автордың кітабын онлайн тегін оқу  Hikmatlar

Ahmad Yassaviy

AHMAD YASSAVIY

 

Nafs ila dunyoga dil bergan fosiqlar siz bu kun,
Yassaviy xok poyidin aylab oling tummorlar.

Abdulla Oripov

 

Ahmad Yassaviy turkiy tasavvuf she’riyatining atoqli vakili. U «Devoni hikmat» asari bilan jahonning bir necha mamlakatlarida ma’lum va mashhur bo‘lgan. Boborahim Mashrab g‘azallaridan birida «Ruhi jonim arshg‘a yetdi men o‘zim osmoniman», degan edi. Shu ma’noda Yassaviy Mashrabga o‘xshash shoirlarning rahnamolaridan, yuksak Ruh donishmandi, uning ruhiy olami murakkab va ziddiyatli bo‘lib, bular ijodiyotida butun teranligi bilan aks etgandir. Mana shuning uchun Yassaviy hikmatlari o‘quvchilarga har xil ta’sir ko‘rsatadi, har kimda o‘zicha mulohazalar uyg‘otadi. Shuni ham unutmaylikki,har qanday ijodkorning tajribalari ham bahs va munozaralarga imkon ochavermaydi. Bu ulkan iste’dodlargagina xos xususiyatdir.

Yassaviyning tug‘ilgan yili aniq ma’lum emas. Lekin ilmiy adabiyotlarda vafoti 1160-1167 yillar deb ko‘rsatiladi. U Sayramda tavallud topgan. Keyinchalik shoir tug‘ilgan yerini «ul muborak Turknstondin», deb ta’riflagan. Otasi Shayx Ibrohimdan yetti yoshida yetim qolgan. Ilk tahsilni Yassida mashhur turk mashoyixi Arslonbobdan olgan. Bu hakda hikmatlarda ma’lumotlar berilgan. Arslonbob vafotidap so‘ng, u tahsilni Buxoroda Yusuf Hamadoniy qo‘lida davom ettirgan.

Yassaviy xalq boshiga ko‘p qiyinchilik va musibatlar yogdirilgan davrlarda yashab, ijod qildi. U turk hukmronlari — qoraxoniylar bilan qoraxitoylar o‘rtasidagi urushlar va ularning dahshatli oqibatlarini ko‘rgan, she’rlarida bu fojialarga munosabatlarini bildirgan. «Nokas, xasis, bediyonat» zolimlar hokim bo‘lgan jamiyatdagi shafqatsizlik va ma’naviy aynishlar bahsida Yassaviy hikmatlaridan birida mana nima degan:

Na onoda rahm qoldi, na otoda,
Og‘o, ini bir-biriga mojaroda.
Musulmonlar da’vo qilur, ichar boda,
Mastlig‘ bilan qarindoshdin tondi, ko‘rung.

 

«O‘zbekiston SSR tarixi»da (I tom, 1970 yil) qayd etilganidek, Ahmad Yassaviyning dunyoqarashi uning «Hikmat» asarida bayon qilingan. «Hikmat» turkiy adabiyotinig noyob yodgorliklaridan biri bo‘lib, muallifning islom dini, kalom falsafasi va tasavvuf bilan emas, balki o‘sha davr ijtimoiy tartiblari, dehqonlar, chorvadorlar va hunarmandlarning hayotini juda yaxshi bilganligidan dalolat beradi».

Yassaviyning dunyoga nazari, bizning davr kishilarinikiga nisbatan boshqacha shakllangan. Shoirning ishq, haqiqat, adolat, qanoat, diyonat singari masalalarga yondashishi o‘zgacha yo‘nalishlarda kechganligi ham shubhasiz. U o‘z davri farzandi sifatida islom dini ko‘rsatmalari va islomiy aqidalarga tayangan. Buni uning o‘zi ham e’tirof qilgan. Shoir hikmatlaridan birida bunday satrlarni o‘qiymiz:

 

Xushlamoydur olimlar bizni oyg‘on turkini,

Oriflardin eshitsang, ochar ko‘ngul mulkini.

Oyat, hadis, ma’nosi turki bo‘lsa muvofiq,

Ma’nisiga yetganlar, yerga qo‘yar bo‘rkini.

 

Yassaviy albatta «oyat, hadis» mazmunlarini arabchadan shundoqqina o‘zlashtira qolmagan. G‘oyaviy, axloqiy, falsafiy maqsadlar yuzasidan o‘rni-o‘rni bilan ularga murojaat etgan va ulardan foydalangan. Din hokim jamiyat va davrlar uchun bu tabiiy hodisa deb qaralishi kerak. Bundan tashqari, arab tili — hukmron va nufuzli til deb hisoblangan zamonlarda milliy tilda ijod qilishning o‘zi ham progressiv intilish edi. Mashhur rus olimi A. I. Samoylovich Yassaviy hikmatlari va Burhoniddin Rabg‘uziyning «Qissai Rabg‘uziy« asarini chetlab eski o‘zbek tili hamda unda yaratilgan badiiy asarlarga munosabatda bo‘lmog‘ mushkulligini ta’kidlagandi. «Devoni Hikmat»ning qachon va kim tomonidan tuzilgani aniq emas. Eng qadimgi qo‘lyozmalari o‘n yettinchi asrga mansub. Mualliflari vafotidan necha yuz yil keyin she’rlari xalq og‘zidan yozib olinib, kitoblar tiklanib, o‘qib o‘rganilgan shoirlar bo‘lganligi ko‘pchilikka ayon. Judaqadimiy bo‘lmasa-da, Yassaviy hikmatlarining qo‘lyozmalari saqlangan. Hikmatlar inqilobgacha Qozon va Toshkentda bir necha marotaba nashr etilgan. Yo‘qni bor qilish chorasizligi ko‘ndalang turganda, borni yo‘q qilishga aslo ayon berilmagani ma’qul. Ammo bu gap shunchaki merosparastlik mazmunida anglanmasligi kerak. Yassaviyga nisbat berilgan she’rlarning barchasini jamlab, ilmiy tahlil orqali ob’ektiv baholab, yangi davr o‘quvchisiningmafkurasidan o‘rin oladigan jihatlarini ko‘rsatib, ommaga yetkazish adabiyotshunoslikning burchi. Uning hikmatlari, «o‘zbek tili tarixida qadimgi yozma obidalardan biri sifatida ahamiyatga» egaligini inkor etib bo‘lmaydi.

F. Engels «Feodalizmga qarshi inqilobiy oppozitsiya butun o‘rta asrlar bo‘ylab o‘tadi. Davr sharoitiga qarab, u goh mistika, goh oshkora ishtiboh, goh qurolli qo‘zg‘alon ko‘rinishida maydonga chiqadi», deb ko‘rsatma bergan edi. Ahmad Yassaviy ijodiyotining mag‘zini isyonkorona mistik mazmunlar tashkil qiladi. U behudaga «G‘arib bo‘lib isyon ichra qoldim mano», demagan. Uniig isyoni — Inson botinidagi isyon. Bertran Rasselning «Mistitsizm va mantiq» maqolasida yozilishicha, dunyoni mistik tarzda idrok etishda donishmandlikning shunday bir unsuri mavjudki, unga boshqa vosita bilan erishib bo‘lmaydi. Mana shu «donishmandlik unsuri». «Xudo oliy haqiqat. Unda hamma-hammasi mukammal, musaffo va go‘zal. Uning adolati parchalanmas. Qarashlari ziddiyatsiz» deganday mantiqlarni aks ettirgan. Mistik shoirlarning g‘oyaviy yo‘llarini, shartli ravishda, vujudi mutlaq bilan «suhbat» yo‘li deb atash mumkin. Chunki ularning butun diqqat-e’tinborlari muqaddas Ruhga qaratilgan. Ular faqat xudo ishqini tan oladilar. Bunday muhabbat odamdan favqulodda ko‘ngli poklik va nafs ehtiyojlaridan ozod bo‘lishni talab qiladi. Mistik oshiqning bitta ibratli xususiyati — o‘z-o‘ziga murosasizligi. Uningcha, shumlik va gunohlarni berkitmoq ishqqa xiyonatdir. Bugina emas, «tog‘dan og‘ir» yozuqlari uchun uni hatto «tog‘i toshlar» ham so‘kmog‘i ehtimoldan yiroq emas. Shuning uchun u «Ishq yo‘lida jon berganni armoni yo‘q», degan tushunchalarni e’tiqod shiori bilib, ma’naviy-ruhiy tozalanish ranju jafolarini bo‘yniga olmog‘i shart. Bu haqida Yassaviy shunday o‘git berdi:

 

Jafo chekmay oshiq bo‘lmas, tingla g‘ofil,
Jafo chekib sobir bo‘lg‘on bo‘lmas johil.

 

Demak, jafo chekib oshiqlikka yetishish, birinchidan, g‘ofillikni haydaydi. Ikkinchidan, johillikka yo‘l qo‘ymaydi. G‘aflatdan qochish — faol tasavvurlarga keng yo‘l ochadi. Bu orqali ilohiy bo‘lsa-da, mohiyat axtariladi. Mohiyat izlayotgan shaxs, tabiiyki, atrof-muhitda sodir etilayotgan voqea-hodisalarga befarq qarolmaydi.

 

Xudovando, meni solg‘il o‘z yo‘lingg‘o,
Nafs ilgida xarob, ado bo‘ldum mano.
Fisqu fujur to‘lib-toshib, haddin oshti,
G‘ariyb bo‘lib isyon ichra qoldim mano.

 

Yassaviy «xudo yo‘li»ni — «nafs ilgi»dan qutulmoq, atrofda to‘lib-toshganfisqu fujurlarga barham bermoqning yo‘lini izlaydi. Agar diqqat bilan mushohada yuritilsa, Yassaviyning diniy-axloqiy falsafasida dunyodan yuz burilmaydi. Yomonlik, nodonlik, jaholat, molparastlik illatlariga rivoj bergan tuban dunyoni yurakdan quvishga da’vat etiladi. Shu ma’nolarda shoir so‘zlari inson qalbida g‘alayon qo‘zg‘aydi. «Nohaq da’vo qilg‘on» qozi, imomlar, harom yeg‘on hokimlar», «dunyo mening» deb «jahon molin» yiqqan ziqna amaldorlar, «Oqni qaro qilg‘on» mullo-yu, mudarrislar, el ustiga minib yelib «totlig‘-totlig‘» yeb, «turluk-turluk kiyg‘on»larga qarshi ko‘ngilda nafrat uyg‘otadi. Bu qaydlardan Yassaviy mazlumlar tomonida turib fikran kurashgan shoir bo‘lgan ekan-da», degan xulosalar chiqarilmasligi kerak. U garchi, «Yetimlar bu jahonda xor ekandur, G‘ariblarni ishi dushvor ekandur», yoki:

 

«G‘ariblarni ko‘rg‘on yerda og‘ritmangiz,
G‘ariblarga ochchig‘lanib so‘z qotmangiz

Zaif ko‘rub g‘ariblarg‘a tosh otmangiz,
Bu dunyoda g‘aribliqtek balo bo‘lmas»,—

 

singari misralarida (ko‘ngli qattig‘ xaloyiq»ni shafqatga va g‘arib, yetim mazlumlarga ozor yetkazmaslikka chaqirgan bo‘lsa-da, feodal jamiyati vakillari qo‘l ostida ezilgan mehnatkashlarning haq-huquqlari uchun kurashmoqni o‘z oldiga g‘oyaviy maqsad qilib qo‘ymagan. Ahmad Yassaviy o‘zi bilan o‘zi beomon kurashadiganlar ijodkori sifatida juda e’tiborli. U odamga o‘z-o‘zini kechirmaslik sirlarini o‘rgatadi. Shoir o‘z qalbining eng chuqur joylariga nazar tashlashni targ‘ib etadi. Shuning uchunham uning axloqiy e’tirozida shaxsning ma’naviy, ilohiy kamolotiga to‘siq bo‘ladigan insondagi salbiy xususiyatlar tahlili tabiiy ravishda izchillanib borgandir. Ahmad Yassaviydagi samimiyat — oshkoralikda. Ba’zan undagi oshkoralik talablariga chidash mushkul. Buni badbinlik deb anglash noto‘g‘ri. Yassaviy hikmatlarida badbinlikmas, g‘amginlik, ma’rifatli ruhni suyaydigan Dard va faryod borki, ular insonning hissiyot fojialarini erta anglashga xizmat qiladi. Yassaviy hikmatlaridagi markaziy obraz — olloh.U xudo ishqi, ya’ni ishqi iloxiyni tan oladi. Navoiy «Mahbulul-qulub» da ishqni uch qismga ajratib uchinchisini «haqgo‘ylar ishqi bo‘lib, ular haqning jamolini ochiq ko‘rish umidi bilan yashaydilar va shuning bilan matlubdirlar»,— deydi.

Yassaviy:

 

«Ishq yo‘lida kecha-kunduz yig‘lag‘onlar,
Jondin kechib belin mahkam bog‘lag‘onlar.
Xizmat qilib haq sirini anglag‘onlar
Tun uyquni harom qilib nolon bo‘lur»,

 

kabi poetik e’tiroflarida Ollohni tanish va uning ishqini idrok qilish ehtiroslarida o‘rtangan oshiqlarni nazarda tutgan. U shu oshiqlarga «ishq sirini bayon qiladi. Bu sirning mushohadasiga berilgan oshiq, avvalo, «haqiqatni ma’nosiga yetgan kishi». U «kecha-kunduz ishq» istaydi. «Bir soat ham haq yodidan g‘ofillik yo‘q unda.U imonda sobit. Uningcha, «Tan so‘zlamas, jon so‘zlamas, imon so‘zlar». Yassaviyni iymoni so‘zlatgan. Iymon tili bilan muhabbatni ulug‘lagan ijodkor deb baholasak xato qilmagan bo‘lamiz. Chunki Yassaviy hikmatlarini Diyonat ziyosi va Imon shafqati ichdan nurlantirib turadi. Olloh qahru g‘azablaridan Qo‘rqmay odamlarga ranj yetkazib, bechoralarning ko‘zlaridan yoshlar oqizuvchi bag‘ritoshlarga u imonsizlar deb qaragan va o‘sha zulmkorlarni o‘zicha bir faollik bilan ayblagan. Uning nuqtai nazari bo‘yicha na musulmon, na kofir hech birovga ozor bermaslik shartdir:

 

Sunnat ermish, kofir bo‘lsa, berma ozor,
Ko‘ngli qottig‘ dilozordan xudo bezor.

 

Ulug‘ rus yozuvchisi L. N. Tolstoy kundaliklarida «Hamma ishimii yolg‘izlikda xudo bilan hal qilishim shart»,—deb yozgan ekan, mistik shoirlardan, jumladan, Axmad Yassaviyda ham mana shunday «yolg‘izlanish» qariyb doimiy holat va fikran birlik jarayoni bo‘lgan. Yassaviy mistikasining yorug‘lik manbai — ruh yolg‘izligida u xudoga juda yaqin. Shu bois u «Jondan kechib, moldan kechib g‘arib bo‘lsam, biyobonda yolgiz kezib nola qilsam», degan orzularni bayon qilgan.

Shunga ko‘ra, uning kurash haqidagi falsafiy qarashlari ham boshqacha. U inson hayotidagi katta kurash — nafsnitaslim etishga xizmat qiladigan kurash deb hisoblagan. Nafsga mag‘lub shoh — qul, nafsdan ustunlikka orishgan g‘arib — shohdir. Mana, Yassaviy dunyoqarashidagi tayanch nuqtalardan bittasi. Ibn Sino ruboiylaridan birida:

 

«Dunyo, mansab doma, uchma ishvaga,
Do‘stlardan ajrab ham yov boshiga yet»,—

 

deydi. Bunda shoir nazarda tutgan yov — nafs. Alloma har nimadan, hattoki, do‘stlikdan ajrab bo‘lsa ham shu g‘animning boshini yanchishga undagan. Shu ishni amalgaoshira olgai kishinpng g‘ururi va insoniy qadr-qimmatini hechkim poymol qila olmaydi. Navoiy aytmoqchi,nafsgatobe bo‘lib dushmanni band etmoq mardlik sanalmaydi. Uni yengish esa chinakam shijoatdir.

 

Bo‘lub nafsingg‘a tobi’, band etarsan tushsa dushmanni
Senga yo‘q nafsdek dushman, qila olsang ani qil band.

 

Ahmad Yassaviy hikmatlarining katta bir qismi ayni shu masala talqinlariga bagishlangan. Uning ta’rifiga binoan, nafs «yabon qushdek qo‘lga qo‘nmas» bir narsa. Bu «qush» o‘z xohishicha «parvoz» etaversa odamni kundan-kun to‘g‘rilikdan ozdiraveradi oqibatda esa:

 

Nafs yo‘liga kirg‘on kishi rasvo bo‘lur,
Yo‘ldin ozib, toyib, to‘zib gumroh bo‘lur.
Yotsa — tursa shayton bila hamroh bo‘lur...

 

Shoir nafs bandalariga qarata, «Nafsni tebgil, nafsni tebgil,ey badkirdor», deb murojaat etadi. Va;

 

«Nafsim mani yo‘ldin urib xor ayladi,
Termultirib xaloyiqqa mani zor ayladi»,—

 

deya nafs uchun «itdek kezib» yurganlarini ham sir saqlamaydi. Xullas, Yassaviyning xulosalari shuki, nafs — ichki, lekin juda katta dushman. U insondagi butunlikni sindiradi. Uning amrlaridan ma’naviy osoyishtaliklar barham topadi. Shu bois «Nafsni tepib mehnat yetsa rohat» anglanmog‘i kerak. Yassaviy hikmatlaridagi bu g‘oyaviy yo‘nalish Alisher Navoiy she’riyatida yanada keng miqyoslarda yangi-yangi ifodalar bilan rivojlantirilgan. Navoiy quyidagi satrlari shu jihatdan xarakterlidir:

 

Nafs amrida har nechaki tolishgaysen,
Ko‘p garchi butunlik tilasang, sing‘aysen.

Kom istayu necha elga yelingaysen,
Nafsingg‘a xilof aylakim, tingaysen.

 

Yassaviyda «Olloh dardi sotqu ermas, sotib olsang» degan misra bor. U «olloh dardi»ni ishq o‘tlarida dilni yoqmoq, poklanish iztiroblari, tama, yolg‘on, makr, mansab va boylik hirslariga qul bo‘lmaslik deb tushungan.

 

Ko‘zum namlik, dilim g‘amlik, man alamlik,
Nechuk iloj aylarimni bilmom, do‘stlar.
Bu hasratda, nadomatda yoshim oqib,
Qayu taraf ketarimni bilmom, do‘stlar.

 

Shoir bunday imkonsizlik holatlarini nihoyatda qadrlaydi. Chunki u hasrat va nadomatda naqadar ortiq o‘rtansa, hayratga botsa «ishq sirrini» o‘shancha teranroq idrok etadi. Uning uchun «ishq siri» mana bunday mohiyatni ham qamrab olgan: Inson Xaqiqat qarshisida oyoqqa tura bilish, olloh oldida yuzni yorug‘ etgandek, har bir kishi o‘zligi qarshisida ham qomatini bukmasligi shart. Ammo bu yengil vazifa emas, balki shuning uchun Yassaviy taqdirning qorong‘u va tumanli osmonlariga g‘amgin nigoh solgandir. Balki shuning uchun osmonda yulduz ko‘rmaganidek atrofida ham komil Inson ko‘rmagandir. Uning «Dono topmay, yer ostig‘a kirdim, mano», deyishi, har qalay, asossiz bo‘lmagan. Yunus Emro:

 

«Meni menda dema, menda emasman,

Bir Men bordir menda — mening ichimda»,—

 

deydi. Bunday qarash Yassaviy uchun ham xos edi, U ana shu «Men»ning haqiqatlariga inonadi. Uningcha bu «Men»da bitta buyuk mafkura bor. U — ishq.

Shu ishq uning qalbida butun dunyo va koinot sirlarini markazlashtirishga qodir. Demak, u kamolot ishqi, u Insonni xudo darajasiga yetkazadi. Bu «Men»ning fikru xulosalari taxminan quyidagicha:

 

Ollo dedim, shayton mendan yiroq qochdi,

Hoyi havas moumonlik turmay ko‘chdi.

 

Ushbu mantiq IX asrda yashab o‘tgan buyuk so‘fiy Boyazid Bastomiy aytgan «Ilon po‘st tashlaganday, men o‘zimdan kechdim...», fikrlariga uyg‘un keladi. Xo‘sh, ilon nega po‘st tashlaydi? U shunday qilmasa o‘larkan. Mistik tafakkur ham o‘zlikdan kechishni o‘lishmas, yangicha tiriklik, ideal hayot yuksakliklariga ko‘tarilish deb baholaydi. Ha, «Ollo» demakdan asosiy murod gunohva yomonliklarga rag‘batlantiruvchi «shayton»din qutulish. Manmanlik, kaltabinlik, kibr, «hoyi
havas» hislarini tub ildizlari bilan sug‘urib tashlash. Mansur Xalloj insonning ilohiyligini sharaflab: «Anal Haq» — «Men — Xudoman» degani uchun musulmon hukmronlari tomonidan shakkoklikda ayblanib qatl etilgani ma’lum. Yassaviyning hukmicha, nodon va johillargina «Anal Haq»ning ma’nosini bilmaydilar.

 

«Anal-Haq»ni ma’nosini bilmas nodon,
Dono kerak, bu yo‘llarda poki mardon...

 

Chunki «Shoh Mansurni «Anal Haq»i bejo emas», «yo‘lni topqon, bizga o‘xshash gumroh emas», deydi shoir. Bu — Yassaviy gumanizmining umuminsoniy jihatlaridandir.

Ma’lumki, mistitsizm islom dunyoga kelishi bilan avval arablarda, keyin ularning qo‘liga o‘tgan boshqa o‘lka xalqlari, shuningdek, O‘rta Osiyo xalqlari adabiyotidan ham o‘rin egallagan edi. Akademik A. Ye. Krshskiy turkiy xalqlarning so‘fiylik g‘oyalariga e’tibori to‘grisida fikr yuritib, Ahmad Yassaviy ijodiyotini shu qiziqishining ehtiyojiy mahsuli sifatida baholagan. Yassavin turkiy adabiyotdagi dastlabki mistik ijodkorlardan. Uning mushohada va haqiqat yo‘llari mistik tamoyilga ega. Lekin u bu yo‘nalishni o‘zi kashf qilgani yo‘q. Arab va fors tilida yuzaga kelgan tasavvuf adabiyoti tajribalariga tayangan. Turkiy xalqlar og‘zaki ijodiyotida yaratilgan diniy qo‘shiqlardan ilhomlangan. Yassaviy hikmatlarining vazni xalq she’riyatidan o‘zlashtirilib, poetik obrazlarining ko‘pchiligi og‘zaki adabiyotdan olingan. Biroq Yassaviy ijodiyotini mistitsizm tarixi, tasavvuf falsafasi, eng asosiysi, sharq tasavvuf she’riyatining poetik obrazlar sistemasi bilan qiziqmasdan to‘g‘ri anglash ham, xolis baholash ham mumkin emas. Shu yo‘nalishda o‘zbek ilmida qanday natijalarga erishildi? Bu savolga qanoatlanarli javoblar hozircha yo‘q. Taniqli olim Ozod Sharafiddinov ta’kidlaganidek, «Ahmad Yassaviy masalasidagi ilmiy xulosalar uning ijodiga qo‘l urmasdan oldin» boshlangani uchun u asosan «o‘ta reaktsion shoir» deb baholandi. To‘g‘ri, Yassaviy xikmatlarida aks ettirilgan g‘oyalarning «reaktsion» emasligini ko‘rsatishga bag‘ishlangan ayrim maqolalar yetmishinchi yillarda e’lon bo‘ldi. Marhum olim, filologiya fanlari doktori Ergash Rustamov yozgan o‘sha maqolalardagi umumiy bir Kamchilik, Yassaviy she’rlarini obrazli ijod namunalari shaklida tahlil etilmagani, ulardagi g‘oyalarni hozirgi kun tushunchalariga moslashtirishga atayin urinilgani edi. Ammo shoir ijodiyotini chuqur tekshirib, ob’ektiv xulosalargakelmoq uchun E. Rustamov erishgan yutuq va yo‘l qo‘ygan xatolardan foydali ko‘rsatmalar chiqarish mumkin edi. Bizningcha, ilmdagi aqidaparastlik bunga erk bermadi. «Mayli, yuzlab menga o‘xshaganlar halok bo‘lishsin, biroq haqiqat tantana qilsin!» deydi Maxatma Gandi. Afsuski, E. Rustamov Yassaviy hikmatlaridan «proletar ideologiyasini «izlagan» «sub’ektiv talqin»chi sifatida qoralanganda haqiqat tantanasi uchun xolis kurashish qonun-qoidalariga rioya etilmagan edi.

«O‘zbek adabiyoti tarixi»ning (besh tomlik) birinchi tomida Ahmad Yassaviy she’rlari to‘g‘risida filologiya fanlari doktori S. Erkinoviing shunday gaplari bosilgan: «Ahmad Yassaviyning mavjud ijod namunalaridan kelib chiqadigan xulosalar nihoyatda reaktsiondir. Ularda odamlarni bu dunyo azob-uqubatlariga bardosh qilib yashash, oxiratdagi baxt-saodatga umid bog‘lash va boshqa diniy ta’limotlar poetik qobiqda va’z, pand-nasihatlar yo‘li bilan targ‘ib etiladi» Shoir ijodi namunalaridan «kelib chiqadigan xulosalar nihoyatda reaktsion»ligi ehtimol rostdir. Ammo ular qaysi «xulosalar»? «Boshqa diniy ta’limotlar» deyilganda o‘quvchi nimalarni tasavvur qilmog‘i kerak? Balkim u bu dunyoda pokva to‘g‘ri umr kechirsang, «oxirat» qiynoqlari yo‘q narsadir demoqchi bo‘lgandir? Ilmning kuchi shundaki, u olg‘a surilgan da’volarini isbotlaydi. Isbotlash uchun aniq dalil va tahlilga suyanadi. Yassaviyga maqtovning keragi yo‘q. Uning ijodiyotidagi ziddiyatlarnitahlil qilish bizdan mas’uliyat va ma’rifatni talab yetadi. Ahmad Yassaviy reaktsion — feodal toifaning dunyoqarashini ifodalagan, din niqobida badbinlik, tarkidunyochilikga targ‘ib etgan, mazlum ommani zolimlarga tobe bo‘lishga chaqirgan tariqatning asoschisi sifatida o‘zbek adabiyotshunosligida keskin qoralanib kelinmoqda.

Akademik I. Mo‘minovning hukmu xulosasiga ko‘ra, «Yassaviy maktabining mistik ta’limoti mehnatkashlarni sinfiy kurashidan chalg‘itdi v« shu bilan ularning zolimlorga qarshi kurashiga xalaqit berdi... Yassaviychilik Movarounnahr xalqining kuchini Chingizxon hujumiga qarshi safarbar qilishga salbiy ta’sir»ko‘rsatgan.

Akademik V. Zohidovning fikricha, «Ahmad Yassaviy G‘azzoliyga o‘xshab o‘taketgan tarkidunyochi mistik so‘fizm bilan islom dinini birlashtirishga, «kelishtirishga» uringan «eklektikdir». Mavridi kelganda bir haqiqatni eslatib o‘taylik. Asrimizning buyuk mutafakkir san’atkori Xalil Jabron yozadi; «G‘arb sharqshunoslari va olimlari al-G‘azzoliy to‘g‘risida to‘la ravishda yuksak fikrdadurlar. Ular uni Sharqning to‘ng‘ich faylasuflaridan hisoblab Ibn Sino va Ibn Rushd bilan bir safda qo‘rdilar... Sharqqa qaraganda G‘arbda G‘azzoliy to‘g‘risida ma’lumot ko‘p marotaba ortiqdur. G‘arbliklar uni tarjima qilishadi, uning ta’limotini tadqiq etib, buyuk maqsadlari, falsafa va tasavvufdagi fikru qarashlarini barcha tafsilotlari bilan tahlildan o‘tkazishadi. Biz esa — arab tilida yozuvchi va so‘zlovchilar hozirga qadar uni ba’zan xotirlab, u haqida gohida so‘z ochamiz — bizning diqqatimizni hamon dengiz chig‘anoqlari jalb etadi. Hayot dengizi tun va kunlar qirg‘og‘iga go‘yoki bundan o‘zga hech narsa chiqarib tashlamayotgandek». Bu — G‘azzoliyning vorislari, ya’ni arablardagi ahvol. Bizda G‘azzoliy asarlarini originalda o‘qib teran tadqiqotlar yaratishga intilish ham bo‘lmagan. Shunday ekan, uning ta’limoti va asarlari ustidan qanday qilib qat’iy hukm chiqarish mumkin? Bu qaysi haqiqatga to‘g‘ri keladi? Demak, Yassaviyni G‘azzoliyga qiyosan ayblash o‘zini oqlaydigan da’vo emas. Agar G‘azzoliy merosi atroflicha o‘rganilganda, Yassaviy ijodiyotiga doir yuzaki va noto‘g‘ri baholarga allaqachonlar chekqo‘yilgan bo‘larmidi? Yassaviy «mehnatkash ommavi ekspluatatorlarga qullarcha itoatda bo‘lishga, har qanday jabr-zulmga ko‘nib va ko‘nikib shukur qilishga» o‘rgatmagan. Nodonlik va jaholatdan qonlar yutgan buyuk bir siymo nainki nasihatlarini «nodonlik va jaholatni targ‘ib qilishga» qaratgan bo‘lsa? Bunday keskin aybnomalar unda qanday to‘qilgan? Yassaviy shaxsi va ijodiga oid tanqidlardagi mushtaraklik dalil tanlashdagi hamjihatlikdan boshlangandir. Mana, Yassaviyshunoslar e’tiborni qayta-qayta jalb etgan o‘sha shae’riy dalillarning eng xarakterlisi:

 

Zolim agar jafo qilsa ollo degil,
Ilking ochib, zore qilib, bo‘yin sung‘il.
Haq dodingg‘a yetmas bo‘lsa gina qilg‘il,
Haqdin eshitib bu so‘zlarni aydim mano.

