қарорга келганим йўқ. Менга ҳеч қайсиси маъқул бўлмаяпти.

– Ахир бирор қарорга келиш керак-ку! Отанг шунга кўз тутиб ўтирибди-я.

Пьер ўн яшарлигида ўзининг мураббийси аббат билан бирга чет элга юборилган бўлиб, йигирма ёшгача ўша ерда турган эди. Пьер Москвага қайтиб келганидан кейин отаси аббатга жавоб бериб, ўғлига шундай деди: «Энди Петербургга боргин-да, у ёқ бу ёқни кўриб бирон ишни танлагин. Сен нимани хоҳласанг, мен ўшанга розиман. Мана бу хат князь Василийга, мана бу пул ўзингга. Нимадан қийналсанг, дарров хат ёз, ёрдамингга тайёрман». Пьер уч ойдан бери иш танлаб, ҳануз бекор юрар эди. Князь Андрей мана шу тўғрида гапирар эди.

Пьер пешонасини ишқалади.

Пьер кечада кўргани аббатни кўзда тутиб:

– Бу одам масонлардан бўлса керак, – деди.

– Беҳуда гапларни қўй, – деди князь Андрей унинг гапини бўлиб, – бўладиган гапдан гаплашайлик. Отлиқ гвардияга бордингми?

– Йўқ, борганим йўқ, бир нарса эсимга келиб қолди, шуни сизга айтмоқчи эдим. Ҳозир Наполеонга қарши уруш бўлаётипти. Бу уруш озодлик уруши бўлса эди, мен унга қойил қолган бўлардим ва биринчи бўлиб ҳарбий хизматга кирар эдим. Лекин дунёда энг буюк бир одамга қарши чиқиб, Англия билан Австрияга ёрдам бериш... яхши эмас...

Князь Андрей Пьернинг бачкана сўзига елкасини қисиб қўйди. Шу билан, бунақа бемаъни сўзларга жавоб бериб бўлмайди, деган маънони билдирди. Бу гўллик билан, берилган саволга князь Андрейнинг берган жавобидан бошқа жавоб бериш ҳақиқатан қийин эди.

– Агар ҳамма фақат ўз эътиқоди асосида урушадиган бўлса, дунёда уруш деган нарса бўлмас эди, – деди у.

– Шундоқ бўлганда-ку, жуда соз бўлар эди, – деди Пьер.

Князь Андрей кулимсиради.

– Жуда соз бўлиши мумкинку-я, лекин ҳеч қачон шундоқ бўлмайди...

– Хўш, сиз урушга нима мақсад билан борасиз? – деди Пьер.

– Нима мақсад билан дейсанми? Ўзим ҳам билмайман. Боришим керак экан-да. Бундан ташқари, мен шунинг учун бораманки... – деб князь Андрей тўхтаб қолди. – Шунинг учун бораманки, бу ерда кечираётган ҳаётим менга тўғри келмайди.

VI

Ёндаги уйдан хотин кишининг кўйлак шарпаси эшитилди. Князь Андрей худди уйқудан чўчиб уйғонгандек бир сесканди-ю, унинг юзи Анна Павловнанинг меҳмондорчилигида бўлган қиёфага кирди. Пьер оёқларини дивандан туширди. Княгиня кириб келди. У аллақачон бошқача, уйда кийиладиган кўйлак кийиб олипти, лекин бу кўйлаги ҳам зебо ва озода эди. Князь Андрей ўрнидан туриб, одоб юзасидан креслони унга суриб берди.

Княгиня шошиб-пишиб, у ёқ бу ёғини тўғрилаб креслога ўтирар экан, одатдагича французчалаб гапирди:

– Анетнинг нега эрга тегмаганига жуда ҳайрон бўлиб юрибман. Сиз messieurs шундай нарсага уйланмадингиз-а, хўп тентаксизлар-да, лекин хотин важига заршунос эмас экансизлар. Мсье Пьер, мунча ҳам сиз баҳсу мунозарани яхши кўрар экансиз.

– Мен сизнинг эрингиз билан ҳам мунозара қилиб ўтирибман: нима учун урушга боряпти, ҳеч тушуна олмайман, – деди Пьер княгиняга қараб ҳеч тортинмасдан (ҳолбуки, ёш йигит ёш жувонга муомала қилганда, расми, тортинади).

Пьернинг бу сўзи ёқди шекилли, княгиняга жон кирди.

– Балли, мен ҳам шуни айтяпман, – деди княгиня. – Тушуна олмайман, ҳеч тушуна олмайман: нега эркаклар урушсиз тура олмас экан? Нима учун биз, хотинлар, ҳеч нарса билан ишимиз йўқ, бизга ҳеч нарса керак эмас? Мана, сиз ҳақини айтинг. Мен ҳамма вақт унга шуни айтяпман: бу ерда амакимизга адъютант, иши жуда яхши, ҳамма танийди, иззат қилади. Яқинда Апраксинларникида бир хотиннинг «c’est ça le fameux prince André?» Ma parole d’honneur! [103] деганини эшитиб қолдим, – княгиня кулиб юборди. – Қаерга борса иззат қилишади. Сал вақтда флигель-адъютант ҳам бўлиши мумкин. Биласизми, шаҳаншоҳимиз унга катта илтифот қилиб гаплашибди. Анет икковимиз маслаҳатлашиб кўрдик, флигель-адъютант бўлиши унча қийин эмас. Сиз нима дейсиз?

Пьер князь Андрейга қаради-да, бу гап дўстига ёқмаганлигини пайқаб, княгиняга жавоб бермади.

– Қачон жўнайсиз? – деди Пьер.

Княгиня худди Анна Павловнаникида Ипполит билан гаплашгандаги сингари ноз билан, лекин оилавий суҳбатда (Пьер оила аъзосидай бир киши эди) ярашмаганлиги кўриниб турган бир карашма билан:

– Ah! Ne me parlez pas de ce départ ne m’en parlez pas. Je ne veux pas en entendre parler, [104] – деди. – Бугун қадрдон ёр-у дўстлардан айрилиш тўғрисида ўйлаганимда... Бундан ташқари биласанми, Андрей, – деди княгиня эрига маънодор кўз қисиб. – J’ai peur, j’ai peur! [105] – деди пичирлаб ва эти жунжикиб кетди.

Эри унга, худди бу уйда Пьер билан ўзидан бошқа яна бошқа бир одам борлигини пайқагандай, ҳайрон бўлиб қаради: сўнгра сохта бир назокат ила хотинига савол назари билан қараб:

– Нимадан қўрқасан, Лиза? Мен тушуна олмадим, – деди.

– Ҳамма эркаклар ҳам шунақа худбин бўлади: ҳаммаси, ҳаммаси худбин! Худо билсин, нега экан, ўз ҳавойи ҳавасини деб мени ташлаб кетмоқчи, якка ўзимни қишлоқда қолдирмоқчи.

– Отам билан опам-чи? – деди секин князь Андрей.

– Ёр-у дўстларим бўлмагандан кейин бари бир яккаман... Яна мен қўрқмайин эмиш.

Унинг сўз оҳанги жонга тегадиган минғиллаш тарзини олди, лаби кўтарилиб, юзига ғазаб югурди, йиртқич олмахон қиёфасига кирди. Ҳамма гап унинг ҳомиладорлигида бўлса ҳам, бу ҳақда Пьернинг олдида сўзлашни эп кўрмагандек, жим қолди.

Князь Андрей хотинидан кўзини олмай:

– Ҳарқалай... de quoi vous avez peur [106] тушуна олмадим, – деди салмоқлаб.

Княгиня қизарди-да, тажанг бўлиб қўл силтади.

– Non André, je dis, que vous avez tellement, tellement changé... [107]

– Докторинг эртароқ ётгин, деган эди, – деди князь Андрей. – Бориб ёта қолсанг бўларди.

Княгиня индамади ва унинг қисқа, майин тук босган лаби бирдан пирпираб учди. Князь Андрей ўрнидан турди-да, елкасини қисиб қўйиб, нари-бери юрди.

Пьер кўзойнаги билан гоҳ княгиняга, гоҳ князга ҳайрон бўлиб, анқайиб қараркан, худди ўрнидан турмоқчи бўлгандай бир қимирлади-ю, лекин турмади.

– Мсье Пьер ўтирган бўлса менга нима, – деди княгиня бирдан ва унинг сўлимгина юзи буришди-ю, йиғлаб юборди. – Мен сендан аллақачонлари сўрамоқчи эдим, André: нима учун менга муомаланг ўзгариб қолди? Мен сенга нима қилдим? Армияга кетаётибсан, менга раҳминг келмайди. Нима гуноҳ қилдим?

Князь Андрей фақатгина:

– Lise! – деди-ю, лекин шу бир калима сўзда ҳам илтимос, ҳам таҳдид, ҳаммадан ҳам кўра княгиня айтган сўзларидан ўзи пушаймон бўлади, деган ишонч мазмуни бор эди. Лекин княгиня шошиб-пишиб сўзида давом этди:

– Сен менга касал ёки ёш болага муомала қилгандай муомала қиляпсан. Ҳаммасини кўриб-билиб турибман. Ярим йил бурун шундақамидинг?

Князь Андрей яна ҳам кескинроқ қилиб:

– Lise, сиздан илтимос қиламан, бас қилинг, – деди.

Бу гаплар бўлаётган пайтда борган сайин хавотир олаётган Пьер ўрнидан туриб княгинянинг олдига келди. У, афтидан, кўз ёшига тоқат қилолмасдан, ўзи йиғлаб юборадигандай кўринар эди.

– Қўйинг, йиғламанг, княгиня. Назарингизда шундоқ кўринади, чунки гапимга ишонсангиз... мен ўз бошимдан кечирганман... сабаб... чунки... Йўқ, кечиринг, бундай ишда бировнинг аралашуви ортиқча... қўйинг, йиғламанг... Хайр...

Князь Андрей уни қўлидан ушлаб тўхтатди.

– Тўхта Пьер, кетма. Княгиня шундай меҳрибонки, бу оқшомни сен билан суҳбат қилиб ўтказишдан мени маҳрум қилмасалар керак.

Княгиня ҳамон йиғлар экан:

– Йўқ, бу киши фақат ўзларини ўйлайдилар, холос, – деди.

Князь Андрей тоқати тоқ бўлганини кўрсатадиган бир овоз билан:

– Lise, – деди.

Княгинянинг чиройли юзидаги олмахонни эслатадиган ғазабли ифода бирдан йўқолиб, унинг ўрнида жозибали, шафқат ҳисси қўзғатадиган қўрқув ифодаси пайдо бўлди. У гўзал кўзларини ер остидан эрига тикди, унинг иссиқ юзида думини хиёл, лекин тез-тез қимирлатаётган итнинг юзидаги ювошлик ва итоаткорлик ифодаси намоён бўлди:

– Mon dieu, mon dieu! [108] – деди-да, княгиня бир қўли билан кўйлагининг бурмасини ушлаган ҳолда эрининг ёнига келиб, пешонасидан ўпди.

Князь Андрей худди бегона хотинга муомала қилаётгандай назокат билан ўрнидан туриб, унинг қўлидан ўпар экан:

– Bonsoir, Lise, [109] – деди.

Икки ўртоқ жим қолишди. На униси гап бошлар эди, на буниси. Пьер князь Андрейга қарарди. Князь Андрей нозик қўли билан пешонасини ишқалар экан, уф тортиб ўрнидан турди-да, эшикка томон йўналиб:

– Юр, тамадди қиламиз, – деди.

Иккови жуда чиройли, янгидан зебу оро берилган овқатхонага киришди. Салфеткадан тортиб кумуш вилка-ю, қошиқлар, чинни ва биллур идиш-товоқларгача ҳаммаси янги бўлиб, яқинда турмуш қурган кишиларнинг рўзғорини эслатар эди. Овқат вақтида князь Андрей тирсагига ёнбошлади-да, худди кўпдан бери юрагида занглаб ётган бир гапни энди айтишга қарор бергандай, юзида асабий бир ифода билан гап бошлади.

Пьер уни ҳеч қачон бу ҳолатда кўрмаган эди.

– Ҳеч, ҳеч ҳам хотин олма, дўстим, – деди князь Андрей, – менинг маслаҳатим шу. Ҳамма орзу-ҳавасинг ушалмагунча, муҳаббат қўйган хотинингдан кўнглинг қолмагунча, уни хўп яхши билмагунча уйланма, бўлмаса, катта хато қилган бўласан, умрбод ҳасрат билан ўтасан. Қариб тамом ишдан чиққанингдан кейингина хотин ол... Йўқса, бор фазилату камолотинг бекорга кетади, майда-чуйда нарсаларга сарф бўлади. Ҳа, хўп деявер! Менга ҳайрон бўлиб қарама. Сен келажакда ўзингдан бирон нарса кутадиган бўлсанг, хотин олгандан кейин ҳамма нарса барбод бўлганини ва сенинг учун ҳамма йўл беркилиб қолганини ҳар қадамда сезиб турасан. Сенинг учун ягона очиқ йўл меҳмонхона бўлиб қоладики, унда сен сарой лакейлари ва телбалар билан бир қаторда бўласан. Шу ҳам ишми! – деб қўлини силтаб қўйди.

Пьер кўзойнагини кўзидан олди, бунинг натижасида юзи ўзгариб, яна ҳам кўпроқ марҳамат ифода қилди. У дўстига ҳайрон бўлиб тикилар эди.

– Менинг хотиним, – деди князь Андрей давом этиб, – жуда яхши хотин. Эрнинг кўнгли тўқ бўлса, бўлаверадиган хотинлардан. Лекин қани энди ҳозир бўйдоқ бўлсам. Мен бу гапни ҳеч кимга айтган эмасман, сени яхши кўрганлигим учун айтаётибман.

Князь Андрей бу сўзларни айтар экан, Анна Павловнанинг креслосида тарвайиб, кўзларини қисиб ва ғижиниб французча гапириб ўтирган Болконскийга яна ҳам камроқ ўхшар эди. Унинг тунд юзидаги ҳар бир мускули асабий ҳолат билан пирпираб учар, кўзидаги илгари сўник кўринган ҳаёт олови энди порлаб нур сочар эди. У бошқа вақтларда нақадар руҳсиз кўринса, асабийлашган дақиқаларида шу қадар жўшқин бўлиши кўриниб турар эди.

