Abdurauf Fitrat
(1886–1938)

Abdurauf Abdurahim o‘g‘li Fitrat 1886-yil Buxoroda ziyoli oilasida tug‘ilgan. O‘smirlik yillarida Mijmar («cho‘g‘don») taxallusi bilan, so‘ngra Fitrat («tug‘ma iste’dod») taxallusi bilan ijod qilgan. 1909–1913-yillarda esa, adib Turkiyada, Istanbul dorilfununida tahsil olgan. U yerda zamondoshlari bilan birgalikda «Buxoro ta’limi (umumiy) maorif jamiyati»ni tuzgan.

Fitrat 1919 – 20-yillarda Afg‘oniston hukumatining Toshkentdagi vakolatxonasida tarjimon, «Turon», «Buxoroyi sharif», «Oyina» kabi ko‘pgina gazeta va jurnallarni tashkil etishda bosh-qosh bo‘lgan.

Turkistonda til, adabiyot, san’at masalalari bilan ilk bor tashkiliy ravishda shug‘ullangan «Chig‘atoy gurungi» tashkilotiga rahbarlik qilgan, Buxoro Xalq Respublikasining bir qator rahbar lavozimlarida faoliyat yuritgan. 1923 – 1924-yillarda Fitrat ma’lum muddat Leningradda, so‘ngra Moskvada yashagan. Unga o‘zbek ziyolilari ichida birinchilardan bo‘lib professor ilmiy unvoni berilgan. Adib ilk aspirantlarga rahbarlik qilgan, Buxoroda musiqa maktabi ochgan.

Fitratning «Muxtasar islom tarixi» (1915), «Ro‘zalar», «Shaytonning tangriga isyoni» (1924), «Qiyomat» kabi asarlari diniy mavzuda yozilgan. Qomusiy bilim va badiiy iste’dod egasi bo‘lgan Fitrat 1938-yil 4-oktyabrda otib tashlangan.

MUALLIFDAN
Bismillahir rohmanir rohiym

Odamlarning madaniy toifa ekanliklari, ya’ni tabiat hukmi ila bir qabila yoki qavm suvratida jam bo‘lib bir-birlariga yordam berib yashashlari ma’lum. Kimki ana shu tabiat qonuni doirasidan chiqsa, ya’ni jamiyatdan chetlashsa, shubhasiz, mahv va nobud bo‘lg‘ay. Tarixchi olimlarning fikriga qaraganda, odamlar xalq bo‘lishlaridan oldin jamoa bo‘lib yashash zarur ekanligini bilmaganlar. Binobarin, vahshiy hayvonlarga o‘xshab yolg‘iz, yakka-yakka bo‘lib yashaganlar. Shu bois ular tabiiy mushkulotlar ostida azob chekib, hayvonlar hujumlaridan halok bo‘lganlar. Vaqt o‘tishi bilan odamlar jamoa bo‘lib yashash lozimligini tushundilar. Ularning birinchi jamoalari «oila», ya’ni «ahli bayt» bo‘lgan. Ahli bayt jamoalari asta-sekin rivojlanib qavm va qabila jamoasiga aylangan.

Bu muqaddimadan ma’no shuki, oilaning shakllanishi, ya’ni ahli bayt jamoasi, boshqacha aytganda, oila boshqarishga asos solish bani Odam madaniyatining asosi ekan.

Bizga ma’lumki, odamlar qayerda qavm yoki qabila bo‘lib yashasalar, tinchliklarini saqlash uchun va bir-birlarining huquqlarini muhofaza qilish uchun bir nizom (tartib) va qonun joriy etib, shu qonunlar asosida baxt va saodatga erishganlar. Aks holda o‘rtalarida tartibsizlik ro‘y bergan zahoti nizom-u qoida yo‘qolib, darhol nobud bo‘ladilar yoki e’tiborsiz va xor bo‘ladilar. Aslida bu tabiiy va zarur bir hodisadir, chunki odam tabiatan manfaatparast va g‘arazli bo‘ladi. Bir nechta odam jam bo‘lib qolsa, har biri o‘z manfaatlariga asir bo‘lib, boshqalarning huquqiga tajovuz qilib uni poymol qilmoqchi bo‘ladi. Buning natijasi notinchlik va intizomsizlik bo‘lib, oqibati yana o‘sha nest-nobudlikdir. Albatta, bu tajovuz va bosqinchilikning oldini olish uchun qonun lozim.