 

Deylikki, Inqilob arafasida biror shoir shunday so‘zlarni yozganida, e’tiroz bildirib: «Nega odamlarni zulmga chidashga chorlayotirsan. Nohaqlikka qarshi kurashmaslikni targ‘ib etmoqni nahotki sharaf sezgan bo‘lsang? Haqdin eshitgan so‘zlaring hali shumi?» deya uni ayblasa bo‘lardi. Lekin o‘shanda ham u adolatli tanqid sanalmasdi. Nega? Tavobga shoshilmaylik.Yassaviy davri bilan bizning asrimizni sakkiz yuz yildan ortiq vaqt va tarixiy masofa ajratib turibdi. Yassaviy o‘z jamiyatining farzandi. Uning dunyoqarashini shakllantirgan muhit talablari va axloqiy, falsafiy, diniy tushunchalarini hisobga olmasdan uni tanqid qilish huquqi hech kimga berilmagan. Bunday huquq yo‘q o‘zi. Istaymizmi, istamaymizmi, Yassaviy islom diniga sodiq yashagan. Xudoga sig‘ingan. Muhammad (SAV) payg‘ambarga ehtiromini darig‘ tutmagan. Biroq bular o‘tmish. Nimaiki o‘tgan bo‘lsa, u — tarix. Tarixni esa o‘zgartirib bo‘lmaydi. Uni tushunish kerak. Yassaviy hikmatlari talqinida tarixan tushunishdan ko‘z yumilgan.

Professor N. M. Mallaev yozadi: «Ahmad Yassaviy mazlumlarga qarata: «Zolim agar jafo qilsa ollo degil...»,— der ekan u bu bilan mazlumlarni zolimlarga qarshi bosh ko‘tarmasdan, xudoga... sig‘inishga, har qanday kurashdan voz kechishga chaqiradi». To‘g‘ri,Yassaviy xudoga siginishga chaqirgan. Tabiiy savol tug‘iladi: o‘tmishda yashab ijod qilgan sharqning qaysi ulug‘ shoiri xudoga siginmaslikka chaqirgan? Hofiz yo Sa’diymi? Navoiy yoki Boburmi? Yassaviy she’rida zolimga qarshi bosh ko‘tarma deyilmagan. Balki zolimni yengishga da’vat qilingan. «Haqdin eshitib bu so‘zlarni aydim mano»,—deydi u. Bu yuzaki e’tirofmas. «Haqdin eshitib» degani «Qur’on»ga ishora. Demak, hikmatdagi g‘oyani u «Qur’on»dan o‘zlashtirgan. Afsuslanarlisi shundaki, «bo‘yin sung‘il» iborasi yaratganga emas, zolimga «bo‘yin eg!» ma’nosida anglangan va izohlangan. Holbuki, birinchi ikki satrdagi mantiq bunday: «Zolim agar jafo qilsa ollo degil. Munojotlar aylab undan madad va quvvat tila. Yolgiz haqqa bo‘yningni xam qil!» Baytdagi fikr ana shunday tushunilishi va sharhlanishi kerak.

«Xudoning qo‘llashi yaqin g‘alaba. Bu mujda ila musulmonlarni quvontir!» «Xudo eng ishonchli xaloskor». «Ollohning yordami yetgach g‘alaba muqarrardur...».
Bular «Qur’on» kalimalari. Muhammad Fuzuliy «Matlaul-e’tiqod» asarida yozadi: «...Tangri odildir. Bunga ko‘rada burchlidurki, zolimni jazolasin». Bunday aqidalarga Yassaviy ishonchsizlik bildirarmidi? U uchun «Qur’on» dunyoning bosh kitobi hisoblangan. Uning e’tiqodida bu kitob xoliqning «arqoni»day gap. Shu arqonga osilib yuksakka talpinmagan kishi zolimning arqoniga osilmog‘iga shak keltirmaganligi uchun ham u «Zolim agar jafo qilsa ollo degil», deya ko‘rsatma bergan.

Xo‘sh, g‘addor zolim mazlum boshida qilichini rostlabtursa-da, u «Ollo» demog‘dan nari o‘tmasa? Kurashdan chekinish emasmi bu? Zolimga nisbatan passivlik yana qandan bo‘lishi mumkin? Yassaviy va undan keyingi klassiklarimizning ham, dunyoqarash hamda e’tiqodlaridan kelib chiqilsa, u chekinish ham, passivlik hamemas, Rivoyat qilinishicha, Muso(AS) payg‘ambar fir’avn qavmidan qochib. yolg‘iz, bechora va och-nahor qolganida Parvardigor, yolg‘izman, xastaman, bechoraman»,—deya zorlanibdi O‘shanda g‘oyibdan shunday ovoz kelgan ekan: -«Ey Muso Alloxdek do‘sti bo‘lmagan yolg‘izdir, mendek tabibi bo‘lmagan odam xastadir, men bilan aloqasi bo‘lmagan banda bechora va chorasizdir». Yassaviy zamondoshlari ham XudoTaoloni sodiq do‘st, barcha chorasizliklardan qutqaruvchi deb ishonishgan. Bu uchun ularni ayblash gumrohlik bo‘lurdi. Navoiy ham Yassaviyga izdoshlik qilib maxluq, ya’ni yaratilgandanmas, Xoliq — xudodan madad va marhamat so‘rashni targ‘ib etgan.

 

Hech ish o‘lmas ayru xoliq amridin,
Iltijo maxluqqa keltirma ko‘p.

 

«Zolim agar jafo qilsa ollo» deyishning boshqa jihatini ham izohlab o‘taylik. Zolimlar jabru jafo va haqsizlikni zo‘raytirishgani sayin xo‘rlangan ommaning ahvoli og‘irlashib boradi. Bu — tabiiy. Biroq Alisher Navoiy aytmoqchi, mazlum chekkan ranj ham zoe bo‘lmaydi. «Zulumu jafo hosili» naqadar ko‘paysa, zulmkorlarning xotirjamligi o‘shancha yemiriladi. Navoiy «Zolimki erur zulmi jafo hosil anga» deb boshlanuvchi ruboiysida:

 

«Bo‘lmoq xo‘sh emas qilgonidin xush dil anga,
O‘z zulmidin — o‘q o‘lgusidur qoyil anga», —

 

deydi. Bu fojea qismatdan zolim qochib yoki qutulib ketmog‘i dushvor. Negaki, u haqning jazosiga mahkum. Mazlumlarning nolau figonlari ko‘kka ko‘tarilganda yaratuvchi zolimlarni qahru gazab bilan «mukofot» laydi. Navoiyning quyidagi to‘rtligi xuddi shu masaladan bahs etadi:

 

Zolimki shoir etti jafo loyasini,
O‘z voyasin istab oldi el voyasini.
Qaydin topqay qaot sarmoyasini,
Haq ayladi qisqa umrin soyasini.

 

Shunday qilib, o‘z g‘araz va manfaatlarini o‘ylab elga jafo o‘tkazgan zolim uchuy «hayot sarmoyasi» yo‘q. Nahotki, shunday gaplar ham tadqiqotchilarga Axmad Yassaviy hikmatidagi fikrning mag‘zini ochib bera olmasa.

Ibn Arabiyning aytishicha, inson o‘zidan, o‘zlik mohiyatidan yuzaga chiqarmasa, har qancha sig‘ingani bilan xudo unga hech narsa ato etmas ekan. Yassaviy bu kabi tushunchalarni istisnosiz hisobga olgan. «Qur’on»da qayta-qayta qayd qilinganidek, olamda yolg‘iz xudo yengilmas, yolg‘iz u qudratlilarning qudratlirog‘idur Bas, shundoq ekan, Yassaviy hikmatidagi chaqiriq «Xudo qahr etsa har qanday zolim yengiladi. Haqqa talpinganlar haq qadar shijoatli va hech payt zolimlarga bo‘ysunmaydilar»,— mazmunida ekanligi o‘z-o‘zidan anglanmaydimi? To‘rtlik mohiyat e’tibori bilan zulm va zo‘ravonlikka qarshi, kurash va g‘oliblikka undash ruhidaaytilgan bo‘lsa-yu, undan butunlay teskari xulosolar chiqarilsa. Bu fikriy passivlikmasmi?

Tanolaylik, bizda she’r ilmining rivoji ancha sust. Shuning uchun polifonik tafakkur xususida hali jiddiy o‘ylab ko‘rilmagan. Rauf Parfi, Muhammad Solih she’rlarinhanuzgacha qabul qilisholmaydi. Ular haqida bir-birini inkor etadigan fikrlar ilgari surildi. Jo‘nlik va so‘fizmga ko‘niktirilgan sho‘rlik o‘quvchi kimgaishonishini bilmay qoldi. Rauf Parfi va MuhammadSolih polifonist shoirlar. Sovet davri o‘zbek she’riyatiuchun ularning poetik tajribalari yangi hodisa.Ammonecha asrlik adabiyotimiz uchun yangilikmas. Polifoniya— ko‘pohangli, ko‘pma’noli degani. Polifonik tasvirasar bag‘riga bir necha ma’no va ohanglarni sig‘dirishnizaruriyatga aylantiradi. Bunda fikr chaynalmaydi. She’rso‘zbozlik va ma’no yalang‘ochligidan xalos bo‘ladi. Polifonik ifodalar she’rdagi ma’lum bir obraz yoki belgita’sirida ko‘plab hayotiy hodisalar haqida fikrlashga yo‘l ko‘rsatadi. Polifonik uslubda tasvir va munosabat go‘yo birinchi o‘rinda turadi, tafakkur yalqovligiva fikrsizlikka murosasizlik, qandaydir ayovsizqarshilik seziladi. She’rxon aytilgan so‘zdan aytilmaganso‘zlarda haqiqat ko‘pligini his etib, o‘sha haqiqatlar mushohadasiga beriladi. O‘zbek adabiyotida polifonik tafakkur Ahmad Yassaviydan boshlanib, Navoiy poeziyasida yuksak bosqichga ko‘tarilgan. Yassaviyning yuqoridagi hikmati ham polifonik tafakkur mahsuli. Uni tasavvuf axli quyidagi mazmunda qabul etishgan. Hadislardan birida «Roja’naminal jihodil asg‘ori ilol jihodil akbar», ya’ni «Kichik kurashdan ulug‘ kurashga qaytmoqdamiz», deyilgan. Bu ulug‘ kurash — nafsga qarshi kurash. Dunyoda nafsgateng keladigan zolim yo‘q. Nafsning botiniy zulmlari chegarasizdir. Yassaviy qator hikmatlarida nafsga zolim sifatini bergan: «Zolim nafsim hech qo‘ymayin o‘tqa soldi». Haqni tanimaslik, beg‘amlik, takabburlik, g‘iybat va bo‘hton so‘zlardan tilni tiymaslik, shaytonsi fatlik, nodonlik — bularning barchasi Yassaviy talqinlarida zolim nafsning qilmishlaridir. Xoy «nafs boshini» yanchishning chorasi bormi?

Yassaviyning:

 

«Ollo dedim, shayton mendan yiroq qochdi,

hayu havas, moumonlik turmay ko‘chdi»,—

 

so‘zlarini yana yeslaylik. Hayu havas va barcha manmanliklarniig doyasi nafs ham «ollo» deganda yengiladi. Boshqacha qilib aytganda, «ollo sari to‘lg‘onmoq» — nafsdin kechmoqdir.

 

Ey bexabar, haqqa ko‘ngul yugurtmading,
Dunyo harom andin ko‘ngul sovutmading.
Nafsdin kechib ollo sari to‘lgonmading,
Bu nafs uchun zoru hayron bo‘ldim mano.

 

Shuning uchun ham Yassaviy «nafs bog‘iga yuz ming balo» yog‘dirish tashvishiga tushganlarga qarata, «Zolim agar jafo qilsa ollo degil, Ilking ochib zore aylab bo‘yin sung‘il», degan. Bu fikr «nafsidin kechib olloh sari» talpinmagan, ya’ni ishqi ilohiydan mahrum bir kimsalarga bir nasihat bo‘lgan. Bizning uchun muhimi, bunda shoirning nafsga nisbatan ayovsizligi va botiniy poklanish uchun fikr qo‘zg‘ashidir. Axir, Navoiy ham «To nafsu havo qasri» yiqitilmaguncha, «El shod o‘lmas, mamlakat obod o‘lmas», degan-ku!

Ahmad Yassaviy hikmatlari uchun ko‘povozlilik ham xos xususiyatlardandir. Uning hikmatlarida orifning ovozi hokim. Ulardan shayxnipg ovozi eshitiladi. Ba’zan bir hikmatda ham oshiq, ham darvesh, ham donishmandning ovozi yangraydi. Lekin bular orasida izchilligi va faolligi bilan yana ikki ovoz alohida ajralib turadi. Ulardan biri — gunoh «falsafasi»ni tasdiqlaydi. Bu — gunohkorligini teran tushungan kishining ovozi. U — shafqatsiz. Bu ovoz xotiraga bamisoli tig‘ bo‘lib sanchiladi, yurak oromini butunlay buzadi. Mana,eshiting:

 

Sochi soqol xo‘b oqardi ko‘nglum -qaro,
Ro‘zi mahshar rahm etmasang holim taboh.
Senga ayon amalsizman, ko‘pdur gunoh,
Jumla malak yozuqlarim bildi, do‘stlar.

 

Bu ovoz sohibining nazari o‘tkir. U o‘z gunohlarigamardona nazar tashlaydi. Va bundan toqatsizlanadi, «Toqatim yo‘q agar boqsam gunohimga». Gunohni anglash,— gunoh qilmaslik chorasi. Gunohkorlik tuyg‘usiga tobelik — poklanish istagiga erk berish. «Gunoh dardi kasal qildi bemor bo‘ldum» degan, kishi «bemorlik»da Imon sog‘ligini ko‘zlagan shaxsdir. Unda tan berishmas, tan berdirish qobiliyati ham bor. Uning «Ne qilg‘aysan gunohlaring tog‘din og‘ir...», degan so‘roq so‘zlarini shunchaki eshitish mumkinmas. Bu ovoz yolg‘izligi bilan
diqqatni chuqur jalb qiladi. Va qalbda o‘z-o‘zing bilan qolish, o‘zligingni tekshirish iztiroblarini qo‘zg‘aydi. U inson umrining harakat tarzini juda nozik ilg‘aydi:
«Ayo g‘ofil, umring seni o‘tar yeldek.», Yeldek chopib o‘tadigan umrni mazmunli qilmoq uchun esa mardonalik zarur.

Ma’lumki, IX asrda tasavvufda malomatiyya mazhabi yuzaga kelgan. Bu mazhabning markazi Nishopur bo‘lgan. Ye. E. Bertels malomatiyya mazhabiga mansub kishilar uchun o‘z-o‘zini komillashtirish, yurakni poklash bosh vazifa hisoblanganligini yozgan. Lekin bu ish mutlaqo shaxsiy harakat tarzida atrofdagilardan yashirin, ko‘z ko‘z qilinmasdan amalga oshirilishi shart bo‘lgan. Sodda qilib aytilganda, malomatiyya — bu, insonning o‘z-o‘zini tahlildan o‘tkazish, tahlil etgan sayin qusuri nuqsonlar uchun o‘zni ayamaslik va ularni malomat tilida fosh qilmoq yo‘lidir. Bu yo‘lda odam barcha yomon xislatlarini sira yashirmasdan oshkor qilavergan. Ammo buning aksi o‘laroq, u yaxshi fazilatlarini qat’iyat bilan pinhon saqlagan. O‘zgalarning yolg‘onu riyokorliklaridan so‘z ochish oson. Biroq o‘zingdagi qalloblik va riyoning pardalarini yirtish matonatli ishdir. Malomatiyyachilar mana shunday matonat uchun kurashganlar.

Ahmad Yassaviy ham mazkur mazhabning namoyandalaridan edi. Shuning uchun u hikmatlarida malomatiyya qonun-qoidalari asosida fikr yuritib, odamni o‘z-o‘ziga tanqidiy nazar bilan qarashga da’vat qilgandir. Din gunohni qoralaydi. Ammo gunohlariga iqrorlikni to‘la yoqlaydi. Chunki tavba-tazarru — tozalanish demak. Lekin gunohkorlik — faqat ayb va aybdorligingga iqrorlik deganigina emas, asosiy mohiyatini bilish, Haqiqatning muqaddas eshigiga kalit solish hamdir. Aks holda Sharl Pegi «Gunohkor xristianlikning qalbini tushunadi... Hech kim xiristianlikni gunohkor qadar anglay olmaydi...», deb ta’kidlamagan bo‘lurdi. Gunoh hissiyotlari Ahmad Yassaviy hikmatlarida dinning dilini teran anglash istaklari bilan ham chatishib ketgandir.

Endi ikkinchi Ovoz haqida. U boshqa bir yuksak mohiyatni ochadigan ilohiy ovoz. Inson hayoti nechog‘lik o‘tkinchi, kulfat va mashaqqatlarga to‘la bo‘lmasin, u komillikka intilishi shart. Kamolot yo‘liga tushgan insonni Vijdon ruhiy og‘riqlarga giriftor etib, alamga yuzma-yuz qilib qo‘yadi, yurakni gunoh va qo‘rquv, shubha va ishonch oralab olib o‘tadi. Uyg‘oq Vijdon eng oxirgi chegaralargacha odamni yolg‘izlantiradi. Shundan boshlab o‘lim chekinadi. Abadiyatga chinakam ishonch shundan boshlab tug‘iladi. Bu Vijdonning axloq bilan aloqasi yo‘q. Qonun-qoidalardan yiroq. U erkin ruh bilan yashash sirlarini ochadi, aqliy toliqishlarni yengib, mutelik zanjirlarini sindiradi. Bu Vijdon eng noiloj, eng kulfatli vaziyatlarda ham yo‘lsizlikdan xalos etadi. Buni Shaxsning o‘zVijdoniga borish yo‘li deb atasa to‘g‘ri bo‘ladi. Shu yo‘lni topgan odamgina xudo tomonga talninadi. Talpingan sayin esa o‘ziga nisbatan murosasizliklari ortadi. Ahmad Yassaviyda ana shunday. Buni u«haqiqatni daryosidin»kechish debhamxarakterlagan:

 

«Haqiqatni daryosidin kechg‘on kishi,
O‘zi munglug‘, ko‘ngli sinuq, ko‘zda yoshi.
Xorliq, zorliq, mashaqqatdur doim ishi,
Diydorini talab qilib topar, do‘stlar».

 

Yassaviy: «Haq taolo bo‘yin olg‘on munda turmas»,
«Oshiq bo‘lsang ishq yo‘lida fano bo‘lg‘il, Diydor izlab, xasratida ado bo‘lg‘il» singari satrlarida o‘lim uchun«o‘lgan» kishilarning ilohin-falsafiy qarashlarini ifodalagan bo‘lib, o‘lmaslikning sirini o‘zlaricha kashf etgan zotlar shulardir. Xorlik, zorlik va mashaqqatlar girdobiga tashlaydigan bor g‘ussalarini ular yuzlab quvonchga almashtirmaydilar. Buning tub sabablarini xolis tushunishga urinish kerak. Gap shundaki, Yassaviyning g‘oyaviy-badiiy an’analari o‘sha zamonlardayoq qotib yo to‘xtab qolmagan, u yoki bu shakllarda davom qilgan. Navoiy, Mashrab, Maxtumquli yoki boshqa shoirlar ijodiyotida Yassaviy an’analarining ta’sir samaralari mavjudligini qanday inkor etish mumkin? Maxtumquli«Ko‘rdingmi» deb nomlangan she’rida «Yo, iqlim egasi Ahmad Yassaviy, Mening sohibjamolimni ko‘rdingmi?!» — deydi. Bu savol — murojaat ikki buyuk san’atkor dunyoqarashidagi yaqinlik, g‘oyaviy an’ana va ta’sir samaralarini ochadigan falsafiy, axloqiy, estetik nuqtai nazarlardagi uyg‘unlikdan dalolat beradi. Chindan ham Maxtumqulining ayrim she’rlari, o‘nlab satrlarining tug‘ilishida Yassaviy hikmatlarining ta’siri shundoq sezilib turadi. «Nafsim meni ko‘p yugurtti haqqa boqmay», deydi Yassaviy. Shu mohiyat Maxtumqulida «Yoronlar, yo‘ldosh bo‘ldum nafsi havo zolimga», tarzida ifodalangan. Yoxud uning «Bad ishlarga boy bo‘ldim, xayr ishga gado bo‘ldim», degan fikrlari Yassaviyda ko‘p marotaba deyarli aynan uchraydi. Bundan tashqari, dunyo she’riyatida Yassaviy tajribalari alohida hodisamas-ku! Arman shoiri Grigor Narekadining «Musibatnoma»si, Yunus Emroning dovoni umumiy ruhi va bosh ma’nosi bilan Yassaviy tajribalaridan aytarli farqlanmagan. Qolaversa, Yassaviy Yunus Emroning ulug‘ salafi.

 

Hakdin manga nazar bo‘ldi,
Haq eshigin ochar bo‘ldim.
Kirdim haqning g‘aznasiga,
Durru gavhar sochar bo‘ldim, —

 

deydi Yunus Emro. Axir Yassaviy ham ayni shu ehtiyoj va maqsad bilan hikmatlar aytmaganmi? «Toliblarga durru gavhar sochtim mano»,—degan Yassaviy turkiy she’riyatidagiYunusEmroga o‘xshash so‘fiy shoirlarga:

 

Haq yo‘liga kirib bo‘lmas pok bo‘lmasang,
Lomakonda haqdin saboq oldim mano ,—

 

degan saboq bo‘larli fikrlarni bayon etgan.Albatta, Yassaviydagi mualliflik masalasi munozarali. «Devoni hikmat»ning keyingi asarlardagi nusxalarida shoir izdoshlari tomonidan to‘qilgan narsalar ham kiritilgan. Yoki hikmatlar tili ancha-muncha o‘zgartirilgan. Bu haqida ko‘p gapirilib kelinayotir. Lekin Yassaviy ijodiyotini adabiyotimizning «xavfli maydoni»ga aylantirmasdan haqiqatni yuzaga chiqaradigan omillarni izlash kerak. Ustod Maqsud Shayxzoda mana nima masalaga diqqatni tortgan edi: «Shubhasizki, Xo‘ja Ahmad Yassaviyning yozib qoldirgan «Hikmat» kitobi keyincha til jihatidan va ma’no tomonidan qanchalik o‘zgarishlarga duchor bo‘lmasin, uning asl vazni avvalgi holicha qolgan. Chunki birovlar ilgarigi vaznni shuncha ildizidan o‘zgartirib, qaytadan ishlashlari amri mahol bo‘lar edi. Bu asarning vazni esa avtori avvalida o‘zi o‘ylab ishlagan holida saqlanib qolgan». Demak, vaznga asoslanib til va ma’no o‘zgarishlarini tekshirish imkoni bor. Nega bu ishni amalga oshirmaslik kerak? Axir, sharq poetikasida vazn ilmi mustaqil soha bo‘lgan. U garchi aruz vazni qonui-qoidalaridan bahs etsa-da, Yassaviyga o‘xshash shoirlar tajribalarini tadqiq etishga ham yordam ko‘rsatadi.

Bultur «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasida bosilgan «Zamon va madaniy meros» nomli davra suhbatida professor Abduqodir Hayitmetov «Yo‘lbars terisini yopingan pahlavon»ning eng oldingi nusxasi XVI asrga mansubligi, shuni deb gruzin olimlari dostonni o‘rganishni to‘xtatmaganligini izohlab, yana deydi: «1967 SSSR Fanlar akademiyasining yubiley majlisida Dmitriy Sergeevich Lixachyov bilan suhbatlashgan edim. Ko‘p shoirlarimiz asarlarining ishonchli nusxalari yo‘q, sizlar shu masalada qanday yo‘l tutasizlar, deb so‘radim. Ma’lum bo‘lishicha, ular ham nimaiki qo‘l ostida mavjud bo‘lsa, shuni o‘rganar ekanlar. Yassaviy, Mashrab va yana o‘nlab shoirlarning qadimiy devonlari yo‘q. Lekin borini o‘rganish kerak. XI asrda Yassaviy degan shoir yashab o‘tganligini inkor qilib bo‘lmaydi-ku, buni Navoiy ham, boshqalar ham aytib o‘tgan».

Alisher Navoiy «Nasoyimul muhabbat»da yozadi: «Xoja Ahmad Yassaviy — Turkiston mulkining shayxul mashoyixidur. Maqomati oliy va mashhur, karomoti matavoliy (hayratlanarli) va nomahsur (chegarasiz) ermish. Imom Yusuf Hamadoniyning ashobidindur (suhbatdoshi)». Shundan so‘ng Navoiy Yassaviyni Yusuf Hamadoniyning boshqa xalifalari Xoja Abdulxoliq G‘ijdivoniy, Xoja Abdulloh Barqiy, Xoja Hasan Andaqiylar qatorida turganligini ta’kidlab, oxirida «Va aning mazori Turkistonda Yassa degan yerdaki, Turkiston ahlining qiblai duosidir», deydi. Ba’zi olimlar Navoiy Ahmad Yassaviy hikmatlaridan namunalar keltirmaganligi yoki uning hikmatnavisligiga munosabat bildirmaganligiga asoslanib, Yassaviyning o‘zi hikmat yaratmagan, aks holda bunga Navoiy diqqatni qaratardi, deganday fikrlarni ilgari surishgan. Umuman olganda, bunday da’vo o‘rinli. Bunda boshqa bir dalilni inobatga olmoq zarurga o‘xshaydi. «Nasoyimul muhabbatda» o‘qiymiz: «Hakim ota — oti Sulaymondur va Xoja Ahmad Yassaviyning murididur. Hamonoki, bir kun, Xoja tobxe (ovqat pishirish) buyurg‘ondurlarki, matbaxiy (oshpaz) o‘tun yetmaydur deb kelgandur. Alar ashobg‘a degandurlarki, yozidin o‘tun terib kelturung va ul zamon yog‘in yog‘odur ekandur. Ashabkim, o‘tun teribturlar, matbaxga (oshxona) kelguncha yog‘in. jihatidin o‘tunlar o‘l bo‘lgondur. Hakim ota tergan o‘tunlarni to‘nig‘a
chirmab, quruq kelturg‘ondur. Xoja Hazratlari degandurlarki, en farzand, hakimona ish qilding va alarg‘a bu laqab andin qolgopdur va Hakim otaga hikmat tili go‘yo bo‘libtur. Andoqki, aning favoidi atrok arosida mashxur erur Ul jumladin biri budurkim:

 

Tiki turg‘on to‘badur,
Borgonlarni yutadur.
Borgonlar kelmas bo‘ldi,
Magar manzil andadur».

 

Agar ushbu to‘rtlikning tili Yassaviy davrining tili ekanligiga gumon yo‘q ekan, unda Ahmad Yassaviy hikmatlarining til va uslubining soddaligiga ham shubha qo‘zg‘ayvermaslik kerak. Bu — bir. Ikkinchidan, Hakim otaning laqabga erishishi emas, unga «hikmat tili»ning «go‘yo»bo‘lishi ham bevosita Yassaviy ta’siri bilan aloqadorligini Navoiy fikrlarining ichki mantig‘i tasdiqlab turibdi. Biz jo‘n va yakrang tushunishga odatlanganmiz.Hakim otaning tergan o‘tinlarini «to‘niga chirmab» quruq keltirgani, bundoq olganda, nima degan hodisa. Nahotki, shuning uchungina u hakim laqabiga musharraf bo‘lgan bo‘lsa. Bizningcha, bunda ramz bor. Bu ramzning mazmuni esa, Hakim ota siymosida Yassaviy o‘zining sodiq muridi, hikmatlar yaratuvchi izdoshini ko‘rganligini bildiradi. Hakim ota ustoziga taqlidan yozilganbir baytida:

 

Barcha yaxshi, biz yamon,
Barcha bug‘doy, biz samon, —

 

degan. O‘zini somonga o‘xshatgan kishining ijod namunalarini «quruq o‘tun»ga nisbat berilishi ajablanarli emas, albatta. Chunki, bu«o‘tishular muxlislar qalbida alangalanib yonmog‘i ham tasavvurdan chetda qoldirilmagan. E. Rustamov «Nasoyimul muhabbat»dagi «Hakim otaning bolalik chog‘larida, hali Ahmad Yassaviy qo‘lida tarbiya olib yurgan vaqtlarida hikmat aytishda go‘yo bo‘lgani» to‘g‘risidagi dalilni, uning «hikmat yozishni Ahmad Yassaviydan o‘rganganiga ishorat» deb belgilashi to‘g‘ridir.