– Мен бу гапларни нима учун айтаётганимни билмасанг керак, – деди давом этиб. – Ахир бу бутун бир умр ғавғоси. Сен Бонапарт билан унинг шуҳратини айтяпсан, – деди князь Андрей, гарчи Пьер Бонапарт тўғрисида гапирмаган бўлса ҳам. – Бонапарт дейсану, лекин Бонапарт ишлаган вақтида ҳар қадамини мақсади томон ташлаганида у эркин эди, мақсадидан бўлак ҳеч нарсаси йўқ эди, шунинг учун ҳам мақсадига етди. Хотинга боғланиб қолдингми, демак, кишанга тушдинг – бутун эркингни йўқотасан. Дилингдаги бутун умид, белингдаги бутун қувват – ҳаммаси ўзингга ортиқча юк бўлади: пушаймондан азоб чекканинг чеккан. Менинг туриш-турмушим меҳмонхона, ғийбат, бал, шуҳратпарастлик, пасткашлик бўлиб қолди, шу доирада айланганим-айланган. Мана мен ҳозир урушга, мисли кўрилмаган зўр урушга кетаётибман, лекин ҳеч нарсадан хабарим йўқ, ҳеч нарсага ярамайман ҳам. Je suis très aimable et très caustique, [110] – деди князь Андрей давом этиб. – Анна Павловнанинг меҳмонлари менинг сўзимга қулоқ солиб ўтиришибди-я. Хотинимнинг жон-дили бўлган бу бемаъни суҳбат ва бу хотин-қизлар... Агар сен бу... toutes les femmes distinguées, [111] умуман, хотинлар нима эканлигини билсанг экан-а. Отам тўғри айтган экан: хотинларга дурустроқ синчиклаб қарасанг – уларнинг турган-битгани – худбинлик, шуҳратпарастлик, калтафаҳмлик ва пасткашликдан иборат. Киборлар суҳбатида ўтирганида қарасанг, худди бир нима бордай кўринади-ю, ҳақиқатда эса ҳеч нарса йўқ. Ҳеч нарса, ҳеч нарса. Хотин олма, олма, азиз дўстим! – деб князь Андрей сўзини тамом қилди.

– Сиз ўзингизни истеъдодсиз ва ҳаётингизни барбод бўлган ҳаёт десангиз, кишининг кулгиси қистайди, – деди Пьер. – Ҳали ўн гулингиздан бир гулингиз очилгани йўқ. Сиз ҳали...

Пьер «сиз ҳали» деди-ю, у ёғини айтмаган бўлса ҳам дўстини жуда қадрлаши ва келажакда ундан кўп нарсалар умидвор эканлиги сўз оҳангидан билиниб турар эди,

«Нечук у шундай дейди?» – деб ўйларди Пьер. Пьер князь Андрейни шунинг учун ҳам ҳар жиҳатдан баркамол кишиларнинг намунаси ҳисоблар эдики, князь Андрей Пьерда бўлмаган ва ирода кучи маъноси билан ифодалаш кўпроқ мумкин бўлган ҳамма хислатларни ўзида аъло даражада бирлаштирган эди. Пьер ҳамма вақт князь Андрейнинг ҳар хил кишилар билан осойишта муомала қила олиш қобилиятига, унинг ниҳоятда зўр ҳофизасига, билимдонлигига (у ўқимаган китоб, у билмаган нарса йўқ, ҳар тўғрида маълумоти бор эди) ва ҳаммадан кўра унинг ишлаш, ҳам ўрганиш қобилиятига ҳайрон қолар эди. Андрейда хаёл суриб файласуфлик қилиш қобилияти йўқлигига Пьер кўпинча таажжубланса-да (Пьер ўзи шунга мойил эди), буни ҳам нуқсон эмас, балки ирода кучи деб билар эди. Ғилдиракка мой керак бўлгандай, оддий ва дўстона муносабатларда ҳам таърифлаш ёки мақташ зарур бўлади.

– Je suis un homme fini, [112] – деди князь Андрей. – Менинг тўғримда гапириб ўтиришнинг нима ҳожати бор? Кел, сен тўғрингда гаплашайлик, – деди бир оз жим қолганидан сўнг ўзига тасалли берувчи фикрларидан табассум қилиб.

– Менинг тўғримда нимани ҳам гаплашамиз? – деди Пьер оғзининг таноби қочиб. – Мен нима ўзим? Je suis un bûtard! [113] – деди ва бирдан қип-қизариб кетди. Бу сўзни зўрға айтганлиги кўриниб турар эди. – Sans nom, sans fortune... [114] Ростини айтсам... – деди-ю, лекин рости нима эканини айтмади. – Ҳозирча менинг бошим очиқ, эркинман, менга шунинг ўзи кифоя. Фақат қанақа ишни ихтиёр қилишимни билмайман. Шу тўғрида сиз билан дурустроқ маслаҳат қилмоқчи эдим.

Князь Андрей унга меҳрибонлик билан назар ташлади. Лекин унинг дўстона ва меҳрибонона нигоҳида, ҳарқалай, ўзини Пьердан юқорироқ ҳис қилганлиги кўриниб
турар эди.

– Бизнинг киборлар доирасида яккаю ягона тетик одам сенсан, сени шунинг учун ҳам қадрлайман. Ошиғинг олчи. Нима ишни хоҳласанг шуни қилавер: бари бир. Ҳар қаерга борсанг ишинг жойида бўлади, фақат бир нарсани айтиб қўяй: Курагинларникига боришингни қўй, бас қил бунақа ишларни. Бунақа ишлар, айш-ишратлар, чапаниликлар, бошқа шу сингарилар... сенга сира келишмайди.

– Que voulez-vous, mon cher, – деди Пьер елкасини учириб, – les femmes, mon cher, les femmes! [115]

– ...Тушунолмайман, – деди Андрей. – Les femmes comme il faut, [116] бошқа гап эди; лекин les femmes Курагин, les femmes et le vin, [117] тушуна олмайман.

Пьер князь Василий Курагинникида туриб, унинг ўғли Анатолнинг бузуқчиликларига қатнашар эди; бу, ота-онаси уни шу йўлдан чиқариш учун князь Андрейнинг опасига уйлантирмоқчи бўлган ўша Анатоль эди.

Пьер худди бошига жуда яхши фикр келиб қолгандай:

– Биласизми, – деди, – мен шу ҳақда аллақачондан бери ўйлар эдим. Бу юриш-туришда бирор қарорга ҳам кела олмайман, тузуккина ўйлай олмайман ҳам. Бош оғрийди, пул йўқ. Бугун ҳам Анатоль мени келгин, деган эди, бормайман энди.

– Бундан кейин бормайман деб сўз берасанми?

– Сўз бераман – бормайман дедим, бормайман!

Пьер дўстининг уйидан чиққанида кечаси соат бирдан ўтган эди. Петербургнинг июнь кечаси, ойдин кеча эди. Пьер уйига кетмоқчи бўлиб извошга тушди. У уйига яқинлашган сайин тундан кўра оқшом ёки тонготарга ўхшаган бу кечада ухлаш мумкин эмаслигини сезиб борар эди. Кўчалар бўм-бўш, ойдин бўлганидан узоқдаги йилт этган нур ҳам кўриниб турар эди. Йўлда Пьер, Анатоль Курагиннинг уйига бугун кечқурун ҳам одатдагича қартабоз жўралар тўпланишини, қартабозликдан кейин ичкилик бўлиб, улфатчилик у яхши кўрадиган хурсандчилик билан тамом бўлишини хотирлади.

«Курагинникига борсам яхши бўлар эди-я», деб ўйлади у. Лекин князь Андрейга минбаъд Курагинникига бормасликка сўз бергани ёдига тушди.

Лекин Курагинникига шу қадар боргиси, у ерда ўзига маълум фисқу фужурнинг гаштини яна бир марта сургиси келдики, дарҳол ҳамма субутсиз кишилардек, лафзидан қайтди ва боришга жазм қилди. Дарҳол, князь Андрейга берган сўзимнинг аҳамияти йўқ, чунки ундан илгарироқ ҳамма вақт келиб тураман, деб князь Анатолга ҳам сўз берган эдим, деб ўйлади: ниҳоят, «эртага, масалан, ўлиб қолсам ёинки бирон фалокатга дучор бўлсам, у вақтда на субут ва на лафз қолишини ўйлаганда, лафз деган нарса ҳеч қандай муайян маъноси бўлмаган шунчаки бир гап» деган фикрни хаёлидан кечирди. Унинг ҳамма қарорларини, тахминларини барбод қиладиган бу хилдаги фикрлар Пьернинг бошига кўп келар эди. У Курагиннинг уйига қараб кетди.

Пьер отлиқ гвардия казармалари ёнидаги катта иморатнинг олдига келиб тушди, чироқ ёқиб қўйилган зинадан юқорига чиқди ва очиқ турган эшикдан ичкарига кирди. Даҳлизда ҳеч ким йўқ экан: бу ерда шишалар, плашлар, калишлар тартибсиз ётар, вино ҳиди келар эди; ичкаридан ғала-ғовур ва шовқин эшитилар эди.

Қарта ўйини билан кечки овқат аллақачон тамом бўлган, лекин меҳмонлар ҳали тарқалмаган эди. Пьер плашини ечиб ташлади-да, биринчи уйга кирди. Бу ерда кечки овқатдан қолган сарқитлар бўлиб, бир лакей, ҳеч ким кўрмайди деб, стаканларда қолган виноларни қулт-қулт ичарди. Учинчи уйдан шов-шув, қаҳқаҳа, таниш кишиларнинг қичқириғи ва айиқнинг бўкирган товуши эшитилар эди. Очиқ турган дераза ёнида саккизтача йигит нима биландир овора эди. Булардан учтаси айиқ боласи билан овора бўлиб, бири унинг занжиридан етаклаб, иккинчиси қўрқитар эди.

– Мен Стивенс томонидан юз сўм тикдим! – деб қичқирди бири.

– Қўллаш йўқ! – деб қичқирди иккинчиси.

– Мен Долохов билан бир тан! Ажрим қил, Курагин! – деб қичқирди учинчиси.

– Айиқни қўйинглар, бу ерда гаров бойлашаётипти.

– Бир кўтаришда ичасан, ича олмасанг ютқизганинг, – деб қичқирди тўртинчиси.

Кўкраги очиқ юпқа кўйлак кийиб, ўртада турган новча, чиройли уй эгаси Курагин ҳай-ҳай солди:

– Яков! Ҳай Яков! Шишани узат! Шошманглар, жаноблар. Мана азиз дўстим Петруша келди, – деди Пьерга ўгирилиб.

Ўрта бўйли, тиниқ кўк кўзли мастлар орасида ўзини жуда тетик тутиб турган киши дераза ёнида туриб:

– Бу ёққа кел, ажрим қил! – деб қичқирди. У Семёнов полкининг офицери бўлиб, қартабозлиги ва жирракилиги билан машҳур бўлган Анатоль билан бирга истиқомат қилаётган Долохов эди. Пьер атрофга қувноқ назар ташлаб, кулимсиради.

– Тушуна олмайман. Ўзи нима гап? – деди у.

– Шошманглар, бу ҳали маст эмас. Шишани бу ёққа бер, – деди Анатоль ва столдан стакан олиб, Пьернинг ёнига келди.

– Аввал ичиб ол.

Пьер устма-уст ичар экан, яна дераза олдига тўпланган меҳмонларга ер остидан қарар ва уларнинг ғала-ғовурига қулоқ солар эди. Анатоль унга вино қуйиб бера туриб, воқеани тушунтирди: Долохов учинчи қаватдаги уйнинг деразасидан оёқларини кўчага осилтириб ўтириб бир шиша ромни ичиш ҳақида ана у инглиз денгизчиси Стивенс билан гаров бойлашаётипти.

– Ич, оппоқ ич! – деди Анатоль Пьерга қолган винони қуйиб бериб, – ичмагунингча қўймайман!

Пьер Анатолни итариб:

– Бўлди, ичмайман, – деди-да, дераза олдига борди.

Долохов инглизнинг қўлидан ушлаганича, кўпроқ Пьер билан Анатолга қараб, гаровнинг шартини писанда қилар эди.

Долохов ўрта бўйли, сочлари жингалак, кўзлари тиниқ кўк, йигирма беш ёшлардаги бир йигит эди. У, ҳамма пиёда аскар офицерларидек мўйлов қўйган эмас, шунинг учун унга айрим қиёфа берадиган оғзи яққол кўриниб турар эди. Унинг лаблари ниҳоятда чиройли эди. Юқори лабининг ўртаси пастга қараб тикка тушган бўлиб, икки томони худди ҳамиша кулиб тургандай: бунинг ҳаммаси, хусусан, ўткир, қаттиқ тикилиб, маъноли боқишга қўшилгандай, бу одам кишининг диққатини жалб қилмай қўймайди, деган бир таассурот қолдирар эди. Долохов унча давлатли бўлмаган ва катта одамлардан таниш-билиш орттирмаган бир киши эди. Анатоль ўн мингларча пул сарф қилишига қарамай, Долохов у билан бирга туриб ўзини шундай ўрнига қўйган эдики, буларни билган бошқа кишилар Анатолдан кўра Долоховни кўпроқ иззат қилар эди. Долохов ҳар қанақа ўйинни билар ва ҳамма вақт ютар эди. У қанча кўп ичкилик ичмасин, ҳеч қачон ўзини йўқотмасди. Ана шу вақтларда Курагин ҳам, Долохов ҳам Петербургдаги бебошлар ва ишратпарастлар оламида ном чиқаришган эди.

Бир шиша май олиб келинди. Теваракда тўпланиб турган бойваччаларнинг «ундай қил, бундай қил» деган ҳайқириқларидан гангиб ва шошиб қолган икки лакей деразанинг кўча томонига ўтиргани халал бераётган ромни бузишмоқда эди.

Анатоль ғолибона бир алпозда дераза ёнига келди. У бирон нарсани синдиргиси келар эди. Лакейларни нарига туртиб юбориб, ромни тортди, лекин ром қимирламади. Ойналарни уриб синдирди.

– Қани, кучингни кўрсат! – деди у Пьерга қараб. Пьер деразанинг юқорисини ушлаб бир тортган эди, дуб ёғочидан ясалган ромнинг бир жойи синди, бир жойи кўчиб чиқди.

– Ромни йўқот, одамлар ромни ушлаб ўтирибди дейишмасин яна, – деди Долохов.

