автордың кітабын онлайн тегін оқу  Professor Douelning boshi

Aleksandr Belyayev

Aleksandr Belyayev o‘zbek kitobxonlariga birgina asari bilan juda yaxshi tanish. Shu asar asosida ekranlashtirilgan «Odam amfibiya» filmi va Ixtiandr obrazi millionlab muxlislar qalbidan joy olgan. Muallif qalamiga mansub «Professor Douelning boshi» asari ham kitobga oshno qalblarni befarq qoldirmasligi aniq. U o‘quvchining fikrini xayolot olamiga, mushohada mehvariga yetaklaydi. Birga tafakkur qilib, g‘ayritabiiy masalalar ustida bosh qotirishga undaydi. Xo‘sh, insonning boshi tanasiz yashashga qodirmi? U yaxlit bir mavjudod tarzida fikrlashi, gaplashishi va his qilishi mumkinmi? Bu boshni bosh­qa bir sog‘lom tanaga o‘rnashtirib, uning hayotini saqlab qolish ehtimoli bormi? Qolaversa, professor Douelning g‘aroyib ixtirosi yovuz odamlar qo‘liga tush­sa nima bo‘ladi: insoniyat bundan qancha aziyat chekadi? Rus adabiyoti fantastika janrining ilk davr­lariga mansub mazkur asarda Aleksandr Belyayev ana shu borada chuqur mulohazalarini o‘rtaga tashlaydi. Voqealar o‘ta ishonchli va qiziqarli tarzda bayon etilgani bois, siz shunchaki o‘quvchi emas, balki beixtiyor uning ishtirokchisiga aylanasiz.

Shu o‘rinda bir gap: mazkur asarni tarjima qilayotganimda, tishim og‘rib, dard zaptiga oldi. Ish taqa-taq to‘xtadi. Uy sharoitida qo‘llagan qo‘lbola chora-tadbirlarim naf bermadi. O‘zimni xuddi professor Kernning laboratoriyasidagi tanasiz boshlar qatorida his qildim. Chunki, butun e’tiborim, dar-du tashvishim shu og‘riqli tishlar bilan band bo‘lib qolgan – ko‘z oldimda bo‘shliqdan boshqa narsani ko‘rmasdim.

Tanadan tanholanib qolgan bosh yaxshiyam fikr­lash qobiliyatidan mosuvo emas. «Do‘xtirga borish kerak» degan ajoyib fikr tug‘ildi. Va shu asno, «Duch kelgan do‘xtirdan davo istab bo‘lmaydi» degan ishtiboh ham paydo bo‘ldi. Bu bejizga emas. Muqaddam, bir no‘noq tish do‘xtiri tishlarimni rosa randalab, keyin chayqang deb muzdek suv bergan, tishlarimdan millionlab sanchiqlar miyamga borib qadalgani, meni bu masalada anchayin ehtiyotkor qilib qo‘ygandi. Shu bois o‘zim bilgan yaxshi bir stomotolog-jarroh­ga murojaat qildim. Bir necha kunlik muolajadan keyin sitrab ketgan tishlarim yana bir safga tizildi. Nuragan devordek yoyilib qolgan milkim tiklandi, bir so‘z bilan aytganda, «muhojir milk» yana o‘z mulkiga qaytdi. O‘zim esa yana ijod og‘u­shiga sho‘ng‘idim. Boshlab qo‘ygan tarjimamni oxiriga yetkazish, uni yakunlab, sizning e’tiboringizga havola etish imkoniyatiga ega bo‘ldim. Hademay u sizning ma’naviy mulkingizga aylanishidan umidvorman. Buning uchun o‘z kasbining ustasi, malakali stomotolog-jarroh G‘iyos Farmonovdan minnatdorman.

Azizlar, agar asar sizga manzur bo‘lsa, siz ham uning haqiga birrov duo qilib qo‘ysangiz mutarjimni mamnun etgan bo‘lardingiz.

Muallifdan

Rafiqam
Margarita Konstantinovna Belyayevaga
bag‘ishlayman

ILK UCHRASHUV

– Marhamat, o‘tiring.

Mari Loran o‘rtasi chuqur charm o‘rndiqqa o‘tirdi.

Professor Kerin maktubning ust jildini ochib, xatni o‘qigunga qadar, u tez-tez ko‘z yugurtirib, kabinetni obdan nazardan kechirdi.

Buncha ko‘rimsiz bo‘lmasa bu xona! Lekin bunday joyda ishlash qulay: e’tiboringni hech nima chalg‘itmaydi; bo­shida gardishli lampasi bor chiroq kitoblar, qo‘lyozmalar, har xil mulohazalar qayd etilgan qog‘ozlar qalashib yotgan yozuv stolinigina yoritar, qora dub daraxtining yog‘ochidan yasalgan mebel ko‘zga g‘ira-shira tashlanib turardi. Nimqorong‘i xonada faqatgina zalvorli shkaflarning bo‘rtib turgan tillarang naqshlari yaltirardi. Devordagi qadimiy osma soatning uzun kapgiri ohista chayqalardi. Rangsiz gul qog‘oz-u ohori to‘kilib qolgan parda xonaga g‘ayritabiiylik berardi.