Yassaviy turkiy tilda hikmatlar aytgan faylasuf shoir sifatida ko‘proq dong taratgan. Shunday bo‘lgach, uning hikmatlarini «reaktsion sharq»ning poetik qobiqdagi «va’z»lari deb emas, birinchi galda so‘fiy shoirning poetik asarlari holida o‘qish va tadqiq qilish lozim. Buning uchun amalga oshirilgan ilmiy ishlarga munosabat ham kerak, albatta. N. M. Mallaevning oliy o‘quv yurtlariga yozilgan «O‘zbek adabiyoti tarixi» darsligida Ahmad Yassaviy hayoti va adabiy faoliyatiga maxsus o‘rin ajratilgan. Unda shunday jumlalar bor: «Ahmad Yassaviyning hikmatlarida mistika bilan asketizm», «sirlar olami»ga g‘arq bo‘lish bilan tarkidunyochilik bir-biriga chatishib ketadi. Ahmad Yassaviy «Mavtu qabla anta mavti» («o‘lmasdan burun o‘ling») degan tezisni ilgari suradi.
Bu — kishi butun dunyodan, o‘zligidan, hayotning ne’matlaridan voz kechish, o‘zni har jihatdan qiynab, o‘limni yaqinlashtirish kerak, ya’ni tirik murda bo‘lishi kerak, degan so‘zdir». Bu fikrlarni asossiz dsb bo‘lmaydi. Lekin ularda biryoqlamalik kuchli. Jaloliddin Rumiy bir o‘rinda «O‘limga yuz burgilu, pardani chok et. Lekin lahatga eltguvchi o‘limnimas, yangi ruh tugdiruvchi o‘limni tanla», mazmunida so‘zlaydi. Alisher Navoiy ham «Yod etmak o‘lum yorug‘luq ohangi emish», yoki «Kim, ruhni o‘lmak so‘zi ravshan aylar» satrlarida Rumiy da’vatidagi
«o‘lim»ni nazarda tutgan.

Uning nomi esa fanodir. Fano so‘zining mazmuni lug‘atlarda «Yo‘q bo‘lish, tugalish, o‘lish. O‘zlikdan kechib, xudo bilan birikish» deb izohlanadi. Chindan ham o‘lmasdan burun o‘lishga da’vat fanolikning bosh shiori. Ahmad Yassaviy:

 

«Men yigirma ikki yoshda fano bo‘ldum,

Marham bo‘lib chip dardlikka davo bo‘ldum,

Yolg‘on oshiq, chin oshiqqa guvoh bo‘ldum,

Ul sabab danhaqqa sig‘inib keldim mano»,—

 

degan. Bu joyda «fano» poetik obraz. Undagi mantiqni kimdir o‘zlikdan kechib tarkidunyo etish deb tushunar. Kimdir xudo ishqiga g‘arq bo‘lish mazmunida qabul qiladi. Boshqa birovda u fikr qo‘zg‘aydi. Chunonchi, fanolik badbinlik va tushkunlik ataladigan bo‘lsa, unda shoir nega «chin dardlik» iborasini tilga olgan? Hayotdan ko‘nglini sovitgan va o‘lmasdan burun o‘lish qasdidagi kishining yolgonu rost bilan ne ishi bor? «Yolg‘on oshiq chin oshiqqa guvoh bo‘ldim»— ko‘ngli yuksak qandaydirbir hakim so‘zlariga o‘xshamaydimi bu? Haqqa sig‘inmoq — ideal. Nahotki, yuksak idealdan odam abgorlashsa? Sig‘inish tuygusining o‘zi kimlarga nasib bo‘larkin? Deydiki, she’r — haqiqat. She’r o‘qish-chi? She’rxonlik — haqiqatdan haqiqatlar chiqarish, bir haqiqat orqasidagi necha o‘nlab haqiqatlarni o‘qish, ularni izlash. Shuning uchun she’rfahm o‘quvchining mushohadalari keng, she’r ustidagi savollari ko‘pdir. Sharq shoirlari uni hisobga olganlar. Xo‘sh, Yassaviy she’ri bahonasida qo‘yilgan savollar noo‘rinmi? Agar bu savolga ijobiy javob qaytariladigan bo‘lsa, faiolikka doir bizga o‘rgatilgan va tushuntirilgan fikrlarga shubha tug‘ilmaydimi? Albatta tug‘ilishi kerak. Shubha haqiqatmochadi.

Mirzo Fatali Oxundov Jaloliddin Rumiy to‘g‘risidagi maqolasida «na hind, na islom faylasuflari fano tushunchasining mag‘zini ocha olmagan»liklarini aytgan... Fanoning hind faylasuflariga nima aloqasi bor? Chunki fano, ya’ni o‘zlikdan kechish bilan butun borliqqa qo‘shilib ketishga ishonch tariqatini dastlab Budda tashviq qilgan ekan. «Inglizlar Hindistonni mustamlakaga aylantirib olganlaridan so‘ng g‘arb faylasuflari fanoning asl mazmunini talqin etishga jiddiy intilsalar-da, buning imkonsizligini tushundilar»,— deydi Mirzo Fatali Oxundov. O‘zbek adabiyotshunosligida fano masalasini maxsus o‘rganish yoki biror maqolada muxtasar talqinini berish hanuzgacha hech birovning xayoliga kelgani yo‘q. Lekin fanoni dastak qilib Yassaviyni qoralash mumkin, Navoiyning fanoga doir baytu g‘azallarining haqiqiy mohiyatini tadqiq etmaslik yozilmagan qoida. Nega? Gapirish noqulay.

Ma’lumki, tasavvuf ahli — so‘fiylarning e’tiqodiga ko‘ra, olamni xudo yaratgan. Ungacha vujudi mutlaqdan bo‘lak hech nima bo‘lmagan. Shuning uchun borliqni Haqning husnu jamolini aks ettiradigan oyna timsolida bilish kerak. Lekin tabiatning yaratilishidan asl maqsadesa Insondir. Inson xudoning sevgisiga.sazovor. Shuni u mukammal fahmlamog‘i zarur. Xudoning ishqi bamisoli may. Bu «may»ning qadahi inson qalbi. Shu «qadah»ga ishq mayi qancha ortiq quyilsa odamdagi yuksak ma’naviy ruhiy intilishlar o‘shancha kuchayadi. Navoiy g‘azallaridan birida:

 

«Sen gumon qilg‘ondin o‘zga jomi may mavjud erur,
Bilmayin naf’ etma bu mayxona ahlin, zohido»,—

 

deganida xuddi o‘sha «jomi may»ni gapirgan. Vujudi mutlaq visoliga vosil bo‘lmoq uchun, islom ta’limoti bo‘yicha shariat, tariqat, ma’rifat singari qator bosqichlarni o‘tishi joiz. Ma’rifat manzilida inson xudo mohiyatini to‘la anglab ilmu axloqda komillashadi va orif degan oliy nomga ega bo‘ladp. Fano esa «bandaning xudo tarafiga sayrining nihoyasi. U o‘zligidan kechib xudo bilan topishadi. Shundan e’tiboran go‘yoki haqiqiy hayot boshlanadi-yu, foniylik ranju mashaqqatlari tugab, boqiylik saodati yuz ochadi. Chunki uning nafsu hirslardan tozalangan musaffo yuragida ishqiy ehtiroslar jo‘shadi. Bu holatni ko‘pincha o‘zni yo‘q etish, yanada aniqrog‘i, o‘limga nisbat berishadi. Bunaqa qarash ham to‘gri, ham noto‘g‘ri. Alisher Navoiyda bir iqror bor:

 

Deding:«Fano nodurur?» Muxtasar deyin: «O‘lmak!»

Ki sharhin tilasang, yuz risola bo‘lgusidur.

 

Demak, «o‘lmak» fanoning eng muxtasar sharhi. Ammo bo‘lak izohlari «yuz risola» bo‘lmog‘i mumkin ekan. Atoqli olim I. S. Bragipskiy Jaloliddin Rumiy she’riyatida fano tushunchasini «favqulodda jasorat bilan talqin etilgan»ligini aytib, quyidagi xulosagaham keladi: «fano kontseptsiyasini takabburlikka qarshi xoksorlik yo‘sinida xarakterlash mumkin, bu esa, alal-oqibatda, har bir alohida inson shaxsining ulug‘lanishi demak, inson esa murakkab kamolot yo‘lini bosib o‘tib, xudoga o‘xshaydi:

 

Ayo siz, jon chekib, har lahza izlarsiz ilohiyni,
Ani izlashga hojat yo‘q, ilohiy —siz, ilohiy— siz!»

 

Bizningcha, fanoga doir eng to‘g‘ri sharhlardan bittasi mana shudir. Yassaviy ham fanodan, asosan, «takabburlikka qarshi xoksorlik» falsafasi sifatida foydalangan va uni shu mazmunlarda ko‘proq yoritgan. Takabburlik — adolatning yovi. Takabburlik yellaridan saxovat chiroqlari o‘chadi.

 

Ahli dunyo xalqimizda saxovat yo‘q,
Podsholarda, vazirlarda adolat yo‘q.
Darvishlarni duosida ijobat yo‘q,
Turluk balo xalq ustig‘a yog‘di, do‘stlar.

 

Savol tug‘iladi: xalq ko‘nglidan saxovat tuyg‘ulari nega bu darajada barham topgan? Shunday bo‘lishi ham mumkinmi? Nima uchun «podsholarda, vazirlarda adolat yo‘q?» Nega darvishlarning «duosi» ijobatsiz? El ustiga yog‘ilgan «turluk balo»larga podsholarning zolimligi-yu, vazirlarning diyonatsizligigina sababmi? Mehr bir daraxt bo‘lsa, saxovat uning mevasi. Podsho va amaldorlarning adolatsizliklari shu «daraxt»ning hayotiga, albatta, qattiq ziyon yetkazadi. Bu esa o‘z navbatida odamlar o‘rtasida hurmatsizlik, oqibatsizlik, shafqatsizlik
hissiyotlarini kuchaytiradi. Bunday ijtimoiy muhitda xiyla va makkorliklar qariyb qonuniyatga aylanadi. Bu kabi illatlarning yuzaga kelishini Yassaviy oxir-oqibatda bitta narsaga taqaydi. Buning nomi — ishqsizlik. Yoki yolg‘on oshiqlikning tomir yozishidir. Ahmad Yassaviy qator hikmatlarida ayni shu fojianing fikriy talqinlarini beradi. Uningcha, «Ishqsizlarni ham joni yo‘q, ham iymoni». Ular Haq va haqiqat sirlaridan ogoh emaslar. Shuning uchun olloh ishqidan da’vo surguvchilarning aksariyati «Zohir so‘fi, botin ichra ermas sodiq». Shoir «muhabbatsiz xaloyiqdin» qochib, oriflar suhbatiga yuz burishga chaqiradi. Yassaviy ta’riflarida orif qullar — «jondin kechib» haqni jonga qo‘shib, «daryo bo‘lib» toshganlar. Ularning «ichu toshi» «haq nuriga» to‘la. Shuning uchun ham ularning ko‘igli yorug‘, nazari ochiq.

 

«Har kim haqni quli bo‘lsa haqqa yonsun,
Haqqa yonmas o‘zni degan nari borsun»,—

 

deydi ular. Va oriflik uchun dardu alamkashlik, bedorlik zarurat, ayshu ishratlardan kechish shart qilib qo‘yiladi:

 

Orif oshiq bo‘lay desang alam tortg‘il,
Haq vasliga yetay desapg tunlar qotg‘il.
Bu dunyoni ishratini tashlab otg‘il,
Tashlab otsang moumonlik ketar, do‘stlar.

 

Ahmad Yassaviy yana bir o‘rinda «Haqiqatni ma’nosiga yetgan kishi, Behud bo‘lib kuyub yonar ichi toshi», deydi. Mutafakkir shoir haqiqat ma’nosiga yetib, shu tufayli «ichi toshi» yonib-yolqinlangan odamlar diydorini qo‘msaydi. Ularni xayolan ko‘p axtaradi. Lekin topolmaydi. Kimlardir uning nazarida ishqu e’tiqodta sodiq ko‘ringanday bo‘ladi. Ammo bunday kishilarda ham negadir riyo sezadi:

 

«Ko‘z yoshingni riyo qilma haqni tani,
Haq taolo suyganlarni giryon qilur».

 

Shoir ana shunday chin giryonlarga inonadi. Riyo qilmasdan ko‘z yosh to‘kkan oshiqlarning fikru qarashlarini yoqlab hikmatlar so‘zlaydi. Hikmatlarini faqat «dili oynadek» musaffo sodiq oshiqlar eshitishlarini orzu qiladi:

 

«Mening hikmatlarim oshiqqa ayting,
Dili oynadek sodiqqa ayting».

 

Alisher Navoiy «Mahbubul qulub»da yozgan: «Nodon — eshak, balki eshakdan ham battar. Eshakka nimani yuklasang ko‘taradi; qayoqqa haydasang o‘sha yoqqa boradi, unda aql-farosat da’vosi yo‘q, bermasang och, bersang to‘q. Bu bir bechoradur yuk tashuvchi, o‘tin-cho‘p tashuvchi, balki g‘alla tashuvchi...

Nodon — yuqoridagi sifatlardan xoli; zoti bilim libosidan mahrum. Nodonning ishi takabburlik, kekkayish, xayolida yuz xil behuda tashvish...».

Qaysi elda ichki horg‘inlik va ruhiy ozurdalik g‘olib kelsa, u elda nodonlik avjga chiqqan bo‘ladi. Qaysi yurtda ma’naviy qadriyatlar qimmati pasaytirilib, adolat ustunlari qulatilsa, u yurtda g‘ofil bandalarning baland martaba va mavqelarga ko‘tarilmog‘lari uchun keng yo‘l ochilganidir. Navoiy «Nodonlig erur elda malomatg‘a dalil», deya bashorat so‘zlarini yozib qoldirgan. Adabiyotimiz tarixida nodonlik atalmish ofatdan Ahmad Yassaviychalik ranj chekkan shoir bo‘lmasakerak. Nodonlik - xalqning kulfati. Nodonlik — o‘zigaxos yovuzlik. Nodon — aql jallodi. Mana shuning uchunYassaviy «Duo qilning nodonlarni yuzin ko‘rmay», deya yolvorgan va o‘nlab hikmatlarini nodonlikdin shikoyat mazmunlarida yaratgan.

 

Duo qiling nodonlarni yuzun ko‘rmay,
taolo rafiq bo‘lsa birdam turmay.
Bemor bo‘lsa nodonlarni holin so‘rmay,
Nodonlardin yuz ming jafo ko‘rdum mano.

 

Yassaviy bu qarorga birdaniga kelmagan, albatta. U «nodon birla ulfat» ham bo‘lib ko‘rgan. Lekin bunday «ulfatchilik»dan bag‘ri kuyib, jondan to‘ygan. Mabodo egrilik yo‘l ataladigan bo‘lsa, nodopnnng po‘li egridir. Shuning uchup uni to‘grilpkka yo‘llash samarasiz. Besamar harakat esa dono uchun ayni g‘am zahriday gap.

 

Ayo do‘stlar, nodon birla ulfat bo‘lib,
Bagrim kuyub, jondan to‘yub, o‘ldim mano.
To‘g‘ri aytsam egri yo‘lga bo‘yin to‘lg‘ar,
Qonlar yutub g‘am zahriga to‘ydum mano.

 

Yassaviy «zoti bilim libosidan mahrum», kaltabin va xudparast kimsalarnigina nodon sanamagan. Balki u «olimman deb kitob» o‘qib, «ma’ni uqmas»lar, fikrsizlik zulmatidan ruhi sim-siyoh amaldorlarni ham ashaddiy nodonlar safiga qo‘shgan. Uningcha, «ulug‘ kichik yoronlardan adab»ning ketishi ham avvalo nodonlik tazyiqidan. Shoir halol haromning farqiga bora olmaydigan nafsparast xaloyiq uchun «maloikdin» sharm qiladi. U «Oqil ersang eranlarga xizmat qilgil», deganida «Muhabbatni maydonida javlon» qilib, «Haqiqatni daryosidan gavhar olg‘on» mard kishilarni e’tiborda tutadi. Biroq uning o‘zi shunday odamlarni izlay-izlay, oxiri mana bunday holatga yetadi:«Yer ostiga qochib kirdim nodonlardin Ilkim ochib duo tilab mardonlardin. G‘arib jonim yuz tasadduq donolardin, Dono topmay yer ostig‘a kirdim mano».

Ahmad Yassaviyning donolik to‘g‘risidagi tushunchasi — ideal tushuncha. Shuning uchun dono odamlardan uning talabi nihoyatda katta bo‘lgan. Masalan, u«Oxirzamon olimlari zolim bo‘ldi. Xushomad etguvchilar olim bo‘ldi», deganida zamonning oxirlashganidan karomat qilishni o‘ylamagan. U olimning xushomadi — zolimlik, xushomad orqali olimlikka erishmoq — ilm ahlining ixtiyoriy ravishda zulmkorlar safiga qo‘shiluvidur deb bilgan. Va bu qabohatda oxir zamon nishonalarini payqagan. Darhaqiqat, olim bilan zolimni birlashtirgan zamonning istiqboli nima ham bo‘lishi mumkin? Shoirning boshqa to‘rtligidagi hukmicha, «Dono tufroq, nodonlarni ko‘ksi baland». U «haq taolo»ga «rafiqolik ishtiyoqdan so‘zlaganda ana shu «ko‘ksi baland» nodonlarga
tanqidiy munosabatini bildirgan. Ahmad Yassaviyning fano falsafasini xoksorlik bilan barobar beozorlik, faqirlikka, sevmak, muhtojlikdan o‘zni qutqarmoq ma’nolarida ham mushohada etmoq kerak. U fano orqali erkka intilishi, ilohiy hurlikka muhabbat mayllariga alohida urg‘u bergandir. U Olloh visoliga talpinmoqni suyadi. Tunu kun uning xayolida yonadi. Tangri dargohiga yorug‘ yuz bilan borolmasligidan takror-takror o‘kinadi. Lekin bularning zamirida kundalik tashvish, o‘tkinchi havaslardan ko‘nglini ozod etishdek kuchli istak yotadi u istakni esa Ruh erki uchun jonbozlik falsafasi deb atash mumkin bo‘lurdi.

 

Dunyoparast nojinslardin bo‘yin tovla,
Bo‘yin tovlab, daryo bo‘lib toshtim mano.

 

«Daryo bo‘lib toshmoq» — fanolik sharofati. Davlatsevar, molparast nokaslarga bo‘yin egmaslikning asosiy sharti fanolikdir. Inson umri qisqa va o‘tkinchiligi azaldan ayon. Ammo u shuni yaxshi bilsa-da, o‘zini dunyoda o‘tkinchi hisoblayvermaydi. Nega? Negaki, ishq va tafakkurda u boqiyligini topadi. Ahmad Yassaviy she’rlarini o‘qib, «Nima uchun uning orif yuragi bu darajada beqaror, bu qadar ozurda va miskin?»—degan xayollarga borilishi mumkin. Buning asl sababi shundaki, ilohiy muhabbatga berilgan yurak osoyishtaligini butkul unutadi. Azob va dard hukmiga tobe bo‘lib qoladi. Aslida, bu — yurakning shodlik marosimi. Chunki endi u boshqa hech qachon, hech vaziyatda g‘aflat tutquni bo‘lmaydi. U yerdan, ko‘kdan, insondan mohiyat qidiradi. Bu ma’nolarda Yassaviy uchun fano abadiyatga intilishdan bo‘lak narsa emasdi.

K. A. Gedvertsiy shoirlarga qarata: «Agar haqiqatni obrazli shakllarda tasvirlamas ekansiz, she’riyatni tinch qo‘yinglar!» — degan ekan. Bu fikrni rivojlantirib, «Agar poetik obraz «dili» va «tili»ni tushunmas ekansiz, she’r va shoir ustidan hukm yuritmang!»— deyish lozim bo‘ladi. Poetikobraz — favqulodda serqirra «qurilma».Uning asosiy fazilatlaridan biri — mazmunda «qatlam»dorlik, tuyg‘uda bo‘yoqdorlik. A. F. Losev «Poetik obraz haqida» maqolasida «Obraz — bu poyonsizlik», degan. She’rning ruhiy va g‘oyaviy qudrati obrazda markazlashtiriladi. So‘z sehri va ma’no qatlamlari ham obraz bagrida yashiringandir. Shuning uchun Gegel «Qonunlarning shafqatsiz kuchidan, fikrning noxush uygunligidan toliqqanimizda poetik obrazlardan orom va soflik istaymiz», — degan edi. Yassaviy ko‘pchilik hikmatlarida poetik obrazga xos miqyosiylik, teranlik imkoniyatlaridan samarali foydalangan.

 

Beshak biling, bu dunyo borcha xalqdin o‘taro,
Ishonmag‘il molingga, bir kun qo‘ldan ketaro.
Oto-ono, qarindosh qayon ketdi — fikr qil,
To‘rt oyog‘lig‘ cho‘bin ot bir kun sang‘a yetaro...

 

Ushbu satrlardagi mohiyat dunyoning o‘tkinchiligi haqida. Ahmad Yugnakiy «Hibbatul haqoyiq» asarida dunyoni bir qo‘yib yana ketiladigan robotga o‘xshatadi. Va keyin unga jonli sifatlar beradi: dunyo kishiga goho bir kulib boqadi-yu, keyin qosh uyib xo‘mrayib oladi.— U — ayyor, firibgar. Bir qo‘li bilan bol tutsa, ikkinchisi bilan unga zahar qo‘shadi:

 

Bir elkin tutib shaxd, biri zahar qotar.

 

U zaharni chetdan olmaydi. Ochun — ilon. Uning ilondek yumshoqligi va yuvoshligidan aldanmaslik kerak:

 

«Yilon yumshoq erkan yovuz fe’l tutar,
Yiroq turg‘u, yumshoq teb inonmag‘u»,—

 

deb ogohlantiradi shoir. «Dunyo»ning nayrang va afsunlari shulardangina iborat emas. U sirtdan boqqanda ko‘rimli. Shu sababli ilonga o‘xshamasligi ham mumkin. Ammo ichida bafibir minglab noxushligi to‘planib yotadi. Ochunning tashqi bezaklariga maftun bo‘lib, unga ko‘r-ko‘rona ko‘ngil bermoq esa barcha xatoliklarning boshlanishidir. «Dunyo»ni jilvagar, subutsiz, aldoqchi, zolim, bevafo qiyofalarida xarakterlash turkiy xalqlar she’riyatida XII asrlardayoq goyaviy-badiiy an’ana holida shakllangan edi. Yusuf Xos Hojib unga «foniy dunyo» — bevafo dunyo sifatini beradi. Ahmad Yugnakiy, Yusuf Xos Hojib va Ahmad Yassaviy tasvirida ham «dunyo» poetik obrazga aylantirilgandir. «Beshak biling, bu dunyo, barcha xalqdin o‘taro»dagi «dunyo», birinchidan, Ahmad Yugnakiy aytgan, odamlar bir qo‘nib yana ketadigan «rabot» ma’nosiga ega. Ikkinchidan, u inson umrining ko‘zgusiday gap. Unga fikran nazar tashlab, umrning naqadar yugurikligini bilsa bo‘ladi. Uchinchidan, u taqdir timsoli. Umrning yelday o‘tishi taqdirdanmi yo dunyoning ishimi — bilish qiyin. Shunisi aniqki, taqdirning ayovsizligi oldida mol-dunyoga inonmoq nodonlik va g‘ofillikdir. To‘rtinchidan, bu olam shunday bir «maydon»ki, unda hamma ham oxir-oqibatda «to‘rt oyog‘li cho‘bin ot» ustida jonsiz yastanib ketmoqqa mahkumdir.
Odam tug‘ilsa nega o‘ladi? O‘lsa nega tug‘iladi? Sharq mutafakkirlari o‘limni tiriklikning teskari va toza tomoni deb aytishgan. Nega shunday deyishgan? Bu haqiqatni qanday qilib anglash mumkin? Turmushning mayda tashvishlari o‘lim qarshisida nimaga arziydi? Inson tirik murdaga o‘xshab yashamasligi uchun Vaqtni o‘ldirmasligi kerak emasmi? Vaqt qahridan cho‘chimaslik nima oqibatlarga olib boradi? Bunday savollar xususida tinimsiz o‘ylash lozim. O‘limni anglash hayotni ma’rifat bilan qadrlash, odam farzandini g‘animat bilish, manmanlik va jaholat «tulporolarga minib hovliqmaslik degan mantiqlarni ham o‘z ichiga oladi. Alisher Navoiy:

 

«Ey ko‘ngul, kelkim balo bazmida jomi g‘am tutay,
O‘z qatig‘ holimg‘a o‘lmastin burun motam tutay.
Yig‘labon boshimg‘a ohim dudidin chirmab qaro,
Motamim el so‘ngra tutquncha, o‘zim bu dam tutay»,—

 

der ekan, buni u aslo badbinlik va tushkunlikdan aytmagan. O‘z o‘limiga o‘zi yiglayotgan kishining naqadar yosh, hayotga muhabbati nechog‘lik chuqurligini tasavvur etasizmi? Qarilikda bunday bo‘lmaydi. Qarilikda, xohlang, xohlamang o‘limga ko‘nikma bor. U nari borsa, «Dard yomoni qarilikdir, yoronlar» deydi. Lekin ohi dudidin boshiga qaro «chirmab yig‘lamaydi. Navoiy yoshlikni sevgani, yoshlikka xos shijoat va muhabbat tug‘yonlari qalbini tark etishiga ko‘nika olmaganidan o‘sha mungli so‘zlarni yozgan. Yassaviyni esa yo‘lsizlik paytida saodatga bel boglayolmaslik hislari qiynagan:

 

Ayo do‘stlar, hech bilmadim men yo‘limni,
Saodatqa boglamadim mep belimni.
G‘iybat so‘zdin hech yig‘madim men tilimni,
Nodonlig‘im meni rasvo qildi, do‘stlar.

 

Ahmad Yassaviy uchun saodat va haqiqat ashyoviy narsalarga ega bo‘lishmas. Bular hatto maqsad ham emas. Uningcha, haqiqat Yurakda. Haqiqat — Ruh. Borliq, olam bilan ruhan uyg‘unlikka kirishish — oliy saodat. Saodat — ma’rifat nurlaridan ong va dilni tiniqlashtirish. Shoir o‘z mavjudligini Ruh va ruhiy hayotdagi o‘zgarishlar, to‘lg‘anishlar, yuksalishlar orqali idrok qilmoqni xohlaydi. U insondagi ichki boylikni muqaddas bilgan. Shuning uchun tashqi boyliklar, gunoh va mutelik «narxi»ni oshiruvchi ularning har qanday turidan u hazar qiladi.

 

Dunyodorlar molin ko‘rib havo qilur,
Manmanlikda ul da’voi xudo qilur.

 

Bundoq qaralganda, Mansur Xalloj ham «Anal haq!» deganda xudolik da’vosida bo‘lgan. Biroq u dunyodorlik havosigamas, ruhiy kamolotga ishongan. U shoh Jamshidga o‘xshab toju taxt «g‘ururi va azim davlat takabburi dimog‘iga fosid xayol solib, olamni o‘z ibodatig‘a amr qilpb, o‘z surati bila butlar yasab» sig‘inmoq uchun shahru ksntlarga yuborgan jibr va shuhrat qullaridan bo‘lmagan. Boylik, takabburlik odamni o‘z qavm va elidan ham yiroqlashtiradi. Haqqa yov-yovuqlashish safaridagi kishi esa tabiat, jonli mavjudot, hattoki «qurt va qushlar»ga ham yaqindir:

 

Dunyodagi qurt va qushlar qildi salom.
Ul sababdin haqqa yovuq bo‘ldum mano.

 

Yassaviy poetik falsafasidagi bunday haqiqatlarni Navoiy mukammal anglagan. Anglagani tufayli ham komillikka ko‘tarilish, haqqa e’tiqod, molu davlat chun jonsarak bo‘lmaslikda «Turk piri», ya’ni Axmad Yassaviydan o‘rnak olishga da’vat qilgan.

 

Har kishi komil erur, bas anga haq bandalig‘i,
Mundin o‘zga tamai kasbi kamol aylamangiz.
Olami foni uchun ranju mashaqqat chekmangiz,
Mol uchun g‘am yemangiz, fikri manol aylamangiz.
Turk piri kabi olamdin etakni silking,
Do‘stdin g‘ayri tamannoi visol aylamangiz.

 

Agar Yassaviy «o‘taketgan tarkidunyochi», dunyoqarashi gumanistik haqiqatlardan yiroq, falsafiy-didaktik qarashlari «reaktsion» bo‘lganida Navoiy uning «olamdin etak» silkishini namuna qilib ko‘rsatarmidi? Yoki ulug‘ shoir «Mol uchun g‘am yemangiz, fikri manol (boylik) aylamangiz», deya Yassaviyning «Dunyo uchun g‘am yema, haqdin o‘zgani dema» so‘zlarini deyarli aynan takrorlarmidi? Yassaviyshunoslar ushbu misradan shoir «Bu dunyoni sevma, hayot uchun tashvish chekma» demoqchi, degan xulosalarga kelishgan. Navoiy «Mol uchun g‘am yemangiz» deb
Yassaviydagi «dunyo» obrazining ma’nosini sharhlagan deyish mumkin. Navoiy she’riyatini yaxshi tushunish uchun — Yassaviy hikmatlaridagi g‘oya va poetik obrazlarning tarixi va mundarijasini yaxshi bilish lozim. Bunga istak yo‘q ekan, unda Yassaviy ijodiyotining g‘oyaviy-badiiy sirlarini to‘g‘ri ochish uchun — Navoiy lirikasining ma’no va obrazlar dunyosini keng o‘rganmoq kerak.