Ushbu risolaning asosiy mavzuyi «oila»dir. Oila er-xotin va farzandlardan iborat. Boshqacha qilib aytganda, oila bir shaxs boshchiligida bir uyda yashovchilardir. Shu ta’riflardan ma’lum bo‘ladiki, oila ham bir necha odamlardan iborat bo‘lgan jamoa ekan. Ularning har biri insonga xos narsaga, ya’ni o‘z manfaatlariga asir bo‘ladi. Biri ikkinchisining huquqini tasarruf qilib bosib olishi mumkin. Ana shu tajovuz oldini olish uchun oila a’zolari o‘rtasida ham bir qonun lozim. O‘tgan olimlar-u hakim lar shu masalada sa’y-harakat qilib qonunlar ishlab chiqqanlarkim, ularning umumiy hay’atini «manzil tadbiri» (ro‘zg‘or tebratish tadbiri) deb ataydilar.

Dunyoda izzat va saodat tolibi bo‘lmagan birorta qavm yo‘q. Har bir millatning saodati va izzati, albatta, shu xalqning ichki intizomi va totuvligiga bog‘liq. Tinchlik va totuvlik esa shu millat oilalarining intizomiga tayanadi. Qayerda oila munosabati kuchli intizom va tartibga tayansa, mamlakat va millat ham shuncha kuchli va tartibli bo‘ladi. Agarda bir mamlakatning aholisi axloqsizlik va johillik bilan oilaviy munosabatlarini zaiflashtirib yuborsa va intizomsizlikka yo‘l qo‘ysa, shunda bu millatning saodati va hayoti shubha ostida qoladi.

Hozirgi Farang (Ovro‘pa) olimlari ham o‘z xalqlari intizomi va oilalarining rohati uchun harakat qilib yuzlab kitoblarni yozib nashr qilmoqdalar. Imonim komilki, oila saodati va baxti uchun qabul qilingan eng maqbul qonun islomiy qonunlar bo‘ladi. Lekin olamda eng badbaxt oilalar ham biz musulmonlarning o‘rtasida bo‘ladi, chunki biz ilohiy qonunlarning birontasiga rioya qilmaymiz.

Baxtsizligimizning sababi oiladorlik xususidagi har bir harakatimiz, sarob orzularimiz va xato fikrlarimizning natijasi bo‘lib, aksariyati Qur’oni Karim hukmlariga ziddir. Shuning uchun zulm va tajovuz ko‘rmagan oilalar bizda nihoyatda kam ko‘rinadi. Hozirda taraqqiy etayotgan islomiy o‘lkalarda turk, arab, fors olimlari o‘z millatlarining kimligini anglab yetib, oila nizomi va tinchligi haqida ancha kitob yozdilar. Bu kitoblarda ular diniy va dunyoviy hukmlarga tayanib oilaviy masalalarga izoh berganlar. Lekin turkistonliklar, xususan, biz buxoroliklar, bu ne’matdan mahrum bo‘ldik. Yaqinda muhtaram do‘stim va hamfikrim Abdulvohid Afandi Munzim [1] (hamisha buxoroliklar saodatlari fikrida yuradilar) menga oila boshqarish bobida bir kitob yozishni ishorat qildi. Baski, do‘stimning niyati xolis va maqsadi oliy ekan, men inkor qilolmay shu risolani tuzdim. Mening niyatim bu risolani millatimiz tili, ya’ni turkiy chig‘atoyida yozish bo‘lsa ham, ammo muhtaram do‘stimning istagini inobatga oldim. Alloh taolo amiri oliy Sayyid Mir Olimxon izzat-u iqboli, adli va tavfiqini ziyoda etsin, chunki risola ularning davrlarida yozildi. Alloh taolo Buxoro aholisini ularning marhamatlari va adolatlari soyasida baxtiyor etsin.