Shu asno Loranning professor Kernga ko‘zi tushib, beixtiyor kulgisi qistadi: professor turish-turmushi bilan aynan shu xonaning rang-u raftoriga quyib qo‘ygandek mos edi. Xuddiki, u ham dub yog‘ochidan yo‘nilgandek, miqti, sovuq gavdasi mebelning bir bo‘lagidek tasavvur uyg‘otardi kishida. Katta ko‘zoynagining shishasi soatning siferbaltiga o‘x­shardi. Xuddi soatning kapgiri u yoqdan-bu yoqqa chayqalganidek, uning ko‘zlari ham shunga muvofiq ravishda maktubdagi yozuv bo‘ylab, dam unga-dam bunga borib kelardi.

– Hamkasbim Sabate siz haqingizda ma’lumot bergandi. Ha, menga yordamchi kerak. Sizning tibbiyotdan xabaringiz bor-a? Durust. Kuniga qirq frank maoshingiz bo‘ladi. Hafta so‘ngida hisoblashamiz. Nonushta, tushlik bepul. Faqat, mening bitta shartim bor...

U qurushqoq barmoqlari bilan stolni chertib, kutilmaganda savol berib qoldi:

– Tilingizni idora qila olasizmi? Buni so‘rayotganim, ayol zoti valaqlashni xush ko‘radi. Siz esa ayolsiz – bu yaxshi emas. Siz chiroylisiz – bu esa undan ham badtar degani.

– Lekin buning ishga nima aloqasi...

– Bo‘lganda qandoq, to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqasi bor. Xushbichim xonim ikkita ayolning o‘rnini bosadi. Kamchilik va nuqsonlar unda ikki hissa ortiq bo‘ladi. Sizning eringiz, do‘stingiz yoki gaplashadigan yigitingiz bormi? Bor bo‘lsa, tamom: sir sovuriladi.

– Lekin...

– Hech qanday lekin-pekini yo‘q. Sizdan xuddi baliq kabi bezabonlik talab etiladi. Bu yerda ko‘rganlaringiz va ­eshitganlaringiz haqida birovga churq etib og‘iz ochmaysiz. Mana shu shartni qabul qilasizmi? Ogohlantirib qo‘yishim shart: va’dangizda turmasangiz bu siz uchun yomon oqibatlarga sabab bo‘lishi mumkin. Oqibati yomon...

Loran bir oz ikkilanib qolgan bo‘lsa-da, qiziqishi ortdi:

– Albatta, men roziman, faqat bularning barisi...

– «Jinoyatga aloqasi bo‘lmasa», demoqchisiz chamamda? Bu masalada ko‘nglingizni to‘q tuting. Sizning zimmangizda hech qanday majburiyat bo‘lmaydi, javobgarlik ham... Asablaringiz joyidami?

– E’tirozim yo‘q.

Professor ma’qul ma’nosida bosh irg‘ab qo‘ydi.

– Avlodingizda mayparast, giyohvand, tutqanog‘i borlar, savdoyilar bo‘lmaganmi?

– Yo‘q.

Professor yana boshini qimirlatib qo‘ydi.

U cho‘pdek oriq, chayir barmog‘i bilan qo‘ng‘iroq tugma­chasini bosdi. Eshik ohista ochildi. Nimqorong‘i xonada, xuddi fototasmadagi kabi, avval bir juft ko‘zning oqi, keyin qorong‘ilik bilan qorishib ketgan, eshikka qoplama sifatida qoqilgan drapning rangiga monand qora tanli kishining yuzi ko‘rindi.

– Jon! Loran xonimga laboratoriyani ko‘rsating.

Habash boshini qimirlatib, xonimni ortidan yurishga undab, shu yerdagi boshqa bir eshikni ochdi.

Loran tamoman qop-qorong‘i bir xonaga kirdi.

Habash elektr murvatini buragandi, chiroqlar yonib, xonani charog‘on qildi. Loran beixtiyor ko‘zini chirt yumib oldi. Qorong‘idan dabdurus yorug‘likka chiqqanlari bois oppoq devorning rangi ko‘zlarni qamashtirgandi… Hayratomuz tibbiy jihozlar saqlangan shkafning oynalari yaltirab turardi. Unga notanish bo‘lgan yana bir apparatning alyumin va po‘lat qismlari xira yiltirardi.

Xonaning o‘rtasida – katta stol, uning yonida oynavand quti; unda inson yuragi duk-duk urib turardi. Yurakni turli hajmdagi nay shishalar havo moslamasi bilan bog‘lagandi.

Loran boshina boshqa bir tomonga burib, nigohiga chalingan nasadan sapchib tushdi: uni xuddi tok urgandek bo‘ldi.

Unga inson kallasi qarab turardi – tanasiz bosh.

U to‘rtburchakli shisha lavhga qo‘ndirilgan bo‘lib, lavh­ni to‘rtta temir tutqich-oyoqlar tutib turardi. Tutqichlar uzun, yaltiroq edi. Shisha lavhdagi teshikchalar orqali, kesilgan arteriya va qon tomirlarini havo yostiqchalari bilan birlash­tirib turgan naychalar o‘tkazilgandi. Ulardan eng yo‘g‘oni kallaning bo‘g‘zidan chiqib, moslamaning gardishli qismiga ulangandi. Gardishli qismga ham, havo yostiqchalariga ham murvatlar, manometr, termometr va yana allambalo jihozlar o‘rnatilgandi.

Bosh qovog‘ini goh pastga, goh yuqoriga ko‘tarib, Loranga g‘amgin qarab turardi. Shubha yo‘qki, u tanasiz mustaqil ravishda mavjud edi, fikr yuritardi hattoki.