Mana, Yassaviyning bir satri:

 

Tufroq bo‘lg‘il, olam sani bosib o‘tsin.

 

Ushbu misra Yassaviyga ko‘p malomatlar yog‘dirilishga bois bo‘lgan misralardan. Shoir xuddi shunday obrazli ifodalari bilan go‘yoki «xalqning qo‘l-oyog‘ini zolimlar oldida kishanlab qo‘yishni maqsad qilib» olgan emish. Yuzaki qaralganda, bunday ta’nalarda jon borday, albatta. Darhaqiqat, odam nechun «tog‘» bo‘lmasdan «tufroq»qa aylanishi kerak? U «olam»ning oyog‘i ostida yanchilish uchun tug‘ilmaydi-ku! Bu — hozirgi o‘quvchining nuqtai nazari. U satr mazmunini taxminan o‘shanday anglaydi va baholaydi. Negaki, u «tufroq» so‘zini o‘sha joyda yo o‘z ma’nosida yoki o‘lib xokka qorishish mazmunida tushunadi. Shu o‘rinda ozarbayjon olimi Komil Valievning «So‘zning sehri» (Boku, 1986) nomli kitobidagi mana bu fikrlarga diqqatni tortishni xohlardik: «Injil» va «Qur’on» Fuzuliy san’atining ichindadir. «Injil» insonning zaifligi «Qur’on» insonning qudrati ustida yaratilgan. «Injil»da inson kuchsiz, ko‘mak va shafqatga muhtoj, har qanday zulmga chidamlidir. «Qur’on» esa insonni imperiya uchun safarbar qiladi, insonni kuchli va yanada kuchli bo‘lmog‘ini targ‘ib etadi... Kuchsizlik va kuchning dini Fuzuliy she’rining botinidadir» (23-bet). Mazkur ma’noni Yassaviyga ham tadbiq qilish mumkin. Yassaviy san’atining bag‘rida ham «kuchsizlik va kuch dini» yashiringan. Unda «Injil» ham, «Qur’on» ham bor. Shoir ijodiyotiga «Qur’on» dan o‘tgan g‘oya va obrazlar sezilarli mavqega ega. Lekin ular qanday formalarda va qaysi maqsadlarda o‘zlashtirilganini aniqlash zarur. Mana o‘shanda haqiqat ravshanlashib, chin mohiyat yuzaga chiqadi.

Yassaviy «Tufrog‘ bo‘lg‘il...» deganda katta maqsadni e’tiborda tutgan. Keling, avvalo, Odam Ato haqidagi afsonaning mazmunini yodga keltiraylik. Ma’lumki, diniy tasavvurlar bo‘yicha xudo dastlab to‘rt unsurni bunyod etgan. Bular: o‘t, suv, yer, shamol. So‘ng rdam yaralgan. Bu haqida Abulg‘ozixonning «Shajarai taroknoma»sida o‘qiymiz: «...Xudoyi taolo farishtalarga aytadikim, tufrokdin kishi yasab jon berib yer yuzinda o‘z o‘rnimg‘a xalifa qilib qo‘yatururman...». Bu hukmga farishtalar, insonlar o‘z nafslarini zabt qila olmaydilar, deb e’tiroz qiladilar. Shunda xudo aytganmish: «Man bilg‘onni sizlar bilmassizlar. Boringlar, tufrokdin bir kishining suvratin yasang... Azroyil alayihsalom xudoning amri birlan borib barcha yer yuzindagi har turlik tufroqdin olib Makkai muazzama birla Toifning orasinda tufroqni balchiq qilib odamning suvratini yasab yotguzdilar». Odam shamol yordamida harakatga solinib, olov bilan jasadi isitilganda qalbi haroratga to‘libdi. Va yaratganning shafqatu saxovati tufayli vujudi ichida inson o‘z erkini topibdi. Tasavvuf falsafasiga binoan, ushbu to‘rt unsurning har biridan to‘rt xususiyat, to‘rt holat, to‘rt mayl va to‘rt sifat yuzaga keltirilganmish. 1. Tuproqdan — sabr, umid (xudoning marhamatiga), ezgu xulq va muruvvat. 2. Suvdan — quvonch, saxovat, nazokat, birlik. 3. Shamoldan — yolg‘on, ikkiyuzlamachilik, sabrsizlik, tantiqlik. 4. Olovdan — nafs, kibr, tama, hasad. Bundan tashqari, tasavvufda tuproq ollohning munavvar nuri, suv — uning yorug‘ hayoti, havo — buyukligi, olov — uning g‘azabi timsoli. Tuproq va suv — jannat mulki, shamol va olov — do‘zax ichidagi narsalar.Ushbu sharhu ma’lumotlarni yodda tutib, Tufrog‘ bo‘lgil, olam seni bosib o‘tsin» satriga yana nazar tashlang. Tasavvurda nimadir o‘zgardimi? Albatta, o‘zgardi. Chunki, «tufroq» birinchidan, oddiy so‘zmas, poetik obraz ekan. Ikkinchidan, shoir diniy ishonchlarga asoslanib insonni ezgu xulq sohibi, muruvvatli va ilohiy zot sharafiga erishishga chaqirgan. Yassaviydagi «tufrog‘» obrazi xuddi shu ma’no va mantiqlarda Navoiy she’rlarida ham tadbiq qilingan.

 

Bu qadar manzilatu qurbi buyuk qoya bila,
O‘zini tutquvchi tufrog‘ ila hamvor qani?

 

Tufrog‘ ila o‘zni teng tutish nima ekan? Buyuklik zamini. Xoksorlik g‘oyasi. Kibr, manmanlikdan poklanish. Insoniylik martabasi oldida bo‘lak martabalarni nazarga ilmaslik. Navoiyning boshqa bir g‘azalidagi e’tiroficha,
«Bevafolar o‘t, vafo ahli erur tufrog‘...». Misradagi «o‘t» va «tufrog‘» so‘zlarining ikkalasi ham poetik obraz. Shunnng uchun — o‘t obrazi orqali bsvafolikni tug‘diradigan shaytoniy va nafsoniy hirslar to‘g‘risida o‘ylash kerak. Vafo ahli nega «tufrog‘» ekanligi endi ayon, albatta. Ko‘rayapsizkp, Yassaviyning «Tufrog‘ bo‘lg‘il» deyishining bir sababi Navoiyda izohlangan. Ya’ni bunda!

 

Ey Navoiy, o‘zni maqbul istasang, tufroq bo‘l,
Kim erur mardud, ulkim boshida kindori bor.

 

Mardud — rad etilgan. Bunga sabab — shaytoniy kekkayish. Demak, O‘zlikni anglash «o‘zni maqbul» istashning zo‘r chorasi tuproqsifatlikdir.

Biz Yassaviydagi «tufrog‘» obrazining mundarijasini hali to‘liq talqin etganimizcha yo‘q. Unda diniy tushunchalar bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqa ma’no «qatlamlari» ham bor. Masalaga qengroq qarab savol qo‘yaylik: Tuproq nima? Tuproq — Vatan. Tuproq necha yuz yillardan buyon ne-ne ulug‘ farzandlarini quchog‘iga bosib kelayotgan mushfiq Zamin. Shuning uchun biz uni e’zozlab ona tuproq deymiz. U olis ajdodlarga onalik qilgan. U ota-bobolarimizning onasi bo‘lgan. U bizning onamiz. Va kelajak nasllarning onasi bo‘lajak. Otashnafas
turk shoiri Oshiq Vaysal deydi:

 

Havoga boqsam men havo olarman,
Tuproqqa boqsam men duo olarman.
Tuproqdan ayrilsam qayda qodarman,
Mening sodiq yorim qaro tuproqdir.

 

Ha, haqning «pinhon xazinasi» tuproqda. Tuproq «duo»si — Vatan duosi. Chingiz Aytmatov yaratgan To‘lganoy momoning ona zamin bilan hasratlashganlarini xotirlang. U bir joyda «Umr o‘tib borayotir, ona-Yerim, oradan tag‘in bir yil o‘tdi. Bugun mening sig‘inadigan kunim», deydi. Yerga sig‘inmoq odamiylik matlabi. Ona zaminiga sig‘ingan kishining «Mening sodiq yorim qaro tuproqdir» deyishi, ishq nurlarini Vatan tuprog‘iga bagishlashi shubhasizdir.

O‘zbek adabiyotida Vatan haqidagi falsafiy fikrlar Ahmad Yassaviy hikmatlaridan boshlanadi.

 

Boshim tufroq, o‘zimtufroq, jismim tufroq,
Haq vasliga yetarman deb ruhim mushtoq.

 

Yassaviy baytining ikkinchi qatoridagi gapni xohlang «Haq» vasliga yetishishga orzumand kishining so‘zi, xohlang Vatan diydori sog‘inchidagi komil Qalbning ruh mushtoqligi deb qabul eting. Mohiyat bundan o‘zgarmaydi. Chunki Oshiq Vaysal bashorat qilganday Vataniga yor odamgina ilohiy tilaklariga yetadi:

 

Tilaging bor esa ista ollohdan,
Olmoq uchun uzoq ketma tuproqdan,
Jo‘mardlik tuproqqa berilmish haqdan,
Mening sodiq yorim qaro tuproqdir.

 

Iste’dodli shoir Muhammad Solih yozadi:

 

«So‘zlagim keladi — so‘zlarim tuproq,
Tuproq so‘zlanmaydi. U — tushunilar».

 

Yassaviyga hamohang fikrlar. To‘g‘rimasmi? Axir, chindan ham tuproq tushuniladi. Ya’ni, vatanparvarlik havoyi so‘zlarda og‘iz ko‘pirtirilmas. Vatanni anglash. Tuproq tilini bilishdir. Bunda so‘z ham, sevgi ham go‘yo tuproqdir. Abdulla Oripov esa:

 

Nechun boshing egik, nechun qadding xam,
Nechun nigohingni tortadi tuproq?
Mening yer ustida tanishlarim kam,

Mening yer ostida do‘stlarim ko‘proq,—

 

deydi. Nigohini tuproq tortmaydigan kimsalar yovuz va johildir. Dunyodagi barcha nodon, xotirasiz barcha gumrohlarning nigohlari tuproqdan uzilgandir. Chunki hech qachon yer ostida ularning do‘stlari bo‘lmaydi. Ular hech vaqt tuproqqa qorishib yotgan ulug‘lar uchun qadni xam tutishni idrok etolmaydilar. Bu ham ashaddiy xotirasizlik. Bu ham o‘ziga xos manqurtlik.

«Tufroq bo‘lgil, olam seni bosib o‘tsin». Yassaviy buni kimlarga qarata aytgan? Dono, yanada to‘g‘rirog‘i, orif zotlarga. Olomonga-chi? Har nechuk ongi past, ruhi qorong‘u kimsalarga shoir uncha inonmagan bo‘lsa kerak. Nihoyat, «olam seni bosib o‘tsin» tushunchasiga yetib keldik. She’r jo‘n gapning jo‘ngina bayoni emas. She’r teran fikru tuyg‘ularning obrazli ifodasi. Ahmad Yassaviy shu imkoniyatdan foydalanib, Insonni ulug‘likka chorlagan. Chunonchi, odam Vatan bilan birlikka erishsa, u na faqat o‘z elining, balki olamning ehtiromiga
sazovor. Bunday kishini el tushunadi, dunyo taniydi. Bundan qudratli zotlarni olam ham yengib, bosib o‘tolmaydi. Mana, Yassaviy satridagi poetik obrazning asosiy mundarijasi va undan kelib chiqadigan olamshumul ma’no.

Yassaviy hikmatlaridagi ko‘pgina poetik obrazlarning ma’no tarkiblari teran va murakkab. Shuning uchun ularni talqin etish ham jo‘n ishmas. Yassaviydan faqat bugunga mos gapni axtarmaslik kerak. Balki undagi she’riy obrazlarning mundarijasini qanday bo‘lsa, o‘sha miqyoslarda tahlil qilinishi lozim. Tahlilda esa «qulog‘idan tortib» fikr chiqarish emas, erkin mushohada usuli zarurdir.

Akademik D. S. Lixachyov so‘zlari bilan aytiladigan bo‘lsa, «O‘tmish va hozirgi zamon madaniyati o‘rtasida teskari aloqa mavjuddir. Vaqt hamisha yangi nuqtai nazarlarni yaratadi va eskiga, yangicha qarash, avval payqalmaganini kashf etishni talab qiladi». Mana shu talabdan orqada qolmaslik hammaning vazifasidir.

«Devonihikmat»ning 1896 yilda bosilgan Qozon nashrida. shunday to‘rtlik bor:

 

Qul Xoja Ahmad har bir so‘zing dardga darmon,
Toliblarga bayon qilsam qolmas armon.
To‘rt ming to‘rt yuz hikmat aydim haqdin farmon,
Farmon bo‘lsa o‘lg‘uncha so‘zlasam men.

 

To‘rt ming to‘rt yuz hikmat; Necha ming satr bo‘ladi bu. Chindan ham Yassaviy shuncha hikmat aytishni maqsad qilib qo‘yganmi? Va ular she’rda e’tirof etilganidek rostdan ham aytilganmi? Turk olimi Kamol Eraslon to‘g‘ri qayd qilgan, ushbu fikr haqiqatdan ko‘ra rivoyatga yaqin. Uni Yassaviy emas, uning izdoshlaridan birovi to‘qigan. Kamol Eraslon «Devoni hikmat»ning qo‘lyozma va toshbosma nusxalarini chuqur tekshirib, M. F. Kuprulizoda ko‘rsatmalarini inobatga olgan holda 1983 yilda Anqarada «Devoni hikmatdan sochmalar» kitobini chop ettirdi. Yassaviy hikmatlaridan tarkib topgan bu to‘plamga mazkur nashr asos qilib olindi.

Ibrohim Haqqulov

 

 

 

HIKMATLAR

 

I

 

Bismilloh deb bayon aylab hikmat aytib,

Toliblarga durru guhar sochdim mano.

Riyozatni qattiq tortib qonlar yutib

Man daftar soniy so‘zin ochdim mano.

 

So‘zni aytdim har kim bo‘lsa diydor talab,
Jonni jonga payvand qilib, rigni ulab,
G‘arib, faqir yetimlarni ko‘nglin ovlab,
Ko‘ngli qattiq xaloyiqdin qochdim mano.

 

Qayda ko‘rsang ko‘ngli siniq marham bo‘lgil,
Andoq mazlum yo‘lda qolsa hamdam bo‘lgil.
Ro‘zi mahshar dargohig‘a mahram bo‘lgil,
Moumanlik xaloyiqdin qochdim mano.

 

G‘arib faqir yetimlarni Rasul so‘rdi,
O‘shal tuni me’roj chiqib dipdor ko‘rdi.
Qaytib tushib g‘arib yetim izlab yurdi,
G‘ariblarni izin izlab tushdim mano.

 

Ummat bo‘lsang g‘ariblarg‘a tobe bo‘lg‘il,
Oyat, hadis har kim aytsa some bo‘lg‘il.
Rizqu ro‘zi har kim bersa qone’ bo‘lg‘il,
Qone’ bo‘lib shavq sharobin ichdim mano.

 

Madinaga Rasul borib bo‘ldi g‘arib

G‘ariblikda mehnat tortib bo‘ldi habib.
Jafo tortib yaratganga bo‘ldi qarib,
G‘arib bo‘lib uqbolardin oshdim mano.

 

Oqil ersang g‘ariblarni ko‘pglin ovla,
Mustafodok elni kezib yetim kovla.
Dunyoparast nojinslardan bo‘yun tovla,
Bo‘yun tovlab daryo bo‘lib toshdim mano.

 

Ishq bobini Mavlom ochgach, manga tegdi,
Tufroq qilib, hozir bo‘l deb bo‘ynim egdi

Boron-sifat malomatning o‘qi tegdi,
Paykon olib yurak-bag‘rim teshdim mano.

 

Ko‘nglim qattiq, tilim achchiq, o‘zim zolim,
Qur’on o‘qib amal qilmas yolgon olim.
G‘arib jonim sarf aylayin, yo‘qdir molim,
Haqdin qo‘rqib o‘tqa tushmay pishdnim mano.

 

Oltmish uchga yoshim yetti, o‘tdim g‘ofil,
Haq amrini mahkam tutmay o‘zim johil.
Ro‘za namoz qazo qilib bo‘ldim kohil,
Yomon izlab, yaxshilardan kechdim mano.

 

Vodarig‘o, muhabbatni jomin ichmay,
Ahli ayol, xonumondin tugal kechmay,
Jurmi isyon girihlarin munda yechmay,
Shayton g‘olib, jon berarda shoshdim mano.

 

Iymonimga changal urib qildi g‘amnok,
Piri mug‘on hozir bo‘l deb sochdi taryok.
Shayton lain mendan qochib, ketdi bepok,
Bihamdulloh, nuri imon eltdim mano.

 

Piri mug‘on xizmatida yugrub yurdim,
Xizmat qilib ko‘zim yummay hozir turdim
Madad qildi Azozilni qovlab surdim,
Andin so‘ngra qanot qoqib uchdim mano.

 

G‘arib, faqir, yetimlarni qilg‘il shodmon,
Haqlar qilib aziz joning ayla qurbon.
Taom topsang, joning bila qilg‘il ehson,
Haqdin eshitib bu so‘zlarni aydim mano.

 

G‘arib, faqir, yetimlarni har kim so‘rar,
Rozi bo‘lur ul bandadin parvardigor.
Ey bexabar, sen bir sabab o‘zi asror,
Haq Mustafo pandin eshitib aydim mano.

 

Yetti yoshda Arslon bobom berdim salom,

Haq Mustafo omonatin qildi in’om.

O‘shal vaqtda mingbir zikrin qildim tamom

Nafsim o‘lib lomakong‘a oshdim mano.

 

Xurmo berib, boshim silab, nazar qildi,
Bir fursatda uqbo sari safar qildi,
Alvido deb bu olamdan guzar qildi,
Maktab borib, qaynab, to‘lib, toshdim mano.

 

Innofatahnoni o‘qib ma’no so‘rdim,
Partav soldi bexud bo‘lib diydor ko‘rdim.
Salom urib uskut dedi boqib turdim,
Yoshim sochib mustar bo‘lib turdim mano.

 

Ayo nodon, ma’no bo‘l deb aydi, bildim,
Ondin so‘ngra cho‘llar kezib Haqni so‘rdim.

Ro‘zi qildi Azozilni tutib mindim,
Langar tikib belin bosib yanchdim mano.

 

Zikrin tamom qilib o‘tdim devonag‘a,
Hakdin o‘zga hech so‘zlamay begonaga.
Sham’i izlab shogird kirdim parvonaga,
Axgar bo‘lib, kuyib, yonib, uchdim mano.

 

Nomu nishon hech qolmadi lo-lo bo‘ldim,
Olloh yodin ayta-ayta illo bo‘ldim.
Xolis bo‘lib. muxlis bo‘lib, fano bo‘ldim,
Fanofilloh makonig‘a oshdim mano.

 

Sunnat ermish kofir bo‘lsa berma ozor,
Ko‘ngli qattiq dilozordin xudo bezor.
Olloh haqi, andoq qulg‘a sijjin tayyor,
Donolardin eshitib bu so‘z aydim mano.

 

Sunnatlarin mahkam tutib ummat bo‘ldim,
Yer ostig‘a yolg‘iz kirib nurg‘a to‘ldim.
Haqparastlar makonig‘a mahram bo‘ldim,
Tig‘i botin birla nafsni yanchdim mano.

 

Nafsim meni yo‘ldin urib xor ayladi,
Telmurturib xaloyiqqa zor ayladi.
Zikr aytdirmay shayton birla yor ayladi,
Hozir san deb nafs boshini yanchdim mano.

 

Qul Xoja Ahmad, g‘aflat birla umring o‘tdi,
Vo hasrato, ko‘zdin, tizdin quvvat ketdi.
Vovaylato, nadomatni vaqti o‘tdi,
Amal qilmay, karvon bo‘lib ko‘chdim mano.

 

Ayo do‘stlar, quloq soling aytdugimga

Ne sababdin oltmish uchda kirdim yerga.
Me’roj uzra Haq Mustafo ruhim ko‘rdi,
Ul sababdan oltmish uchda kirim yerga.

 

Haq Mustafo Jabroildin qildi savol,
Bu nechuk ruh tanga kirmay topdi kamol.
Ko‘zi yoshlig‘, xalqqa boshlig‘, qaddi hilol,
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

Jibril aytdi ummat ishi sizga barhaq,

Ko‘kka chiqib maloyikdin olur sabaq.
Nolishiga nola qilib haftum tabaq,
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

Avval alast bir zabikum dedi bilhaq,
Qolu balo dedi ruhim oldi sabaq.
Haq Mustafo farzand dedi biling mutloq,
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

Farzandim deb Haq Mustafo qildi kalom,
Andin so‘ngra barcha arvoh berdi salom.
Rahmat daryo to‘lib-tosh deb aydi payom,
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

Rohim ichra paydo bo‘l deb nido qildi,
Zikr ayt dedi, a’zolarim titray berdi.
Ruhim kirdi so‘ngaklarim olloh dedi,
U sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

To‘rt yuz yildin keyin chiqib ummat bo‘lg‘ay,
Necha yillar yurib xalqqa yo‘l ko‘rgizg‘ay.
Yuz o‘n to‘rt ming mujtahidlar hurmat qilg‘ay,
U sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

To‘qqiz oyu to‘qqiz kunda yerga tushdim,
To‘qqiz soat turolmadim ko‘kka uchdim.
Arshu kursi poyasini borib quchdim.
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

Arsh ustida namoz o‘qib tizim bukdim,
Zorim aytib Haqqa boqib yoshim to‘kdim.
Yolg‘on oshiq, yolg‘on so‘fi ko‘rdim, so‘kdim,
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

Jondin kechmay hu-hu deg‘on bari yolg‘on,
Bu gumrohdin so‘rmang savol, yo‘lda qolg‘on,
Haqni topg‘on o‘zi pinhon, so‘zi pinhon,
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

 

II

 

Bir yoshimda arvoh menga ulush berdi,
Ikki yoshda payg‘ambarlar kelib ko‘rdi,
Uch yoshimda chilton kelib holim so‘rdi,
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

To‘rt yoshimda Haq Mustafo berdi xurmo,
Yo‘l ko‘rsatdim, yo‘lga kirdi necha gumroh.
Qayga borsam Xizr bobom manga hamroh,
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

Besh yoshimda belim bog‘lab toat qildim,
Tatavvulo ro‘za tutib odat qildim.
Kecha-kunduz zikrin aytib rohat qildim,
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

Olti yoshda turmay qochdim xaloyiqdin,
Ko‘kka chiqib dars o‘rgandim maloyikdin.
Doman qisib hama ahli aloyiqdin,
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

Yetti yoshda Arslon bobom izlab topdi,
Har sir ko‘rib parda birla bukib yopdi.
Bihamdilloh, ko‘rdim dedi, izim o‘pdi,
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

Qabz qilib Arslon bobom jonin oldi,
Durlar kelib harir to‘ndin kafan qildi,
Yetmish ming farishtalar yig‘lab keldi,
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

Janozasin o‘qib yerdin ko‘tardilar,
Bir fursatda uchmox ichra yetkurdilar.
Ruhin olib illiyyung‘a kirg‘izdilar,
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

Olloh-olloh, yer ostig‘a vatan qildi,
Munkar, Nakir man rabbuka so‘rog‘ surdi.
Arslon bobom islomidin bayon qildi,
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

Oqil ersang eranlarg‘a xizmat qilg‘il,
Amri ma’ruf qilg‘onlarni izzat qilg‘il,
Nahi munkar qilg‘onlarg‘a hurmat qilg‘il,
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

Sakkizimda sakkiz yondin yo‘l ochildi,
Hikmat ayt deb boshlarimga nur sochildi.
Bihamdilloh, piru mugon may ichirdi,
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

Piru mug‘on Haq Mustafo beshak biling,
Qayda borsang vasfin aytib ta’zim qiling:
Durud aytib Mustafoga ummat bo‘ling,
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

To‘qqizimda to‘lg‘onmadim to‘g‘ri yo‘lga,
Tabarruk deb olib yurdi qo‘ldan-qo‘lga,
Quvonmadim bu so‘zlarga qochdim cho‘lga,
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

O‘n yoshingda o‘glonbo‘lding, qul Xoja Ahmad,
Xojalikka bino qo‘yib qilmay toat,
Xoja ming bir yo‘lda qolsang,voy na hasrat,
Ul sababdin oltmish uchda kirdim yerga.

 

 

III

 

Har subhidam nido qildi qulog‘imga.

Zikr ayt dedi, zikrin aytib yurdim mano.
Ishqsizlarni ko‘rdim ersa yo‘lda qoldi,
Ul sababdin ishq do‘konin qurdim mano.

 

O‘n birimda rahmat daryo to‘lib-toshdi,
Olloh dedim shayton mendan yiroq qochdi.
Hoyu havas, moumonlik- turmay ko‘chdi,
O‘n ikkida bu sirlarni ko‘rdim mano.

 

O‘n uchimda nafs havoni qo‘lga oldim,
Nafs boshiga yuz ming balo qamrab soldim.
Takabburni yerg‘a urib bosib oldim
O‘n to‘rtimda tufroqsifat bo‘ldim mano.

 

O‘n beshimda huru g‘ilmon qarshi keldi,
Boshin egib, qo‘l qovshurib ta’zim qildi.
Firdavs otlig‘ jannatidin muxsir qildi,
Diydor uchun barchasini qo‘ydim mano.

 

O‘n oltimda barcha arvoh ulush berdi,
Hay-hay sizga muborak deb Odam qildi.
Farzandim deb bo‘ynum quchib ko‘nglim oldi,
O‘n yettimda Turkistonda turdim mano.

 

O‘n sakkizda Chilton birla sharob ichdim,
Zikrin aytib hozir turib ko‘ksim teshdim.
Ro‘zi qildi jannat kezib, hurlar quchdim,
Haq Mustafo jamollarin ko‘rdim mano.

 

O‘n to‘qqizda yetmish maqom zohir bo‘ldi,
Zikrin aytib ichu toshim tohir bo‘ldi.
Qayda borsam Xizr bobom hozir bo‘ldi,
G‘avsul-g‘iyos may ichurdi, to‘ydim mano.

 

Yoshim yetdi yigirmaga, o‘tdim maqom,
Bihamdulloh, pir xizmatin qildim tamom.
Dunyodagi qurtu qushlar qildi salom,
Ul sababdin haqqa yovuq bo‘ldim mano.

 

Mo‘min ermas hikmat eshtib. yig‘lamaydur,
Eranlarning aytgan so‘zin tinglamaydur.
Oyat-hadis go‘yo Qur’on anglamaydur,
Bul rivoyatoyat Arsh ustida qo‘rdim mano.

 

Rivoyatni ko‘rib Haq-la so‘zlashdim men.
Yuz ming turlug‘ maloyikka yuzlashdim men.
Ul sababdin Haqni so‘zlab izlashdim men,
Jonu dilim anga fido qildim mano.

 

Qul Xoja Ahmad yoshing yetti yigirma bir,
Ne qilg‘aysen gunohlaring tog‘din og‘ir.
Qiyomat kun g‘azab qilsa Rabbim qodir,
Ayo do‘stlar, nechuk javob ayg‘um mano.

 

 

IV

 

Xush g‘oyibdin qulog‘imga ilhom keldi,
Ul sababdin Haqqa sig‘nib keldim mano.
Barcha buzurk yig‘lib manga in’om berdi,

Ul sababdin Haqqa sig‘nib keldim mano.

 

Men yigirma ikki yoshda fano bo‘ldum,
Marham bo‘lub chin dardlikka davo bo‘ldum.
Yolg‘on oshiq, chin oshiqqa guvoh bo‘ldum,
Ul sababdin Haqqa sig‘nib keldim mano.

 

Ayo do‘stlar, yoshim yetdi yigirma uch,
Yolg‘on da’vo, toatlarim barchasi puch.
Qiyomat kun ne qilgaymen barahna luch,
Ul sababdin Haqqa sig‘nib keldim mano.

 

Men yigirma to‘rtga kirdim Haqdin yiroq,
Oxiratga borur bo‘lsam qani yaroq?
O‘lganimga yig‘lib uring yuz ming tayoq,
Ul sababdin Haqqa sig‘nib keldim mano.

 

Janozamni orqasidin toshlar oting,
Oyoqimdin tutib sudrab go‘rga elting.
Haqqa qulluq qilmading deb yanchib teping,
Ul sababdin Haqqa sig‘nib keldim mano.

 

Yozuq bilan yoshim yetdi yigirma besh,
Subhon egam zikr o‘rgatib ko‘ksimni tesh.
Ko‘ksimdagi girihlarim sen o‘zing yech,
Ul sababdin Haqqa sig‘nib keldim mano.

 

Men yigirma olti yoshda savdo qildim,
Mansur sifat diydor uchun g‘avg‘o qildim.
Pirsiz yurib durdu holat paydo qildim,
Ul sababdin Haqqa sig‘nib keldim mano.

 

Men yigirma yetti yoshda pirni topdim,
Har sir ko‘rdim parda birlan bukib yopdim
Ostonasin yostanibon izin o‘pdim,
Ul sababdin Haqqa sig‘nib keldim mano.