Birinchi qism

UYLANISH VA UYLANMASLIK
XUSUSIDA

Ba’zi odamlar o‘ylaydilarki, uylanish va farzand orttirish kishini Haq xizmatidan va Allohga yaqin bo‘lishdan chetlashtiradi. Binobarin, uylanmaslik inson kamoloti jumlasidandir. Oldingi dinlarning tobelari orasida tarki dunyo qilib, xotin va farzand orzusidan ko‘z yumgan odamlar ham mavjud bo‘lgan. Lekin bu fikr tabiat qonuniga zidligidan rivojlanmadi va hayotda o‘z tatbiqini topmadi. Men bu jamoa fikrini inkor etish xayolida emasman, ammo ko‘pchilik bu jamoa fikrlarini, ya’ni tarki dunyochilikni islom hukmlariga muvofiq deb biladilar.

Ana shu xato va shubhalar xatarini millat boshiga tushmasligi uchun izdivoj (uylanish) foydalarini tushuntirib, shu masalaga oid nozil bo‘lgan oyatlar va aytilgan hadislarni bu risola o‘quvchilariga bayon etaman. Birinchidan, shuni bilish lozimki, odamda ikki xil mavjudlik bor. Biri shaxsiy borlig‘, ikkinchisi ijtimoiy mavjudlik. Odamning shaxsiy mavjudligi falon va pismadon (narsa)ning muayyan vaqtda mavjudligiga o‘xshaydi va bayon etishga ham arzimaydi. Ammo odamning ijtimoiy borlig‘i insoniyat borlig‘ini tashkil qiladi, dunyo oxirigacha boqiy va ahamiyati ham kattadir. Hazrati hakimi mutlaq – Alloh taolo bani Odam borlig‘ining ana shu ikkala jihatini saqlashi uchun ba’zi bir sabablarni tayin qilgan. Masalan, yeyish, ichish, uxlash, nafas olish odamlarning shaxsan mavjudliklarini ta’minlash uchun sabab qilgan, ya’ni odamlarning har biri shu bilan tirikdir. Yuqoridagilarning birontasini tark etsa o‘lishi aniq. Lekin odamlar o‘rtasidagi jinsiy munosabat bani Odamning ijtimoiy borlig‘ini ta’minlaydigan sababdir. Agar u tamoman dunyodan ko‘tarilsa, bashariyat inqirozga duch kelishi aniq.

Odamlarga shu ham ma’lumki, uylanishning ko‘p qiyinchiliklari va zahmatlari bor. Odamlarning tabiatiga esa rohat yoqadi. Agar odamning ixtiyori o‘z qo‘lida bo‘lsa edi, bo‘ydoqlik rohati va ozodligini uylanish azobi va mehnatiga aslo qurbon qilmasdi. Binobarin, hazrati hakimi Qodir erkag-u ayol mijoziga shahvatni qo‘shib bergan. Ular shahvat taqozosi bilan birga bo‘lishni istab uylanadilar. Oqibatda farzand sohibi bo‘ladilar. Ana shunday sabablarga ko‘ra, bashariyat nasli Iloh irodasi bilan oxiratgacha boqiy qoladi. Faraz qilaylik, siz yeringizni biron-bir dehqonga berdingiz. Ish asbob-anjomlarini ham berib bug‘doy ekishni buyurasiz. Agarda o‘sha dehqon yerni olib, ekish asboblarini ham egallab o‘z uyida bemalol o‘tirsa, bug‘doy ekmasa, bir yil yeringizni o‘z holiga tashlasa, uning bu harakatini siz xiyonatdan boshqa narsa deb bilmaysiz, albatta. Uylanmaydigan odam ham jinsiy aloqa uchun berilgan kuch-quvvatidan foydalanmasa yoki Lut qavmining amalini qilsa [2], nafsini o‘zi qondirsa [3], bilib qo‘ysinki, Alloh qonuniga xiyonat qilibdi.