Taassurotlari har qancha tirband bo‘lmasin, Loran bir narsani nazaridan qochirmadi. Bu tanasiz bosh yaqindagina vafot etgan taniqli jarroh, olim, profesor Douelga bir olmaning ikki pallasi kabi o‘xshash edi. U o‘lik tanada hali sovib ulgurmagan ba’zi bir a’zolarni jonlantirish tajribalari bilan juda mashhur edi. Loran bir necha bor uning ma’ruzalarida ishtirok etgandi. Shundan, professorning keng peshonasi, to‘lqinlanib turguvchi, o‘ziga xos yuz tuzilishi, kumushrang quyuq sochlari, olmosdek yarqiragan ko‘k ko‘zlari… – hammasi yodida muhrlanib qolgandi. Ha, bu professor Douelning boshi edi. Faqat labi va burni nafisla­shib qolgan, chakkasi va yonoqlari so‘lg‘ib, ko‘zlari chuqur botgandi. Uning oq terisini dog‘ qoplab, to‘q-sarg‘ish rang­ga kirgandi. Ammo ko‘zlarida hayot nishonasi barq urib turar, fikri tiniq edi.

Loran xuddi sehrlangan kabi uning zangori ko‘zlaridan nigohini uza olmasdi.

Bosh sassiz labini qimirlatdi.

Loranning asablari dosh bermadi. Hushidan ketib yiqilishiga oz qoldi. Qora tanli xizmatkor uni tutib, laboratoriyadan olib chiqdi.

– Bu dahshat, dahshat… – kursiga bir amallab o‘tirib olgan Loran tinmay shu so‘zni takrorlardi.

Professor Kern bir so‘z demay stolni barmog‘i bilan chertib turardi.

– Ayting-chi, nahotki, bu bosh?..

– Professor Douelniki, demoqchimisiz? Ha, bu uning boshi. Mening hurmatli hamkasbim edi u. Vafot etgandi, uni men hayotga qaytardim. Taassufki, faqat boshini jonlantira oldim. Nachora, mukammallik faqat Yaratganga xos amaliyot. Kamchilik va nuqsonlardan xoli emasmiz. Sho‘rlik Douel bedavo dardga chalingandi. O‘layotib, u o‘z jasadini ilmiy tadqiqot ishlari uchun qoldirdi. «Butun umrim fanga baxshida bo‘ldi. O‘ligim ham uning ravnaqiga xizmat qilsin. Boshimni qurt-qumursqalar kemirgandan ko‘ra, o‘z olim do‘stlarim chuqalaganlari ma’qul», deya vasiyat qildi u. Shunday qilib, uning tanasi mening ixtiyorimga o‘tdi. Avomning ta’biri bilan aytganda, men nafaqat uning yuragini tiriltirdim, balki fikrni uyg‘otdim, ruhini jonlantirdim. Buning nimasi yomon? Odamlar shu paytga qadar ajaldan hazar qilishadi. O‘lgan odamning tirilishi insoniyatning azaliy orzusi emasmi?

– Men mana shu taxlit tiriladigan o‘limni yoqlamagan bo‘lardim.

Professor Kern qo‘lini tushunarsiz qimirlatdi.

– Ha, to‘g‘ri, u o‘zining o‘ng‘aysizliklariga ega. Sho‘rlik Douel ham shu bois, bu alfozda ko‘pning nazariga tushish­ni istamaydi.… to‘laqonli emasligidan tortinadi. Bu tajribani sir saqlab kelayotganimiz ham shundan aslida. «Biz» deb gapiryapman-u, ammo bu, eng avvalo, Douelning istagi. Qolaversa, tajriba hali davom etyapti, oxiriga yetgani yo‘q.

– Professor Douel, aniqrog‘i, uning boshi shu istagini qay yo‘sinda izhor etdi? Yoki u gapira oladimi?

Professor Kern sarosimalanib qoldi.

– Yo‘q… U gapira olmaydi. Ammo eshitadi va sizni tushunadi. Imo-ishora bilan javob qaytaradi…

Shu asno professor Kern mavzuni o‘zgartirish maqsadida undan so‘radi:

– Xullas, mening taklifim sizga ma’qulmi?

– Ha, uni qabul qilaman.

– Juda soz. Unda men sizni ertaga soat to‘qqizda kutaman. Biroq bir gap yodingizda bo‘lsin: sukut, sukut, sukut.

TAQIQLANGAN HAVO MOSLAMASINING
SIRI

Mari Loran og‘ir hayot kechirib kelardi. O‘n yetti yoshida otasidan ayrildi. Bor ro‘zg‘or yumushlari, kasalmand onasiga qarashish tashvishi uning zimmasiga tushdi. Otasidan qolgan ozgina mablag‘ uzoqqa yetmadi. U oilasini ta’minlash uchun o‘qidi, ishladi. Bir necha muddat gazetada tungi musahhih bo‘lib xizmat qildi. Tibbiyot mutaxassisligini egallagach, o‘ziga ish axtarishga tushdi. Yangi Gvineyaga borish taklifi bo‘ldi, u yerda sariqkasalligi keng tarqalib, shifokorlar xizmatiga talab kuchli edi. Biroq kasalmand onasi bilan Mari u yoqqa bora olmasdi. Uni yakka-yolg‘iz qoldirib ketishga ham ko‘zi qiymadi. Xuddi mana shu payt professor Kernning taklifi mushkul vaziyatdan chiqishi ­uchun unga imkon berdi.