 

Men yigirma sakkiz yoshda oshiq bo‘ldim,
Kecha yotmay, mehnat tortib sodiq bo‘ldim.
Ondin so‘ngra dargohiga loyiq bo‘ldim,
Ul sababdin Haqqa sig‘nib keldim mano.

 

Bir kam o‘ttiz yoshga kirdim holim xarob,
Ishq yo‘lida bo‘lolmadim misli turob.
Holim xarob, bag‘rim kabob, ko‘zim purob,
Ul sababdin Haqqa sig‘nib keldim mano.

 

O‘ttiz yoshda o‘tin qilib kuydirdilar,
Jumla buzurk yig‘lib dunyo qo‘ydurdilar.
Urib, so‘kib yolgiz Haqni suyudurdilar,
Ul sababdin Haqqa sig‘nib keldim mano.

 

Qul Xoja Ahmad, dunyo qo‘ysang ishing bitar.
Ko‘ksingdagi chiqqan ohing arshga yetar.
Jon berarda Haq Mustafo qo‘ling tutar,
Ul sababdin Haqqa sig‘nib keldim mano.

 

V

 

Nogahoniy tururimda qomug‘ buzurk,
Haq ishqini ko‘nglim ichra soldi do‘stlar.
Hizr bobom hozir turib lutf aylabon,
Madad qilib ilgim tutib oldi, do‘stlar.

 

O‘ttiz birda Hizr bobom may ichurdi,
Vujudimdin Azozilni nok qochirdi.
Savdo qildim yozuqlarim Haq kechirdi,
Ondin so‘ngra Haq yo‘liga soldi, do‘stlar.

 

O‘ttiz ikki yoshda yetdi Haqdin farmon,
Bandalikka qabul qildim, qilma armon.
Jon berurda bergum sanga puri imon,
G‘arib jonim shodmon bo‘lib kuldi, do‘stlar.

 

Xoliqimdin xabar yetdi shokir bo‘ldim,
Har kim so‘kdi, balki tepdi, sobir bo‘ldim.
Bu olamda hsch uxlamay hozir bo‘ldim,
Hoyu havas moumonlik ketdi, do‘stlar.

 

O‘ttiz uchda soqiy bo‘lib may ulashdim,
Jomi sharob qo‘lga olib to‘ya ichdim.
Lashkar tuzib shayton birla ko‘p urishdim,
Bihamdulloh, ikki nafsim o‘ldi, do‘stlar.

 

O‘ttiz to‘rtda olim bo‘lib, dono bo‘ldim,
Hikmat ayt deb subhon aydi go‘yo bo‘ldim.
Chilton birla sharob ichdim, hamroh bo‘ldim,
Ichu toshim Haq nurig‘a to‘ldi, do‘stlar.

 

O‘ttiz beshda masjid kirib davron surdim,
Toliblarg‘a ishq do‘konin to‘la qurdim.
Egri yo‘lg‘a har kim kirdi so‘kdim, urdim,
Oshiqlarga Haqdin mujda yetdi, do‘stlar.

 

O‘ttiz olti yoshda bo‘ldim sohib kamol
Haq Mustafo ko‘rsatdilar manga jamol.
Ul sababdin ko‘zim yoshlig‘, qomatim dol,
Ishq xanjari yurak-bag‘rim tildi, do‘stlar.

 

O‘ttiz yetti yoshga kirdim, uyg‘onmadim,
Insof qilib Olloh sari to‘lg‘onmadim.
Sahar vaqtda zori qilib ingrolmadim,
Tovba qildim Xojam qabul qildi, do‘stlar.

 

O‘ttiz sakkiz yoshga kirdim, umrim o‘tdi
Yig‘lamaymi o‘lar vaqtim yovuq yetdi.
Ajal kelib paymonasin manga tutdi,
Bilmay qoldim umrim oxir bo‘ldi, do‘stlar.

 

O‘ttiz to‘qqiz yoshga kirdim, qildim hasrat,
Vo darig‘o, o‘tdi umrim, qani toat?
Toatliklar Haq qoshida xush saodat,
Qizil yuzim toat qilmay so‘ldi, do‘stlar.

 

Sochu soqol ko‘p oqardi, ko‘nglum qaro,
Ro‘zi Mahshar rahm etmasang holim taboh.
Sanga ayon amalsiz men ko‘pdur gunoh,
Jumla malak yoziqlarim bildi, do‘stlar.

 

Piri mug‘on jur’asidin qatra totdim,
Yo‘l topay deb boshim birla tunlar qotdim,
Bihamdulloh, lutf ayladi nurga botdim,
Ko‘ngul qushi lomakonga yetdi, do‘stlar.

 

Qiyomatning shiddatidin aqlim hayron,
Ko‘nglum qo‘rqg‘on, jonim hurg‘on, xonavayron,
Sirot otlig‘ ko‘prigidin dilim larzon,
Aqlim ketib bexush bo‘lib qoldim, do‘stlar.

 

Qul Xoja Ahmad, qirqqa kirding nafsingni
Munda yig‘lab, oxiratda bo‘lgil ariq,
Pushti imon shariatdur, mag‘zi tariq,
Tariq kirgan Haqdin ulush oldi, do‘stlar.

 

 

VI

 

Yo ilohim, hamding birla hikmat aytdim,
Zoti ulug‘ Xojam, sig‘nib keldim sango.
Tovba qilib gunohimdin qo‘rqib qaytdim,
Zoti ulug‘ Xojam, sig‘nib keldim sango.

 

Qirq birimda ixlos qildim yo‘l topay deb,
Eranlardin har sir ko‘rsam men yopay deb,
Piru mug‘on izin olib men o‘pay deb,
Zoti ulug‘ Xojam, sig‘nib keldim sango.

 

Qirq ikkida tolib bo‘lib yo‘lg‘a kirdim,
Ixlos birla yolgiz Haqqa ko‘ngil berdim.
Arshi Qursi lavhdin o‘tib Kalom kezdim,
Zoti ulug‘ Xojam, sig‘nib keldim sango.

 

Qirq uchimda Haqni izlab nola qildim,
Ko‘z yoshimni oqizibon jola qildim,
Biyobonlar kezib o‘zim vola qildim,
Zoti ulug‘ Xojam, sig‘nib keldim sango.

 

Qirq to‘rtimda muhabbatni bozorida,
Yaqom yertib yig‘lab yurdim gulzorida,
Mansur yanglig‘ boshim berib ishq dorida.
Zoti ulug‘ Xojam, sig‘nib keldim sango.

 

Qirq beshimda sendin hojat tilab keldim,
Tovba qildim, har ish qildim, xato qildim,
Yo ilohim, rahmatingni ulug‘ bildim,
Zoti ulug‘ Xojam, sig‘nib keldim sango.

 

Qirq oltimda zavqu shavqim to‘lib-toshdi,
Rahmitingdin qatra tomdi shayton qochdi,
Qaqdin ilhom rafiq bo‘lib bobin ochdi,
Zoti ulug‘ Xojam, sig‘nib keldim sango.

 

Qirq oltimda yetti yoqdin xabar yetdi,
Soqiy bo‘lib jomi sharob Xojam tutdi.
Shayton kelib nafs havoni o‘zi yutdi,
Zoti ulug‘ Xojam, sig‘nib keldim sango.

 

Qirq sakkizda aziz jondin bezor bo‘ldim,
Gunoh dardi kasal qildi. bemor bo‘ldim.
Ul sababdin xaqdin ko‘rkib bedor bo‘ldim,
Zoti ulug‘ Xojam, sig‘nib keldim sango.

 

Qirq to‘qqizda ishqing tushdi kuyib-yondim,
Mansur sifat holu hushdin qochib, tondim,
Turlug‘-turlug‘ jafo tegdi bo‘yin sundim,
Zoti ulug‘ Xojam, sig‘nib keldim sango.

 

Elligimda yerman dedim, fe’lim zaif,
Qon to‘kmadim ko‘zlarimdin bag‘rim ezib,
Nafsim uchun yurar erdim itdek kezib,
Zoti ulug‘ Xojam sig‘nib keldim sango.

 

Qul Xoja Ahmad, er bo‘lmasang o‘lgan yaxshi,
Qizil yuzing qaro yerda so‘lgan yaxshi.
Tufroq sifat yer ostida bo‘lgan yaxshi,
Zoti ulug‘ Xojam, sig‘nib keldim sango.

 

 

VII

 

Qulhuvalloh subxonalloh vird aylasam,
Biru borim diydoringni ko‘rarmanmu?
Boshdin-oyoq hasratingdan dard aylasam,
Biru borim, diydoringni ko‘rarmanmu?

 

Ellik birda cho‘llar kezib giyoh yig‘dim,
Tog‘lar chiqib toat qilib ko‘zim o‘ydim,
Diydorini ko‘rolmadim, jondin to‘ydim.
Biru borim, diydoringni ko‘rarmanmu?

 

Ellik ikki yoshda kechdim xonumondin,
Xonumonim na ko‘ringay, balki jondin,
Boshdin kechdim, jondin kechdim, ham imondin.
Biru borim, diydoringni ko‘rarmanmu?

 

Ellik uchda vahdat maydin ro‘zi qildi,
Yo‘ldin ozg‘on gumroh edim, yo‘lg‘a soldi.
Olloh dedim, labbayk debon qo‘lim oldi,
Biru borim, dindoringni ko‘rarmanmu?

 

Ellik to‘rtda vujudlarim nolon qildim,
Ma’rifatni maydonida javlon qildim,
Ismoyildek aziz jonim qurbon qildim,
Biru borim, diydoringni ko‘rarmanmu?

 

Ellik beshda diydor uchun gado bo‘ldim,
Kuydim-yondim, quldek taqi fano bo‘ldim,
Bihamdulloh, diydor talab ado bo‘ldim,
Biru borim, diydoringni ko‘rarmanmu?

 

Ellik olti yoshga yetdi munglig‘ boshim
Tovba qildim oqarmikan ko‘zda yoshim,
Eranlardin bahra olmay ichim, toshim
Biru borim, diydoringni ko‘rarmanmu?

 

Ellik yetti yoshda umrim yeldek o‘tdi,
Ayo do‘stlar, omadsizman boshim qotdi,
Bihamdulloh, piru mug‘on qo‘lim tutdi,
Biru borim, diydoringni ko‘rarmanmu?

 

Ellik sakkiz yoshga kirdim men bexabar,
Qahhor egam nafsimni qil zeru zabar,
Himmat bersang shum nafsimga ursam tabir,
Biru borim, diydoringni ko‘rarmanmu?

 

Ellik to‘qqiz yoshga kirdim dodu faryod,
Jon berarda jononimni qilmadim yod,
Na yuz birla sango aytay qilgil ozod,
Biru borim, dindoringni ko‘rarmanmu?

 

Ko‘zim yumib to ochguncha yetti oltmish,

Belim bog‘lab men qilmadim bir yaxshi ish,
Kecha-kunduz beg‘am yurdim, ham yozu qish,
Biru borim, diydoringni ko‘rarmanmu?

 

Oltmish birda sharmandaman ilohimdin,
Ayo do‘stlar, ko‘p qo‘rqaman gunohimdin.
Jondin kechib, panoh tilay xudoyimdin,
Biru borim, diydoringni ko‘rarmanmu?

 

Oltmish ikki yoshda olloh partav soldi,
Boshdan-oyoq g‘aflatlarim raho qildi,
Jonu dilim, aqlu hushim Olloh dedi,
Biru borim, diydoringni ko‘rarmanmu?

 

Oltmish uchda nido qildi, qul yerga kir,
Xam joning man, jononingman, joningni ber,
Hu shamshiring qo‘lga olib, nafsingni qir,
Biru borim, diydoringni ko‘rarmanmu?

 

Qul Xoja Ahmad, nafsin tefdim, nafsni tefdim,
Andin keyin jononimni izlab topdim,
O‘lmas burun jon bermakni dardin tortdim
Biru borim, diydoringni ko‘rarmanmu?

 

 

VIII

 

Vodarig‘o, nechuk qilg‘um g‘ariblig‘da,
G‘ariblikda g‘urbat ichra qoldim mano,
Xurosonu Jomu Iroq niyat qilib,
G‘ariblig‘ni ko‘p qadrini bildim mano.

 

Nelar kelsa ko‘rmak kerak ul xudodin,
Yusufini ayurdilar ul Kan’ondin,
Tuqqan yerim ul muborak Turkistondin,
Bag‘rimg‘a toshlar urib keldim mano.

 

G‘urbat tegdi Mustafodek eranlarg‘a,
O‘tiz uch ming sahoba ham yoronlarg‘a.
Abu Bakr, Umar, Usmon, Murtazog‘a,
G‘urbat tegdi alarg‘a ham, aydim mano.

 

G‘urbat tegsa puxta qilur ko‘p xomlarni,
Dono qilib ham xos qilib ko‘p omlarni.
Kiyar qish to‘n topsa, yeyur taomlarni,
Aning uchun Turkistonga keldim mano.

 

G‘ariblig‘da yuz yil tursa, erur mehmon,
Taxtu baxtu bo‘stonlari erur zindon,
G‘ariblikda qul bo‘ldi ul Mahmud Sulton,
Ey yoronlar, g‘urbat ichra kuydim mano.

 

G‘ariblig‘da Arslon bobom izlab topdi,
Har sir ko‘rib parda birla bukib yopdi.
Bihamdulloh, ko‘rdim dedi, izim o‘pdi,
Ushbu sirni ko‘rib hayron qoldim mano.

 

Orzulikmen qarindoshlik viloyatg‘a,

Ulug‘ bobom ravzalari oq turbatg‘a,

Bobom ruhi soldi meni bu g‘urbatg‘a,

Men bilmasmen, nechuk, taqsir qildim mano.

 

Qul Xoja Ahmad, so‘zlagani Haqni yodi,
Eshitmagan do‘stlarig‘a qolsun pandi.
G‘urbatlanib o‘z shahriga qaytib yondi,
Turkistonda mozor bo‘lib qoldim mano.

 

 

IX

 

Ko‘ngul ko‘zin yoritmayin toat qilsa,
Dargohig‘a maqbul emas, bildim mano.
Haqiqatdin bu so‘zlarni pok o‘rganib,
Lomakonda Haqdan saboq oldim mano.

 

Biru borim saboq berdi parda ochib,
Yeru ko‘kda turolmadi shayton qochib,
Ishrat qilib vahdat maydin to‘ya ichib,
Lomakonda Haqdin saboq oldim mano.

 

Ishq maqomi turlik maqom aqling yetmas,
Boshdin-oyoq jabru jafo, mehnat ketmas,
Malomatlar, ihonatlar qilsa o‘tmas,
Lomakonda Haqdin saboq oldim mano.

 

Ishq balosi boshqa tushsa volon qilur,
Aqling olib, behush qilib hayron qilur,
Ko‘ngil ko‘zi ochilg‘an so‘ng giryon qilur,
Lomakonda Haqdin saboq oldim mano.

 

Yog‘lar erdim sahar vaqtda nido keldi,
Diydorimni ko‘rsatay deb va’da qildi,
Aqlim olib, behush qilib, ishqin soldi,
Lomakonda Haqdin saboq oldim mano.

 

Munda jafo chekkanlarga diydori taxt,
Ro‘zi mahshar ato qilg‘ay ham taxtu baxt.
Yaratganda qilgan o‘zi oshiqqa ahd,
Lomakonda Hakdin saboq oldim mano.

 

Cho‘llar kezib, xalqdin bezib, ishqin so‘rgil,
Banda bo‘lsang, Haqdin qo‘rqib, yig‘lab yurg‘il.
Diydorini talab qilsang hozir bo‘lg‘il,
Lomakonda Hakdin saboq oldim mano.

 

Ko‘zlarimdin qonlar to‘kib yod etmadim,
Yuz ming turlik mehnat solding, dod etmadim,
Sendan qo‘rqib xasta ko‘nglim shod etmadim,
Lomakonda Haqdin saboq oldim mano.

 

Olloh dardi sotqu ermas sotib olsang,
Piru mug‘on xizmatida xok bo‘lmasang,
Haq yo‘lig‘a kirib bo‘lmas pok bo‘lmasang,
Lomakonda Haqdin saboq oldim mano.

 

Ey yoronlar, ishq dardiga davo bo‘lmas,
To tiriksan ishq daftari ado bo‘lmas,
Tor lahadda ustixoni judo bo‘lmas,
Lomakonda Haqdin saboq oldim mano.

 

Ishq podshoh, oshiq faqir, dam urolmas,
Hakdin ruxsat bo‘lmag‘uncha so‘zlay olmas,
Haq pandini olg‘on dunyo izlay olmas,
Lomakonda Haqdin saboq oldim mano.

 

Qul Xoja Ahmad, yetti yoshda saboq oldim,
Sakkizimda dunyo uqbin taloq qo‘ydim,
To‘qqizimda xudoyimni hozir bildim,
Lomakonda Haqdin saboq oldim mano

 

 

X

 

Ul qodirim, qudrat birlan nazar qildi,
Xurram bo‘lib yer ostig‘a kirdim mano.
G‘arib bandang bu dunyodin guzar qildi,
Mahram bo‘lib yer ostiga kirdim mano.

 

Zokir bo‘lib, shokir bo‘lib haqni topdim,
Dunyo uqbo harom qilib, yanchdim, tebdim,
Shaydo bo‘lib, rasvo bo‘lib, jondin o‘tdim,
Beg‘am bo‘lib or ostiga kirdim mano.

 

Shumligimdin tog‘u toshlar so‘kdi mani,
Fosiq tilda so‘kib, aydi, fe’ling qani?
Oshiq bo‘lsang avval boqib xaqni tani,
Mahram bo‘lib yer ostiga kirdim mano.

 

Sizni, bizni Haq yaratdi toat uchun,
Ey bula’jab, ichmak, yemak rohat uchun,
Qolu balo, ruhim bori tuhmat uchun,
Adham bo‘lib yer ostig‘a kirdim mano.

 

Nafsim meni ko‘b yugurtdi Haqqa boqmay,
Kecha-kunduz beg‘am yurdim yoshim oqmay.
Hoyu havas moumonlik o‘tqa yoqmay,
Purg‘am bo‘lib yer ostig‘a kirdim mano.

 

Qulni ko‘rsam xizmat qilib quli bo‘ldim,
Tufroqsifat yo‘l ustida yo‘li bo‘ldim,
Oshiqlarni kuyib o‘chgan kuli bo‘ldim,
Hamdam bo‘lib yer ostiga kirdim mano.

 

Jondin kechib mehnat tortdim, bandam dedi.
Qonlar yutib Olloh dedim, rahm ayladi,
Do‘zax ichra bo‘lmasin deb g‘amim yedi,
Xurram bo‘lib yer ostiga kirdim mano.

 

Yoshim yetdi oltmish uchqa bir kuncha yo‘q,
Vo darig‘o, haqni topmay ko‘nglum sinuq.
Yer ustida sultonmen deb bo‘ldim ulug‘,
Shokir bo‘lib yer ostig‘a kirdim mano.

 

Shayxman debon da’vo qilib yo‘lg‘a qoldim,
Fashu dastor puchak pulg‘a sotib keldim.
Nafsu havo tug‘yon qildi, horib qoldim,
Bedam bo‘lib yer ostig‘a kirdym mano.

 

Boshim tufrog‘, o‘zim tufrog‘, jismim tufrog‘,
Xaq vaslig‘a yetarmen deb ruhim mushtoq.
Kuydim, yondim, bo‘lolmadim hargiz ofoq,
Shabnam bo‘lib yer ostig‘a kirdim mano.

 

Piru mug‘on nazar qildi, sharob ichdim,
Shibli yanglig‘ samo urib, jondin kechdim,
Sarmast bo‘lib, elu xalkdin tonib qochdim,
Zamzam bo‘lib yer ostig‘a kirdim mano.

 

Qul Xoja Ahmad, nosih bo‘lsang, o‘zingga bo‘l,
Oshiq bo‘lsang jondin kechib bir yo‘li o‘l,
Nodonlarga aytsang so‘zing qilmas qabul.
Mukham bo‘lib yer ostiga kirdim mano.

 

 

XI

 

Ishq da’vosin manga qilma, yolg‘on oshiq,
Oshiq bo‘lcang bag‘ring ichra ko‘z qoni yo‘q,
Muhabbatni shavqi birla jon bormasa,
Zoye kechar umri oni, yolg‘oni yo‘q.

 

Ishq bog‘ini mehnat tortib ko‘kartmasang,
Xorlik tortib shum nafsingni o‘ldirmasang.
Olloh debon ichga nurni to‘ldirmasang,
Valloh-billoh senda ishqni nishoni yo‘q.

 

Haq zikrini mag‘zi jondin chiqarmasang,
Uch yuz oltmish tomirlaring tebratmasang.
To‘rtyuz qirq to‘rt so‘ngaklaring qul qilmasang
Yolg‘onchidir, Haqqa oshiq bo‘lg‘oni yo‘q.

 

Nafsdin kechib, qanoatni pesha qilg‘on,
Har kim topsa, rozi bo‘lib, bo‘yin sung‘on.
Yaxshilarga xizmat qilib duo olg‘on,
Andoq oshiq mahshar kuni armoni yo‘q.

 

Rohat tashlab jon mehnatin xushlaganlar,
Saharlarda jonin qiynab oshlaganlar,
Hoyi havas moumanni tashlaganlar,
Chin oshiqdir, hargiz oni yolg‘oni yo‘q.

 

Ishq dardini bedardlarga aytib bo‘lmas,
Bu yo‘llarni uqbosi ko‘p, o‘tib bo‘lmas,
Ishq gavharin har nomardga sotib bo‘lmas,
Bexabarlar ishq qadrini bilg‘oni yo‘q.

 

Ishqqa tushding, o‘tga tushding, kuyib o‘lding,
Parvonadek jondin kechib axgar bo‘lding.
Dardga to‘lding, g‘amga to‘lding, telba bo‘lding,
Ishq dardini so‘rsang hargiz darmoni yo‘q.

 

Boshing ketar bu yo‘llarda hozir bo‘lgil,
Ishq yo‘lida o‘lmas burun zinhor o‘lg‘il,
Pir etagin mahkam tutib, xizmat qilgil,
Xizmat qilg‘on hargiz yo‘lda qolg‘oni yo‘q.

 

Oshiq ermas jononiga jon bermasa,
Dehqon ermas ketmon chopib non bermasa,
Munda yig‘lab oxiratda jon bermasa,
Yo‘lda qolg‘on bo‘yi xudo olg‘oni yo‘q.

 

Ey bexabar, ishq ahlidin bayon so‘rma,
Dard istagil, ishq dardiga darmon so‘rma.
Oshiq bo‘lsang, zohidlardin nishon so‘rma,
Bu yo‘llarda oshiq o‘lsa tovoni yo‘q.

 

Zohid bo‘lma, obid bo‘lma, oshiq bo‘lgil,
Mehnat tortib ishq yo‘lida sodiq bo‘lgil.
Nafsni tepib dargohiga loyiq bo‘lgil,
Ishksizlarni ham joni yo‘q, imoni yo‘q.

 

Ishq savdosi kimga tushsa rasvo qilur,
Partav solib naq o‘ziga shaydo qilur,
Majnun sifat aqlni olib Laylo qilur.
Olloh haqqi bu so‘zlarni yolg‘oni yo‘q.

 

Qul Xoja Ahmad, jondin kechib yo‘lga kirgil,
Andin so‘ngra eranlarni yo‘lin so‘rgil.
Olloh debon haq yo‘lida joning bergil,
Bu yo‘llarda jon bermasang imkoni yo‘q.

 

 

XII

 

Xush g‘oyibdin yetishdi yaxshi so‘zim tabarruk.
Oshiq bo‘lsang, ey tolib, riyozatda beling buk.
Tun kechalar uxlamay yosh o‘rikga koning to‘k.
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Arslon bobom aytdilar: Toliblarda yo‘k ixlos
Piring xozir bo‘lganda ne kerak Xizr Ilyos.
Pirga qadam qo‘yganda yod etma G‘ovsul g‘iyos,
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Tolibmen deb ayturlar, valloh, billoh, noinsof:
Nomahramga boqarlar ko‘zlarida yo‘q insof.
Kishi molin yeyurlar, chin dillari emas sof,
Arslon bobom so‘larin eshitingiz, tabarruk.

 

Pir xizmatin qildik deb Tolibman deb yurarlar,
Yebon harom-harishni kulborig‘a urarlar,
Ko‘zlarida nami yo‘q, halqa ichra kirarlar,
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Zokirman deb zor urar, chiqmas ko‘zidin yoshi,
Dillarida g‘ami yo‘q, nogoh og‘rig‘ay boshi.
Makru hiyla qilurlar ma’lum xudog‘a ishi,
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Tolibman deb ayturlar ko‘nglida yo‘q zarra sho‘r,
Chin tolibni so‘rsangiz, ichi-toshi gavhar, dur.
Haqqa ayon sirlari, aytishlari safo nur,
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Suratlari sofu naqsh qiyomatdin qo‘rqmaslar,
Fisqu-fujur hosili gunohlardin hurkmaslar.
Riyo tasbih ilginda, yig‘lab yoshin to‘kmaslar.
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Ayo tasbih ilginda zunnor yaxshi bilsangiz,
Haq rizosi buturur ishq savdosin qilsangiz.
Ishqin olib mahsharda rasvo bo‘lib tursangiz,
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Ishqqa qadam qo‘yg‘onlar Haq diydorin ko‘rarlar,
Muso sifat mahsharda Haqdin savol so‘rarlar.
Sarmast bo‘lib, vasfida hu zikrini ko‘rarlar,
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Insholloh, eshitganni haqdin tilab olurmen,
Shayton yo‘lidin olib, haq yo‘liga solurmen,
Madad qilsa Mustafo gunohlarin tilarmen,
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Arslon bobom so‘rsangiz payg‘ambarga e’tibor,
Sahobalar ulug‘i xos bandai kirdigor.
Yotgan yeri nohamvor, bir kozi xor-zor.
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Chorshanba kun eshitib nogoh hazrat bordilar,
Arslonbobni uyiga ul kun mehmon bo‘ldilar.
Yotgan yerni nahamvor ko‘rib hayron qoldilar,
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Ul Muhammad Mustafo turib duo qildilar.
Maloyiklar omin deb ilgin ochib turdilar.

Shundoq ummat berding deb Haq shukrini qildilar,
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Sahobolar aydilar Arslonbobdir otingiz,
Arablarni ulug‘i pokizadir zotingiz.
Tarbiyat tan farz dedi, parcha yopib yotdingiz.
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Oxir zamon ummatlar naqsh qilur uylarin,
Nafs havog‘a quvnab buzor har dam qo‘ylarin,
Shonu shavkatlar bilan barpo qilur bo‘ylarini,
Arslon bobom so‘zlarin eshitding‘iz, tabarruk.

 

Oxir zamon ummatlar dunyo foniy bilmaslar,
Ketganlarni ko‘ribon andin ibrat olmaslar,
Eranlarni qilg‘onin ko‘rib ko‘zga ilmaslar,
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Yaxshi yo‘ldan ozib, yomon yo‘lga ovishqan,
Shayton lain pirim deb domonig‘a yopishqan,
Azozilni pirim deb erta oqshom ko‘rishgan,
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Imon islomin olib, o‘lmayman deb kulishgan,
O‘lmayman deb dunyoda Mavlom bilan urishgan,
G‘ofillik birla har dam umrini barbod bergan,
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz» tabarruk.

 

Vaqti yetsa Azroil omonatni ber degaya,
Shayton lain pirim deb jon berarda ko‘ringay.
Imon islomni olib hali dilin so‘rmagay,
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Tavba qilsa tavbasin Mavlom qabul qilmagay,
Olloh desa xojasi qo‘lin tutib olmagay.
Jurmu isyon girihin pirga borib yechmagay,
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Yetti yoshqa Arslonbob Turkistonga keldilar,
Boshim qo‘yib yig‘ladim, holim ko‘rib kuldilar,
Ming bir zikrin o‘rgatib, mehribonlig‘ qildilar,
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Kalom qildim xurmodin manga vahshat qildilar,
Ey, beadab go‘dak, deb aso olib surdilar.
Vahshatidan qo‘rqmadim, manga boqib turdilar,
Arslon bobo so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Og‘zing ochg‘il, ey go‘dak, omonating berayin,
Mazasini yutmadim, och og‘zing‘a solayin,
Haq Rasulni buyrig‘in ummat bo‘lsam qilayin,
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Og‘zim ochdim, soldilar xurmo isi qildi mast

Ikki olamdin kechib valloh bo‘ldim xokparast,
Xoja, mullo yigildi, olib yurdi dastba-dast,
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Bobom aydi, ey bolam. taklif qilmading manga,
Besh yuz yildur komimda saqlar erdim men sanga
Mazasini siz olib talxin berdingiz manga,
Arslon bobom so‘zlarin ashitingiz, tabarruk.

 

Bobom aydi, ey bolam, qoshimda tur, o‘layin,
Janozamni o‘qib ko‘m, jon tasadduq qilayin,
Madad qilsa Mustafo, iliyyunga kirayin,
Arslon bobom so‘zlarin eshatingiz, tabarruk.