«Xotinlaringiz sizlarning ekinzor yerlaringiz bo‘ladi. Ziroat yerlari urug‘ sepganda samara beradi. Xotin ham ekinzordir va hosili – farzand. Bas, o‘z xotinlaringiz bilan farzand niyatida aloqa qiling va kelajakda o‘zlaringiz uchun farzand tarbiyalang. Xudodan qo‘rqing, uning nazariga ilinmangiz. Bas, tug‘ilish va visol uchun tergan quvvatni bekor qoldirmang va zoye qilmang. Ey, Muhammad, saodat mujdasini (ham xabarini) iymonlilarga bergin» [4].

Anas raziyallohu anhudan [5] shunday hadis bor: «Nabiy (s.a.v.) dedilar: «Xudo haqqi men sizlardan ham ko‘proq parhezkor va Xudodan qo‘rqadigan odamman, lekin ro‘za tutaman, iftor qilaman, namoz o‘qiyman, uxlayman va uylanaman. Kim bu sunnatdan yuz o‘girsa, u mening ummatim emas».

Abu Hurayra (r.a.)dan [6]:

«Nabiy (s.a.v.) dedilar: «Sizlarning eng yomonlaringiz xotin olmagan kishidir».

Shunday qilib Payg‘ambar hazratlari shu sharif hadislari bilan xotin olmaganlar haqida shunday qattiq hukm chiqarganliklarining sababi ularning ilohiy qonunlarga qarshi ish tutganlaridandir.

Ikkinchidan, oldinroq aytgan edikki, hazrati hakimi Qodir uylanish mehnatidan qochib izdivojini tark etmasliklari uchun odamlarga shahvatni berib, ularning mijozlariga uni singdirgan, toki shahvat talabi bilan ular bir-birlarini xohlab uylansinlar.

Majburan uylanmaganlar, albatta, shahvat talablarini daf qilolmay quyidagi uchta yomon amalga giriftor bo‘lishlari mumkin: zino [7] Lut qavmi amali, shahvatini o‘z-o‘zi qondirishi. Zino avlodni yo‘q qiladi. Chunki ayol qornida paydo bo‘lgan bola otasiz va murabbiysiz qolib nobud bo‘ladi. Lut qavmining amali va shahvatini o‘z-o‘zi qondirishi, bu urug‘ni yo‘q qilish demakdir. Zero, shu ikkala hayosiz amal natijasida farzand urug‘i o‘z joyi va maqomiga tushmay behuda sarf bo‘ladi. Shu ikkala amal ham ilohiy qonunlarga qarshi va tabiat taqozolariga ziddir. Hatto, biror hayvon bu amallarni qilmaydi. Alloh saqlasin, bu johillar qanday pasttabiat odamlarki, hayvon ibo qiladigan ishlarni qiladilar. Bundan tashqari zino, Lut qavmi amali, shahvatni o‘zi qondirishi ilojsiz kasalliklarga mubtalo qiladi. Bu kasalliklarning aksari yuqumlidir. Qaysi millatning a’zolari ana shu uchta baloga chalingan bo‘lsa, erta yo kech nest-nobud bo‘lishi muqarrardir.