Ajabtovur ish ekaniga qaramay, u hech ikkilanmay rozi bo‘ldi. Ammo u o‘zining bu joyga kelib qolishi bejizga emasligini, professor Kern, uni ishga taklif etishdan oldin, u haqda ma’lumot to‘plab, rosa chig‘iriqdan o‘tkazganini bilmasdi.

Mana, ikki haftadirki, u Kerning qo‘l ostida ishlab kelardi. Vazifasi u qadar murakkab emas. Uzzukun tanasiz boshning hayot faoliyatini ta’minlab turgan moslamalarni kuzatib borar, kechasi Jon uning o‘rnini egallardi.

Professor Kern unga moslamaning jihozlari bilan qanday munosabatda bo‘lishi haqida ko‘rsatmalar berdi. Katta gardishli moslamaga ulangan yo‘g‘on o‘tkazgichni ko‘rsatib, uning murvatini burashni qat’iy taqiqladi. U professorning bo‘g‘ziga tomon yo‘nalgandi.

– Mabodo, bu murvatni burasangiz, kalla o‘ladi. Xonasi kelganda men katta gardish va uning faoliyati haqida sizga batafsil ma’lumot beraman. Hozircha, mana shu moslamani kuzatib turish siz uchun kifoya qiladi.

Kern va’da berishga berdi-yu, ammo uni bajarishga shoshilmasdi.

Boshning bir burchida mittigina harorat o‘lchagich o‘rnatilgandi. Uni vaqti-vaqti bilan olib, ko‘rsatgichini qayd etib borish talab etilardi. Moslamaning boshqa jihozlarida ham termometr va manometrlar bo‘lib, Loran suyuqlikning harorati va havo yostiqchalarining bosimini nazorat qilib borardi. Moslamalar yaxshi qarov tufayli muammo tug‘dirmas, soat mexanizmi kabi uzluksiz ishlab turardi. Ayniqsa, boshning chakka qismiga qo‘ndirilgan apparat, o‘ta sezuvchanlik bilan qon aylanish maromini tekshirib, tasmaga uzun-qisqa chiziqlar chizib turardi. Tasma har sutka yakunida almashtirilardi. Havo yostiqchalari hali Loran ishga kelmay turib to‘ldirilgani bois, ichida nima borligini bilmasdi.

Bora-bora Loran boshga bog‘lanib qoldi. U bilan do‘stlashdi.

Loran har kuni ertalab yengil harakatlar bilan laboratoriyaga kirib kelganida, xonaga ham toza havo olib kirib ufurgandek bo‘lardi. Shu kez bosh ojizgina kulimsirab, uning tashrifini qutlagan bo‘lib qovoqlarini qimirlatib qo‘yardi.

Bosh gapira olmasdi. Biroq Loran bilan uning o‘rtasida shartli so‘zlashuv ifoda uslubi tarkib topdi. Garchi u bir-birovni chuqur anglash imkonini bermasa-da, ikkisining muloqoti uchun kifoya qilardi. Masalan, bosh qovog‘ini pastga tushirsa, bu «ha» degani, yuqoriga ko‘tarsa «yo‘q» ma’nosini berardi.

– Ahvolingiz qanday? – so‘radi Loran.

Bosh bilinar-bilinmas jilmaydi va qovog‘ini pastga tu­shirdi: «Yaxshiman, rahmat».

– Tuningiz osuda o‘tdimi?

Yana o‘sha yuz ifodasini takrorladi bosh.

Loran professorning boshini savolga tutarkan, birato‘la ertalabki odatiy vazifasini ham bajarardi. U havo moslamasi faoliyatini, boshning harorati va qon bosimini tekshirib ko‘rdi, natijalarni maxsus daftarga qayd etib bordi. Shundan so‘ng u suv va spirt aralashmasiga yum­shoq matoni botirib, o‘ta ehtiyotkorlik bilan boshning yuzini, gigroskopik paxta bilan quloq chuqurchalarini artib tozaladi. Jimitdekkina mato parchasini barmoqlari orasida tutib, boshning kipriklarini har xil g‘uborlardan xalos etdi. Ko‘zi, quloqlari, burni va og‘zini ozodaladi – buning uchun og‘iz bo‘shlig‘idagi havo naychalarini almashtirdi. Sochini tartibga keltirdi.

Uning nozik barmoqlari bosh bo‘ylab erkin va muloyim harakatlanar, professorning yuz ifodasidan minnatdor ekani ko‘rinib turardi.

– Bugun ajoyib kun, – dedi Loran. – Osmon ko‘m-ko‘k, havo sovuq, biroq top-toza. Ko‘ksingni to‘ldirib-to‘ldirib havo simirging keladi. Qarang, bahoriy manzara – Quyosh xuddi ko‘klam kunidek charag‘on.

Professor Douel yuzini burishtirib, lablarining ikki chetini alamli jiyirdi. Tub-tubidan sog‘inch hissi yiltiragan ko‘zlarini deraza tomonga tikib, keyin uni Loranga tomon ko‘chirdi.

U professorning ta’nali qarashiga dosh berolmay qizarib ketdi. Loran Ayollarga xos bo‘lgan noziklik bilan abgor ahvoldagi bu bosh muyassar bo‘lishi mutlaqo mumkin bo‘lmagan narsalar haqida ortiq bir so‘z deyishdan tiyildi. U biroz kechikib bo‘lsa ham, bu mavzu har gal Douelga qan­chalik notavon ekanligini eslatib turishini angladi.

Mari unga nisbatan, tabiatan majruh qilib yaratilgan bolaning onasi kabi, mehr bilan munosabatda edi.