– Инглиз мақтаняпти... а? Яхши деяпсанми? – деди Анатоль.

Пьер бир шиша майни олиб дераза ёнига келган Долоховга қараб:

– Яхши, – деди.

Деразадан тонг билан оқшом шафағи қўшилиб кетган ёруғ осмон кўриниб турар эди.

Долохов қўлида бир шиша ромни ушлаб, сакраб деразага чиқди. У дераза тубида тикка турган ҳолда, уйдагиларга қараб:

– Менга қаранглар! – деб қичқирди. Ҳамма жим қолди. – Мен гаров бойлашдим (инглиз ҳам тушунсин учун гарчи яхши билмаса ҳам французча гапирарди), мен эллик империалдан гаров бойлашдим, истасангиз, юз империалдан гаров бойлашасиз, – деб инглизга мурожаат қилди.

– Йўқ, эллик империалдан, – деди инглиз.

– Хўп, эллик империалдан бўлсин. Шарт шу: мен бир шиша ромни деразанинг у томонида ўтириб (у деразанинг кўча томонидаги нишаб тубини кўрсатди) ҳеч нарсани ушламасдан, шишани оғзимдан олмасдан бир кўтаришда ичаман... Шундоқми?

– Жуда яхши, – деди инглиз.

Анатоль инглизга ўгирилди-да, унинг фраки тугмасидан ушлаб, энгашиб қаради (инглиз пакана эди) ва гаровнинг шартини инглизчасига такрорлади.

Долохов бошқаларнинг диққатини ўзига жалб қилиш учун шиша билан деразани тиқиллатиб:

– Тўхта, тўхта, Курагин! Менга қаранглар! Кимда-ким мен қилган ишни қилса, мен унга юз империал тўлайман. Билдиларингми? – деди.

Инглиз бош чайқади, лекин бундан унинг янги гаровга рози ё норози эканини билиб бўлмас эди. У Долоховнинг сўзини тушунганлигига ишора қилиб бош ирғатса ҳам, Анатоль уни қўйиб юбормас ва Долоховнинг сўзини инглизча таржима қилиб берар эди. Бу кеча қарта ўйинида ютқазган ёш ва ориққина бола лейб-гусар деразага чиқди-да, бошини чиқариб, тош йўлга қарар экан:

– Ў-ҳу! – деди чўзиб.

– Смирно! – деб қичқирди Долохов ва офицерни деразадан итариб юборди: офицер деразадан сакраб уйга тушганида, шпори илиниб, йиқилиб кетаёзди.

Долохов шишани қўли етадиган жойга қўйиб, ўзи секин деразага чиқди. Оёқларини кўча томонга осилтирди, иккала қўли билан деразанинг икки томонини ушлаб туриб, дурустроқ ўрнашиб олди-да, қўлларини қўйиб юбориб, ўнгга ва сўлга сал силжигандан кейин шишани олди. Тонг ёришиб қолган бўлса ҳам Анатоль иккита шам келтириб дераза токчасига қўйди. Оқ кўйлак кийган Долоховнинг орқасини ва жингалак сочини икки томондаги шам ёритиб турар эди. Ҳамма дераза олдига тўпланди. Инглиз энг олдинда турар эди. Пьер табассум қилиб, индамасдан турарди. Бошқаларга қараганда ёши каттароқ бир йигит қўрқиб ва жаҳл билан тўсатдан олдинга интилди-да, Долоховнинг кўйлагидан тутмоқчи бўлди.

– Жаноблар, бу аҳмоқлик-ку, йиқилиб кетгудай бўлса чилпарчин бўлади ахир, – деди бу хушлироқ йигит.

Анатоль уни тўхтатди.

– Тегма, юрагига ваҳима соласан-да, йиқилиб ўлади... Унда нима бўлади?.. А?..

Долохов ўзини ўнглаб, дераза токчасига яна қўлини тираб орқасига қаради. У ғижинган ҳолда:

– Агар яна бирон киши яқинимга келадиган бўлса, деразадан улоқтириб ташлайман. Қани! – деди.

У «Қани!» – деди-ю, яна бурилиб қўлларини қўйиб юборди ва шишани олиб бошини орқага ташлаган ва мувозанат сақлаш учун бир қўлини орқага узатгани ҳолда шишани оғзига олиб борди. Ойна синиқларини йиғиштира бошлаган лакей энгашганича деразада ўтирган Долоховга қараб қотиб қолди. Анатоль бақрайганича тикка турар эди. Инглиз лабларини чўччайтириб ёнбошдан қараб турар эди. Долоховни бу ишдан қайтармоқчи бўлган ҳалиги йигит уйнинг бир бурчига борди-да, юзини тескари ўгириб, диванга ётиб олди. Пьер юзини беркитди, унинг юзидаги табассум энди ваҳима ва даҳшатни ифода қилса ҳам ҳануз юзидан ажралмас эди. Жимлик чўкди. Пьер қўлини кўзидан олди. Долохов ҳамон ўша вазиятда ўтирар, фақат боши бутун орқага эгилиб қўнғир сочлари кўйлагининг ёқасига тегиб турар, шиша ушлаган қўли эса титраб-қалтираб, борган сари юқори кўтарилар эди. Шиша бўшаётган бўлса керакки, оғзи пастга эгилиб, таги юқорига кўтарила бошлади. Пьер ичида: «Мунча узоққа чўзилди?» – деб қўйди. Унинг назарида ярим соатдан ортиқ вақт ўтганга ўхшар эди. Долохов бирдан орқага силжимоқчи бўлди, қўллари асабий ҳолда титраб кетди: деразанинг кўча томонидаги нишаб тубидан орқага – ичкарига силжиш учун шу титроқнинг ўзи кифоя эди. У бутун гавдаси билан орқага силжиди, зўр бергандан қўллари билан боши яна ҳам қаттиқроқ титради. У дераза токчасидан ушламоқчи бўлиб бир қўлини кўтарган эди-ю, бўлмади. Пьер яна кўзларини чирт юмиб, ичида: «энди ҳеч очмайман», – деди. Бирдан атрофида шов-шув бўлаётганини сезди. Кўзини очиб қараса, қути ўчган, лекин хурсанд Долохов дераза токчасида тикка турипти:

– Мана, бўшатдим!

Долохов шишани инглизга ташлаган эди, инглиз уни абжирлик билан илиб олди. Долохов сакраб деразадан тушди. Ундан ром ҳиди анқир эди.

Ҳар томондан унга:

– Қотирдингиз! Бопладингиз! Гаров бойлашиш бундоқ бўлади! Оббо, қурғур-ей! – деб қичқиришар эди.

Инглиз ёнидан ҳамёнини олиб пул санай бошлади. Долохов қовоғини солиб, индамай турар эди. Пьер ирғиб деразага чиқди-да:

– Жаноблар! Ким мен билан гаров бойлашади? Мен ҳам ичаман, – деди у қичқириб. – Гаров бойлашишнинг ҳам кераги йўқ. Айт, менга бир шиша ром берсин. Ичаман... Айт, берсин.

– Ичсин, ичсин, – деди Долохов кулимсираб.

Унга ҳар томондан:

– Жинни бўлдингми? Ким йўл қўяркан?

– Шотига чиқсанг бошинг айланади-ю, – дейишарди.

Пьер кескин ва мастона бир ҳаракат билан стулга муштлаб:

– Ичаман, бер, – деди-да, деразанинг у томонига чиқди.

Уни қўлидан ушлашди, лекин Пьер шу қадар кучли эдики, яқинига келганни улоқтириб ташларди.

– Йўқ, қўйинглар, бу билан уни асло енгиб бўлмайди, – деди Анатоль, – тура туринглар, мен уни алдайман. Менга қара, мен сен билан гаров бойлашаман, лекин бугун эмас, эртага, ҳозир ҳаммамиз ***никига борамиз.

– Бўпти, – деб қичқирди Пьер, – борамиз!.. Айиқни ҳам олиб борамиз...

У айиқни қучоқлаб кўтариб олиб, уйда гир айлана бошлади.

VII

Князь Василий Анна Павловнаникида бўлган зиёфатда княгиня Друбецкаяга унинг биттаю битта ўғли Борис тўғрисида берган ваъдасини бажо келтирди. Борис тўғрисида подшога маълум қилинди, Борис истисно тарзида гвардиячи Семёнов полкига прапоршчик қилиниб ўтказилди. Анна Михайловна шунча ҳаракат қилиб юз найранг билан у ёқ бу ёққа бўлса ҳамки Борис Кутузовга адъютантликка ёки унинг қўл остидаги бошқа бирон хизматга олинмади. Анна Павловнаникида бўлган зиёфатдан кейин кўп ўтмай, Анна Михайловна Москвага жўнаб, тўғри ўзининг бой қариндоши бўлган Ростовларникига бориб тушди. У Москвада истиқомат қилган чоғда ўша ерда турган, яқинда армияга олиниб, дарҳол гвардиячи прапоршчик қилиб тайинланган севимли ўғли Борис ҳам болалигида шу ерда тарбияланиб, неча йиллар турган эди. Гвардия ўнинчи августда Петербургдан сафарга чиқди, кийим-бош қилиш учун Москвада қолган Борис, Радзивилов йўлида унинг кетидан етиб бориши керак эди.

Шу куни Ростовларникида она-бола Наталяларнинг туғилган куни маросими эди. Эрталабдан бошлаб то кечгача графиня Ростованинг бутун Москвага машҳур бўлган Поварская кўчасидаги данғиллама уйи олдидан извош узилмай, уларни табрик қилгани келган одамларни олиб келар ва кетар эди. Графиня гўзал катта қизи билан кети узилмай келиб-кетаётган меҳмонларни меҳмонхонада кутиб ўтирар эди.

Графиня Шарқ хотинларига ўхшаш чувак юзли, қирқ беш ёшларга борган, ўн икки бола кўрган ва шунинг учун бўлса керак, хийла заиф хотин эди. Унинг заифлиги натижасида бўлган салмоқли ҳаракати ва секин сўзлаши уни улуғвор кўрсатар ҳамда уни иззату ҳурмат қилар эди. Княгиня Анна Михайловна Друбенцкая шу хонадон аҳлидай меҳмонларни кутишда унга ёрдам бериб турар эди. Ёшлар меҳмон қабул қилишга аралашишни лозим топмай, нариги хоналарда ўтиришар эди. Граф меҳмонларни кутиб олар, кузатар, ҳаммани тушки овқатга таклиф қиларди.

– Қуллуқ, кўпдан-кўп ташаккур mа chére ёки mon cher [118], – дер эди (у, унвон жиҳатдан ўзидан каттами-кичикми бўлишидан қатъи назар, ҳаммага бир тарзда ma chére ёки mon cher дер эди). – Қизим билан графиня номидан ҳам ташаккур билдираман. Тушки овқатга албатта келсинлар. Келмасалар хафа бўламан, ma chére. Бутун оила номидан ўтиниб сўрайман. – Граф бу сўзларни кимга айтмасин, соқол-мўйлови яхшилаб қирилган, қувноқ юзидаги ифода ўзгармас, ҳамманинг ҳам қўлини бир хилда қаттиқ қисар, ҳаммага бир хилда гапириб таъзим қилар эди. У меҳмонлардан бирини кузатгач, меҳмонхонада ўтирган эркак ёки аёл меҳмоннинг олдига келар эди: креслони суриб жонининг ҳузурини биладиган бир тахлитда оёқларини йигитларча кериб, қўлларини тиззасига қўйиб маъноли тебранар, баъзан русча ва баъзан, гарчи яхши билмаса ҳам худди биладиган одамдай ишонч билан французчасига бировдан об-ҳаво қалай бўлишини, бировдан соғлиққа оид маслаҳатлар сўрар, яна чарчаган, лекин зиммасига тушган бурчни адо этишга қаттиқ бел боғлаган кишидек, тепакал бошидаги сийрак оқ сочини силаб меҳмонларни кузатгани чиқар ва уларни ҳам тушликка таклиф қилар эди. Даҳлиздан қайтишда баъзан гулхона билан официантлар бўлмаси орқали, саксон меҳмонга дастурхон тузалаётган мармар залга кирар ва кумуш, чинни идишлар ташиётган, гулдор шойи дастурхон ёзаётган официантларни кўздан кечирар, сўнгра бутун хўжалигини бошқараётган дворян Дмитрий Васильевични чақириб:

– Яхшилаб қара, Митенька, ҳаммаси кўнгилдагидай бўлсин. Ҳа, балли, – дерди у кенг столни мамнуният билан кўздан кечириб, – ҳамма гап столларни ясатишда. Шундоқ бўлсин, – деб мамнунона уф тортиб яна меҳмонхонага кирар эди.

Графинянинг каретада юрадиган бир йўғон гавдали лакейи меҳмонхона эшигидан кириб, йўғон товуш билан:

– Марья Львовна Карагина қизи билан келишди, – деди. Графиня ўйланиб, эрининг сурати ишланган тамакидондан тамаки олиб ҳидлади-да:

– Келди-кетди ҳам жонимга тегди, – деди. – Гўрга, шуни ҳам қабул қила қолай, жуда такаббур хотин. Айт, кирсин, – деди худди «биратўла ўлдира қолинглар» дегандай, ҳазин товуш билан.

Меҳмонхонага новча, семиз, кеккайган бир хоним кулиб турган кулча юзли қизи билан кўйлакларини шувиллатиб кириб келишди.

Сурилган стулларнинг товуши, кўйлакларнинг шувиллаши орасида хотинларнинг бир-бирининг сўзини кесиб, қаттиқ гапираётган овози эшитилар эди.

– Chére comtesse, il уа si longtemps... elle a été alitéé, la pauvre enfant... au bal des Razoumowsky... et la comtesse Apraksine... j’ai été si heureuse [119]. Булар худди омонат ўтиргандай ва бошланган сўз салгина тўхташи биланоқ кўйлакларини шувиллатиб ўринларидан туриб: «Je suis bien charmée; la santé de maman... et la comtesse Apraksine», [120] – деб бир-икки оғиз сўзлашгач, яна кўйлакларини шувиллатиб даҳлизга чиқадиган ва устки кийимларини кийиб жўнаб қоладигандай гап бошлашди. Сўз шаҳарнинг ўша вақтдаги энг муҳим янгилиги Екатерина замонида бойлиги ва кўркамлиги билан ном чиқарган кекса граф Безуховнинг касаллиги ва унинг Анна Павловна Шерер уйида бўлган ўтиришда ўзини тута билмаган ғайриқонуний ўғли Пьер ҳақида борар эди.