Faraz qildikki, shu marazlardan birontasiga odam giriftor bo‘lmadi, ya’ni o‘zining shahvoniy kuchini saqlab, uylanmasdan taqvo yo‘lini mahkam tutib, hech qanday fahsh ishlarga mayl qilmadi. Lekin bilib qo‘yinglarki, tabiat bunday odamlarni aqliy va jismoniy marazlarga chalintiradi. Masalan, soatda sakkiz yoki o‘nta charx bor. Soat ustasi shu charxlarning har birini biror xizmatni bajarish uchun yasagan. Agar birorta charxni o‘z vazifasini bajarishidan to‘xtatsangiz soatning buzilishiga shubha qolmaydi. Yaratuvchi Alloh odam jismini ham bir mashinaga o‘xshatib yasagan. Uning har bir uzvi va a’zosi biror vazifa va xizmatni bajarishi uchun yaratilgan. Masalan, ana shu urug‘ ota kamarida paydo bo‘lib, hozir bo‘lishi uchun, u yerdan ona qorniga о‘tib, o‘sishi uchun erkak va ayol jismlarida qancha a’zolarni yaratgan. Bas, kimki, shu asboblarni o‘z vazifasini bajarishdan to‘xtatsa, uning tanasi ham o‘sha soatga o‘xshab vayron bo‘ladi va ishdan chiqadi, ya’ni kasal bo‘ladi. Bu masala ayollarda ko‘proq ma’lumdir. Erga tegishdan voz kechgan ayollar savdoyilik va bachadon kasalliklariga mubtalo bo‘ladilar.

Bandaning so‘zlaridan ma’lum bo‘ldiki, bu balolarning oldini olish uchun faqat uylanish lozim ekan. Quyida keladigan oyati karima va bir hadisi sharif shu ma’noning dalilidir: «... ya’ni Alloh taolo qodirdir, siz erkaklarni bir jinsdan yaratdi va ayollarni ham shunday jinsdan xalq qildi, toki erkak ayol bilan birga tinch bo‘lsinlar».

Abdulloh ibn Mas’ud [8] rivoyat qiladi:

«Nabiy (s.a.v.) marhamat qildilar: «Ey yoshlar, har birlaring nikohga kuchlaringiz yetsa uylaninglar, zero, uylanish erkakni fahsh ishlardan saqlaydi va kimni nikohga kuchi yetmasa, u ro‘za tutmog‘i darkor, chunki ro‘za shahvatni fahshga yaqinlashtirmaydi».

Uchinchidan, har qanday qavm va millat qayerda bo‘lmasin, jon-u dili bilan saodat talab bo‘ladilar. Bunga hech shak-shubha yo‘qdir. Ular doim shon-shavkatlari, e’tibor va izzatlarining ziyoda bo‘lishini orzu qiladilar, kecha-yu kunduz shu maqsad sari intiladilar. Albatta, biz musulmonlarda ham shunday bo‘lishi shart. Xususan, biz musulmonlarga Xudo buyuradi: «Alloh va Rasuli akram (s.a.v.)dan keyin izzatga loyiq faqat mo‘minlar bo‘ladilar».

Qaysi millatning umumiy sa’y-harakati va amali ko‘p bo‘lsa, kuch-qudrati va izzati ham shuncha salmoqli va buyuk bo‘ladi. Masalan, belgiyaliklar va inglizlarni olamiz. Har ikkala millat a’zolari ishchan va harakatchandir. Lekin ko‘z oldimizga ularni keltirib muhokama qilsak ko‘ramizki, ingliz millati Belgiya xalqidan yuz barobar ko‘proq kuch va shavkat-u e’tiborga egadir. Qizig‘i shundaki, ingliz va belgiyalik millatlari o‘rtasida ilm-u amal va sa’y-harakatda farq yo‘q. Unda shavkat-u shon va izzat bobida shuncha farq qayerdan? Bu savolning javobini har ikkala millatning umumiy sonidan topsa bo‘ladi, ya’ni ingliz millatining aholisi 44 mln. va belgiyaliklar esa 7,5 mln.ga yetadi. Shuning uchun ham ingliz millatining umumiy sa’y-harakati va amali belgiyaliklarning sa’y-harakatlaridan bir necha marotaba unumlidir. Ingliz millatining kuchi va izzat-e’tibori ham ana shu sa’y va amallarning natijasidir. Shundan kelib chiqib Ovro‘pa hukmdorlari o‘z millatlarining sonini ko‘paytirishga harakat qiladilar. Ovro‘pa olimi o‘z xalqining nufuziga putur yetsa: «Ey! Mamlakatimizning sharafi va e’tibori qolmayapti. Millatimiz nest-nobud bo‘ladi. Sharafimizni, vatan va millatimizni himoya qilish uchun arzanda farzand yetishtiringlar», – deya dod soladi.