– Mayli, keling endi shug‘ullanamiz! – dedi u shosha-pi­sha xatosini tuzatgan bo‘lib.

Ertalablari, professor Kern ishga kelgunga qadar, Mari Loran kitob yoki gazeta va jurnallar mutolaasi bilan band bo‘lardi. Avvaliga u tibbiyotga oid kitoblar yoki jurnallarni bir-bir varaqlab, Douelga ko‘rsatardi. U har bir sahifani ko‘zdan kechirib borar, muhim bir maqolaga ko‘zi tushsa, qovog‘i bilan ishora berardi. Loran uni pyupitrga o‘rnatar, bosh uni o‘qishga kirishardi. Loran bu ishga shu qadar sho‘ng‘ib ketgandiki, professor qaysi varaqni o‘qiyotganini, qachon uni o‘zgartirishi lozimligini bilardi.

Jumlalarning qaysi joyini alohida belgilash kerak bo‘lsa, professor imo qilib ishora berardi. Loran qalam bilan o‘sha satrning tagiga chizib qo‘yardi.

Ammo bu belgilar nima uchun kerakligini tushunmasdi. So‘ray desa, uning imo-ishoralaridan ko‘p narsa anglab bo‘lmasligini bilganidan indamasdi.

Bir kuni u professor Kernning xonasi orqali laboratoriyaga o‘tayotib, yozuv stoli ustida o‘zi belgi qo‘ygan jurnallarga ko‘zi tushdi. Boshqa bir qog‘ozda esa ana shu eslatmalar ko‘chirib yozilganini ko‘rdi. Bu professor Kernning dastxati edi.

Shuni eslab, Mari so‘rashga jazm etdi. Balki boshning bunga javobi bordir.

– Ayting-chi, nima uchun ilmiy maqolalarning ayrim jumlalarini alohida belgilayapmiz?

Professor Douelning yuzida norozilik ifodasi aks etdi. U Loranga sinchkov nazar tashladi, so‘ng ko‘zini tomog‘iga yo‘nalgan havo moslamasining shisha naychalariga qaratib, qoshini ikki marta uchirib qo‘ydi. Bu nigohda ishora bor edi. Loran uni tushundi, professor undan taqiqlangan havo moslamasining murvatini burab ochi­shini o‘tinayotganini angladi. U avval ham shu borada bir necha bor murojaat qilgan, ammo Loran uni boshqacha tushungandi: aftidan, bosh o‘zining bu qadar aftoda mavjudligiga barham bermoqchi deb o‘ylagandi. Shundan, moslamaning murvatini burashga jur’at etmadi. Aybdor bo‘lib qolishdan qo‘rqdi, javobgarlik yukini zimmasiga olishdan, qolaversa, egallab turgan o‘rnini yo‘qotishdan cho‘chidi.

– Yo‘q, yo‘q, yo‘q, – kallaning iltimosiga hadiksirab javob qaytardi Loran. – Men bu murvatni burasam, siz o‘lasiz! Men sizning o‘lishingizni istamayman, bunga qo‘lim bormaydi, jur’atim yetmaydi.

Kalla anglash quvvatining ojizligidan zo‘riqdi. Yuzi bo‘zarib ketdi.

Qovog‘i uch marta yuqori ko‘tarilib tushdi, ko‘zi ham…

«Yo‘q, yo‘q, yo‘q. Men o‘lmayman!» – Loran uni shu ma’noda tushundi. Ikkilanib qoldi.

Kallaning lablari tovushsiz titrab, nimadir demoqqa tirishardi. Loran uni uqqandek bo‘ldi, u: «Oching, oching, ­oching. O‘tinaman!..» deb iltijo qilardi go‘yo.

Loranning qiziqishi sarhad bilmasdi. Bu yerda qandaydir sir yashirin ekanini ko‘ngli sezib turardi.

Kallaning ko‘zlaridan tizginsiz sog‘inch hissi ufurib turganni ilg‘adi. Uning nigohlarida iltijo, o‘tinch va talab aks etib turardi. Aftidan, inson tafakkurining bor quvvati, iroda salohiyati mana shu nigohda jam bo‘lgandi.

Loran bir qarorga keldi. Yuragi qattiq urib, qo‘li qaltiradi. Ehtiyotkorlik bilan moslamaning murvatini buradi.

Shu asno kallaning bo‘g‘zidan shipirlagan tovush eshitildi. Loranning qulog‘iga sust, bo‘g‘iq bir ovoz chalindi, u xuddi buzuq grammofonning tovushiga o‘xshardi:

– Min-nat-dor-man… sizdan...

Taqiqlangan moslama konussimon idishga siqiq havo yubordi. U tanasiz kallaning bo‘g‘zidan o‘tib, butun boshga tarqaldi. Ovoz paychalari jonlanib, kalla gapirish imkoniyatiga ega bo‘ldi.

Tanasiz kallaning yuzi qoniqish hissini ifoda etdi.

Biroq shu payt qo‘shni xonadan oyoq tovushlari va kalitning shiriq etgan tovushi eshitildi(laboratoriyaning kabinetga tutash eshigi, xavfsizlik yuzasidan hamisha qulflog‘lik turardi). Loran havo murvatini bazo‘r yopishga ulgurdi. Boshning bo‘g‘zidagi vishillagan tovush tindi.

Ostonada professor Kernning qorasi ko‘rindi.