– Бечора графга раҳмим келади, – деди меҳмон хоним. – Унинг соғлиги ёмон эди, унинг устига ўғлининг қилган ишини қаранг, бунинг аламидан энди ўлди деяверинг!

Граф Безуховни хафа қилган ҳодисани юз марта эшитган бўлса ҳам графиня сўз нима тўғрисида кетаётганини гўё билмагандай:

– Нима бўлипти? – деб сўради.

– Ҳозирги тарбиянинг оқибати шу-да. Яна чет элда тарбия кўрган, – деди меҳмон хоним. – Бу йигит ўз йўлига қўйиб берилган экан, энди Петербургда шундай номаъқулчиликлар қилиптики, полиция билан шаҳардан чиқариб юборилипти, дейишади.

– Шундоқ денг-а! – деди графиня.

– Ёмон одамлар билан улфатчилик қиларди, – деди княгиня Анна Михайловна сўзга аралашиб. – Князь Василийнинг ўғли, у, Долохов деган яна бир йигит учови катта номаъқулчилик қилишипти. Иккови ҳам жазосини тортипти. Долоховни солдатликка юборишиб, Безуховнинг ўғлини эса Москвага бадарға қилишипти. Анатоль Курагинни отаси бир амаллаб сақлаб қолипти. Лекин, ҳарқалай, уни ҳам Петербургдан ҳайдаб юборишипти.

– Булар нима гуноҳ қилган экан? – деб сўради графиня.

– Учови ҳам учига чиққан безори, айниқса, Долохов дегани, – деди меҳмон хоним. – Марья Ивановна Долоховадай обрўли хотиннинг ўғли нима қилипти денг? Буни қаранг-а; учови қаёқдандир бир айиқ топишипти-да, извошга солиб артисткалар олдига олиб боришипти. Буларнинг шовқин-суронини босгани полиция келган экан, учови миршабни ушлаб айиқнинг орқасига чалқанча боғлашипти-да, айиқни Мойкага ташлаб юборишипти. Айиқ, орқасида миршаб билан сувда сузиб юрган эмиш.

Граф қотиб кулар экан:

– Боплашипти, ma chére миршабни, – деди.

– Вой, ғалатисиз-а, граф! Нимасига куласиз?

Бироқ хотинларнинг ўзлари ҳам беихтиёр кулиб юборишди.

– Бечора миршабни зўрға тортиб олишипти, – деди меҳмон хоним давом этиб. – Граф Кирилл Владимирович Безуховнинг ўғли шунақа иш қилса-я! – деди яна. – Уни жуда яхши тарбия кўрган, ақлли, деб эшитар эдим. Мана, чет эл тарбиясининг оқибати. У қанчалик бой бўлмасин, бу ердагилардан ҳеч ким уни бу ерга йўлатмас деб ўйлайман. Менга таништирмоқчи бўлишган эди, мен ҳеч унамадим, қизларим бор.

– Нега бу йигит бой бўлар экан? – деди графиня қизлардан юзини пана қилиб. Қизлар эса дарҳол ўзларини ҳеч нарса эшитмаётганга солишди. – Безуховнинг ҳамма болалари ғайриқонуний-ку, ахир... Назаримда... Пьер ҳам ғайриқонуний.

Меҳмон хоним қўл силтади.

– Бунақа ғайриқонуний болаларидан бирон йигирмата бордир.

Княгиня Анна Михайловна, кимларни танишини ва киборлар доирасидаги ҳамма ишлардан хабардор эканини кўрсатиш учун бўлса керак, гапга аралашди:

– Гап шундаки, – деди у ҳам секин писанда қилиб, – граф Кирилл Владимировичнинг обрў-эътибори маълум... Болаларининг ҳисобига ўзи ҳам етмайди, лекин Пьер унинг арзандаси эди.

– Чоли тушгур ўтган йилгина қандай кўркам эди, – деди графиня. – Бундай чиройли эркакни умримда кўрган эмас эдим.

– Ҳозир бутунлай ўзгариб кетган, – деди Анна Михайловна. – Ҳа, айтгандай, – деди давом этиб, – хотини томонидан унинг бутун мулкига меросхўр князь Василий бўлиши керак, лекин отаси Пьерни жуда яхши кўрар эди, уни тарбия қилар ва унинг ҳақида подшога хат ёзган эди... Шундай бўлгандан кейин мабодо граф ўлса (унинг аҳволи шу қадар оғирки, ҳар дақиқа ўлимини кутишади ва Петербургдан Lorrain [121] келган) унинг катта бойлиги кимга: Князь Василийга қоладими, Пьергами – ҳеч ким билмайди. Қирқ минг деҳқону миллион-миллион пул. Буни жуда яхши биламан, чунки менга князь Василийнинг ўзи айтган. Кирилл Владимировичнинг ўзи ҳам менга тоғавачча бўлади. У ўғлим Боряни чўқинтирган ҳам, – деди гўё бунга сира аҳамият бермагандай.

– Князь Василий кеча Москвага келибди, тафтиш қилгани кетаётган эмиш, – деди меҳмон хоним.

– Ҳа, entre пощ, [122] – деди княгиня, – бу бир баҳона, аслида, Кирилл Владимировичнинг ўсаллигини эшитиб келган.

– Лекин, ma chére, жуда боплашипти, – деди граф, меҳмон хоним сўзига қулоқ бермаётганини пайқаб, қизларга қаради-да, – миршабни жуда қойил қилишипти-да, – деди.

У миршаб қай аҳволга тушганини кўз олдига келтириб хўп овқат еган ва айниқса хўп ичган кишилардек, бутун гавдасини силкитиб, йўғон товуш билан қаҳқаҳа урди. Кейин:

– Қани, тушки овқатга марҳамат қилинглар, – деди.

VIII

Жимлик чўкди. Графиня меҳмон хонимга ёқимли табассум билан қарар ва шу билан «энди туриб кета қолсанг ҳам хафа бўлмайман», демоқчи эканини яширмас эди. Меҳмоннинг қизи кўйлагини тузатиб, онасига «кетамизми», дегандай қараган эдики, бирдан нариги уйдан югуриб келаётган бир неча эркак ва аёлнинг оёқ товуши, ағанаб кетган стулнинг тарақлаши эшитилди: меҳмонхонага қисқа юбкасининг этагига ниманидир яшириб, ўн уч яшар қиз бола югуриб кирди-да, уйнинг ўртасида тўхтаб қолди. У уйнинг ўртасига билмасдан, запти билан келиб қолганлиги кўриниб турар эди. Шу онда эшикда қизил ёқали талаба, гвардиячи офицер, ўн беш ёшлардаги бир қиз ва қизил юзли, бачкана камзул кийган семизгина бир бола кўринди.

Граф ирғиб турди-да, лапанглаганича қулочини ёзиб, югуриб кирган қизнинг олдини тўсди ва кулиб:

– Мана, ўзи, мана именина эгаси... Ma chére именина эгаси! – деб қичқириб юборди.

Графиня ёлғондан қовоғини солиб:

– Ma chére, il у a un temps pour tout, [123] – деди-да, эрига мурожаат қилди: – Сен уни эркалатаверма.

– Bonjour, ma chére, je vous félicite, [124] – деди меҳмонхоним, сўнгра қизнинг онасига мурожаат қилди. – Quelle délicieuse enfant! [125] Қора кўз, оғзи катта, чиройли бўлмаса ҳам истараси иссиқ, югурган вақтида момиқдай елкаси ёқасидан чиқиб қолган, қоп-қора кўнғироқ сочлари орқасига ташланган, яланғоч қўллари нозик, кичкина оёқларига бошмоқ кийган, тўр қадалган иштонча кийиб олган бу қизча қизча десанг гўдак, гўдак десанг қизча дегудай ширин бир ёшда эди. У отасига чап бериб, онасининг олдига югуриб келди-да, унинг қовоқ солиб қилган танбеҳига қарамай, қип-қизарган юзини унинг тўр рўмолига беркитиб кулди. У юбкасининг этаги остидан қўғирчоғини олиб, шу тўғрида алланималар дер ва нимагадир кулар эди.

– Кўрдингизми?.. Қўғирчоқ... Қўғирчоқ... Оти Мими... Кўрдингизми?

Наташа жуда кулгиси қистаганлиги учун ортиқ гапира олмай қолди (унинг жуда кулгиси қистар эди).
У онасининг қучоғига ўзини ташлаб, шу қадар қаттиқ ва қувониб кулдики, ҳамма, ҳатто такаббур меҳмон ҳам беихтиёр кулиб юборди.

Онаси ёлғондакам қовоғини солиб, қизини туртар экан:

– Бор, бор, афти қурсин қўғирчоғингнинг! – Кейин меҳмонга қараб: – Бу менинг кичик қизим бўлади, – деди.

Наташа онасининг рўмолидан бир лаҳза юзини олди-да, кулги ёшлари орасидан онасига бир қараб, яна юзини беркитди.

Она-боланинг бу муомаласига ҳавас билан қарашга мажбур бўлиб қолган меҳмон хоним бирон нарса дейишни лозим кўрди.

– Менга қаранг, яхши қиз, – деди Наташага қараб, – бу Мими кимингиз бўлади? Қизингиз эмасми?

Меҳмон хоним уни гўдак ўрнида кўриб гаплашганлиги Наташага ёқмади. Наташа унинг сўзига жавоб бермасдан, қовоғини солиб унга бир қараб қўйди.

Бу орада ёшлар – Анна Михайловнанинг ўғли офицер Борис, графнинг катта ўғли талаба Николай, графнинг ўн беш яшар жияни Соня ва кичик ўғли Петруша меҳмонхонада ўтиришар, хурсандчилик ва шўхликларини ҳаддан ошириб юбормасликка ҳаракат қилишар эди. Булар ҳозиргина югуриб чиққан орқа уйда гапиришиб ўтирган гаплари бу ердаги шаҳар ғийбатлари, оби ҳаво ва comtesse Apraksine [126] тўғрисидаги гаплардан кўра қизиқроқ эканлиги кўриниб турар эди. Булар ҳар замон бир-бирларига қараб қўяр ва кулгидан ўзларини зўрға тийиб ўтиришар эди.

Икки ёш йигит – талаба билан офицер – болаликдан бирга ўсган бўлиб, иккови тенгқур ва иккови ҳам чиройли, лекин бир-бирига ўхшамас эди. Борис новча бўйли, сочи оч сариқ, юзи нозик, сипо, чиройли, Николай эса, ўрта бўй, сочлари қўнғироқ, чеҳраси очиқ йигит эди. Энди мўйлови чиқаётган бўлиб, бутун юзидан қувноқлик ва ғайрат акс этар эди. Николай меҳмонхонага кириши билан қизариб кетди. У худди бир нима демоқчи-ю, лекин сўз тополмагандай кўринар эди. Борис эса аксинча, дарҳол сўз топиб, шу Мимини кичкина қиз болалик чоғидаёқ, бурни кўчиб тушиб кетмаган вақтида кўрганлигини, беш йил ичида қариб, боши ёрилганлиги ҳақида бамайлихотир ва ҳазиллашиб гапира кетди. Шу гапни айтиб, Наташага қаради. Наташа ундан ўгирилиб, кўзларини қисган ҳолда, товуш чиқармай кулаётган укасига қаради-да, ўзини кулгидан тиёлмай, ирғиб туриб, чопқиллаганича уйдан чиқиб кетди. Борис кулмади. У онасига кулимсираб қараб:

– Сиз ҳам кетмоқчи эдингиз шекилли, maman? – деди, – карета керакми?

– Ҳа, бор, бор, айт, каретани қўшсинлар, – деди онаси ҳам кулимсираб.

Борис эшикдан секин чиқди-да, Наташанинг орқасидан кетди. Семиз бола, худди бирон иши чала қолгандай аччиғи келиб, уларнинг кетидан югурди.

IX

Графинянинг катта қизи (у синглисидан тўрт ёш катта бўлиб, ўзини ҳозирданоқ катта қиздай тутар эди), меҳмоннинг қизини эътиборга олмагандай меҳмонхонада ёшлардан Николай ва графнинг жияни Сонягина қолди. Соня киприклари узун, кўз қарашлари мулойим, қалин қора сочи бошига чиройли турмакланган юзи айниқса латиф, қўл ва бўйни буғдойранг, ўзи нозик, жажжигина бир қиз эди. Равон ҳаракатлари, митти қўл-оёғининг юмшоқ ва ихчамлиги, бир қадар мулоҳазали ва оғир рафтори билан у чиройли, лекин ҳали вояга етмаган, вояга етганда жуда ажойиб мушук бўладиган мушукчани эслатар эди. У, афтидан, суҳбатга табассум билангина қатнашишни маъқул кўрар эди. Лекин армияга кетаётган cousinга [127] қоп-қора киприклари орасидан жўшқин муҳаббат билан беихтиёр шундай қарардики, унинг юзидаги табассуми кўнглидагини бир лаҳза ҳам яшира олмас эди: бу мушукча, Наташа билан Борисдан ташқарига чиқиши биланоқ, яна ҳам қаттиқроқ ирғишламоқ ва cousin билан ўйнашмоқнигина кутиб ўтирганлиги кўриниб турар эди.

Кекса граф меҳмон хонимга ўгирилиб, унга Николайни кўрсатар экан:

– Шунақа гаплар, ma chére, – деди, – унинг дўсти Борис офицер бўлди, Николай ҳам дўстлик туфайли ундан қолишмайман, деб ўтирибди; университетни ҳам, мен мўйсафидни ҳам ташлаб ҳарбий хизматга кетмоқчи, ma chére, унга архивда иш ҳам, бошқаси ҳам тайёр эди. Мана дўстликни қаранг-а? – деди граф савол оҳанги билан.

– Ҳа, айтгандай, уруш эълон қилинган дейишади, – деди меҳмон хоним.

– Бу гап аллақачондан бери бор, – деди граф, – яна гапириб-гапириб қўйишаверади. Мана, дўстликни қаранг-а, ma chére, – деди граф яна. – Гусар бўлмоқчи. – Меҳмон хоним нима дейишини билмай бош чайқаб қўйди, Николай худди биров унга ёмон айб қўйгандай, аччиғи келиб:

– Ҳеч дўстлик туфайли эмас, ўзим ҳарбий ишни яхши кўраман, ҳеч дўстликдан эмас, – деди.