Fransiyaning Pol Demar [9] degan olimi fransuz aholisining oxirgi yuz yil davomida sonini tadqiq qilib hisoblaydi. Uning xulosasiga ko‘ra, faqat oxirgi ellik yil mobaynida fransuz millatining soni ingliz va olmon aholisidan oshmabdi. Pol Demar yozadiki, XIX asrning boshlarida, ya’ni 1810-yili Fransiya aholisi 28 mln., Angliya aholisi 10 mln., Olmon aholisining soni 18 mln. edi. Bugunga kelib Olmon aholisi 59 mln.ga, Angliya aholisi 62 mln.ga yetibdi, ammo Fransiya aholisi 39 mln.ga yetibdi, xolos. Ya’ni 80 yoki 90 yil davomida olmonliklar 41 mln., inglizlar 52 mln., biroq Fransiya aholisi 11 mln. oshibdi. Pol Demar bu hisobni ko‘rib: «Agar ahvol shunday davom etaversa, nafaqat biz vatan muhofazasidan, balki hayot orzusidan ham mahrum bo‘lamiz, – deya qayg‘uradi. – Bugun biz fransuzlarning mamlakati va millati jar labiga kelib qolgan. Bu chuqurga tushib ketishimizga oz qolibdi. Lekin hali ham kech emas, millat va vatanni bu halokatdan qutqarish uchun himmatimiz va sa’y-harakatimiz kerak». Ovro‘pa olimlari millatlarining kamayishidan shu darajada qo‘rqadilar.

Olamning eng buyuk oqillaridan hazrati Payg‘ambar uylanishni sunnat deb bilib, bizni shunga tashviq va targ‘ib etganlar.

Said Abu Hilol [10] (r.a.) rivoyat qilishlaricha: «Nabiy (s.a.v.): «Uylaninglar va o‘z nufuzlaringizni ziyoda qilinglarkim, qiyomat kun men sizlarning ko‘pligingiz bilan faxrlanaman», – deganlar.

Ayoz ibn G‘animdan [11]: «Payg‘ambar (s.a.v.) dedilar: «Tug‘maydigan qari ayollarga uylanmang. Qiyomat kuni men boshqa ummatlarga nisbatan sizlarning ko‘pligingiz bilan faxr qilaman».

To‘rtinchidan, dunyo hamma uchun bir umumiy sinov maydonidir. Odam ota-ona tarbiyasi doirasidan chiqar ekan, hayotini davom ettirib, izzat va sharafga ega bo‘lish uchun majburan shu maydonga kiradi, sa’y-harakat qiladi, yo o‘z maqsadiga erishadi yoki sharafsiz va xor bo‘lib qoladi. Qaysi millatning namoyandalari sa’y-harakat egasi bo‘lsalar, qo‘l-oyog‘i kuchli va chaqqon, hamma a’zolari sog‘ va faol, izzat va e’tibor sohibi bo‘ladilar. Qaysi qavmning namoyandalari harakat va intilishdan mahrum bo‘lsa, qo‘l-oyog‘i dardmand kishiga o‘xshab zaif va nozik bo‘ladi. Uylanish sunnatini qabul qilgan kishi xotin va bola-chaqasini tarbiyalab, boqish uchun o‘zini kasb-korgа uradi, harakat va amal yo‘liga qadam qo‘yadi. O‘zini va oilasining tinchligi va farovonligini ta’minlash uchun harakat qiladi. Shu yo‘l bilan mo‘min odam o‘zini xorlik va pastlik jarligidan qutqaradi. Qaysi millatning namoyandalari shu yo‘l bilan tinchlik va totuvlikka erishgan bo‘lsalar, o‘sha millat hurmat va xotirjamlikda bo‘ladi.