KALLA TILGA KIRDI

Loran ittifoqo taqiqlangan havo moslamasining sirini bilib qolgan kundan bir haftacha vaqt o‘tdi. Shu orada kalla bilan uning o‘rtasida iliq, do‘stona munosabat vujudga keldi. Professor Kern universitetga yoki klinikaga ketgan chog‘lari Loran moslamaning murvatini burab, ignadek ingichka havo oqimini kallaning dimog‘iga yo‘naltirar, bundan bosh tilga kirardi. Shivirlagan kabi gapirardi. Loran ham juda past ovozda gaplashar, suhbatlarini qora tanli xodim eshitib qolishidan har ikkisi cho‘chirdi.

Professor Douelga ikki o‘rtada kechgan suhbatlar ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Ko‘zlari jonlandi, ikki qoshi o‘rtasidagi chuqur ajin ham tekislandi.

Bosh uzoq va ishtiyoq bilan gapirar, aftidan, u jim turish­ga majbur bo‘lgan davrlarining ham hissasini chiqarish payida edi.

O‘tgan kecha Loran professor Douelning boshini tushida ko‘rdi. Uyg‘onganidan so‘ng, chuqur o‘yga tolib: «Tanasiz bosh ham tush ko‘rarmikan?» deb o‘yladi.

– Tushlar… – ohista shivirladi bosh. – Ha, men ham tush ko‘raman. Ammo ular menga quvonchmi yoki qayg‘u baxsh etadi, bilmayman. Men tushlarimda o‘zimni bus-butun, sog‘lom holatimda ko‘raman. Uyg‘onganimdan so‘ng iztiroblarim ikki hissa oshadi. O‘zimni qanchalar bechora, notavon ekanimni o‘ylab siqilaman. Ham jismonan, ham ma’nan majruh ekanim alam qiladi. Axir men tiriklar ega bo‘lgan barcha shodiklardan mosuvo bo‘lganman. Faqatgina fikrlash imkoniyatim qolgan. «Men fikr qilyapman, demak, mavjudman», – zaharxanda qildi u, faylasuf Dekartga taqlidan. – Mavjudman…

– Tushingizda nimalarni ko‘rasiz?

– Hozirgi ko‘rinishda o‘zimni hali tush ko‘rmadim. Sog‘lom paytlarimni ko‘rganman. Yaqinlarim, do‘stlarim tushlarimga kiradi... Yaqinda rahmatli xotinimni tushimda ko‘rdim. U bilan baxtiyor davrlarimizni eslashdik. Betti ilk bor menga mijozim sifatida murojaat qilgan. Mashinadan tushayotib oyog‘i lat yegan ekan. Mening qabulxonamda tanishganmiz. U bilan birpasda chiqishib ketganmiz. Uchin­chimikan yoki to‘rtinchi marta kelganida, men stolim ustida yotgan rasmga ishora qilib, bo‘lajak yorimning suratini unga ko‘rsatmoqchi bo‘ldim.

«Roziligini olishim bilan uylanaman», dedim. U stolga yaqin borib, surat ramkasi aslida oyna ekanini angla­gach, unga qarab o‘z tasvirini ko‘rib, kulib yubordi va dedi: «Nazarimda… u rozi». Hafta o‘tib to‘yimiz bo‘ldi. Mana shu voqea yaqinda tushimga kirdi… Betti shu yerda, Parijda, bandalikni bajo keltirdi. Bilasizmi, men bu yoqqa Amerikadan kelganman. Yevropa urushi paytida jarroh sifatida yuborilganman. Keyin menga kafedra mudirligini taklif etishdi. Men xotinimning mozoriga yaqin bo‘lish uchun shu shaharda qoldim. U juda ajoyib ayol edi…

Boshning yuzi quvonchdan yorishib ketdi, biroq zum o‘tmay yana tundlashdi.

– Vaqt deganlari naqadar shafqatsiz, chek-chegarasi yo‘q!..

Bosh o‘yga cho‘mdi. Bo‘g‘zida havoning xishillagan tovushi eshitilardi.

– O‘tgan kecha o‘g‘limni tushimda ko‘rdim. Uni hushimda ham, jillaqursa bir marta, mayli oxirgi marta bo‘lsin, ko‘rishni istayman. Biroq uni bunday sinovga duchor etgim yo‘q… Sababi, uning uchun men o‘lganman.

– U katta bo‘lib qolganmi? Hozir u qayerda?

– Ha, u taxminimcha, siz bilan tengdosh yoki bir oz katta bo‘lishi mumkin. Universitetni tugatgan. Hozir Angliyada bo‘lsa kerak, xolasinikida. Yo‘q, yaxshisi, tush ko‘rmagan ma’qul. Ammo meni, – davom etdi bosh bir muddat jim qolgach, – faqat tushlar emas izitirobga solgan narsa. Hu­shimda aldamchi hislar, soxta tuyg‘ular qiynaydi. Shunday hollar bo‘ladiki, men tanamni xuddi bordek his etaman. Turib-turib ko‘kragimni to‘ldirib nafas olgim keladi. Bir joyda uzoq o‘tirib qolgan odamdek, qo‘llarimni har yonga cho‘zib, kerishsam deyman. Ba’zida chap oyog‘im uyushib og‘riyot­ganini payqab qolaman. Kulgili-a, to‘g‘rimi? Siz shifokor sifatida buni teran tushunsangiz kerak. Og‘riq haqqoniy, shundan beixtiyor zirqirayotgan oyog‘imga nazar tashlayman. Ammo nimani ko‘raman deng, ostimda ulkan bo‘shliq yastanib yotgan bo‘ladi. Undan ham pastroqda yassi tosh yotqizilgan xona sahnini ko‘raman… Vaqti-vaqti bilan nafasim tiqilib, havo yetishmay qoladi. O‘shanda men o‘lsam, astmadan qutilaman deb quvonaman… Buning hammasi hissiy faoliyat bilan bog‘liq holat, miya to‘qimasi qachondir tana faoliyatini boshqarib turgan…

– Dahshat!.. – o‘zini tutib turolmadi Loran.