У Соня билан меҳмон қизга қаради. Иккови ҳам унинг сўзини маъқуллагандай кулимсираб турар эди.

– Бугун Павлоград гусар полкининг полковниги Шуберт тушликка келади. У таътилга келган экан. Николайни бирга олиб кетмоқчи. Қандоқ қилай? – деди граф елкасини қисиб, ҳазиломуз. Ҳолбуки, бу иш уни қайғуга солганлиги кўриниб турар эди.

– Сизга айтдим-ку, дада, – деди Николай, – агар мени юборишни истамасангиз, бормайман, лекин шуни биламанки, ҳарбий ишдан бошқа ҳеч ишга ярамайман, мен дипломат ҳам эмасман, амалдор ҳам эмасман, кўнглимда бор нарсани яшира олмайман, – деб у гўзал ёшликка хос шўхлик билан Соня ва меҳмон қизга кўз ташлаб қўяр эди.

«Мушукча» унга тикилиб турар, ҳар чоғ мушуклик табиатини кўрсатиб, у билан ўйнашишга тайёрдай кўринар эди.

– Хўп, хўп! – деди граф, – дарров аччиғи келади... Бу Бонапарт ҳамманинг бошини айлантирди-я. Ҳамма бу поручик қандоқ қилиб император бўлиб қолди экан, деб ҳайрон. Хайр, ҳаммага ҳам насиб қилсин, – деди граф меҳмоннинг юзидаги истеҳзоли табассумни пайқамасдан.

Катталар Бонапарт тўғрисида гаплашаркан, Карагинанинг қизи Жюли ёш Ростовга мурожаат қилди:

– Афсуски, пайшанба куни Архаровларникида сиз йўқ эдингиз. Сиз бормадингиз, мен зерикиб қолдим, – деди мулойим табассум билан.

Николай талтайиб, ёшликка хос шўх табассум билан унга яқинроқ ўтирди-да, ҳамон кулиб турган Жюли билан гаплаша кетди, лекин унинг бу ғайриихтиёрий табассуми, қизариб кетган ва рашкидан зўрма-зўраки илжайиб турган Сонянинг юрагига наштар бўлиб қадалганини пайқамади. Сўз орасида Николай Соняга қаради. Соня ниҳоятда ғазабланган ҳолда унга қаради-да, кўзидаги ёшни аранг тутиб ва лабидаги сохта табассумни зўрға сақлаб ўрнидан турди-ю, ташқарига чиқиб кетди. Николайнинг кайфи буткул ўзгарди. У гап сал тўхташи биланоқ ўрнидан турди-да, паришон ҳолда Соняни ахтаргани чиқиб кетди, Анна Павловна чиқиб кетаётган Николайни кўрсатиб:

– Бу ёшларнинг сирлари мунча ҳам юзада бўлмаса, – деб қўйди. – Cousinage dangereux voisinage, [128] – деди кейин.

Ёшлар чиқиб кетиб, қуёш нури тушиб турган эшик ёпилгандан сўнг, графиня ҳеч ким бермаган саволга жавоб бериб, кўнглида сақлаб юрган гапни айтди:

– Буларни шунчалик қилгунча қанча азоб, қанча ташвиш тортилди, лекин ҳозир ҳам буларни кўриб хурсанд бўлишдан кўра, кўпроқ хавотир тортади киши. Хавотирдан бошинг чиқмайди. Шу ёш – қиз бола учун ҳам ўғил бола учун ҳам жуда хавфли ёш.

– Ҳаммаси тарбияга боғлиқ, – деди меҳмон хоним.

– Гапингиз тўғри, – деди графиня давом этиб. – Худога шукур, ҳанузгача болаларимизнинг энг яқин дўстиман, булар мендан ҳеч гапни яширмайди, – деди графиня, болаларнинг ота-оналаридан яширадиган сирлари йўқ, деб нотўғри ўйлайдиган кўп ота-оналарнинг янглишишини такрорлаб, – мен шуни биламанки, ҳамма вақт қизларимнинг бирини confidente [129] ўзим бўламан. Николинька ҳам минг шўх бўлмасин (бола албатта шўх бўлади-ю), ҳарқалай, петербурглик ёшлардай бўлмайди.

Ўзи учун чигал келиб қолган масалаларни ҳамма вақт ажойиб иш дейиш билан ҳал қиладиган граф:

– Ҳа, жуда, жуда ҳам ажойиб болалар; қаранг, гусар бўлмоқчи, нима ҳам дейсиз, ma chére! – деди.

– Кичкина қизингиз мунча ҳам ширин! – деди меҳмон хоним. – Ўт-а, ўт.

– Ҳа, ўт. – деди граф. – Менга тортган! Ҳаммадан товушини айтинг, ўз қизим бўлса ҳам мақтаб қўяй: ғалати ашулачи, иккинчи Саломони бўлади. Унга ашула ўргатгани бир итальянни олдик.

– Ҳали эрта эмасми? Шу ёшда ашула ўрганиш товушга зиён қилади, дейишади.

– Йўғ-е, эрта эмас! – деди граф. – Оналаримиз қанақа қилиб ўн икки, ўн уч ёшда эрга тегишган?

Графиня мийиғида кулар экан, Бориснинг онасига қаради.

– Бу ҳам ҳозирданоқ Борисни яхши кўриб қолган! Унча-мунча ҳам эмас! – деди ва кўнглида сақлаб юрган гапини очиб, давом этди. – Мен уни қаттиқ тутсам, кўз-қулоқ бўлиб турсам... Худо билади, улар яшириқча нималар қилишар эди (графиня «ўпишар эди», демоқчи бўлди), ҳозир эса мен ҳар бир сўзини биламан. Кечқурунлари ўзи югуриб келиб ҳамма гапни айтиб беради. Эҳтимол, мен уни жуда эркалатиб қўяётгандирман, лекин, назаримда, шундоқ бўлгани яхши. Мен каттасини қаттиқ тутган эдим.

– Ҳа, мени тамом бошқача тарбия қилганлар, – деди кулимсираб, катта чиройли қизи графиня Вера.

Лекин бу табассум одатдагича Веранинг чиройини очмади: аксинча, унинг юзига ғайритабиий тус кирди ва шунинг учун у совуқ кўринди. Вера чиройли, ақлли, зеҳни ўткир, одобли ва хушовоз қиз бўлиб, унинг ҳозир айтган гапи ҳам тўғри ва ўринли эди; бироқ, ажабки, меҳмон хоним ҳам, графиня ҳам унга худди «бу гапни нега айтди», дегандай ҳайрон бўлиб қарашди-ю, ноқулай аҳволда қолишди.

– Тўнғич болага ҳамма вақт бино қўйиб, фавқулодда иш қилмоқчи бўлишади, – деди меҳмон хоним.

– Сизга очиғини айтаб қўяй, ma chére! Графиня Верага бино қўйган эди, ҳа, дуруст, ҳартугул яхши қиз бўлди, – деди граф ва «балли», дегандай Верага кўз қисиб қўйди.

Меҳмонлар тушки овқатга келгани ваъда бериб жўнашди. Графиня уларни кузатар экан:

– Бу нима қилганларинг! Ўтириб эдиларинг-да! – деди.

X

Наташа меҳмонхонадан югуриб чиқиб кетганида гулхонага кирган эди. Гулхонада тўхтаб меҳмонхонага қулоқ солди ва Бориснинг чиқишига кўз тутди. У бетоқат бўлиб, типирчилаб, Борис тезда чиқа қолмагани учун йиғлай деб турган эдики, ёш йигитнинг ceкин, салмоқли қадам товуши эшитилди. Наташа дарҳол гултуваклар орасига кириб беркинди.

Борис уйнинг ўртасига келиб тўхтади-да, орқа-олдига қаради, мундирининг енгига қўнган ғуборни қоқди ва ойнанинг олдига келиб, чиройли юзини ойнага сола бошлади. Наташа писиб ўтирган жойида унга қарар, нима қилар экан, деб кутар эди. Борис ойнанинг олдида бирпас турди-ю, жилмайиб, эшикка томон юрди. Наташа уни чақирмоқчи бўлди-ю, яна чақирмади.

– Майли, хўп қидирсин, – деди у ўз-ўзига.

Борис эшикка чиқиши биланоқ нариги эшикдан қип-қизариб, йиғи аралаш қаҳр билан алланималар деб пичирлаб Соня кирди. Наташа Соняга қарши югуриб чиқмоқчи бўлиб бир интилди-ю, яна тўхтаб, яна нималар бўлишини шу ерда туриб кузатмоқчи бўлди. У ўзининг бу қилмишидан завқ қилиб ўтирар эди. Соня алланималар деб пичирлаб меҳмонхона эшигига қарар эди. Эшикдан Николай чиқди.

– Соня! Сенга нима бўлди? Одам шундай бўладими? – деди Николай унинг олдига югуриб келиб.

– Ҳеч нарса, ҳеч нарса, қўйинг! – деб Соня йиғлаб юборди.

– Нима бўлганини биламан.

– Билсангиз, жуда яхши, боринг ўша қизнинг олдига.

Николай унинг қўлидан ушлар экан:

– Соня! Менга қара! Бўлмаган бир гап учун ҳам мени, ҳам ўзингни қийнашинг яхшими? – деди.

Соня қўлини тортиб олмади, лекин йиғидан тўхтади, Наташа қимирламасдан, нафас олмай кўзлари чақнаган ҳолда буларга қараб, «Бу ёғи нима бўлар экан?» – деб ўйлар эди.

– Соня! Менга жону жаҳон керак эмас. Менинг жону жаҳоним сенсан! – деди Николай. – Мен буни сенга исбот қиламан.

– Унақа гапларинг менга ёқмайди.

– Хўп-хўп, гапирмайман, кечир, Соня! – деб Николай Соняни қучоқлаб ўпди.

«Вой, мунча ҳам яхши», деди Наташа ичида ва Соня билан Николай чиқиб кетгандан кейин уларнинг кетидан чиқиб, Борисни чақирди.

– Борис, бу ёққа келинг! – деди Наташа худди бир зарур иши бордай ҳийла билан. – Сизга бир гапим бор. Бу ёққа, бу ёққа, – деди-да, Борисни гулхонага олиб кириб, ўзи яширинган жойга олиб борди. Борис кулимсираганича унинг кетидан борар экан:

– Қанақа гап экан? – деб сўради.

Наташа хижолат тортиб, атрофига қаради-да, гултувакка ташлаган қўғирчоғини кўриб қўлига олди.

– Ўпинг қўғирчоқни! – деди.

Борис унинг яшнаб турган юзига диққат билан мулойим назар ташлади-да, индамади.

– Ўпмайсизми? Ундоқ бўлса, бу ёққа келинг, – деди Наташа, гуллар орасига кириб, қўғирчоқни ташлади-ю: – Яқинроқ, яқинроқ! – деб пичирлади. У Борисни енгидан тутди, қип-қизариб кетган юзида ҳам тантана, ҳам қўрқув аломати кўринар эди.

У Бориснинг юзига манглай остидан кулимсираб қаради-да, ҳовлиққанидан йиғлаб юборгудай бўлиб, секингина:

– Мени-чи, мени ўпмайсизми? – деди.

Борис қизариб кетди.

– Жуда ғалатисиз-а! – деди Борис ва нима қилишини билмай, нима бўлар экан, деб қизарганича қизга томон энгашди.

Наташа бирдан гултувакнинг устига ирғиб чиқди-да, ундан баландроқ бўлиб олиб, яланғоч нозик билакларини Бориснинг бўйнига солиб қучоқлади, бошини бир силкиб, сочини орқага ташлади-да, унинг қоқ лабидан ўпиб олди.

Наташа гултуваклар орасидан гулларнинг нариги томонига лип этиб ўтди ва бошини қуйи солиб тўхтади.

– Наташа, – деди Борис, – ўзингиз биласизми, мен сизни яхши кўраман, лекин...

– Мени жуда яхши кўрасизми? – деди Наташа, унинг сўзини бўлиб.

– Ҳа, жуда яхши кўраман, лекин ҳозир бунақа ишларни... Яна тўрт йил... Ўшанда мен сиздан уйланишга розилигингизни сўрайман.

Наташа ўйланиб қолди-да, нозик бармоқлари билан санаб:

– Ўн уч, ўн тўрт, ўн беш, ўн олти... Бўпти. Гап шуми? – деди.

Унинг яшнаган юзида хурсандлик ва хотиржамлик нишонаси бўлган табассум пайдо бўлди.

– Гап шу! – деди Борис.

– Умрбод-а? – деди қиз, – ўла ўлгунча-я?

Наташа у билан қўл ушлашиб гул-гул очилганича баравар секин-секин қадам ташлаб, истироҳат бўлмасига қараб кетди.

XI

Графиня келди-кеттидан шунчалик чарчадики, ортиқ меҳмон қабул қила олмаслигини айтиб, швейцарга, қутлагани келган ҳамма кишиларни дастурхонга таклиф қилишни буюрди. Графиня ёшлик дўсти бўлган ва Петербургдан келганидан буён дурустгина гаплаша олмаган дугонаси княгиня Анна Михайловна билан холи суҳбатлашмоқчи эди. Ёқимли юзлари йиғламсирагандай кўринган Анна Михайловна графинянинг креслосига яқинроқ сурилиб ўтирди.

– Мен сендан ҳеч нарсани яширмайман, – деди Анна Михайловна. – Эски дугоналардан оз қолдик. Шунинг учун мен сени энг қадрли дўстим деб биламан.

Анна Михайловна Верага бир қаради-ю, гапдан тўхтади. Графиня дугонасининг қўлини қисиб қўйди.

– Вера, – деди графиня, афтидан, унча эрка бўлмаган катта қизига қараб. – Мунча ҳам бефаҳм бўлмасаларинг? Нима қиласан бу ерда? Бор, укаларинг олдига ё...

Гўзал Вера, афтидан, ҳеч оғринмади шекилли, кинояомуз илжайди.

– Шуни илгарироқ айтганингизда, онажон, аллақачон чиқиб кетар эдим, – деди-да, ўз уйига чиқиб кетди.