Beshinchidan, erkak hamisha tirikchilik bilan banddir. U o‘z holiga qarab harakat qiladi va aksar vaqt, hayot qiyinchiliklaridan qayg‘urib tushkunlikka tushadi. Agarda uylangan bo‘lsa, kechasi uyiga kelib umr yo‘ldoshi bo‘lmish xotini va turmush samarasi bo‘lgan farzandlari bilan uchrashadi, suhbat qiladi va har qanday kulfat va kundalik tashvishlarini unutadi. Shuning uchun ham Xudovandi karim xotin va farzandlarni o‘zining ne’matlari qatoridan biladi: «Alloh sizlar uchun o‘z jinslaringizdan juftlaringizni yaratdi va ulardan sizlarga farzand ato qildikim, ular sizlarga madadkordirlar va sizlarga pok va yaxshi rizq berdi. Bas, sizlar ilohiy ne’matlarga kufr keltirib, yolg‘onga imon keltirasizmi?»

Abdulloh ibn Amru [12] hazratlarida shunday hadis bor: «Nabiy (s.a.v.) dedilar: «Dunyo manfaatdir (ya’ni dunyodagi har bir narsaning bir nafi bordir) va dunyoning eng yaxshi manfaati (ne’mati) bu yaxshilik qiladigan va soliha ayoldir».

Xulosa shuki, uylanish odamlarning zaruriy va tabiiy amridir va unda ko‘p axloqiy, xususiy va umumiy foydalar bor. Lekin biz uchun shu kifoya. Demak, uylanish zarur ekanini shu muqaddimadan angladik.

NECHTA XOTINGA UYLANISH
MUMKIN?

Albatta, ba’zi hurmatli o‘quvchilarimiz darrov bittadan to‘rttagacha xotin olish shariat bo‘yicha joiz deb javob beradilar. Bir oz sabr qilinglar, deyman ularga. Bu savolning javobi unchalik ham oson emas.

Yuqorida zikr etgan edimki, odamlar avval oila shaklida jam bo‘ladilar va bir necha oiladan bir qavm paydo bo‘ladi. Ma’lumki, bir qavmning har bir oilasi saodatli va baxtli bo‘lmasalar, o‘sha qavmni baxtiyor va baxtli deyish xatodir. Hamda oila a’zosidan birortasi baxtli bo‘lmasa, o‘sha oilani baxtiyor deyish ham noto‘g‘ri bo‘ladi. Modomiki, qavm oilalardan va oila alohida odamlardan tarkib topgan ekan, «ozdan ko‘pga» degandek aytish mumkinki, har qavmning saodati shu qavm oilalarining baxtiyorligidan va har bir oilaning saodati shu oila a’zolarining baxtiyorligi va baxtliligi bilan bog‘liq.

Nechta ayolga uylanish masalasini shu nuqtayi nazardan muhokama qilamiz. Bir necha xotinga uylanish oilalarni baxtli qiladimi yoki baxtsiz? Shu oila a’zolariga shodonlik keltiradimi yoki baxtsizlik? Agarda biz o‘lkamizdagi ikki xotinlik kishilarning umumiy ahvolini ko‘zimiz oldiga keltirsak, osonlik bilan hukm chiqaramizki, ko‘p xotinlilik naqadar jabr va zulm, zulm-u jafo esa badbaxtlik va achchiq hayotning sababi ekan. Baxtsizlik va og‘ir hayotga olib keltiradigan ishni hech qachon qilish kerak emas.