 

Yig‘lab aydim, ey bobo, yosh go‘dakmen, bilmasmen,
Go‘ringizni kovlab men, ko‘tarib sola olmasmen.
Haq Mustafo sunnatin go‘dakmen, bilolmasmen,
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Bobom aydi, ey bolam, maloiklar yig‘ilg‘ay,
Jobrail imom bo‘lib o‘zgalar tobe bo‘lg‘ay,
Mekoyil va Isrofil ko‘tarib go‘rga qo‘yg‘ay,
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

Qul Xoja Ahmad, so‘zingni nodonlarg‘a aytmag‘il,
So‘zni aytib nodong‘a puchak pulg‘a sotmag‘il,
Ochdino‘lsang nomarddin hargizminnat tortmag‘il,
Arslon bobom so‘zlarin eshitingiz, tabarruk.

 

 

XIII

 

Yo‘lga kirgan eranlardin yo‘lni so‘rmay,
Yig‘lamaymu, ey do‘stlarim, xato qildim,
Haq zikrini kecha-kunduz vird aylamay.
Ayo do‘stlar, o‘z jonima jafo qildim.

 

Olloh yodi ko‘ngullarni ravshan qilg‘on,
Oshiqlarg‘a xudo o‘zi va’da qilg‘on,
Ishq nasimi Mustafoga tuhfa qilg‘on,
Ul sababdin ko‘z yoshimni guvoh qildim.

 

Olloh aytur oshiqlarim Buroq-suvor,
Haq zikrini aytganlarga rahmat yog‘ar,
Ko‘p yig‘log‘on diydorimni beshak ko‘rar,
Ro‘zi Mahshar diydorimni ato qildim.

 

Va’da qildi oshiqlarg‘a yuz ming Buroq,
Olam xalqi malomati anga yiroq.
Bu olamdin el ko‘ziga yongan chiroq,
Uqbo ichra yuz ming ko‘shklar bino qildim.

 

Dardsiz odam odam ermas, shuni anglang,
Ishqsiz odam hayvon jinsi, muni tinglang,
Ko‘nglingizda ishq bo‘lmasa manga yig‘lang,
Giryonlarga xos ishqimni ato qildim.

 

Banda bo‘lsang manmaplikpi zinhor tashla,
Saharlarda joning qiynab tinmay Ishla,
Yo‘ldan ozgan gumrohlarni yo‘lga boshla,
Bir nazarda dillarini safo qildim.

 

Chin dardlikka o‘zim doru, o‘zim darmon,
Ham oshiqmen, ham ma’shuqmen, o‘zim jono,
Rahm aylayin otim Rahmon, zotim subhon,
Bir nazarda botinlarin safo qildim.

 

Tong otkuncha Haq yodini ayg‘on kishi,
Tog‘u cho‘lni bo‘ston qilar oqqan yoshi,
Olloh aytur o‘zga bila yo‘qtur ishi,
Ul oshiqni xaloyiqdin judo qildim.

 

Ishq yodini yerga solsam, yer ko‘tarmas,
Daftar qilsam to tiriksen, bitib bo‘lmas.
Haqni bilgan begu xonu xalqni bilmas,
Ul bandamni o‘z yo‘limda duto qildim.

 

Molu pulni parvo qilmas oshiq kishi,
Yo‘l ustida tufroq bo‘lib aziz boshi,
Andin so‘ngra nurga to‘lar ichi toshi,
Tong-la borsa maxshar aro podshoh qildim.

 

Haqdin qo‘rqib molu pulni sunmaganni,
Haqni aytib, bir dam yotib uymagonni,
Yotsa, qo‘psa Haq zikrini qo‘ymaganni,
Ochdim botin ko‘zlarini, bino qildim.

 

Ro‘za tutib xalqga riyo qilg‘onlarni,
Namoz o‘qib, tasbih qo‘lg‘a olgonlarni,
Shayxmen deya o‘zga bino qo‘yg‘onlarni.
Oxir damda imonidin judo qildim.

 

Haqqa oshiq bo‘lib aydi qul Xoja Ahmad.
Sidqi birla eshitganga yuz ming rahmat
Duo qilay ko‘rmagaylar mehnat, zahmat,
Oqil ersang bir so‘z birlan ado qildim.

 

 

XIV

 

Rabbim yodi ulug‘ yoddur aytur bo‘lsam,
Asal yanglig‘ suchuk bo‘lur tilim mening.
O‘zim faqir, qildim mukir1, bo‘ldim haqir,
Qanot qoqar uchar qushdek ko‘nglim mening.

 

Turlik ayshim, turlik ishim, munglig‘ boshim,
Irdi2 jonim, ketdi hushim, oqdi yoshim,
Yozuq bilan to‘ldi tugal, ichim-toshim,
Beniyozim ocha bersun yo‘lim mening.

 

Ko‘zim tushdi, ko‘nglim uchdi, arshqa oshdi,
Umrim kechdi, nafsim qochdi, bahrim toshdi.
Karvon ko‘chdi, manzil oshdi, horib tushdi,
Sir ulashdi nedek bo‘lg‘ay holim mening.

 

Suvrat munda, siyrat onda, qudratingda,
Uzu tunda, yorug‘ kunda ko‘nglim onda,
Yurar tunda, bo‘lib banda, bori qanda?
So‘rsa onda yozuq turur tilim mening.

 

Ichdim sharob, bo‘ldum xarob, aslim turob,
Keldim ko‘rib, ko‘nglim sarob, ishqqa purob,
Haqdin xitob qilsa ko‘rmas qullar azob,
Buloq yanglig‘ oqar ko‘zdin yoshim mening.

 

Tushim uzor, Buroq to‘zor, ketsa bozor,
Dunyo bozor ichra kirib, qullar ozar,
Boshim bezor, yoshim sizor, qonim to‘zor
Otim Ahmad, Turkistondur elim mening.

XV

 

Tinmayin men hasratingda olloh desam,
Zor ingrabon zokir bo‘lib, rabbim desam.
Quli bo‘lib, qulligingda bo‘yin sunsam.
Bu ish birla, yorab, seni topg‘aymumen?

 

Zikriyodek bu boshimg‘a arra qo‘ysam,

Ayyubdek (ham) butanimg‘a qurtni solsam.

Musodek (ham) Tur tog‘ida toat qilsam,

Bu ish birla, yorab, seni topg‘aymumen?

 

Yunusdek (ham) daryo ichra baliq bo‘lsam,
Yusufdek (ham) quduq ichra vatan qilsam.
Yoqubdek (ham) Yusuf uchun Ko‘p yiglasam,

Bu ish birla, yorab, seni topgaymumen?

 

Shiblidek (ham) oshiq bo‘lib samo ursam,
Boyaziddek tun-kun tinmay Ka’ba borsam,
Ka’ba ichra yuzim surtib zor ingrasam,
Bu ish birla, yorab, seni topg‘aymumen?

 

Ma’rufdek (ham) ushbu yo‘lga qadam qo‘ysam,
Mansurdek (ham) jondan kechib dorg‘a qo‘nsam.
Dor uzra shavqlanibon haqni aysam,
Bu ish birla, yorab, seni topgaymumen?

 

Qul Xoja Ahmad, qulluq ichra sobit bo‘lsam,
Zokir bo‘lib zikrin aytib rabbim desam,
Zikirinda shavqlanibon kuyib-yonsam,
Bu ish birla, yorab, seni topg‘aymumen?

 

 

XVI

 

Sahar vaqtda qo‘pib, yig‘lab, nola ayla,
Nolishingdin yeru ko‘klar navo qilsun.
Haqqa sig‘nib ko‘z yoshingni jola ayla,
Andin so‘ngra Haq dardingga davo qilsun?

 

Yuz ming gunoh sodir bo‘ldi — bilolmading
Tovba qilib dargohiga kelolmading,
Xizmat qilib yaxshi duo ololmading,
Oshiqlardin seni ne deb sivo qilsun?

 

Bu alamda rasvo bo‘lib qon yutmasang,
Shariatda, tariqatda pir tutmasang,
Hak,iqatda jonu tandin pok o‘tmasang,
G‘aflatlaring seni ne deb judo qilsun?

 

Eranlarni qilg‘onlarin qilolmasang,
Pirsiz yurib virdu avrod bilolmasang
Istionad tilab duo ololmasang,
Xos buzurklar seni ne deb duo qilsun?

 

Dami tazvir qo‘yib xalqni yo‘ldan urding,
Shayxlik qilib riyo birla do‘kon qurding,
Ishrat qilib shayton birla davron surding,
Diydorig‘a seni ne deb ravo qilsun?

 

Kecha yotmay xobi g‘aflat harom qilsa,
Zikri qalbu zikri sirni tamom qilsa,
Ming bir otin tasbih etib kalom qilsa,
Bunda ne deb dargohiga havo qilsun?

 

Amri ma’ruf nahi munkar bilib kelsa,
Yotsa, qo‘psa bir xudoyni hozir bilsa.
To o‘lguncha xojasiga xizmat qilsa,
Quvvat berur, ani ne deb duo qilsun?

 

Benamozu betoatga bermas quvvat,
Fe’li zaif, o‘zi ma’yub bermas himmat.
Rizqi noqis, o‘zi nojins, ko‘rmas davlat,
Ul fosiqni dilin ne deb safo qilsun?

 

Hayfi odam o‘z qaddrini o‘zi bilmas,
Manlik qilib yaxshilarni ko‘zga ilmas,
Ho‘ suhbatin ko‘rgan yerga qochib kelmas,
Ul bevafo axdga ne deb vafo qilsun?

 

Odam uldur faqir bo‘lur yo‘lda yotsa,
Tufroq sifat olam ani bosib o‘tsa,
Yusuf sifat birodari qul deb sotsa,
Qulni quli ul qul ne deb havo qilsun?

 

Shavqi zavqi muhabbatdin ayon qilg‘il,
Oshiqlarg‘a ishq o‘tidin bayon qilg‘il.
Xorlik, zorlik, mashaqqatni nishon qilgil,
Chin oshiqlar o‘tdin ne deb hazar qilsun?

 

Olloh debon o‘tga kirdi Xalilulloh,
O‘shal o‘tni bo‘ston qildi, ko‘ring Olloh.
Bo‘ynin kesib, yig‘lab aydi shayanlilloh,
Faqir miskin o‘tda ne deb havo qilsun?

 

Haqqa oshiq sodiqlari yurur xilvat,
Tong-la borsa Haq qoshida ko‘rur izzat.
Jannat kirib diydor ko‘rar, ayshu rohat,
Pinhon yurar xalqqa ne dob riyo qilsun?

 

Qul Xoja Ahmad, dardu holat paydo qilg‘il,
Jonu dilni Haq yo‘lida savdo qilgil,
Dardin tortib ro‘zi mahshar g‘avg‘o qilg‘il,
Dard bo‘lmasa Mavlom kimga shifo qilsun?

 

 

XVII

 

Tovba qilib haqqa yongan oshiqlarga,
Uchmoq ichra to‘rt arig‘da sharbati bor.
Tovba qilmay haq yonmagan g‘ofillarga,
Tor lahadda qattig‘ azob-hasrati bor.

 

Uchmox mulkin o‘qg‘on qullar tovba qilsun,
Tovba qilib hazratiga yovuq bo‘lsin,
Huru qusur, g‘ilmon vildan xodim bo‘lsun,
Alvon-alvon kiyar tashrif xil’ati bor.

 

Tavba qilg‘on oshiqlarg‘a nuri erur,
Tuni-kuni soyim bo‘lsa ko‘ngli yorur,
Qachon o‘lib, go‘rga kirsa go‘ri kengur,
Qodir Rabbim, rahim, rahmon, rahmati bor.

 

Tavbasizlar bu dunyodin kechmas, bilur,
O‘lib borsa go‘r azobin ko‘rmas, bilur.
Qiyomat kun tang arosat o‘tmas, bilur,
Hayhot-hayhot navha-faryod kunlari bor.

 

Namoz ro‘za tavba uzra borgonlarg‘a,
Haq yo‘lig‘a kirib qadam qo‘yg‘onlarga.
Ushbu tovba birla anda borg‘onlarg‘a,
Yarliqanmish qullar birlan suhbati bor.

 

Ul arig‘lar kimga turur bilgil muni,
Tavbo qilg‘on oshiqlarg‘a ichrur ani,
Tavbasizlar ul arig‘din ichmas suni,
Anga ichrur zahri-zakqum sharbati bor.

 

Har kim Haqni quli bo‘lsa haqqa yonsun,
Haqqa yonmas g‘ofil qullar nariborsun.
Qul Xoja Ahmad, nechuk munda o‘run tutsun,
Kecha - kunduz go‘rga turur haybati bor.

 

 

XVIII

 

Diydorini tolib qilsang, ey zokirlar,
Jondin kechib halqa ichra ko‘rung diydor,
Sevging bila olloh aytib, rostga qaytib,
Tun uyqusin harom aylab bo‘lg‘il bedor.

 

Bedorlarg‘a Haq rahmati bo‘lur yovuq,
Bedorlarni ko‘ngli sinuq, ko‘zi yoshlik.
Manmanlikni jazosini bergay tomuq,
Takabburni do‘zax ichra holi dushvor.

 

Sendin burun yoronlaring qayon ketti,
Bu dunyog‘a ko‘ngul bermay yig‘lab o‘tti.
Umring oxir bo‘ldi navbat sanga yetti,
Gunohingga tovba qilg‘il, ey badkirdor.

 

Nafsing seni boqib tursang nelar demas.
Zori qilsang Olloh sari bo‘yun sunmas.
Qo‘lg‘a olsang yobon qushdek qo‘lga qo‘nmas,
Qo‘lga olib tun uyqusin qilg‘il bedor.

 

Nafs yo‘liga kirgan kishi rasvo bo‘lur,

Yo‘ldin ozib, tonib, to‘zib gumroh bo‘lur,

Yotsa, qo‘psa shanton bila hamroh bo‘lur,

Nafsni tebkil, nafsni tebkil, eybadkirdor.

 

Nafsing seni oxir damda gado qilgay,
Din uyini garat qilib ado qilgan,
O‘lar vaqtda imoningdin judo qilgay,
Oqil ersang nafsi baddni bo‘lgin bezor.

 

Fir’avn, Qorun shayton so‘zin mahkam tutti,
Bul sababdin yer yorildi ani yutti,
Muso kalim nosih bo‘lib so‘zlar aytti,
Quloq tutmay ul ikkisi bo‘ldi murdor.

 

Gunohingga tavba qilib yig‘lab yurg‘il,
Ketarman deb yo‘l boshig‘a borib turg‘il.
Ketganlarni ko‘rub sen ham ibrat olg‘il,
Ibrat olsang yotmish yering bo‘lur gulzor.

 

Mo‘min qullar dardu holat paydo qildi,
Haq yo‘lida jonu dilni shaydo qildi,
Dunyo tashlab oxiratni savdo qildi,
Savdo qilsang huru g‘ulmon bari tayyor.

 

Qul Xoja Ahmad, nafs ilgidin qilurman dod,
Piru mug‘on bo‘lg‘aymukin anga jallod.
Bexabarlar eshitmaslar dodu faryod,
Qon yig‘lag‘il, eshitsun ul parvardigor.

 

 

XIX

 

Ishq yo‘lida fano bo‘lay haq biru bor,
Har ne qilsang oshiq qilg‘il parvardigor
Ilgim ochib duo qilay azim jabbor,
Har ne qilsang oshiq qilg‘il parvardigor.

 

Gul ishqini ko‘yinda man bulbul bo‘ldum,
Alvon, alvon tillar birlan nolish qildim,
Barcha ishdin oshiqlikni dushvor bildim,
Har ne qilsang oshiq qilg‘il parvardigor.

 

Ishqi teksa kuydirgisi jonu tanni,
Ishqi teksa vayron qilur movu menni,
Ishq bo‘lmasa topib bo‘lmas mavlom seni,
Har ne qilsang oshiq qilgil parvardigor.

 

Ishq daftari sig‘mas do‘stlar dargohig‘a.
Jumla oshik yig‘lib borgay dargohig‘a,
Yetti do‘zax toqat qilmas bir ohiga,

Har ne qilsang oshiq qilg‘il parvardigor.

 

Xos ishqingni ko‘rsat manga shokir bo‘lay,

Arri3 qo‘ysa Zikriyodek zokir bo‘lay,
Ayyub sifat balosig‘a sobir bo‘lay,
Har ne qilsang oshiq qilg‘il parvardigor.

 

Jilva qilgil, telba qilg‘il, shaydo qilg‘il,
Majnun qilg‘il, elu xalqqa rasvo qilg‘il,
Sham ko‘rsatib parvonadek axgar qilg‘il,
Har ne qilsang oshiq qilg‘il parvardigor.

 

Ishq dardini talab qildim darmoni yo‘q,
Ishq yo‘lida jon berganni armoni yo‘q,
Bu yo‘llarda jon bermasa imkoni yo‘q,
Har ne qilsang oshiq qilg‘il parvardigor.

 

Qaydin topay, ishqing tushti, qarorim yo‘q,
Ishq sanosin tuni - kuni qo‘yorim yo‘q,
Dargohingdin o‘zga yerga bororim yo‘q,
Har ne qilsang oshiq qilgil parvardigor.

 

Ishq bozori ulug‘ bozor savdo harom,
Oshiqlarg‘a sendin o‘zga g‘avg‘o harom,
Ishq yo‘lig‘a kirganlarga. dunyo harom,
Har ne qilsang oshiq qilg‘il parvardigor.

 

Oshiqlikni da’vo qilib yurolmadim,
Nafsdin kechib men amrini qilolmadim,
Nodonlikda Haq amrini bilolmadim,
Har ne qilsang oshiq qilgil parvardigor.

 

Qul Xoja Admad, nshqdin qattiq balo bo‘lmas
Marham surma, ishq dardig‘a davo bo‘lmas.

Ko‘z yoshidin o‘zga hech kim guvoh bo‘lmas,
Har ne qilsang oshiq qilg‘il varvardigor.

 

 

XX

 

Muhabbatni jomin ichkan devonalar
Qiyomat kun o‘t og‘zidin qochar, do‘stlar,
Qudrat birlan yaratilg‘on yetti tomug‘,
Oshiqlarni na’rasidin qochar, do‘stlar.

 

Do‘zax yig‘lab dod aylagay xudoyig‘a,
Toqatim yo‘q oshiqlarni bir ohig‘a.
Qochib borg‘an haq taolo panohig‘a,
Oshiqlarni yoshi birlan o‘char, do‘stlar.

 

Oshiqlarni ishq do‘konin borsa ko‘rub,
Yoshin sochib, ko‘ksin ochib, yuzin surub,
Inshoolloh, do‘zax qochgay andin qo‘rqib,
Yetti osmon toqat qilmay ko‘char, do‘stlar.

 

Rahmon egam soqi bo‘lib may ichursa,
Ahlu ayol xonumondin pok kechursa.
Vujudimdin Azozilni Haq qochirsa,
Jurmu isyon girihlarin ochar, do‘stlar.

 

Ishq bobini haq yuziga vo aylasa,
Xos ishqini ko‘ngul ichra jo aylasa,
Lutf aylasa iki olam shoh aylasa,
Oshiqlari haq zorig‘a uchar, do‘stlar.

 

Subhon egam bir qatra may qilsa in’om,
Zikri sirni ayta-ayta qilsam tamom.
Huru g‘ulmon jumla malak anga g‘ulom,
Uchmox ichra harir to‘nlar bichar, do‘stlar.

 

Olloh debon go‘rdin qo‘psa olam kuyar,
Xos bandam deb rahmon egam yolg‘uz suyar.
Yosh o‘rnig‘a qonim to‘kib yuzni bo‘yar,
Hamdin aytib shayton lain qochar, do‘stlar.

 

Men aytmadim olloh o‘zi va’da qildi,
Yo‘lsiz edim lutf aylabon yo‘lga soldi.
G‘arib bo‘lib nola qildim qo‘lum oldi,
Andoq oshiq shavq sharobin ichar, do‘stlar.

 

Qul Xoja Ahmad, ishqsizlarni ishi dushvor
Tongla borsa haq ko‘rsatmas anga diydor.
Arshu kursi, lavhu qalam hama bezor,
Ishqsizlarg‘a do‘zax bobin ochar do‘stlar.

 

 

XXI

 

Ishq sirrini bayon qilsam oshiqlarg‘a,
Toqat qilmay boshin olib ketar, do‘stlar,
Tog‘u toshga boshin urib bexob bo‘lub.
Ahlu ayol xonumondin o‘tar, do‘stlar.

 

Ishq shiddati boshga tushsa oshiq naylar,
Begonadar toshlar otib anga kular.
Devona deb boshin yorib qonga bular,
Shokir bo‘lib hamdu sano aytar, do‘stlar.

 

Ishq gavhari tubsiz daryo ichra nihon,
Jonin kechib gavhar olgon bo‘ldi jonon.
Bul havaslar oshiqman deb yo‘lda qolgon,
Dinlarini puchak pulga sotar, do‘stlar.

 

Ishqsizlarni ham joni yo‘q, ham iymoni,
Rasululloh so‘zin aydim ma’no koni,
Kecha aytsam eshitkuchi bilgan qani,
Bexabarga aytsam ko‘ngli qotar, do‘stlar.

 

O‘tga kuydim, jondin to‘ydim, hayron bo‘ldum.
Bu nechuk o‘t kuymay, yonmay biryon bo‘ldum.
Muhabbatni otin eshitib giryon bo‘ldum,
Ko‘zi giryon murodig‘a yetar, do‘stlar.

 

Zor yig‘labon, zor ingrag‘il rahmi kelsun,
Yo‘l adashsang rahmi kelib yo‘lga solsun.
Xizmat qilgil piri mug‘on qo‘ling olsun,
Xizmat qiligon murodig‘a yetar, do‘stlar.

 

Zamona ham oxir bo‘ld, xo‘ying ketti,

Rasululloh va’dalari yovuq yetti,

Xos qullari yaxshi so‘zga quloq tutti,

Yomon qullar kundin-kung‘a batar, do‘stlar.

 

Qulluyavmin batarin dedi Haq Mustafo,
Ummat bo‘lsang quloq solgil ahli vafo.
Yaxshilarni ajrin berur, badga jazo,
Qiyomat kun jazolarin tortar, do‘stlar.

 

Fosiq fojir havo qilib yerni bosmas,
Ro‘za, namoz qazo qilib misvok osmas,
Rasululloh sunnatlarinko‘zga ilmas,
Gunohlari kundin-kunga ortar, do‘stlar.

 

Dunyodorlar molin ko‘rub havo qilur,
Manmanlikdin ul da’voyi xudo qilur.
O‘lar vaqtda imonidin judo qilur,
Jon berurda hasrat birlan ketur, do‘stlar.

 

Qomug‘ dunyo yig‘ganlarni valloh ko‘rdum,
O‘lur vaqtda kularsen deb holin so‘rdum.
Shayton aydi, imoningg‘a changal urdum,
Jon chiqarda yig‘lay, yig‘lay ketar, do‘stlar.

 

Qul Xoja Ahmad, oshiq bo‘lsang joning kuysun,
Sidqing birlan Olloh degil tangri bilsun,
Duo qilg‘il, mo‘min qullar dunyo qo‘ysun,

Dunyo qo‘yg‘on oxiratga yetar, do‘stlar.

 

 

XXII

 

Haqqa yonib mo‘min bo‘lsang toat qilgil,
Toat qilg‘on haq diydorin ko‘rar, do‘stlar.
Yuz mingboshg‘a tushsa ingranmag‘il,
Andin so‘ngra ishq sirrini bilar, do‘stlar.

 

Oshiqlari zor ingrabon yo‘lga kirdi,
Xar ne jafo tegsa ani haqdin bildi.
Rozi bo‘lib yer ostig‘a hozir bo‘ldi,
Zor yig‘labon saharlarda turar, do‘stlar.

 

Ayo do‘stlar, hech bilmadim men yo‘limni.
Saodatg‘a bog‘lamadim men belimni.
G‘iybat so‘zdin hech yig‘madim men tilimni,
Nodonlig‘im meni rasvo qildi, do‘stlar.

 

Kecha-kunduz beg‘am yurdim zikrin aytmay,
Jahd aylabon tuni — kuni fikrin etmay.
Muhabbatni bozorida o‘zni sotmay,
Nafsim meni yuz ming taom tilar, do‘stlar.

 

Nafsingni sen o‘z rayig‘a qo‘yma zinqor,
Yemay, ichmay toat birla bo‘lg‘il bedor.
Axir bir kun ko‘rsatkusi sanga diydor
Bedor bo‘lg‘on anda diydor ko‘rar, do‘stlar.

 

Ayo g‘ofil, haq zikrini tildan qo‘yma,
Dunyolikdin bir zarrani qo‘lga olma.
Eranlarni orqasidin hargiz qolma,
Yo‘lga kirgan oxir murod topar, do‘stlar.

 

Vo darig‘o, armon birla umrim,kechdi

Nafsim meni tug‘yon qildi, haddin oshdi.
Jonim qushi parvoz qilsa ruhim qochdi,
G‘ofil yurgan umrin yelga sotar, do‘stlar.

 

Diydor ko‘ray degan qullar bedor bo‘lur,
Yursa, tursa, yotsa, qo‘psa zikrin aytur,
Ichi-tashi andog‘ qulni nurga to‘lur,
Olloh nurin andog‘ qulga sochar, do‘stlar.

 

Qul Xoja Ahmad, banda bo‘lsang yig‘lab
Muhabbatni majlisig‘a o‘zung urgil,
Qiyomatni shiddatindin motam qurg‘il,
Motam qurg‘an sirdin xabar olar, do‘stlar.

 

 

XXIII

 

Diydor uchun jonni qurbon qilmag‘uncha,
Ismoyildek diydor orzu qilmang, do‘stlar,
Jondin kechib tariqatga kirmaguncha,
Oshiq men deb yolg‘on da’vo qilmang, do‘stlar.

 

Oshiqlig‘ ulug‘ ishdur bilsang muni,
Mehnat birla sinar ermish mavlom seni,
Ranju mehnat birla bo‘lsang tuni-kuni,
Ma’shuqingdin ko‘ngul o‘zga qilmang, do‘stlar.

 

Manlik birla tariqatga kirmadilar,
Jondin kechmay yo‘lga qadam qo‘ymadilar,
Nafs o‘lturmay taslim fano bo‘lmadilar,
Xomtama’lig‘ birla yo‘lga kirmang, do‘stlar.

 

Ushbu ishqin yo‘li tilim bo‘lmak turur,
Munda yig‘lab oxiratda kulmak turur.

Gul rayhon za’farondek so‘lmak turur,
Mundoq bo‘lmay oshiqmen deb aytmang, do‘stlar.

 

Murshidlarni xizmatini qil ixtiyor,
O‘zligimdin yo‘lga kirdim dema zinhor.
Yaxshi bilsang tariqatni xatari bor,
Qalo vazsiz ushbu yo‘lga kirmang, do‘stlar.

 

Murshidlarga xizmat qilsang nafsga ofat,
Tegma nodon, bu yo‘llarda qilmas toqat.
Sodiq qullar bu yo‘llarni bilur rohat,
Tirik o‘lmay diydor orzu qilmang, do‘stlar.

 

Al kazzobu lo ummati, dedi Sizga,
Ul Muhammad haq Rasuli erdi bizga.
Yolg‘onchig‘a jannat yo‘qtur volloh anga,
Yolg‘on so‘zlab imonsizin ketmang, do‘stlar.

 

Xonumonin tark etmayin ko‘rmas diydor,
Diydor ko‘ray degan oshiq bo‘lar bedor.
Andoq oshiq oxir ko‘rgay anda diydor,
Diydor ko‘rmay sirdin xabar tuymang.

 

Do‘stlar Sirdin ma’no tuymag‘onlar begonadur,

Ul oshiqni makonlari vayronadur,

Ishq yo‘lida jon berganlar jononadur,

Jondin kechmay jondin xabar bilmang, do‘stlar.

 

Qul Xoja Ahmad, o‘zdin kechmay da’vo qilma,
Xalq ichinda oshiq men deb tilg‘a olma,
Oshiqlig‘i ulug‘ ishdur g‘ofil bo‘lma,
G‘ofil bo‘lib haq diydorin ko‘rmang, do‘stlar.

 

 

XXIV

 

Muhabbatni jomin ichib raqs aylabon,
Devonalig‘ maqomig‘a kirdi, do‘stlar.
Ochu to‘qliq sudu ziyon hech bilmagan,
Sarmast bo‘lib raqsu samo urdi, do‘stlar.

 

Raqsu samo urganlarg‘a dunyo harom,
Ahlu ayol xonumondin kechdi tamon.

Sahar vaqtda haqqa sig‘nib yig‘larmudom,

Andin so‘ngra raqsu samo urdi, do‘stlar.

 

Dunyo tefmay raqsu samo urgan johil,
Haq yodini birdam aytmay yurar g‘ofil,

Darveshman deb dunyo sari ko‘ngli moyil,
Dunyo uchun raqsu samo urdi, do‘stlar.

 

O‘zdin ketmay raqsu samo urmak xato,
Subhon egam anga qilmas ilmin ato,
Toat qilsa dillarini qilmas safo,
Riyo qilib raqsu samo urdi, do‘stlar.

 

O‘zdin ketmay raqs aylasa olloh bezor,
Samoidin yer tebranib tortkay ozor.
Duo qilay ko‘rsatmasun anga diydor,
Dindin kechib raqsu samo urdi, do‘stlar.

 

Shibli oshiq samo urdi partav ko‘rub,
Mustafoni hozir ko‘rub savol so‘rub.
Dunyo uqbin orqa tashlab, ko‘zin yumib,
Andoq qullar raqsu samo urdi, do‘stlar.