У истироҳат бўлмаси ёнидан ўтиб кетаётганида икки деразанинг олдида турган Наташаю Борис билан Соня Николайни кўрди. У тўхтаб заҳарханда қилди. Соня Николайнинг ёнида ўтирар, Николай эса, биринчи марта ёзган шеърини Соняга кўчириб бермоқда эди. Иккинчи деразанинг олдида турган Наташа билан Борис Вера кириши билан жим бўлишди. Соня билан Наташа худди бир гуноҳ қилгандай ва шу билан бирга мамнун бир чеҳра билан Верага қарашди.

Бу қувноқ ошиқча ва маъшуқчаларни кўрганда Веранинг кулгиси ва завқи келар эди. Бироқ бу ҳол, афтидан, Верада ҳеч қандай ёқимли ҳис уйғотмади.

– Менинг нарсамга тегманглар, деб неча марта айтдим, ўз уйларинг бор-ку, – деди-да, Вера Николайнинг олдидан сиёҳдонни йиғиштириб олди.

– Ҳозир, ҳозир, – деди Николай қаламини ботириб.

– Сизларнинг ҳамма ишларинг бемаврид, – деди Вера. – Ҳали меҳмонхонага шундай югуриб кирдиларингки, сизлар учун бошқалар уялди.

Унинг сўзи ҳақ бўлганлиги учун бўлса керак, ҳеч ким унга гап қайтармади ва тўртови ҳам бир-бирига қарашиб олди. Вера сиёҳдонни кўтарганича уйда айланиб қолди.

– Муштдай бошларингдан Наташаю Борис билан яна сизларнинг ораларингда нима сир бўлар эди ҳалитдан, бўлмаган гап!

Наташа ҳимояткорона бир тарзда секин:

– Вера, сенинг нима ишинг бор? – деди.

Наташа, афтидан, бугун ҳаммага одатдагидан кўра хушмуомала ва меҳрибонроқ эди.

– Келишмаган қилиқлар, – деди Вера, – сизлар учун мен уяляпман. Пичир-пичирга бало борми?

– Ҳар кимнинг ўз сири бўлади. Биз Берг икковинг билан ишимиз йўқ-ку, – деди Наташа қизишиб.

– Албатта, ишларинг бўлмайди-да, – деди Вера, – чунки мен ҳеч ноўрин иш қилмайман. Сенинг Борисга қилган муомалаларингни аямга айтиб берай-чи, нима қилар экансан.

– Наталья Ильинична менга ҳеч ножўя муомала қилганлари йўқ, мен ҳеч нарса деёлмайман, – деди Борис.

– Қўйинг, Борис, сиз шунақа ҳам дипломатсизки (дипломат сўзи болалар орасида ўзлари берган айрим бир маънода кўп ишлатилар эди), одам зерикиб кетади, – деди Наташа ғазабланганидан товуши титраб, – нега ҳадеб менга ёпишаверади? Сен ҳеч қачон бунинг фаҳмига етмайсан, – деди Верага қараб, – чунки сен ҳеч қачон ҳеч кимни яхши кўрган эмассан: сенда кўнгил бор эканми: сен фақат madame de Genlis [130] (ҳақорат ҳисобланган бу лақабни Верага Николай қўйган эди) холос, сенинг бирдан-бир дилхушлигинг – бировларнинг дилини сиёҳ қилиш. Ҳар қанча қилиғинг бўлса, Бергингга қилавер, бизнинг ишимиз йўқ, – деди Наташа бидирлаб.

– Ҳарқалай, мен меҳмонлар олдида йигит кетидан югуриб юрмайман...

– Хўп, бўлди, муродингга етдинг, – деди Николай, сўзга аралашиб, – сассиқ гапларни айтиб, ҳамманинг дилини сиёҳ қилдинг. Юринглар, болалар бўлмасига чиқамиз.

Тўртови, ҳуркитилган қушлар галасидай ўрнидан турди-ю, уйдан чиқиб кетишди.

– Сассиқ гапни менга сизлар айтдиларинг, мен ҳеч кимга ҳеч нарса деганим йўқ, – деди Вера.

Эшик орқасидан уларнинг кулиб:

– Madame de Genlis! madame de Genlis [131] – деган товушлари эшитилди.

Ҳамманинг ғашига тегадиган ва ёқимсиз гапларни айтган гўзал Вера жилмайди-да, улардан эшитган гаплари, афтидан, таъсир қилмади шекилли, ойна олдига бориб шарфини, сочини тузатди; чиройли юзини кўргач, афтидан, яна ҳам ҳовури босилиб, хотиржам бўлди.

Меҳмонхонада суҳбат давом этар эди.

– Аh! сhérе, – деди графиня, – менинг ҳаётимнинг ҳам tоut n’est pas rose. [132] Наинки мен du train, que nous allons [133] бойлигимиз узоққа етмаслигини билмасам! Бу клуб ҳам, эримнинг меҳрибонлиги ҳам. Қишлоқда турсак ҳам дам оляпмиз дейсанми? Театр, ов, яна нима балолар. Менинг тўғримда гапиришнинг ҳожати борми? Сен қандай қилиб шу ишларнинг уддасидан чиқдинг? Мен кўпинча сенга ҳайрон қоламан, Аnnettе, сен шу ёшга кириб ўзинг якка аравада юрасан, Москвага, Петербургга бориб, ҳамма министрларга, ҳамма аъёнларга учрайсан, ҳаммаси билан муомала қила оласан. Ҳайрон қоламан! Шуларнинг ҳаммасига қандай улгурасан? Мен бунақа ишларнинг ҳеч уддасидан чиқмайман.

– Оҳ, жигарим! – деди княгиня Анна Михайловна. – Биттаю битта севган ўғлинг билан беваю беҳимоя қолишни худо ҳеч кимнинг бошига солмасин. Бошингга тушгандан кейин ҳаммасига ўрганасан, – деди княгиня Анна Михайловна бир қадар ифтихор билан. – Бошига тушган ишнинг ўзи йўл кўрсатди. Улуғлардан биронтасини кўриш керак бўлса, мен «princesse une telle [134] фалончини кўрмоқ истайди», деб хат ёзаману тўғри боравераман. Извошга тушаману икки марта, уч марта, тўрт марта, ишқилиб, то ишим битгунча қатнайвераман. Менинг тўғримда одамлар нима деб ўйласа, ўйлайверсин, менга бари бир.

– Хўш, Боря тўғрисида кимга илтимос қилдинг? – деб сўради графиня. – Борисинг аллақачон гвардиячи офицер бўлди, Николушка бўлса юнкер бўлиб кетяпти. Ҳаракат қилгудай ҳеч кими йўқ. Сен кимга илтимос қилдинг?

– Князь Василийга илтимос қилдим. У жуда меҳрибончилик қилди. Дарров рози бўлиб, подшо ҳазратларига маълум қилди, – деди Анна Михайловна хурсанд бўлиб ва бу мақсадга эришиш учун кўрган барча хўрликларини бутунлай унутиб.

– Князь Василий қариб қолиптими? – деди графиня. – Мен уни Румянцевларникида бўлган театрларимизда кўрганимча бошқа учратганим йўқ. Мени эсдан чиқарган бўлса керак, деб ўйлайман. Il mе fаisait lа соur, [135] – деди графиня табассум билан ўша вақтларни эслаб.

– Ҳамон ўша, – деди Анна Михайловна, – ҳамон илтифотли, ширинсўз. Lеs grandeurs ne lui ont pas tourné la tête du tout. [136] «Афсуски, сизга қиладиган хизматим арзирли эмас, азизим княгиня, буюраверинг», дейди менга. Яхши, жудаям яхши одам. Ниҳоятда меҳрибон. Биласанки, Nathalie, мен ўғлимни қанчалик яхши кўраман. Унинг бахти учун нималар қилмас эдим. Лекин шароитим шу қадар ёмон, – деди Анна Михайловна маъюслик билан товушини пасайтириб, – шу қадар ёмонки, ҳозир ҳеч айтиб бўлмайдиган бир аҳволга тушиб қолганман. Ўша қуриб кеткур судли ишимга бутун топган-тутганим кетди-ю, лекин натижа йўқ. Биласанми, á la lettre [137] бир тийинсиз қоламан, Борисга қандай уст-бош қилиб беришни билмайман, – деди-да, княгиня рўмолчасини олиб йиғлади. – Менга беш юз сўм пул керак, лекин қўлимда битта йигирма беш сўмлик қоғоздан бошқа ҳеч нарса йўқ. Ана шу аҳволдаман... Энди бирдан-бир умидим граф Кирилл Владимирович Безуховдан. Агар у отахонлик қилиб (Борисни у чўқинтирган-ку) қўлламаса – Боряга бирон нарса тайин қилмаса, бутун ҳаракатларим бекорга кетади: Боряга кийим қилиб беролмайман.

Графиня кўз ёши қилди ва ниманидир ўйлаб жим қолди.

– Гарчи бундай хаёлларга бориш гуноҳ бўлса ҳам, – деди княгиня, – мен кўпинча шуни ўйлайман: мана, дейман, граф Кирилл Владимирович Безухов ўзи якка... Қанча молу дунёси бор... Нима учун дунёда турипти, унга дунёда туришнинг ўзи бир оғир юк-ку! Боря эса, энди кўз очиб дунёни кўряпти. У Борисга бирон мерос қолдирар, дейман, – деди графиня.

– Худо билади, chére amie! [138] Бу бойлар, тўралар шунақа ҳам худбинки. Лекин мен, ҳарқалай, ҳозир Борисни олиб, тўғри олдига бораман-да, бор гапни айтаман. Ўғлимнинг ҳаёт-мамоти шунга боғлиқ бўлгандан кейин одамлар менинг тўғримда нима деса деяверсин, менга бари бир, – деди княгиня ўрнидан туриб. – Ҳозир соат икки бўлди. Тушлигинглар соат тўртда тайёр бўлади. Унгача бориб келаман.

Вақтдан истифода қила биладиган, корчалон Петербург хонимларидан бўлган Анна Михайловна ўғлини чақиртириб, у билан бирга даҳлизга чиқди.

– Яхши қол, жигарим, – деди кузатиб чиққан графиняга, – худо дегинки, ишим ўнгидан келсин, – деди ўғлидан яшириқча шивирлаб.

– Граф Кирилл Владимировичникига бораётипсизми, mа сhérе? – деди граф ҳам ошхонадан даҳлизга чиқиб. – Агар граф дурустроқ бўлса, Пьерга айтингки, бизникига тушки овқатга келсин. У бизникига келиб болалар билан ўйин қилиб юради. Албатта айтинг, mа chere. Қани, кўрамиз, бугун Тарас қанақа ҳунар кўрсатар экан. Бугун бизникида бўладиган тушлик граф Орловникида ҳам ҳеч қачон бўлган эмас, – деди.

XII

Она-бола тушиб келган графиня Ростованинг каретаси похол тўшалган кўчадан ўтиб, граф Кирилл Владимирович Безуховнинг ҳовлисига кирганда, Анна Михайловна эски салоннинг тагидан қўлини чиқариб, хушомадомуз меҳрибонлик билан ўғлининг қўлини секин босди-да:

– Моn сhеr Воris, [139] – деди, – яхшилаб кўришгин, ҳол-аҳвол сўрагин. Граф Кирилл Владимирович ҳарқалай сенинг чўқинтирган отанг бўлади, сенинг келажагинг шу кишига боғлиқ. Эсингдан чиқарма, mоn сhеr, [140] қўлингдан келганча яхшилаб кўриш...

– Агар бу ишдан хўрликдан бошқа бирон нарса чиқишини билганимда эди... – деди ўғли совуққина. – Лекин сизга ваъда берганим учунгина қиламан.

Швейцар эшик олдида кимнингдир каретаси турганига қарамай (швейцар орқали ичкаридан ижозат сўрамай тўғри икки томони ойнакорлик жавонлар ва булар орасига ҳайкаллар қўйилган йўлакка кирган) она-болага бошдан-оёқ разм солиб, эски салонга диққат билан қаради-да, ким керак – княжналарми ёки графми, деб сўради ва граф керак эканлигини билиб, граф жаноблари бугун оғирроқ, шунинг учун ҳеч кимни қабул қилмайдилар, – деди.

– Қайтиб кетаверсак ҳам бўлади, – деди Борис французчалаб.

– Моn ami! [141] – деди онаси ялинган товуш билан яна ўғлининг қўлини ушлаб, худди бу ушлаши ўғлига тасалли берадиган ёки унинг ғашига тегадигандай.

Борис индамади, шинелини ечмасдан онасига савол назари билан қаради. Анна Михайловна швейцарга қараб, майин товуш билан:

– Иним, – деди, – мен граф Кирилл Владимирович қаттиқ бетоб эканликларини биламан... шунинг учун ҳам келган эдим... Мен қариндошлари бўламан... Мен у кишини безовта қилмайман, иним... Мен князь Василий Сергеевични кўрсам бас, у киши шу ерга тушганлар. Кириб айт.

Швейцар қовоғини солиб, қўнғироқнинг ипини тортди-да, ичкарига томон ўгирилган ва юқоридан чопиб тушиб, зинанинг муйилишидан қараб турган, пайпоқ, бошмоқ ва фрак кийган официантга:

– Княгиня Друбецкая князь Василий Сергеевичнинг ҳузурларига кирмоқчилар, – деб қичқирди.

Анна Михайловна девордаги катта Венеция ойнасига қараб, бўялган шоҳи кўйлагининг бурмаларини тузатди-да, зинага тўшалган гиламдан эски бошмоқлари билан шахдам қадам ташлаб, юқорига чиқиб кетди.

У яна қўл теккизиши билан ўғлининг ғашига тегиб:

– Моn сhеr, vous m’avez promis, [142] – деди.

Ўғли ерга қараганича, унинг кетидан жимгина борар эди.

Улар залга киришди, бундаги эшиклардан бири князь Василийга ажратилган уйнинг эшиги эди.

Она-бола уйнинг ўртасига келиб, олдиларидан югуриб чиқиб қолган кекса официантдан йўл сўрамоқчи бўлишганда, эшиклардан бирининг мис тутқичи буралди ва ундан енгил бархит пўстин кийиб, битта юлдуз таққан князь Василий чиройли ва қора соч бир эркак кишини кузатиб чиқди. Бу одам петербурглик машҳур доктор Lorrain эди.

– С’еst donс роsitif, [143] – деди князь.

– Моn prinсе, «еrrаrе humanum еst», mаis... [144] – деб жавоб берди доктор, лотин сўзларини французча талаффуз билан айтиб.