– Ha, dahshat… Qizig‘i shundaki, odamlardek yashagan kezlarim miyamnigina ishlatgan ekanman. Men, to‘g‘risi, ilmiy tadqiqotga shu qadar sho‘ng‘igan ekanmanki, tanamni tamoman unutib qo‘yibman. Uni yo‘qotganimdan keyingina, nimadan mosuvo bo‘lganimni angladim. Endi esa besamar bir umidvorlik bilan gullarning muattar bo‘ylari haqida o‘ylayman, o‘rmonning bir chekkasidagi o‘tloqning dimoqqa xush yoquvchi havosini iskagim, shovullagan dengiz to‘lqinlarining tovushini tinglab sohilda uzoq sayr qilgim keladi…

Men sezish, his qilish, ushlaganda anglash kabi hissiyotlardan batamom mahrum bo‘lganim yo‘q, faqat hissiyotlar olamining rang-barangligidan to‘ygandim. Bedaning hidi bedazorda yaxshi, u minglab shu kabi yoqimli hislar bilan bog‘langanda tatiydi: masalan, o‘rmonning tarovati, shafaqning shavqi, butazorlarda sayrayotgan qushlarning chug‘ur-chug‘uri – ular o‘zaro bir-biri bilan uyg‘un bo‘lsa, ulug‘vorlik kasb etadi. Sun’iy ta’mlar asilning o‘rnini bosolmaydi. Deylik, «Roza» atiridan ko‘ra, menga atirgulning o‘zi afzal. Bu ham meni kerakli darajada qoniqtira olmasdi, masalan, bu hol xuddi och odamning quymoqni ko‘rmay uning hidini tuyishi bilan barobar. Tanamni yo‘qotib, men olamni boy berdim. Mana shu keng, bepoyon olamni. Qachondir uning narsalarini ushlashim, his qilishim mumkin bo‘lgan olamni. Ularni his qilish barobarida o‘z tanangni, a’zolaringni ham his qilasan, albatta. Oh, men mana bu toshga o‘xshash mavjudligimni, bir oddiy toshni qo‘limda his qilish quvonchiga almashgan bo‘lardim! Agar bilganingizda edi, ertalablari yuzimni yuvayotganingizda nam mato terimga qanchalar yoqimli zavq beradi. Bu mening yagona ovunchim, moddiyat ichida o‘zimni his qilishga birgina imkonim u… O‘zim bajarishim mumkin bo‘lgan birgina amal bor, u ham bo‘lsa tilim bilan quruqshib qolgan labimni ho‘llay olaman.

O‘sha kech Loran uyiga tushkun, ezg‘in ahvolda qaytdi. Keksa ona odaticha choy damlab, ul-bul yegulik hozirladi. Biroq Marining ishtahasi yo‘q, shundan buterbrodga qo‘lini ham tekkizmadi. Bir stakan limonli choyni olib, yuqoriga, o‘z xonasiga tomon odimladi. Onaning sinchkov nazari uni kuzatib qoldi.

– Mari, sen nimadandir bezovta ko‘rinasan? – so‘radi kampir. – Yoki ishingda biror-bir muammong bormi?

– Yo‘q, tashvishlanmang oyi, shunchaki, charchoqdan boshim og‘rib turibdi… Ertaroq uxlashga yotaman, Xudo xohlasa o‘tib ketadi.

Onasi uni ortiq ushlab turmadi, chuqur nafas oldi, so‘ng bir o‘zi qolgach, o‘yladi.

Mari mana shu ishga kirganidan buyon juda o‘zgarib qoldi. Asabiy, ichimdagini top bo‘lib qoldi. Ona va qiz avvallari juda qalin, do‘stona munosabatda edilar. Oralarida sir bo‘lmasdi. Endi esa o‘rtaga shubha aralashdi. Loran kampir qizi nimanidir undan yashirayotganini his qilardi. Ishxonasi haqida onaning savollariga Mari juda qisqa, mujmal javob qaytarardi.

– Professor Kernning uyida shifoxonasi bor. Tibbiyot nuqtayi nazaridan juda qiziqarli odamlarga muolaja xizmati ko‘rsatiladi. Men ularga qarab turaman.

– Qanaqa bemorlar ular?

– Har xil. Oralarida og‘irlari ham bor… – Mari peshonasini tirishtirib, mavzuni o‘zgartirardi.

Tabiiyki, kampirni bu gap-so‘zlar qoniqtirmasdi. Shu bois u chetdan ma’lumot olishga tutindi, biroq qizi aytgan gaplardan ortig‘iga ega bo‘lmadi.

«Mabodo, Kernni sevib qolmadimikin? Balki u ro‘yxushlik ko‘rsatmagani uchun ham sho‘rlik qizim o‘z yog‘iga o‘zi qovurilayotgandir», degan o‘yga bordi u. Lekin darhol o‘zini o‘zi rad etdi: mabodo, shunday bo‘lganida qizi undan bu yangilikni yashirmagan bo‘lardi. Qolaversa, Mari kelishgan, ko‘rgan ko‘zni kuydiradigan husni bor. Kern bo‘lsa bo‘ydoq. Agar Mari uni yoqtirib qolganida ham, u beparvo qolmasdi. Mariga o‘xshagan boshqa bir qizni dunyo kezib ham topolmaydi…

Kampir o‘zining yumshoq po‘stagida ancha vaqtgacha ko‘ziga uyqu ilmay yotdi.