 

Shibli oshiq yig‘lab aydi, ayo rasul,
Betoqatmen, samo ursam ham men malul.
Rasul aydi, inshoolloh qilg‘oy qabul,
Ruxsat tilab raqsu samo urdi, do‘stlar.

 

Qul Xoja Ahmad, raqsu samo har kimga yo‘q,
Taqlid birla ursa samo ko‘rgay tomuq,
Bu rivoyat pinhon erdi aysun qomuq,
Haqni topib raqsu samo urdi, do‘stlar.

 

 

XXV

 

Hikoyatda biling mundog‘ kelturdilar,
Bobomochin ul Sultonni yetkurdilar,
Xurosonda to‘rt yuz yoshni yashadilar,
Yigirma to‘rt yig‘och har kun uchdi, do‘stlar.

 

Eshittilar Bobomochin ul zamonda,

Ahmad otlig‘ bir shayx chiqmish Turkistonda,

Suhbat qilmas qizu juvon birlan anda,

Man etkali Turkistong‘a keldi, do‘stlar.

 

Keldi ersa ko‘rdilar ul mashoyixni,

Sen shayxmu sen ozgurg‘uchi xaloyiqni,
O‘shal ozg‘on gumroxdurmen bilg‘il muni,
Teyu hazrat anga javob berdi, do‘stlar.

 

Amr ettilar Hakim xoja Sulanmong‘a,
O‘shal so‘fi Muhammadi donishmandg‘a,
Bog‘lab uring besh yuz qamchi ul nodong‘a

Bir stunga mahkam bog‘lab qo‘ydi, do‘stlar.

 

Yuz kishi(ham) kelsa tuta bilmas edi,
Iki kishi tutib oni ham bog‘ladi.
O‘shal damda besh yuz qamchi sanab urdi,
Na oh dedi, na voh dedi, biling, do‘stlar.

 

Yalang‘och(ham)qilib oni bog‘lab qo‘ydi,
Besh yuzdin bir qamchini ham ortiq urdi,
Bir qamchidin zor yig‘labon faryod qildi,
Ota Ahmad yosh to‘kibon kuydi, do‘stlar.

 

O‘shal damda muridlari qildi savol,
Bir yuz qamchi urganda yo‘q hech qilu qol
Bir qamchi urdi ersa bo‘ldi behol,
Sir nedur deb asxob anda so‘rdi, do‘stlar.

 

Ota aytdi, orqasida devu pari,
O‘rnab erdi besh yuz qamchi anga tegdi.
Devu pari orqasidin darhol qochdi,
Bir qamchisi anga tegdi biling, do‘stlar.

 

Bobomochin ul dam aydi, vo Ahmado,
Kelmisham men rasvo bo‘lib xalqlar aro.
O‘lar erdim ushbu holat birlan mana,
Zor yig‘labon arzu holin aytti, do‘stlar.

 

Otaning ham erligini anda bildi,
Riyozatni tortkusida yo ko‘rsatti.
Ota birla uch martaba xilvat kirdi,
Murod-maqsad pirdin ermish biling.

 

Do‘stlar Murshid bo‘lmay hargiz murod topmadilar.
Xizmat qilmay haqqa vosiya bo‘lmadilar.
Zor yig‘labon kecha bedor bo‘lmadilar.
Zor yig‘lamay haq diydorin ko‘rmas, do‘stlar.

 

Yod etaylik qul Hoja Ahmad avliyoni,
Muridlari Bobomochin ul sultonni,
Qo‘llag‘aymu osn Yusuf Bayzoviyni
Nazm aylabon bu hikoyat biling, do‘stlar.

 

 

XXVI

 

Orif oshiq jon mulkida alam tortsa,
O‘n sakiz ming qomug‘ olam g‘oful bo‘lub,
Ko‘ngul qushi shavq qanotin to‘qib uchsa,
Jumla vajud yodin sayrar — bulbul bo‘lur.

 

Muhabbatni maydonig‘a o‘zin solsa,
Ma’rifatni bo‘stonida javlon qilsa,
Sir sharobin ichib oshiq ruhi qonsa,
Muhabbatni gulzorida xush gul bo‘lur.

 

Eranlari haq yodidin g‘ofil bo‘lmas,

Rijolun lo tulhixim der xoliqun nos.

Eran yo‘lin tutkan hargiz yo‘lda qolmas

Ul hazratda sir-asrori maqbul bo‘lur.

 

Alast xamrin menga bersa o‘shal soqiy.

Bala mudom ichib asror mangu boqiy.

Tanin jonin kuydurib shavq axroqi.

Ichdin kuyar yoqulur xam kul bo‘lur.

 

Zohirlarin oti birlan bezaganlar,
Botinlarin oti birlan tuzaganlar.
Shavq o‘tini ich ko‘ngulga kizaganlar,
Mosuva birlan qachon mashg‘ul bo‘lur.

 

Tariqatdur bu yo‘l otin bilsa darvesh,
Ma’rifatni mato’idin olsa darvesh.
O‘zga yo‘llar bori havo sonsa darvesh,
Ma’rifatni maydonida er ul bo‘lur.

 

Qotig‘lanib qul Xoja Ahmad yo‘lg‘a kirg‘il,
Qulni ko‘rsang quli bo‘lib ma’no so‘rg‘il.
Yo ilohim, ro‘zi qilsa ma’no olg‘il,
Ma’no, so‘rab, ma’no olgan chinqul bo‘lur.

 

 

XXVII

 

Subhon azim bandasig‘a lutf aylasa,
Ichi yonib, tashi kuyib biryon bo‘lur.
Pir etagin tutib oshiq yo‘lg‘a kirsa,
Haqni izlab ikki ko‘zi giryon bo‘lur.

 

Jondin kechmay ishq sirni bilsa bo‘lmas,
Moldin kechmay manmanlikni qo‘ysa bo‘lmas
Suvo bo‘lmay yolg‘iz o‘zin suysa bo‘lmas,
Andoq oshiq el ko‘zidin pinhon bo‘lur.

 

Devoni yo‘lidamu haqni topgan,
Shamshiri haq qo‘lga olib nafsni chopgan,
Qayda borsa ko‘zni yumib sirni topgan,
Andoq sirni topgan kishi mardon bo‘lur.

 

Ishq yo‘lida kecha-kunduz yig‘lag‘onlar,
Jondin kechib belin mahkam bog‘log‘onlar.
Xizmat qplib haq sirrini anglog‘onlar,
Tun yukini harom qilib nolon bo‘lur.

 

Vo darig‘o, ishq yo‘lida jonin bermay,
G‘ovvos bo‘lib daryo ichra guhar termay,
Haqdin o‘zga maqsadlarni yiroq solmay,
Tong-la borsa nadomatlar chandon bo‘lur.

 

Oshiq bo‘lsang Boyaziddek o‘zing sotg‘il,
Volloh-billoh dunyo harom tashlab otg‘il.
Qonlar to‘kib, ko‘zlaringdin tunlar qotg‘il,
Bir lahzada shayton mulki vayron bo‘lur.

 

Tong otquncha zikrin aytgil joning birla,
Tog‘u cho‘lni bo‘ston qilg‘il yoshing birla.
Toshdin qattig‘ toshga yotgil yoning birla,
Yo‘ldin ozg‘on yuz ming g‘ofil mardon bo‘lur.

 

Toshdin qattig‘ toshni so‘rg‘on bexobarlar,
Uqbo ishin orqa tashlab dunyo izlar.
Oyat hadis boyon qilsam qattig‘ so‘zlar.
Zohir odam botinlari shayton bo‘lur.

 

Zikrin ayg‘il qonlar oqsin ko‘zlaringdin,
Hikmat ayg‘il durlar tomsin so‘zlaringdin,
Gullar unsin har yer bosgan izlaringdin.
Gulga boqsang gul ochilib xandon bo‘lur.

 

Saharlarda erta turib qonlar yutgil,
Piru mug‘on etagini mahkam tutgil.
Haqqa oshiq bo‘lg‘on bo‘lsang jondin o‘tgil,
Jondin kechgan chin oshiqlar uryon bo‘lur.

 

Bu dunyoda faqirlikni odat qilgan,
Xorlik tortib mashaqqatni rohat bilgan,
Qul Xoja Ahmad, yaxshilarg‘a xizmat qilgan,
Qiyomat kun andoq kishi sulton bo‘lur.

 

 

XXVIII

 

Olloh yodin aytur qullar ma’no birlan
Bema’nog‘a hargiz quloq solmas bo‘lur.
Olloh degan oshiq qullar doim — mudom,
Haq yodidin zarra g‘ofil bo‘lmas bo‘lur.

 

Haq yodidin zarra g‘ofil bo‘lmog‘onlar,
Yotsa, qo‘psa haq zikrini qo‘ymog‘onlar.
Valloh-billoh dunyo harom olmog‘onlar,
Go‘r ichinda ul qul hargiz o‘lmas bo‘lur.

 

Ma’rifatning bo‘stonida jonin burg‘on,
Muhabbatning maydonida bosh o‘ynog‘on,
Haqiqatning daryosidin gavhar olg‘on,
G‘ovvos yanglig‘ ul daryodin chiqmas bo‘lur.

 

Eranlari ul daryog‘a cho‘mdi — botdi,
Kecha-kunduz tinmay bir dam, yodin aytdi,
O‘lmas burun jon achchig‘in zahrin totdi,
Oxiratni asbobini solmas bo‘lur.

 

G‘ofil bo‘lmas haq yodidin tunlar tamom,
Luqma halol tolib qilur, yemas harom,
Darvesh kerak ushbu sifat birla mudom,
Qul bo‘libon qullig‘idin tolmas bo‘lur.

 

Qul bo‘libon qulluq qilur xojasiga,
Tanin, jonin ayamas ul mavlosig‘a,
Sobir bo‘lib, umid tutar va’dasig‘a,
Jafosidin chin oshiqlar qaytmas bo‘lur.

 

Jafo chekmay oshiq bo‘lmas tingla, g‘ofil
Jafo chekib sobir bo‘lg‘il, bo‘lma johil,
Rizo bo‘lib qulliq qilg‘on bo‘lur oqil,
Johil odam bir-biridin yonmas bo‘lur.

 

Qulmen teyu haq amrini qilmog‘onlar,
Qudratini ko‘rub ibrat olmog‘onlar,
Imon, islom ahkomlarin bilmog‘onlar
Ulug‘ kunda qizil yuzlug‘ bo‘lmas bo‘lur.

 

Haq yo‘lini shavqi ko‘ptur bilg‘onlarg‘a,
Qo‘rqinch birla yetg‘il o‘shal o‘lg‘onlarga.
Oson ko‘rinur yo‘lni mudom yurg‘onlarg‘a,
Mundoq qullar go‘r azobin bilmas bo‘lur.

 

Qul Xoja Ahmad, ollohdegil, yoshing oqg‘ay,
O‘tgan orif himmat qilib qo‘ling olgay,
Rahmi kelsa rahim mavlom rahim qilg‘ay,
Xoja qo‘lin hargiz zoye qo‘ymas bo‘lur.

 

 

XXIX

 

Tajallini maqomidur ajab maqom,
Ul maqomda oshiq qullar javlon qilur.
Qan ko‘ngulga tajallisi partov solsa,
Bexud bo‘lib, o‘zin bilmay afg‘on qilur.

 

Ul maqomii yo‘llarini rahzani bor,
Qalo vazsiz yo‘lga kirsa yo‘ldin ozar,
Vosvos o‘lub shayton lain dinin buzar,
O‘z yo‘lig‘a solib oni hayron qilur.

 

Ul maqomni bildurgali rahbar kerak,
Tariqatni peshasida safdar kerak.
Ushbu yo‘lni zabt aylagan sarvar kerak,
Andoq murshid uchmox mulkin tayron qilur.

 

Ul maqomg‘a yetgan oshiq sharob ichar,
Xonimonin barbod berib, jondin kechar,
Shavq qanotin hazrat topa tutib uchar,
Arshu kursi lavhu qalam tayron qilur.

 

Diydor tilab tark aylasang mosuvoni,
O‘lmas burun vujudingni ayla foniy,
Va anhorun min asalin musaffoni
Uchmog‘ini xos qulig‘a ehson qilur.

 

Ul maqomni tavhid otlig‘ daraxti bor,
Soyasida oshiq qullar buroq — suyar.
Har bir shoxi ming yo‘lchilik yo‘lni tutar,
Har qaysisi o‘z-o‘zig‘a unvon qilur.

 

Ul daraxtni mevasini totgan qullar,
Dunyosini oxiratga sotgan qullar.
Go‘r ichinda osoyishta yotgan qullar,
Saharlarda ko‘z yoshini ummon qilur.

 

Himmat qurin qul Xoja Ahmad belga bog‘la,
Muhabbatni oti birla yurak dog‘la.
Yoqang tutib tong otquncha tinmay yig‘la,
Shoyad sanga rahm aylabon jonon qilur.

 

 

XXX

 

Muhabbatsiz xaloyiqdin har kim qochsa,
Oriflarni suhbatida javlon qilur.
O‘rtab, kuyib ishq yo‘lida yoshin sochsa,
Subhon egam arsh ustida mehmon qilur.

 

Bandam degay kuyganlarni suyib olloh,
Haq ko‘rsatkay diydorini volloh-billoh.
Qayda borsa tasbihlari shayanilloh
Har ne topsa haq yo‘lida ehson qilur.

 

Zokir bo‘lib zikrin eytsa kelgay nido,
Shayton lain yetmish farsang bo‘lg‘ay judo.
Dardi bo‘lsa, haq dardig‘a bergay davo,
Andoq qulni o‘zi izlab jonon qilur.

 

Tun saharlar haq uyg‘otib qon yig‘latar,
Bedor qilib o‘z ishqiga dil bog‘latar.
Davosi yo‘q dardni berib zor ingratar,
Munda yig‘lab anda borsa xandon qilur.

 

Haqqa oshiq bo‘lg‘on qullar doyim bedor.
Rizvon emas. maqsadlari erur diydor.
Ahlu ayol xonumondin bo‘lur bezor,
Ismoyildek aziz jonin qurbon qilur.

 

Joning qiynab, zaqqum chaynab oshiq bo‘lg‘i
Yoshing to‘kib, ko‘zing suvlab sodiq bo‘lgil.
Andin keyin dargohig‘a loyiq bo‘lg‘il,
Joning bersang rahm aylasa jonon qilur.

 

Shayx men teyu bosh ko‘targan haqqa raqib,
Manlik qilib subhoniga bo‘lmas habib,
Bedo bo‘lub dardsizlarga bo‘lmas tabib,
Bu dunyoni mo‘minlarga zindon qilur.

 

Ey, mo‘minlar, toat qilnb tayanmangiz,
Amonatdur aziz jonga inonmangiz.
Harom-harish yig‘mish molga quvonmangiz,
Mollarini qirshi otlig‘ yilon qilur.

 

Bu dunyog‘a bino qo‘yg‘on Qorun qani,
Da’vo qilg‘on fir’avn bila Xoman qani,
Vomiq Uzro, Farhod Shirin, Majnun qani,
Qahr aylasa bir lahzada yakson qilur.

 

Hech bildingmu odam o‘lmay qolg‘onini
Bu dunyoni vafosini bilg‘onini.
Dunyo talab bo‘yi xudo olg‘onini,
Olloh desang ko‘z yoshingni boron qilur.

 

Darveshman deb toat qilur xalq ichinda,
Riyo qilib yugrib yurar anda-munda,
.Olloh uchun toat qilg‘on darvesh qanda,
Chin darveshlar tog‘u cho‘lni makon qilur.

 

Oshiq bo‘lsang ishq yo‘lida fano bo‘lg‘il,
Diydor izlab hasratida ado bo‘lg‘il..
Marham bo‘lub chin dardlikka davo bo‘lg‘il,
Xulqi xushni jon olurda oson qilur.

 

Oshiqlari Haqqa boqib na’ra tortar,
Muhabbatni daryosig‘a cho‘mib botar,
Gavhar olib ma’shuqig‘a zorin aytar,
Qatra yoshi yerga tomsa ummon qilur.

 

Oshiqlarga berdi ishqin kuydurgali,
Zulayxodek qaddin duto qildurgali,
Riyozotda rangu ro‘yin so‘ldurgali,
Chin oshiqni rangi ro‘yin somon qilur.

 

Oshiqlari Haq qahridin qo‘rqib titrar,
Yeru ko‘kda maloyiklar yig‘lab turar,
Gochi qizil, gohi sarig‘ bo‘lub yurar,
Nola aylab yeru ko‘kni larzon qilur.

 

Qayda sen deb, qayda sen deb oshiq aytur.
Oshiqlarg‘a had ne bo‘lg‘ay ma’shuq aytur
Og‘zi aytmas, tili aytmas, dili aytur,
Uch yuz oltmish tomirlari larzon qilur.

 

Oshiqlarni qiyomat kun holin so‘rgay,
Chin oshiqni ko‘ksin yorib dog‘in ko‘rgay,
Pok og‘zidin ohi toshib yugrib yurgay,
Kimga bersa pok ishqini hayron qilur.

 

Oshiqlarni talablari jomi sharob,
Ma’shuqig‘a yetmak uchun bag‘ri kabob.
Ruhlarini g‘izosidur changu rubob,
Ohi cheksa yetti iqlim vayron qilur.

 

Qudrat birla har ne kelsa erklik o‘zi,
Qudratidin ma’lum turur qishu yozi,
Ey noinsof, Olloh bila qilma bozi,
Qahhor egam jonlig‘larni bejon qilur.

 

Yig‘lamakni har odamga bergan qani,
Yig‘lamag‘lig‘ oson emas, bagir qani,
Ko‘z yoshingni riyo qilma, haqni tani,
Haq taolo suyganlarni giryon qilur.

 

 

XXXI

 

Hikmat birlan ul adamdin bor anladi,

O‘n sakkiz ming qamug‘ olam hayron erur.

Qolu balo degan qullar ulush oldi,

Sukut etgan qullar dini vayron erur.

 

Haq taolo imon ato qildi sizga,
Ul Mustafo Haq rasuli edi bizga.
Bori aytsang quvvat berur dinimizga,
Yo‘q ersa men kelgonlarim yolg‘on erur.

 

Avval alast birabbikum dedi Xudo,
Qolu balo debon ruhlar qildi sado.
Yig‘lab kelduk ishqingga jumla gado,
Lugf aylasang yuz ming osiy xandon erur.

 

Tovba qilsam kecharmukin qodir Iloh,

Yo‘q ersa (men) netkum anda men ro‘siyoh,

Tong-la borsam ilig-ayoq borcha guvoh,

Haq qoshida barcha ishlar oson erur.

 

Yig‘lamaymu o‘tti umrim, oyo shohim,
Qopsap keldi qorong‘ulik chiqqil mohim,
Sendin o‘zga yo‘q panohim, takyagohim,
Kecha-kunduz tilaganim imon erur.

 

Ummat uchun Rasul donim qayg‘u yedi,
Tilab ummat gunohini Hakdin oldi.
Kecha-kunduz qoyim turdi tangrim bildi,
Tilda ummatmen der, dilda yolgon erur.

 

Ummat bo‘lsang Mustafoga payrav bo‘lg‘il,
Ayg‘onlarin jonu dilda sen ham qilg‘il,
Kecha koyim, kunduzlari soyim bo‘lg‘il,
Chin ummatni rangi misli samon erur.

 

Sunnatlarin mahkam tutub ummat bo‘lgil,
Kecha-kunduz durud aytib ulfat bo‘lg‘il.
Nafsni tefib mehnat yetsa rohat bo‘lg‘il,
Andoq oshiq ikki ko‘zi giryon erur.

 

Qul Xoja Ahmad, nafsdin mudom suvo
Kuyib-pishib dardi birlan ado bo‘lg‘il.
Kecha-kunduz tinmay yig‘lab gado bo‘lg‘il,
Dardin tortsang Xoja sendin rizo erur.

 

 

XXXII

 

Tariqatga shariatsiz kirganlarni,
Shayton kelib imonini olur ermish,
Ushbu yo‘lni pirsiz da’vo qilgonlarni.
Sarson bo‘lib aro yo‘lda qolar ermish.

 

Tariqatga siyosatlig murshid kerak,
Ulmurshidga e’tiqodlig murid kerak;
Xizmat qilib pir rizosin topmoq kerak.
Mundok oshik Haqdin ulush olur ermish.

 

Pir rizosi Haq rizosi bo‘lur do‘stlar,
Haq taolo rahmatidin olur do‘stlar.
Riyozatda sir so‘zndin bilur do‘stlar,
Andoq qullar Haqqa yovuq bo‘lur ermish.

 

Ushbu yo‘lg‘a, ey birodar, pirsiz kirma,
Haq yodidin lahza g‘ofil bo‘lib yurma.
Mosuvog‘a oqil ersang ko‘ngul berma,
Shayton lain o‘z yo‘liga solur ermish.

 

Ayo do‘stdar, hech bilmadim men yo‘lumni,
Saodatg‘a bog‘lamadim men belimni.
Mosuvodin hech yig‘madim men tilimni,
Nodonligim meni rasvo qilur ermish.

 

Shariatni, tariqatni bilay desang,
Tariqatni haqiqatga ulay desang,
Bu dunyodin durru guhar olay desang,
Jondin kechkan, xos qullari ulur ermish.

 

Oshiq qullar kecha-kunduz hargiz tinmas,
Bir soati Haq yodidin g‘ofil bo‘lmas.
Andog‘ qulni subhon egam zoye qo‘ymas,
Duo qilsa ijobatlig‘ bo‘lur ermish.

 

Vo darig‘o, kechti umrim g‘aflat bilan,
Sen kechurgil gunohlarim rahmat bilan,
Qul Xoja Ahmad, sanga yondi hasrat bilan,
O‘z o‘tig‘a o‘zi yonib kuyar ermish.

 

 

XXXIII

 

Kuling, yig‘lang, shokir qullar, zikr.
Shokirlarni Xudo beshak suyar ermish.
Ishqsizlarni imoni yo‘q, ey yoronlar,
Do‘zax ichra tinmay doyim kuyar ermish.

 

Muhabbatlig‘ oshiqlarni Xudo suydi,
Aning uchun dunyo uqbin taloq qo‘ydi.
Joidin kechib, yoshin sochib, oshiq bo‘ldi,
Ro‘zi mahshar diydorini ko‘rar ermish.

 

Oshiqlarni chin do‘sti-g‘a joni qurbon,
Shavqi birlan ani izlab qilur afg‘on,
Ishq savdosi boshg‘a tushsa xona vayron,
Shaydo bo‘lib ani izlab yurar ermish.

 

Oshiq bo‘lsang kecha-kunduz tinmay yig‘la,
Piru mug‘on xizmatig‘a beling bog‘la.
Kuyib-pishib dardi bila ko‘ksing dog‘la,
Dog‘la ketkan visolini ko‘rar ermish.

 

Haqni suygan oshiqlari topdi murod,
Yolg‘on oshiq bo‘lib yurma, tong-la uyot,
Qilichdin tez qil ko‘prigini oti sirot,
Yolg‘on da’vo qilg‘on kechmay qolar ermish.

 

Oshiq bo‘lsang yolg‘on da’vo qilma zinhor,
Yolg‘on da’vo qilg‘onlardin xudo bezor.
Qahhor egam qahr aylasa oti qahhor,
Qiyomat kun yuzi qoro kuyar ermish.

 

Oshiqlari kecha yig‘lab sahar qo‘par,
Sir sharobin ichkan oshiq sirni yopar.
Har kim so‘ksa, balki tepsa qo‘lin o‘par,
Andoq qullar fayzu futuh olar ermish.

 

Muhabbatdin xabar bilgan o‘zni bilmas,
Boshi ketsa to yori yo‘q jonni bilmas,
Ishq kalomi zavq taomi, nonni bilmas,
Hu – hu teyu zikrin aytib yurar ermish.

 

Oshiqlarni ko‘zi giryon, bagri biryon,
Parvosi yo‘q, nomusi yo‘q, yurar uryon,
El ko‘zida tufroqdin kam sirri pinhon,
Joni birla yodin aytib yurar ermish.

 

To‘g‘ri yurgan oshiqlardin xudo rozi,
Oshiq ishi oson emas, qilma bozi,
Yolg‘onchilar oshiq men der olloh qozi,
Imonini puchak pulga sotar ermish.

 

Oshiqlikni oson ishi bosh bermaklik,
Mansur — sifat o‘zdin kechib jon bermaklik.
Mutu qabla an tamutu xok bo‘lmaklik,
Oshiqlari o‘lmas burun o‘lar ermish.

 

Qul Xoja Ahmad oshiq bo‘lsang jondin kechgil
Andin so‘ngra shavq sharobin to‘ya ichkil.
Gunohingni sabuk qilib munda ochgil,
Sabuk qilg‘on uchmox ichra kiror ermish.

 

XXXIV 

 

Qudrat birla formon qildi mavlom bizga,
Yerda, ko‘kda jonlig‘ maxluq qolmas ermish.
Qobiz qildi Azozilni olam uzra,
Aziz jonni olmaguncha qo‘ymas ermish.

 

Yoshim menn yosh bo‘lur deb aytar erdim,
Har ne hosil bo‘lsa oz: deb aytar erdim.
Turluk-turluk da’vo ishlar qilar erdim,
Emdi bildim men aytg‘ondek bo‘lmas ermish.

 

Dunyo meni mulkum degan sultonlarga,
Olam molin sonsiz yig‘ib olgonlarg‘a.
Ayshu ishrat birla mashg‘ul bo‘lg‘onlarg‘a,
O‘lim kelsa biri vafo qilmas ermish.

 

Mag‘rur bo‘lsang, ey do‘stlarim, ishrat etib,
Kecha-kunduz yolg‘on aytib, bexob yotib,
Jon olguchi kelur ermish bir kun yetib,
Mundog‘ yerda g‘ofil yursa bo‘lmas ermish.

 

Qul Xoja Ahmad, o‘laringni bila ko‘rgil,
Oxiratni yarog‘ini qila ko‘rgil.
Borur men deb yo‘l boshinda tura ko‘rgil,
Malakul mavt kelsa fursat qo‘ymas ermish.

 

 

XXXV

 

Bu dunyoda yaratilg‘on maxluqlarg‘a,
Emdi bildim tiriklik (ham) bo‘lmas emish
Bu o‘lumning sharbatidur achig‘ sharob,
Jumla odam ichmay andin qolmas ermish.

 

Yo‘lg‘a qadam qo‘ysang do‘stlar oziq olib,
Ajal kelsa, oziq kelmas, saqol yulib,
Bu dunyoning mollarini hozil qilib,
Rishvat bersang maloyikul mavt olmas ermish.

 

Karvon agar ko‘char bo‘lsa oziq olur,
Sudu ziyon bo‘lgonini anda bilur.
Oziqsizin yo‘lg‘a kirgon yo‘lda qolur,
Yukun yuklab yo‘lg‘a kirgon qolmas ermish.

 

Yukui yuklab yo‘lg‘a kirgan mardon bo‘lur,
Qulovuzsiz yo‘lg‘a kirgan hayron bo‘lur.
Yo‘l boshchisi yo‘lni ko‘rgan karvon bo‘lur,
Yo‘lni ko‘rmay karvon qadam qo‘ymas ermish.

 

Ajal kelsa, oziq kelmas saqol yulsang,
O‘ng va so‘lga joning pora-pora bersang.
Dunyo uchui aziz umring ado qilsang,
Malakul mavt kelsa fursat qo‘ymas ermish.

 

Bu dunyoda podshohmen deb ko‘ksin kergan,
Ham oldida kursi qo‘yib xayma urg‘on,
Necha yillar xaylu hasham cherik solg‘on,
Ajal kelsa biri vafo qilmas ermish.

 

Necha minglar cherik yig‘qon xonlar qani,
Bu so‘zlarni har birisi ma’no koni.
Vafosi yo‘q bevafodur dunyo tani,
G‘ofil odam ko‘rub ibrat olmas ermish.

 

Bu dunyoda yugruk otga minguchilar,
Harb kuninda muborizlik qilg‘uchilar,
Almos-po‘lod qilich qurni chopquchilar,
Ajal kelsa begu xonni qo‘ymas ermish.

 

Banda necha yosh yashasa o‘lmaki bor,
Ko‘rar ko‘zga bir kun tufroq to‘lmagi bor
Bu dunyoda safar qilgon kelmagi bor,

Oxiratga safar qilg‘on kelmas ermish.

 

Tiriklikda din navbatin yaxshi urgil,
Oxiratning asbobini munda ko‘rgil.
Qul Xoja Ahmad, imon uzra tonib bo‘lg‘il,
Imon birlan borgan qullar o‘lmas ermish.

 

 

XXXVI

 

Muhabbatni zavqi birla yor istag‘il,
Ro‘za namoz o‘gonimni farzi bo‘lg‘ay.
Mahshargohda odli birla zarar bo‘lsa,
Oshiqlarni bir xudoyg‘a arzi bo‘lg‘ay.

 

Arzi shuldir xudoyig‘a ming dod etar,
Holim ko‘r deb yoshin sochib faryod etar
Na’ra tortib mahshargohni obod etar,
Oshiqlarni ohi dili qarzi bo‘lg‘ay.

 

Chin oshiqlar doyim tirik o‘lgan emish,
Arvohlari yer ostig‘a kirgan emish.
Zohid obid bu ma’noni bilgan emish,
Chin oshiqlar xaloyiqni Xizri bo‘lg‘ay.