– С’еst bien, с’еst bien... [145]

Князь Василий ўғли билан келган Анна Михайловнага кўзи тушгач, докторни бош эгиб кузатди ва индамай, лекин савол назари билан қараганича уларнинг олдига келди. Борис онасининг кўзларида тўсатдан пайдо бўлган маъюслик аломатини пайқаб, жилмайиб қўйди.

– Оҳ, буни қаранг-а, князь, қандай оғир кунларда сиз билан кўришишга тўғри келди-я... Азиз беморимизнинг аҳволлари қалай? – деди Анна Михайловна, худди князь Василийнинг совуқ, таҳқиромуз тикилиб қараб турганлигини пайқамагандай.

Князь Василий аввало унга, сўнгра Борисга ҳайрон бўлиб, ҳатто тушунолмагандай назар ташлади. Борис одоб билан таъзим қилди. Князь Василий унинг саломига жавоб бермасдан, Анна Михайловнага ўгирилди ва унинг саволига, бош ва лаб ҳаракати билан «бемордан умид йўқ» деган маънода жавоб берди.

– Наҳотки? – деди Анна Михайловна ваҳима билан. – Вой, шўрим қурсин! Худо кўрсатмасин... Бу менинг ўғлим, – деб тушунтирди Борисни кўрсатиб. – Сизга ўзи миннатдорчилик билдиргани келди.

Борис яна бир марта одоб билан таъзим қилди.

– Бизга қилган бу яхшилигингизни, князь, ҳеч қачон унутмайман, ишонинг.

– Сизга яхшилик қила олганимдан хурсандман, азизим Анна Михайловна, – деди князь Василий ёқасини тузатиб. У ҳар бир ҳаракати ва сўз оҳанги билан бу ерда, яъни Москвада, ҳимояси остида бўлган Анна Михайловна олдида ўзини Петербургда Анна Шерерникида бўлган суҳбатдагидан ҳам ортиқроқ такаббур тутар эди.

– Яхши хизмат қилишга ва унвонингизга муносиб бўлишга ҳаракат қилинг, – деди у Борисга жеркиброқ муомала қилиб. – Хурсандман... Сиз бу ерда таътилда юрибсизми? – деди яна лоқайдлик билан жеркиброқ.

Борис князнинг жеркиброқ гапирганига хафа ҳам бўлмасдан, у билан гаплашгани хоҳиш ҳам кўрсатмасдан:

– Бошқа жойга тайин қилинган эдим, жўнагани буйруқ кутиб турибман, жаноблари, – деди. Лекин бу гапни шундай осойишта ва одоб билан айтдики, князь Василий унга тикилиб қаради.

– Волидангизникида турибсизми?

– Мен графиня Ростованикида турибман, – деди Борис ва яна «жаноблари» сўзини қўшиб қўйди.

– Бу ўша Nathalie Шиншинага уйланган Илья Ростов, – деди Анна Михайловна.

– Биламан, биламан, – деди князь Василий, бир қиёмдаги товуши билан. – Jе n’аi jamais pu conсevoir, comment Nathalie s’est décidée á épouser cet оurs mal–lé–ché! Un personnage complément stupide et ridicule. Et loueur á ce qu’on dit. [146]

– Маis très brave homme, mon prince, [147] – деди Анна Михайловна маъюс табассум қилиб, худди граф Ростовнинг шундай фикрга сазовор эканини билиб, чол бечоранинг гуноҳини тилаётгандай.

Княгиня бир оз жим қолди-ю, худди ҳозир йиғлаганга ўхшаган юзида зўр қайғу кўрсатиб:

– Докторлар нима дейишади? – деди.

– Унча умид йўқ, – деди князь.

– Менга ва Борисга қилган яхшиликлари учун граф тоғамга яна бир марта миннатдорчилик билдирсам деган эдим-а. С’еst son filleu, [148] – деди, худди бу гапни эшитиб, князь Василий ҳаддан зиёда хурсанд бўладигандай.

Князь Василий ўйлаб туриб афтини буриштирди. Анна Михайловна билдики, князь Василий унинг граф Безухов ёзган васиятномага шерик бўлиб чиқишидан ҳадиксираётибди, шунинг учун уни хотиржам қилишга шошилди.

– Агар менинг граф тоғамга муҳаббатим, садоқатим бўлмаганда эди, – деди княгиня, худди графни ўзига жуда яқин тутгандай, – мен уни яхши биламан, олижаноб, оқкўнгил одам, лекин ҳозир унинг ёнида фақат княжналар бор, холос. Улар ҳали ёшлар... – деди-ю, бошини қуйи солиб, пичирлаб сўради: – охират қарзини адо қилдимикан, князь? Охирги дамлар ғанимат-а. Бундан ёмони йўқ, агар ўсал бўлса, уни шунга тайёр қилиш керак. Биз, хотинлар, князь, – деди жилмайиб, – бунақа нарсаларни қандоқ айтишни биламиз. Мен кириб кўришим зарур эди. Бу менинг учун қанчалик оғир бўлса ҳам, майли, азоб-уқубат чекишга ўрганиб қолганман.

Князь, афтидан, Анна Шерернинг уйидаги сингари бу ерда ҳам Анна Михайловнадан осонликча қутула олмаслигига кўзи етди.

– Сизнинг киришингиз унча зарар қилмайдику-я, chère, Анна Михайловна, – деди князь. – Сабр қилайлик, докторлар кечгача аҳвол маълум бўлади, дейишган эди.

– Бунақа вақтларда сабр қилиб бўлмайди-да, князь Рansez, il y va du salut de son ûme… Ah! C’est terrible, les devoirs d’un crétien… [149]

Шу чоғ ичкариги уйнинг эшиги очилиб, графнинг жиянларидан бири қовоғи солиқ, башараси совуқ, оёғига нисбатан бели ниҳоят даражада узун бўлган княжна чиқди.

Князь Василий қайрилиб унга қаради-да:

– Хўш, аҳволи қалай? – деди.

– Бирдай. Нима ҳам бўлади, бу ерда шунча ғовур... – деди княжна, Анна Михайловнага танимагандай қараб.

– Аh, chère, jе nе vоiz rесоnnaissais раs, [150] – деди Анна Михайловна, очиқ чеҳра билан илжайиб ва йўрғалаганича княжнанинг олдига борди. – Jе viens d’arriver et je suis á vous aider á soigner mon oncle. J’imagine, combien vous avez souffert, [151] – деди қайғу билан кўзларини пирпиратиб.

Княжна унинг сўзига жавоб ҳам қайтармади, ҳатто табассум ҳам қилмай чиқди-кетди. Анна Михайловна қўлқопини ечди-да, мавқени қўлдан бермасдан креслога ўтириб, князь Василийни ёнига ўтиргани таклиф қилди.

– Борис! – деди ўғлига қараб илжайиб, – мен ҳозир граф тоғамнинг олдига кираман, сен, mon ami унгача Пьернинг олдига киргин: ҳа, Ростовларнинг таклифини эсингдан чиқарма. Улар Пьерни тушки овқатга чақиришаётипти. Бормас дейман-а? – деди князга қараб.

Князнинг таъби хира бўлган бўлса керак:

– Аксинча – Jе sеrаis très content si vous me débarrassez de ce jeune homme… [152] – деди, – шу ерда ўтиргани ўтирган. Граф уни бирон марта ҳам йўқламади.

У елкасини қисди. Официант Борисни пастга олиб тушди, кейин бошқа зинадан Петр Кирилловичнинг олдига олиб чиқиб кетди.

ХIII

Пьер Петербургда ўзига муносиб бир амал топишга ҳам улгура олмади, безорилик қилгани учун дарҳақиқат Москвага бадарға қилинди. Граф Ростовникида айтилган гаплар тўғри эди. Пьер миршабни айиққа боғлашда қатнашган эди. У Москвага бундан бир неча кун бурун келиб, одатдагича отасиникига тушди. Гарчи ўзининг қилмиши Москвада маълум эканлигини, отаси атрофида ўралашиб юрган ва унга ҳамма вақт ёмон назар билан қарайдиган хонимлар графнинг ғашига тегиш учун бу воқеадан фойдаланишларини билса ҳам, ҳарқалай, келган куниёқ ичкарига кирди. У, одатда, княжналар ўтирадиган меҳмонхонага кириб, хонимлар билан саломлашди. Буларнинг иккитаси кашта тикиб, биттаси баланд овоз билан китоб ўқиб ўтирар эди. Буларнинг каттаси – озода, бели узун, Анна Михайловнанинг олдига чиққан ўша қовоғи солиқ қиз – китоб ўқир, бир-биридан фақат бирининг юқори лабидаги ўзига жуда ярашган холи билан фарқ қиладиган иккита сўлим ва қизил юзли қиз кашта тикар эди. Улар Пьерни худди гўрдан чиқиб келган ёки ўлат теккан кишини кўргандай қарши олишди. Катта княжна китоб ўқишдан тўхтаб, индамай унга қўрқиб кетгандай қаради. Кичиги, юзида холи йўғи ҳам шу тусга кирди. Ҳаммадан кичиги, табиатан хушчақчақ ва шўх бўлган холдори, ҳозир қизиқ ҳодиса бўлишини билган бўлса керак, кулгиси қистаб буни яшириш учун каштасининг устига энгашди. У ўзини кулгидан зўрға тийиб, ипни пастга тортди ва каштасининг нақшига қараган бўлиб энгашди.

– Bonjour, ma cousine, – деди Пьер. – Vous ne me reconnaissez pas. [153]

– Мен сизни жуда ҳам яхши таниб турибман, жуда!

Пьер одатдагича ноқулай тарзда, лекин уялмасдан:

– Графнинг соғлиги қалай? Олдига кирсам бўладими? – деди.

– Граф ҳам жисман, ҳам руҳан азоб чекаётипти, афтидан, сиз унга руҳан кўпроқ азоб бергани хийла меҳнат қилибсиз.

– Графнинг олдига кирсам бўладими? – деди Пьер яна.

– Ҳм!.. Агар уни ўлдирмоқчи бўлсангиз, буткул ўлдириб қўя қолай десангиз – кира қолинг. Ольга, бор қара-чи, тоғангнинг шўрваси пишдими-йўқми, овқат ейдиган вақти бўлди, – деди ва шу билан улар банд эканликларини, Пьер эса отасини хафа қилиш билан овора бўлган бир вақтда, улар унга ором бериш билан машғул эканликларини Пьерга кўрсатмоқчи бўлди.

Ольга чиқиб кетди. Пьер бир оз турди, қизларга қаради ва бош эгиб:

– Бўлмаса мен уйимда бўламан, кириш мумкин бўлганда, хабар қиларсизлар, – деди.

У чиқиб кетди. Унинг кетидан холдор қиз секин ҳиринглаб кулиб қолди.

Эртасига князь Василий келиб графнинг уйига тушди. У Пьерни олдига чақириб, бундай деди:

– Моn сhеr, si vous vous conduisez ici, come á Pétersbourg, vous finirez très mal; c’est tout ce que je vous dis. [154] Граф жуда бетоб, унинг олдига киришинг ҳеч керак эмас.

Шундан кейин Пьер билан ҳеч кимнинг иши бўлмади, у кунни болохонадаги бўлмасида ёлғиз ўтказди. Борис кирган вақтда Пьер уйида нари-бери юрар, ҳар замон бурчакда тўхтаб, худди душманга қилич солаётгандай деворга мушт ўқталар ва кўзойнагининг тепасидан хўмрайиб қараб, алланарсалар деб жаврар, елкасини қисар, қўлларини силкиб, яна юришда давом этар эди.

– L’Angleterre a vécu [155], – деди у қовоғини солиб ва кимнидир бармоғи билан кўрсатиб. – М. Pitt comme á traitre la nation et au droit des gens est condamné á... [156], – деди. У шу пайтда ўзини Наполеон ҳис қилиб, қаҳрамони билан хатарли Па-де-Кале бўғозидан ўтиб, Лондонни забт этгану энди Питтнинг жазоси нима эканлигини айтмоқчи эдики, уйга кириб келган ёш, келишган ва чиройли офицерни кўриб қолди. Юришдан тўхтади. Пьер чет элга кетганда Борис ўн тўрт яшар бола эди, шунинг учун уни мутлақо эсдан чиқарган эди, лекин шундай бўлса ҳам ўзига хос абжирлик ва меҳрибонлик билан унинг қўлидан ушлади-да, дўстона табассум қилди.

– Мен эсингизда бордирман-а, – деди Борис шошилмасдан, ёқимли табассум билан. – Мен онам билан графни кўргани келган эдим, лекин графнинг тоби йўқроқ шекилли.

– Ҳа, тоби йўқ шекилли. Унга ҳеч ором беришмайди, – деди Пьер, бу йигит ким эканлигини эслашга тиришиб. Борис Пьернинг танимаётганлигини пайқади-ю, ўзини танитишни лозим топмади-да, заррача ҳам тортинмасдан унинг кўзларига қаради.

Пьер учун ноқулай бўлган хийла узоқ жимликдан сўнг, Борис:

– Граф Ростов сизни бугун тушки овқатга келишингизни сўради, – деди.

– Ҳа! Граф Ростов-а! – деди Пьер қувониб. – Сиз унинг ўғли Ильямисиз? Буни қаранг-а, мен сизни танимай туриб эдим-а, m–mе Jасquоt... [157] билан Воробьёв тепалигига борганимиз эсингизда борми?

Борис шошилмасдан, дадил ва бир қадар истеҳзоли табассум билан:

– Сиз янглишаётибсиз, – деди. – Мен Анна Михайловна Друбецкаянинг ўғли Борис бўламан. Илья – граф Ростовнинг оти, унинг ўғли – Николай бўлади. Мен ҳеч қанақа m–mе Jасquоt ни ҳам билмайман.

Пьер, худди искабтопар ёки ари талагандай, қўл ва бошини силкиди.

– Э, буни қаранг-а! Ҳамма ёқни чалкаштириб юборибману. Москвада қариндош-уруғимиз шунча кўпки! Сиз Борис... ҳа. Мана энди англашиб олдик. Хўш, Булон экспедицияси тўғрисида қандай фикрдасиз? Наполеон каналдан ўтиб олса, инглизларнинг ҳоли ёмон бўлар дейман? Менинг фикримча, бундай экспедиция бўлиши жуда мумкин. Вилльнев бу ишнинг уддасидан чиқар!

Борис Булон экспедицияси ҳақида ҳеч нарса билмасди, чунки газета ўқимасди ва Вилльневни ҳам биринчи марта эшитиши эди.