Ko‘p xotinlilik fikriga oid bo‘lgan masalani ikki muqaddimada sharhlab bermoqchiman. Avval siz falon qizni nikohingizga olasiz. Ya’ni ul bechoraga saodat va baxtiyorlik va’da qilib hayotining boyligi, ya’ni yoshligini o‘z tasarrufingizga olasiz. Ikki-uch yil yaxshi yashaysiz. Uylanishdan maqsad bo‘lgan ikki-uch farzand vujudga keladi. Ayolning tarovati va yoshligi sizning muhabbatingiz va mehringiz yo‘lida sarf bo‘lgandan so‘ng sizning hayvonlik shahvatingiz uyg‘onib harakatga keladi. Nafsingiz orom topishi uchun u xotin sizga kifoya qilmaydi. Boshqacha qilib aytganda, saodat va baxtiyorlik umidi bilan yoshlik ayyomini sizning orzu-havaslaringizni ado qilib, ikki-uch farzand ko‘rgan xotinni qo‘yib yuborib, «so‘fi» nomini olib yangi xotin olasiz. Bu va’daga xiloflik va xiyonatdir.

Yangi xotinga butunlay berilib ketasiz, birinchi xotinni va hayotingiz mevalari bo‘lgan farzandlaringizni shuuringizdan chetlashtirasiz. Tabiiyki, o‘sha xotin farzandlari bilan birga sizga bo‘lgan muhabbatini yo‘qotadi. Sizdan va yangi xoti­ningizdan nafratlanadi. Vaqt o‘tishi bilan yangi xotindan ham bir-ikki farzand tug‘ilgach, bu o‘zaro nafrat yanada kuchayadi. Vaholanki, koinotda qaysi ikkita jins birga bo‘lsa, muhabbat natijasi ekanligi ma’lum. Shunday ekan, oila a’zolari orasida muhabbat ko‘tarilsa, vayronlik, tarqoqlik va intizomsizlik kelib chiqadi. Shuning uchun ham birinchi va ikkinchi xotin va ularning bolalari o‘rtasida kun sayin nafrat oshib boradi, yoqalashish yuzaga keladi, siz baxtsiz va farzandlaringiz xulqi yomon bo‘ladi. Siz har kuni tirikchilik yuzasidan ko‘chaga chiqib ketasiz va kechgacha harakatda bo‘lasiz. Kechqurun dam olish umidida uyga qaytasiz va ko‘pincha ana shu yoqa ushlashish va haqoratlar ustidan chiqib qolasiz. Ko‘pincha bunga siz birinchi xotin va uning bolalarini ayblab (gunohsiz bo‘lsalar ham) ularni yomonlab, so‘kib, hatto insofsizlikka ham o‘tishingiz mumkin, oxiri dard-u alam bilan uxlashga yotasiz. Ammo qani uyqu?.. Ertasi kuni yana parishonlik bilan ishga ketasiz. Xotinlaringiz esa tinchimaydilar. Bir-birlariga qarshi turib, uy anjomlarini sotib bo‘lsa ham duoxon, yolg‘iz eshonlarga borib xushparast ko‘nglingizni o‘zlariga isitmoqchi bo‘ladilar.

Bu duoxonlikdan ham foyda ko‘rmaydilar. Yanada o‘zaro nafrat va gina ko‘payib boradi. Yangi xotin birinchi ayolingiz bolalariga, eski xotin yan­gi ayolingiz farzandlariga dushmanlik qilib jonlariga azob beradilar. Hatto fursat topib, bir-birlarining bolalarini hiyla bilan nobud qilish payiga tushadilar. Bu buzg‘unchilik, urush va janjallarga bardosh bermay majbur bo‘lib, ikki ishdan birini tanlaysiz yo xotinlarni bir-biridan ajratasiz, ya’ni birini boshqa uyga ko‘chirib sadaqa, deb biror narsa berasiz yoki talog‘ini berib, boshqa kishining soyasiga yubora