Marining ham uyqusi qochgandi. Onasi uni uxlayapti, degan xayolga borsin uchun, chiroqni o‘chirib qo‘yardi. U ko‘zlarini chaqchaytirib karavotida o‘tirar: tanasiz boshning har bir aytgan so‘zini xayolida tiklar, o‘zini uning o‘rnida tasavvur qilib ko‘rardi; ohista tili bilan lablari, tanglayi va tishlarini siypalab, o‘yga cho‘mardi:

«Tanasiz boshning qilishi mumkin bo‘lgan xatti-harakati shundangina iborat. Lablarini, tilining uchini tishlashi; qoshini uchirishi, kipriklarini pirpiratishi, og‘zini va ko‘zini yumib ochishi mumkin. Boshqa yana nima qila oladi. Yo‘q, shoshma, u yana peshonasini tirishtiradi. Tamomvassalom…»

Mari ko‘zini yumib ochdi, yuziga har xil ifodalarni aks ettirdi. Agar shu ishini oyisi ko‘rganida bormi, aniq: «Qizim jinni bo‘p qopti», degan xayolga borardi.

Shundan so‘ng Mari yelkalarini mahkam tutdi, tizzalarini quchdi, qo‘llarini siladi, ko‘kragi, qorni va oyoqlarini paypasladi, barmoqlarini taroq qilib sochlarini taradi va beixtiyor shivirladi:

– Xudoga shukur! Naqadar baxtliman! Behisob boyligim bor-a! Men bo‘lsam buni bilmas ekanman, e’tibor qaratmagan ekanman, vo ajab!

Yosh vujud axiyri toliqdi. Marining ko‘zlari beixtiyor yumildi. Douelning boshini tush ko‘rdi. Sinovchan va zardali boqib turardi. U turgan stolidan ko‘tarilib, havoda uchardi. Mari bo‘lsa uning oldiga tushib qochib borar, yashirinishga joy axtarardi. Kern, korshun ­­­– yirik qush kabi, qanotini yozib, kallaga tashlandi. Oxiri yo‘q yo‘laklar… Mahkam yopilgan eshiklar… Mari uni ochishga oshiqar, ammo eshiklar hadeganda ochilmasdi. Kern kallani quvlar, tanasiz bosh hushtak chalar, uning quloqlari ostida g‘o‘ng‘illardi… Mari bo‘g‘ilib borayotganini his qildi. Yuragi ko‘ksini yorgudek gupillab urardi. Uning zarbasi butun tanasiga og‘riq berib yoyilardi. Orqa umurtqasi bo‘ylab sovuq titroq yugurdi… U bir eshikni ochar, keyingisiga ro‘para bo‘lar, u ochilganda navbatdagi eshik paydo bo‘lardi… Arosatda qolgandek edi!..

– Mari! Mari! Senga nima bo‘ldi? Uyg‘on, uyg‘onsang-chi, Mari! Sen ingrayapsan…

Bu endi tush emasdi. Ona qizining bosh tomonida o‘tirib, tashvishnok kayfiyatda uning sochini silardi.

– Tashvshlanmang, oyijon, bosinqiradim

– Sen keyingi paytlari tez-tez bosinqiraydigan odat chiqarding. Oxiri baxayr bo‘lsin-da, bolajonim…

Kampir axiyri uni tanho qoldirdi. U yana bir muddat bedor, bezovta yurak urishiga quloq solib yotdi.

– Asabim bunga dosh bermay qolyapti, – deb o‘ziga-o‘zi shivirladi u va ko‘zini yumdi. Bu safar qattiq uyquga ketdi.

QAZOMI YO QOTILLIK?

Bir kuni, uxlash oldidan tibbiyotga oid jurnalni varaqlay turib Loranning professor Kernning yangi tibbiy tadqiqotlar mavzusidagi maqolasiga ko‘zi tushdi. Unda Kern o‘zi ish olib borayotgan soha mutaxassislarining fikriga tayanib fikr bildirgandi. Maqoladagi barcha jumlalar, ta’kid va eslatmalar har xil jurnallardan va kitoblardan ko‘chirib olingan bo‘lib, ayniqsa, mazmunan ular, Douel bilan bo‘lib o‘tadigan ertalabki mashg‘ulot davrida, professor bildirgan fikrlarga mos kelardi.

Ertasi kuni, tanasiz bosh bilan gaplashish imkoniyati tug‘ilishi bilan, Loran uni savolga tutdi:

– Professor Kern laboratoriyada nima ish bilan shug‘ullanadi?

Bir oz taysallanib, axiyri tanasiz bosh javob qildi:

– Biz u bilan ilmiy izlanishlarimizni davom ettiryapmiz.

– Demak, mana shu ish borasida barcha qaydlar sizga tegishli, shundaymi? Lekin u sizning fikrlaringizni o‘zining nomidan jurnallarda maqolalar e’lon qilyotganidan xabaringiz bo‘lmasa kerak?

– Buni payqaganman.

– Lekin bu aqlga sig‘maydi! Siz nega bunga yo‘l qo‘yib beryapsiz?

– Mening qo‘limdan nima ham kelardi?