– Биз бу ерда, Москвада, сиёсатдан кўра кўпроқ зиёфат, ғийбат билан машғулмиз, – деди Борис ўзига хос лоқайдлик ва истеҳзо билан. – Бу гаплардан ҳеч хабарим йўқ, ўйлаганим ҳам йўқ. Москва ҳаммадан кўра ғийбат билан машғул, – деди у сўзини давом эттириб. – Энди сиз билан граф оғизга тушгансизлар.

Пьер, худди ҳамсуҳбати айтишга айтиб қўйиб, кейинчалик пушаймон бўладиган бирон гап айтишдан қўрққандай, мулойим табассум қилиб қўйди. Лекин Борис Пьернинг кўзига қараб бемалол, очиқдан-очиқ ва оддий бир тарзда гапирар эди.

– Москванинг ғийбатдан бўлак қиладиган иши йўқ, – деди Борис давом этиб. – Ҳозир ҳамманинг фикри ёди граф молу дунёсини кимга қолдиришида, ҳолбуки граф, эҳтимол, ҳаммамиздан ҳам кўпроқ яшар, мен буни чин кўнглимдан тилайман...

– Ҳа, жуда оғир аҳвол, – деди Пьер унинг сўзига қўшилиб, – жуда оғир. – Бу офицернинг ўзини ноқулай аҳволда қолдирадиган бирон гап бошлаб қўйишидан Пьер ҳамон хавотирда эди.

– Сиз, эҳтимол, – деди Борис бир оз қизариб, лекин товушининг ҳам вазиятини ўзгартирмасдан, – сиз, эҳтимол, ҳамманинг фикри ёди бадавлат графдан бирон нарса олишда деб ўйларсиз.

Пьер ичида «ана, айтмадимми», деб қўйди.

– Агарда мен ҳам менинг онамни шундай кишилар қаторига қўшадиган бўлсангиз, жуда хато қиласиз, деб айтиб қўймоқчи эдим, токи англашилмовчилик бўлмасин. Биз жуда камбағалмиз-у, лекин мен ўзим тўғримда сизга айтиб қўяй: отангиз бой одам бўлганлиги учун ҳам мен ўзимни унга қариндош деб билмайман: на мен, на онам ҳеч қачон ундан ҳеч нарса тама қилмаймиз ва берган тақдирда ҳам олмаймиз.

Пьер унинг сўзига хийла вақт тушунмай турди, лекин тушунганидан кейин ирғиб дивандан тушди-да, ўзига хос шошқалоқлик ва қўполлик билан Бориснинг икки билагидан ушлади ҳамда Борисдан кўра ортиқроқ қизариб, хижолат тортган ва афсусланган ҳолда гапира бошлади:

– Бу гапингиз ғалати бўлди-ку! Наҳотки мен... ким ҳам ўйлайдики... Мен яхши биламанки...

Лекин Борис унинг сўзини яна оғиздан олди:

– Кўнглимда борини айтиб қўя қолганимга хурсандман. Эҳтимол, бу гап сизга малол келар, кечиринг, – деди Борис Пьерга тасалли бериб, ҳолбуки Пьер унга тасалли бериши керак эди. – Лекин ишонаманки, сизга бу гапларим қаттиқ тегмагандир деб. Менинг одатим – гапнинг тўғрисини айтаман-қўяман... Хўш, Ростовларга нима дей? Тушки овқатга борасизми?

Борис, афтидан, оғир бурчни бўйнидан соқит қилиб, ўзини ноқулай аҳволдан чиқариб, ҳамсуҳбатини шу аҳволга солганидан кейин, яна очилиб кетди.

– Менга қаранг, – деди Пьер ўзини босиб олиб. – Сиз ажойиб одам экансиз. Ҳозир айтган гапингиз жуда яхши, ниҳоятда яхши гап. Албатта, сиз мени билмайсиз, кўп замонлар кўришмаганмиз... ёш болалар эдик... Сиз мени аллаким деб ўйларсиз... Мен сизнинг гапингизни жуда яхши фаҳмлаяпман. Мен сизнинг ўрнингизда бўлганимда бу гапларни айта олмас эдим, ботина олмас эдим, лекин жуда соз бўлди. Сиз билан танишганимдан ниҳоятда хурсандман. Ажаб, – деди бир оз жим қолганидан сўнг илжайиб. – Сиз менинг тўғримда нима деб ўйладингиз экан! – деб кулиб юборди: – Хайр, нима қипти? Бундан кейин бир-биримиз билан яхшироқ таниш бўламиз. Марҳамат, – деб Бориснинг қўлини сиқди. – Биласизми, графнинг олдига сира кирганим йўқ. Мени чақирмади... Яхши одам эди, унга ачинаман... Бироқ начора?

– Сиз, Наполеон бўғоздан аскарини олиб ўта олар, деб ўйлайсизми? – деди Борис кулимсираб.

Борис гапни бошқа ёққа бураётганини фаҳмлаб ва шундай бўлганини маъқул кўриб, Пьер Булон экспедициясининг фойда ва зарарларини баён қила бошлади.

Лакей келиб, княгиня Борисга маҳтал эканини айтди. Княгиня кетишга отланган эди. Пьер Борис билан яқинроқ ошна бўлиш учун тушликка боришга ваъда берди, кўзойнагининг устидан унга меҳрибонлик билан қараб, қўлини қаттиқ сиқди... Борис кетгандан кейин уйда Пьер яна узоқ айланиб юрди, лекин энди душманига қилич солаётгандай ҳаракатлар қилмас, бу ақлли, иродали ва мулойим ёш йигитни ўйлаб илжаяр эди.

Пьерда бу ёш йигитга нисбатан ёшликнинг дастлабки йилларида, хусусан, танҳолик чоғларида бўладиган ҳеч қандай сабабсиз бир меҳр уйғонди ва у билан албатта дўстлашишга жазм қилди.

Князь Василий княгиняни кузатмоқда эди. Княгиня, рўмолчаси кўзида, юзидан ёш оқар эди.

– Вой шўрим! Вой шўрим! – деди княгиня. – Ҳар нима бўлсам ҳам бўйнимдаги бурчимни ўтайман. Кечаси ётгани келаман. Графни шу аҳволда қўйиб қараб туриб бўлмайди. Ҳар бир дам ғанимат. Княжналар нега пайсалга солишар экан, ҳеч тушуна олмайман. Худо ўзи ёр бўлиб, графни охират қарзини узишга тайёр қилгани мен бир йўл топсам!.. Adieu, mon prince, que le bon dieu vous soutienne. [158]

Князь Василий ўгирилар экан:

– Аdieu, ma bonne, [159] – деб жавоб берди.

Она-бола каретага ўтиргандан сўнг, княгиня:

– Оҳ, графнинг аҳволи шундай ёмонки, ҳеч кимни деярли танимайди-я, – деди.

– Мен ҳеч тушунолмайман, ойи, – деди Борис. – У Пьерга қандай қарар экан?

– Ҳаммаси васиятномадан маълум бўлади, ўғлим: бизнинг тақдиримиз ҳам шунга боғлиқ...

– Нега сиз граф бизга бирон нарса қолдиради, деб ўйлайсиз?

– Оҳ, дўстим! У шунчалик бой, биз эсак шунчалик камбағалмиз!

– Фақат шунинг ўзи етарли асос бўла олмайди, онажоним...

– Вой шўрим! Вой шўрим! Графнинг аҳволи шундай ёмонки, – деди княгиня куйиб-пишиб.

XIV

Анна Михайловна ўғли билан бирга граф Кирилл Владимирович Безуховникига жўнагандан кейин графиня Ростова рўмолчасини кўзига қўйган ҳолда ўзи ёлғиз узоқ вақт ўтирди. Ниҳоят, қўнғироқ чалиб оқсочини чақирди.

– Нима бўлди сизга, азизим, – деди зарда билан салгина ҳаяллаб кирган қизга қараб, – ишлагингиз йўқми, нима бало? Ундоқ бўлса, мен сизга бошқа жойдан хизмат топиб берай.

Графиня дугонасининг қайғуси билан унинг камбағал ва фақирлигидан хафа бўлгани учун феъли айниб турган эди; унинг феъли айниганлиги ҳамма вақт хизматкорни «сизлаши» ва «азизим», дейишидан маълум бўлар эди.

– Кечирасиз, – деди оқсоч.

– Графни чақиринг.

Граф лапанглаб, хотинининг олдига одатдагича гуноҳкорнамо бир қиёфада келди.

– Хўш, азизим графиням! Рябчикдан қандай яхши sauté au madére [160] бўлипти-я, mа chére! Мен татиб кўрдим, Тарас учун мен бекорга минг сўм берганим йўқ-да. Арзийди!

У йигитларча тирсагини тиззасига қўйиб, оқ оралаган сочини ҳурпайтириб, хотинининг ёнига ўтирди.

– Хўш, азиз графиням, нима гап?

– Гап шуки, дўстим... бу ерингга нима тегипти? – деди графиня унинг жилетини кўрсатиб. – Соте теккан бўлса керак, – деди табассум қилиб, – гап шуки граф, менга пул керак.

Унинг юзида маъюслик акс этди.

– Хўп, жоним билан, азиз графиням! – деди граф, чўнтагидан ҳамёнини чиқариб.

– Менга кўпроқ керак, граф, беш юз сўм керак, – деди графиня батист рўмолчасини олиб эрининг жилетини арта бошлаб.

– Ҳозир, ҳозир. Ҳой, ким бор? – деб қичқирди граф худди чақирган кишиси унинг овозини эшитибоқ бетўхтов югуриб келадигандай ишонч билан: – Митенькани айтиб юборинглар!

Графникида ўсган ва ҳозир унинг бутун хўжалигини бошқариб турган ўша дворянзода Митенька оҳиста-оҳиста қадам босиб кириб келди.

Граф эшикдан кирган одобли ёш йигитга қараб:

– Гап бундай, азизим, менга ҳозир... – граф ўйлаб қолди. – Ҳа, етти юз сўм пул келтириб бер. Қара, ўтган сафаргидай йиртиқ-пиртиқ пуллар бўлмасин, яхшисини олиб кел, графиня учун.

– Ҳа, Митенька, янгироғини олиб келгин, – деди графиня хўрсиниб.

– Қачон келтиришни амр қиладилар, тақсирим? – деди Митенька. – Маълумлари бўлсинки... Ҳа, майли, ташвиш тортмасинлар, – деди графнинг аччиғи келганлигини кўрсатадиган тез-тез ва оғир нафас олганини кўриб. – Эсимдан чиқаёзипти... Ҳозир келтириб беришни буюрадиларми?

– Ҳа, дарров келтир. Мана, графиняга бер.

Ёш йигит чиқиб кетганидан сўнг, граф илжайиб:

– Хўп баҳоси йўқ Митенькам бор-да. Йўқ деган гапни билмайди. Мен ўзим йўқ деган гапга тоқат қилолмайман. Йўқни йўндириш керак.

– Оҳ, граф, пул деган нарса одамни не-не кўйларга солмайди! – деди графиня. – Лекин бу пул ҳозир менга жуда зарур эди.

– Жоним графиням, ўзингиз ҳам жуда қўли очиқ хотинсиз, – деди-да, граф хотинининг қўлидан ўпди ва яна кабинетига кириб кетди.

Анна Михайловна Безуховникидан қайтиб келганида графинянинг олдидаги столчада, рўмолчанинг остида, ҳали қовурғаси синмаган пуллар ётар эди. Анна Михайловна графинянинг нимадандир ташвишда эканлигини пайқади.

– Ҳа, нима гап, дўстим? – деди графиня.

– Оҳ, граф шундай бир оғир аҳволдаки! Таниб бўлмайди, шундай ёмон, шундай ёмон аҳволда-я. Мен бирпасгина олдида ўтирдим, икки оғиз ҳам сўз айта олмадим...

Графиня рўмолчанинг остидан пулни олар экан:

– Аnnette, худо ҳақи, йўқ дема, – деди бирдан қизариб, бу қизариш унинг озғин, сўлиброқ қолган ва виқорли юзига сира келишмас эди.

Анна Михайловна нима гап эканини дарров фаҳмлаб олди-да, ўрни келганда, графиняни абжирлик билан қучоқлаб олиш учун энгаша бошлади.

– Мана, Борисга мундир тиктириш учун мендан...

Анна Михайловна дарров уни қучоқлаб кўз ёши қилди. Графиня ҳам йиғлади. Иккови жонажон дугона эканликларига, бир-бирларидан ҳеч нарсани аямасликларига, ёшликдан бирга ўсган икки дўст ҳозирда шундай арзимас нарса – пул билан машғул бўлганликларига ва ёшлик чоғлари ўтиб кетганига йиғлашди... Лекин иккови ҳам ўз кўз ёшларидан мамнун эди...

XV

Графиня Ростова қизлари ва бир талай меҳмонлари билан меҳмонхонада ўтирар эди. Граф эркак меҳмонларни кабинетига олиб ўтди-да, ҳар қайсисига ўзининг ишқибозлик билан йиққан усмонли трубкаларини кўрсата бошлади. У ҳар замон ташқарига чиқиб, «Ҳали келгани йўқми?» – деб сўраб қўяр эди. Улар ўзининг бойлиги, мансаби билан эмас, тўғрисўзлиги, муомалада очиқ ва тўнглиги билан ном чиқарган, киборлар доирасида le terrible dragon [161] деб лақаб қўйилган Марья Дмитриевна Ахросимовани кутишар эди. Марья Дмитриевнани подшо хонадони билар, бутун Москва билан Петербург танирди ва ҳар иккала шаҳар ҳам унга ҳайрон бўлиб, унинг дағаллигидан зимдан кулар, унинг тўғрисида турли латифалар айтишар эди. Шундай бўлса ҳам ҳамма уни иззат қилар ва ундан қўрқар эди.

Тутунга тўлиб кетган кабинетда гап манифест чиқарилиб маълум қилинган уруш ва сафарбарлик тўғрисида кетар эди. Манифестни ҳали ҳеч ким ўқимаган бўлса ҳам унинг чиққанини аллақачон ҳамма билар эди. Граф, чекиб, гапиришиб ўтирган икки меҳмоннинг ўртасидаги отоманкада ўтирар эди. Граф чекмасдан, гапирмасдан ўтириб, гоҳ бир томонга ва гоҳ бошқа томонга калласини қийшайтириб,