 

Yoziqlardin qo‘rqub doyim yig‘lab turar,
Ro‘zi mahshar netar men deb qonlar yutar,
Sirot otlig‘ guzargoxda boshi qotar,
Xojasiga shikastalik arzi bo‘lg‘ay.

 

Zarrai ishq kimga tushsa nolon qilur,
Ko‘z yoshini oqizibon ummon qilur.
Har ne topsa yo‘lig‘a ehson qilur,
Benchillarni adovati bo‘g‘zi bo‘lg‘ay.

 

Oshiqlarni yosh o‘rnig‘a qoni oqqay,
Maloyiklar har tarafdin nurlar yoqqay.
G‘ofil bo‘lsa hozir bo‘l deb o‘zi boqqay,
Chin oshiqlar bu dunyoni chug‘zi bo‘lg‘ay.

 

Ahli dunyo oxiratdin parvosi yo‘q,
Ruhi tanho imon islom hamrohi yo‘q.
Tariqat yo‘l adashgan hech parvosi yo‘q,
Banda men deb tili birla og‘zi bo‘lg‘ay.

 

Kecha-kunduz olloh teyu tinmay yurar,

Olloh shami parvonadek o‘zin urar,

Laylo Majnun, Farhod Shirin davrin surar,

Haq taolo oshiqlarni so‘zi bo‘lg‘ay.

 

Oshiq kuysa xos ma’shuqi birla kuygay,
Majozilar kuymay turur jondin to‘ygay.
Chin oshiqlar kuygan sari purnur bo‘lg‘ay,
Ul sababdin ma’shuqiga nozi — o‘lur.

 

O‘tga solsa o‘tdin yonmas oshiq kishi,
Yeru ko‘kni bo‘ston qilg‘ay oqqan yoshi.
Olloh desa beshak yorur ichi-tashi,
Kuymak - yonmak oshiqlarga bozi bo‘lg‘ay.

 

Sulh aylasa oshiqlari qabul qilmas,
Huru g‘ulmon jannat bersa ko‘zga ilmas.
Diydor tilab boshlarini yerdan olmas,
Oshiqlari diydor ko‘rub rozi bo‘lg‘ay.

 

Oshiqlarni yetti ko‘kka yetar ohi,
Olloh desa yakson bo‘lur har gunohi.
Oshiqlarni rahmon egam takyagohi,
Aziz yoshi xaloyiqni nazri bo‘lg‘ay.

 

Oshiqlarni ko‘p kuydurgan haq diydori,
Aning uchun tinmay yig‘lab qilur zori,
Va’da qilg‘on oshiqlari ko‘rar ori,
Haq jamoli ko‘z yoshini muzdi bo‘lg‘ay.

 

Oshiqlari haqqa boqib na’ra tortar,
Maloyiklar tuhfa qilib haqqa aytar,
Shavq sharobin ichkan oshiq shavqi ortar.
Sho‘ru afg‘on xaloyiqni tuzi bo‘lg‘ay.

 

Mayi jonbaxsh ichkan oshiqmunda sulton.
Aning uchun haq yo‘lida joni qurbon,
Tong-la borsa diydorig‘a qilur mehmon.
Zimistonda may ichursa yozi bo‘ltay.

 

Pinhon yurib kimni ko‘rsa oshiq qilur,
Lutf aylasa kazzoblarni sodiq qilur.
Haqdin qo‘rqqan dargohiga loyiq qilur,
Zohir botil, botin ichra ko‘zi bo‘lg‘ay.

 

Oshiq yonar, xalqdin tonar, olloh rozi,
Oshiqlikni orzu qilgon shahid, g‘ozi.
Najot ermas oshiqlarg‘a ko‘pu ozi,
Qatra yoshi haq Mavlomni nazri bo‘lg‘ay.

 

Junun ichra boshim yorg‘on qani chori,
Zikrin aytsa Olloh o‘zi biru bori.
Saharlarda qon yig‘lamak kori zori,
Oshiqlari har kun yuz ming g‘ozi bo‘lg‘ay.

 

Qul Xoja Ahmad, moli yo‘qdur nazri boshi,
Tong-la borsa, xojasiga tuhfa yoshi,
Arzu niyoz shikastalik qilg‘on ishi,
Ashki surhi ro‘yi zardi uzra bo‘lg‘ay.

 

 

XXXVII

 

Subhon azim farmon qilsa qudrat bila,
Oshiqlari g‘avgo qilib yurar bo‘lg‘ay,
Mahshargohda afg‘on qilib yoshin to‘kib,
Elga o‘zin gumroh qilib yurar bo‘lgan.

 

Xalq ichinda rusvo yurar, o‘zin bilmas,
Nodonlarni suhbatidin qochib kelmas,
Ul sababdin eranlarni bo‘yi kelmas,
Ko‘zda yoshin navo qilib yurar bo‘lg‘ay.

 

Oshiqlarni haq qoshida yuz nozi bor,
Na’ra tortsa zarra hargiz qolmas, yonor,
Ro‘za namoz tasbihlari Parvardigor,
Botinlarin guvoh qilib yurar bo‘lg‘ay.

 

Yaxshi yanglig‘ cho‘llar aro qilgay vatan,
Sahrolarda hamrohlari zog‘u zag‘an,
Hojat ermas oshiqlarg‘a bog‘u chaman,
Xizr, Ilyos hamroh kelib yurar bo‘lg‘ay.

 

Oshiqlarni ko‘z yoshidur bog‘u bo‘ston,
Bulbullari sayrar anda hazor doston,
Zohirlarin buzib yurar, xonavayron,
Haq qudratin insho qilib yurar bo‘lg‘ay.

 

Bexob bo‘lib, kuyib yursa mastu hayron,
Olloh teyu ko‘zda yoshi, bagri biryon.
Na’ra urar faryod yetib qilur afg‘on,
Olloh yodin sano qilib yurar bo‘lg‘ay.

 

Qodir Egam qudrat bila sulh aylasa,
Jannat ichra kirar oshiq amr aylasa.
Na’ra tortib faryod etib, vird aylasa,
May no‘sh etib samo’ qilib yurar bo‘lg‘ay.

 

Kecha-kunduz yig‘la doyim, bir dam tinma,
Tildan Olloh yodin aytib horib qolma.
Ko‘zda yoshi oqmas harg‘iz bag‘ri ko‘ymay,
Yoshin olib guvoh qilib yurar bo‘lg‘ay.

 

Muhabbatni buroqini minib yurgan,
Andog‘ oshiq tariqatda javlon qilg‘ay,
Sir sharobin ichib azal ruhi qongan,
Ishq boginda navo qillb yurar bo‘lg‘ay.

 

Do‘zax ichra kirsa oshiq, parvo qilmas,
Ko‘rub, bilib, molu mulkin qo‘lg‘a olmas.
Huru kusur g‘ulmonlarni ko‘zga ilmas,
Faryod etib g‘avg‘o qilib yurar bo‘lg‘ay.

 

Qahhor egam qudrat bila nido qilsa,
Diydor uchun kuyganlarim, kelgil desa,
Ko‘z yoshini oqizibon faryod qilsa,
Aqlu hushum dono qilib yurar bo‘lg‘ay.

 

Rahmon Rabbim bandalarni dodin bergay,
Osi, joni ummatlarni holin so‘rgay.
Ro‘zi mahshar diydorini ato qilg‘ay,
Jonu dilni fido qilib yurar bo‘lg‘ay.

 

Rahmon egam rahmi birla nido qilg‘ay,
Hazin nido eshitib oshiq joni ko‘ygay.
Saf-saf bo‘lib oshiqlari bosh ko‘targay,
Oshiq o‘zin ikto qilib yurar bo‘lg‘ay.

 

Oshiq bo‘lib hikmat aydi Qul Xoja Ahmad,
Sidqi birdan eshitkanga yuz ming rahmat.
Imon ato qilgan Tangrim, toju davlat,
Oshiq dilin safo qilib yurar bo‘lg‘ay.

 

 

XXXVIII

 

Hech bilmadim nechuk kechti umrim mening,
So‘rar bo‘lsa, men qul anda ne qilg‘aymen,
Netek bo‘lg‘ay yo‘lg‘a solsang men ojizni,
So‘rar bo‘lsa, men qul anda ne qilg‘aymen?

 

Yo‘ldin chiqib ozg‘onimni bilmadim men,
Haq so‘zini qulog‘imga olmadim men.
Bu dunyodin ketorimni bilmadim men,
So‘rar bo‘lsa, men qul anda ne qilg‘aymen?

 

O‘tkanlardin ibrat olib yo‘lg‘a kirmay,
Navha faryod aytib anda o‘rtab-yonmay.
Kecha-kunduz yurmishmen o‘zni bilmay,
So‘rar bo‘lsa, men qul anda ne qilg‘aymen?

 

Joning chiqib taning yotur tor lahadda,
Surguchilar kelib so‘rsa ul holatda,
Oqar yoshim, ketar hushum ul vaqitda,
So‘rar bo‘lsa, men qul anda ne qilg‘aymen?

 

G‘ofillikda yuriding sen itdek kezib,
Taning yotur tor lahadda asru shishib,
Ish qilmading sen Tangriga ko‘ksing teshib,
So‘rar bo‘lsa, men qul anda ne qilg‘aymen?

 

Qul Xoja Ahmad, bu dunyoda tovba qilg‘il,
Tovba qilib yo‘l boshida borib turg‘il.
Xos qullardek oziqingni olib yurg‘il,
So‘rar bo‘lsa, men qul anda ne qilg‘aymen?

 

 

XXXIX

 

Ishq o‘tini pinhon tutub asrar erdim,
Jon kuydirib, yurak-bag‘rim kabob etti.
Pirdin madad bo‘lmas bo‘lsa emdi manga,
Bu dard bizni do‘stlar bexob xarob etti.

 

Ishq sirini har nomardga aytib bo‘lmas,
Necha yoqsang, badlik yerda charog‘ yonmas.
Yo‘lin topkan mardonlarni bilsa bo‘lmas,
Yig‘lay, yng‘lay ko‘z yoshini hubob etti.

 

Chin oshiqlar kechkan ermish jonin tashlab,
Adham sufat barham urub molin tashlab,
Hu-hu teyu haq zikrini aytib, xushlab,
Imon tasdiq qilib bag‘rin kabob etti.

 

Ibrat olg‘il yo‘lg‘a kirgan mardonlardin,
Jonni jong‘a payvand qilib yurgonlardin.
Yo‘lni so‘rab yo‘ldin yomon borg‘onlardin,
Andog‘ qullar holin bexob, xarob etti.

 

Qul Xoja Ahmad nafs tog‘idin chiqib oshti,
Yurak-bag‘ri jo‘sh urubon qaynab toshti.
Bihamdulloh, yo‘lin topib yovuqlashdi,
Ich qonidin o‘z-o‘zig‘a kabob etti.

 

 

XL

 

Ayo do‘stlar, xaroblikda ketti boshim,
Qilay emdi hasbu holim bayon emdi.
Karvon ketti justu jabduq manzil oshti.
Tashna bo‘lg‘ach qildim ohu afg‘on emdi.

 

Markab yag‘ir, yukim og‘ir, o‘zum g‘amgin,
Hazrat birlan aqlu hushum ketti tamkin.
O‘tib karvon, ko‘zdin goyib bo‘ldimukin,
Borur yerim bilolmasmen qayon emdi.

 

Bu holatda ul Azroil kelsa nogoh,
Isig‘ tandin jonin olg‘an vohasrato.
Olur shayton imoningni qilur rasvo,
Birodarlar, aro yo‘lda qoldim emdi.

 

Ul holatda so‘z ayturg‘a yo‘qtur darmon,
O‘chib qolg‘ay vujud ichra shami imon.
Qizil guldek yuzung bo‘lg‘ay misli somon,
Kirib bo‘ldum yer ostig‘a nihon emdi.

 

Kel ey hayif, bu ishlardin xabar olg‘il,
Tavba qilib doyim olloh sari borg‘il.
Qul Xoja Ahmad dunyolikdin o‘tub yong‘il.
Shoyad qilgay piru mug‘on nazar emdi.

 

 

XLI

 

Lo iloha illallo deb zori qilg‘il,
Haq zikrini har kim etsa yori berg‘il,
Piru mug‘on Hizmatida yugurub yurg‘il,
Haq jamolin ko‘rsatmasa zolim bo‘lay.

 

Ollo degan bandalarni quli bo‘lg‘il.
Tufroq sifat yo‘l ustida yo‘li bo‘lgil.
Oshiqlarni kuyib-o‘chgan kuli bo‘lg‘il,
Haq jamolin ko‘rsatmasa zolim bo‘lay.

 

Ahli havo manmanidin qochib yurgil,
Ahlin topsang ko‘zda yoshing sochib yurgil,
Muhabbatni sharobidin ichib yurgil,
Haq jamolin ko‘rsatmasa zolim bo‘lay.

 

Ko‘z yoshingni daryo qilg‘il rahmi kelsun,
G‘arib bo‘lub yo‘lda yotqil qo‘lung olsun,
Chin ko‘ngulda yig‘lab ko‘rgil xudo bilsun,
Haq jamolin ko‘rsatmasa zolim bo‘lay.

 

Hijron tuni ohing birlan o‘tlar yoqqil,
Ko‘z yoshingni barqi birlan chaqmoq choqqil,
Eranlarni suhbatida erib oqqil,
Haq jamolin ko‘rsatmasa zolim bo‘lay.

 

Haq rahmati ulug‘ daryo bir qatra bas,
Qatrasidin bahra olgon qilmas havas,
Moumanlik sendin ketar misli magas,
Haq jamolin ko‘rsatmasa zolim bo‘lay...

 

 

* * *

 

Kun ko‘rmagan esiz mahbub-mahporalar,
Yuraklari qo‘rqub bo‘ldi sadporalar.
Dardlariga davo topmay bechoralar,
Munglug‘ bo‘lib kofirga xor bo‘ldi, ko‘ring.

 

«Onom!» teyu kecha-kunduz yig‘layurlar,
Orib qolg‘on bo‘talardek bo‘zlayurlar,
Yetim qolg‘on qo‘zi yanglig‘ mangrayurlar,
Nolishig‘a tosh erib suv bo‘ldi, ko‘ring.

 

Qizil guldek norasida ul o‘g‘lonlar —
Dunyo o‘lub kim ko‘rubdur mundog‘ dog‘lar,
Majnun yonglig‘, devonadek bo‘ldi sog‘lar,
Ojiz bo‘lub musulmonlar qoldi, ko‘ring.

 

Azal kunda ezim bizga qildi taqdir,
Bizdin o‘tib oncha xato, qilduq taqsir,
Oning uchun norasida bo‘ldi asir,
Fe’limizdin bizga jafo soldi, ko‘rung.

 

Na onoda rahm qoldi, na otoda,
Og‘o, ini bir-birig‘a mojaroda,
Musulmonlar da’vo qilur, ichar boda,
Mastlig‘ bilan qarindoshdin tondi, ko‘rung.

 

Nokas, xasis, bediyonat qullar hokim,
Moumanlik haddin oshib bo‘ldi zolim,
Xalq ichinda xor bo‘ldilar darvesh, olim,
Himoyati xalqni kofir bo‘ldi, ko‘rung...

 

 

* * *

 

Ishq sirrini bayon qilsam bu olamda,
Bexabarlar eshitib quloq tutqoni yo‘q.
Haq yodini kimga aytay hama g‘ofil,
Mo‘‘min man deb bu dunyodin o‘tgoni yo‘q.

 

Eshon, shayx, xo‘ja, mullo dunyo izlar,
Ul sababdin podshohlarg‘a yolg‘on tuzlar,
Oyat hadis so‘zin qo‘yib molni ko‘zlar,
Haq yo‘lida hargiz mehnat tortqoni yo‘q.

 

Dunyo tepib Haqni so‘ygon topdi murod,
Shavq sharobin ichkon oshiq shavqi ziyod,
Qiyomat kun kazzoblarni yuzi uyot,
Yolgonchilar, haq yodini etkoni yo‘q.

 

Oxir zamon shayxlar ishi hamma riyo,
Ro‘zi mahshar riyolari bo‘lg‘oy guvoh,
Shayx man teku muncha havo, muncha bino,
Ollo uchun zarra javob etkoni yo‘q.

 

Sajodaga kim o‘ltursa faqir bo‘lsun,
Muhammaddek tufroq sifat haqir bo‘lsin.
Riyozatda rangi-ro‘yi zohir bo‘lsun,
Haq Mustafo elga qattiq boqqoni yo‘q.

 

Jondin kechkan chin, oshiqlar dunyo demas.
Nafsi o‘luk obi taom g‘amin yemas.
Bu dunyoda sudu ziyon bo‘lsa bilmas,
Dunyo kelib jilva qilsa boqqoni yo‘q.

 

 

* * *

 

Ishqsiz kishi odam ermas anglasangiz,
Bemuhabbat shayton qavmi tinglasangiz,
Ishqdin o‘zga so‘zni agar so‘zlasangiz,
Ilkingizdaninmon islom ketti bo‘lg‘ay.

 

Mayxonaga kirgan oshiq sirri ayon,
Bag‘ri pishib, yoshi oqib qilur afg‘on,
Bexud yurar qayga borsa xona vayron,
Beshak biling, vaxdat maydin totti bo‘lg‘ay.

 

Ishq tushti bu boshimg‘a, hayron bo‘ldim,
Xonimondin kechib, taqi sarson bo‘ldim,
Ikki olam barbod urub, vayron bo‘ldim,
Chiqqan ohim na falakka yetti bo‘lg‘ay.

 

Oshiqlarni og‘zi xandon,-dili larzon,
Ollo uchun ko‘zda yoshi, bag‘ri biryon,
Joni zokir, ko‘ngli shokir, fikri jonon,
Inshoollo qil ko‘prigi o‘tti bo‘lg‘ay.

 

Oshiqlari malomatdin qochmas bo‘lur,
Nodonlarga bolni sirrin ochmas bo‘lur,
Har nomardga durri guhar sochmas bo‘lur,
O‘zi o‘qub, xuni zardob yutti bo‘lg‘ay.

 

Qul Xoja Ahmad, Haq so‘zini so‘zlar mudom,
Haqdin o‘zga so‘zlar boriy ermish harom,
Ro‘zi qilsa o‘rning bo‘lg‘ay Dorussalom,
Ma’rifatni daryosiga botti bo‘lg‘ay...

 

 

* * *

 

Bu olamda Haqdin qo‘rqub zor ingrasam,
Oxiratda ruhim orom olurmukin?
Eranlarni bosqon izin ko‘zga sursam,
Piri mug‘op mani yo‘lga solarmukin?

 

Boshim berib, belim bog‘lab qilsam ixlos,
Nafsi shayton changalidin bo‘lsam xalos,
Jon berarda madad qilsa Xizr, Ilyos,
G‘avsul g‘iyos. xatmi yosun qilarmukin?

 

Tog‘u cho‘llar gunohimdin qilmas toqat,
Har kun yuz ming turli isyon manga odat,
Bu ish birlan oxiratda bormu rohat,
Tavba qilsam odatlarim qolarmukin?

 

Saharlarda zori qilib yig‘lasam men,
Jon berarda belim mahkam bog‘lasam men,
Shavqi birlan yurak-bag‘rim dog‘lasam men,
Haq charog‘i qabrim ichra yonarmukin?

 

Boshim tanim tufroq qilib fano qilsam,
Diydor tilab hasratida ado bo‘lsam,
Ahli ayol xonumondin judo bo‘lsam,
Do‘stlar, Xojam manga rahmi kelarmukin?

 

 

* * *

 

«Shariatdur» deb olimlar buyurdilar,
«Kofir Mansur o‘lmadi», deb kuydurdilar,
Ahgar qilib, kulni ko‘kka sovurdilar,;
Tog‘, tuzlar «Anal-Haq!» teb turar ermish.

 

Kulni yig‘ib, daryo ichra toshlotti,
Zimistonda daryo toshib, na’ra tortti,
Shahar xalqi yugurub-elib boshi qotti,
Jondin qo‘rqub, dod, faryod qilor ermish.

 

Shayx Zunnun shoh Mansurni piri erdi,
Podshoh yugurub viloyatga xabar berdi,
«Bir avliyo bormukin», deb zori qildi,
Shayx Zunnun pinhon gorub boror ermish.

 

G‘arib Mansur qulog‘imga bir so‘z dedi,
Xokistarin bir kaf olib mango berdi,
«Daryo toshsa, yo Mansur!» deb, soling dedi,
Inshoolloh, toshqin daryo qaytor ermish.

 

Podshoh dedi: «Hozir, pirim boro ko‘rung,
Xokistarin daryo ichra solo ko‘rung,
G‘arib, yetim ilkin tutub, olo ko‘rung»,
Podshoh, vazir ta’zim etib turor ermish.

 

Xokistarin «Yo Mansur!» teb suvg‘a soldi,
Qudrat birla daryo qurub, xomush bo‘ldi,
Xoja, mullo muni ko‘rub shokir bo‘ldi,
Ilkin ochib, shayxg‘a duo qilor ermish.

 

 

XLII

 

Haq qullari darvishlar haqdin saboq olmishlar.

Xaqqa oshiq bo‘lg‘onlar haq yo‘liga kirmishlar.

 

Haq yo‘liga kirganlar Olloh deyu yurganlar.

Eronlar izin izlab mamlakatdin kechmishlar.

 

Olam faxri mustafo andoq aydi marxabo.

Meroj tuni aytti faxru faqri yo‘lin olmishlar.

 

Ko‘ngil bermay dunyoga shurux qilmay xaromga.

Xaqni suygan oshiqlar xaloyiqdin kechmishlar.

 

Dunyo mening degonlar, jahon molin olg‘onlar,

Karkas qushdek bo‘lubon ul haromga botmishlar.

 

Mullo, mufti bo‘lg‘onlar, yolg‘on da’vo qilg‘onlar,
Oqni qaro qilg‘onlar ul tomug‘ga kirmishlar.

 

Qozi, imom bo‘lg‘onlar, nohaq da’vo qilg‘onlar,
Himor yanglig‘ bo‘lubon yuk ostida qolmishlar.

 

Harom yegan hokimlar, rishvat olib yeg‘onlar,
O‘z barmoqin tishlabon qo‘rqub-turub qolmishlar.

 

Totlig‘-totlig‘ yegonlar, turlik-turlik kiyg‘onlar,
Oltun taxt o‘lturg‘onlar tuproq ostin qolmishlar.

 

Mo‘min qullar, sodiqlar, sidqi birla turg‘onlar,
Dunyoligin sarf yetib uchmox hurin quchmishlar.

 

Qul Xoja Axmad bilmishsan haq yo‘lig‘a kirmishsan.

Xaq yo‘liga kirganlar Haq diydorin ko‘rmishlar.

 

 

XLIII

 

MUNOJOTNOMA

 

Munojot ayladi miskin Qul Xoja Ahmad,
Ilohi qil hama bandangni rahmat.

 

G‘arib Ahmad so‘zi hargiz qarimas,
Agar yer ostiga kirsa chirimas.

 

Yana mansux bo‘lib ul xori bo‘lmas,
O‘qug‘on bandalar bemor bo‘lmas.

 

O‘qug‘onga qilurmen anda shafqat,
Qiyomat kunida qilgum shafoat.

 

Xudoyim qilsa in’om manga jannat,
O‘qug‘onlarni qilgaymen shafoat.

 

Tilagi har na bo‘lsa tangri bergay,
Muhabbat shavqini ko‘ngulga solgan.

 

Jamolin ko‘rsatib parvardigorim,
O‘zin yo‘liga solsun biru borim.

 

Xudoyim aylasun mahsharda xurram,
Qiyomat kun arig‘ zotiga mahram.

 

Duoga yori bersa har musulmon.
O‘lur vaqtida eltkay nuri iymon.

 

Meni hikmatlarim olamga to‘lg‘on,
Eshitmay har kim o‘lsa, qilgay armon.

 

Meni hikmatlarim dardlikka darmon,
Kishi bo‘y olmasa ul yo‘lda qolg‘on.

 

Meni hikmatlarim olamda doston,
Ruhum kelsa qilur suhbatini bo‘ston.

 

Meni hikmatlarim koni hadisdur,
Kishi bo‘y eltmasa bilgil habisdur.

 

Mani xikmatlarim tolibni riqi.

Agar chandiki bo‘lsa jurmu fisqi

 

Meni hikmatlarim farmoni subhon,
O‘qub uqsang hama ma’nii Qur’on.

 

Meni hikmatlarim olamda sulton,
Qilur bir lahzada cho‘lni guliston.

 

Meni hikmatlarim shovqi muhabbat,
Ko‘zini yoshida qilg‘oy tahorat.

 

Namoziga Rasululloh imomi,
Ani qavmi maloyiklar tamomi.

 

Shikastalik bila qilg‘on nomozi,
Qabul bo‘lg‘ay ani haqqa niyozi.

 

Meni hikmatlarim oshiqqa ayting,
Dili oynadek sodiqga ayting.

 

Hama ko‘ru karu botini kazzof,
Tamomi iqlimni kezdim topmadim sof.

 

Meni hikmatlarim sarofga ayting,
Xudoyi bokaram vahhobg‘a ayting.

 

Adolat podshohi bir oti sodiq,
Qilur bir lahzada vasliga loyiq.

 

Mani hikmatlarim nodon eshitmas,
Dili ko‘ngli qaro pandimni olmas.

 

Xatidin bexabar Ollohg‘a munkir,
Adabsiz beadab dunyoda bepir.

 

Xatini bitsa har kim nasr bitsun,
Vale nasri bitib maqsudga yetsun.

 

Dini, imoni yo‘q, islomi vayron,
Qiyomat tongi otsa yo‘lda qolg‘on.

 

Piru komilni ko‘rmay shayxi San’on,
Xudo qilmas qabul o‘qusa Qur’on.

 

O‘zini shayx olur kulbori xoli,
Yigirma beshga yetmay oni oli.

 

Nasihatlar qilur piru juvonni.
O‘zi fahm etmayin yaxshi-yomonni.

 

Alarni so‘zlari zolu mazoldur

Shariat axli bu eldin majoldur.

 

Inonsun deb muni bir necha beaql,
Quluryaar avliyoldin muni naql.

 

Qo‘yub domin guzargohlarga bepir.
Tili makru hiyla qilg‘oni tazvir.

 

Ani makri erur shaytondin a’lo.
Qo‘par yuzi qaro mahsharda tongla.

 

Alarni ko‘rmangiz yuzini hargiz,
Aningdek la’natidin aylang parhez.

 

Zaboni hol bila ummiyni aytdim,
Haqiqat so‘z birla johilni so‘kdim.

 

Agar olim bo‘lsa jonim tasadduq,
Duru guhar so‘zumni eshitib uq.

 

Duru guhar so‘zun olamga sochsa,
O‘qib uqsa kalomi haqni ochsa.

 

O‘shal olimga jon qurbon qilurmen,
Tamomi xonumon ehson qilurmen.

 

Qani olim, qani omil, yoronlar,
Xudodin so‘zlasa siz jon beringlar.

 

Chin olim yostug‘in toshtin yaratdi,
Nima uqti anday olamg‘a aytdi.

 

O‘zini bildi ersa haqni bildi,
Xudodin qo‘rqti va insofga keldi.

 

Mani hikmatlarim dono eshitsun,
So‘zim doston qilib maqsadga yetsun.

 

Meni xikmatlarim fe’li va qovli.

Dili ko‘nglida bo‘lsa zikri mavliy.

 

Mani hikmatlarim bir piru komil,
Qayu banda bo‘lsa xudoga moyil.

 

Mani hikmatlarim xo‘blarg‘a ayting,
Duo-takbir qilib rahmatga boting.

 

Mani hikmatlarim piru zabardast,
Eshitkanlar bo‘lur behushu sarmast.

 

Tirik bo‘lsa jahonda xor bo‘lmas,
O‘qugon bandalar bemor bo‘lmas.

 

Qiyomatda anga hodi bo‘lurmen,
Agar dardlig‘ bo‘lsa doru bo‘lurmen.

 

Agar yuz yil umur ko‘rsa qarimas,
Agar yer ostig‘a kirsa churimas.

 

Xudo qilgay ani do‘zaxdin ozod,
Bihishtu jovudonda aylagay shod.

 

Agar xikmat o‘qusa ayyuxannos.

Erur farzand manga ul tolibi xos.

 

Eshitib hikmatimni go‘shga olg‘on,
Ato qilg‘ay o‘lur vaqtida imon.

 

Yassaviy hikmatin dono eshitsun,
Eshitganlar hama maqsudg‘a yetsunsun.

 

Javohir konidin bir nukta olsun,
Eshitmagan bari hasratda qolsun.

 

Kishi hikmat eshitsa joni birlan,
Chiqar joni ani imoni birlan.

 

Quloqqa olmagay bu so‘zni nodon,
Ani odam dema, ul jinsi hayvon.

 

Xudoni so‘zidin chiqqan bu hikmat,
Eshitganga yog‘ar boroni rahmat.

 

Mani hikmatlarim kim tutsa mahkam,
Xudo qilgay ani albatta beg‘am.

 

Kirar jannat ichiga shodu xandon,
Xudoyim aylagay masruru shodon.

 

Mani hikmatlarim Haqni sanosi,
Muhabbat ahlini dardin davosi.

 

Mani hikmatlarim qandu asaldur,
Hama so‘zlar ichinda bebadaldur.

 

Mani hikmatlarim in’omi olloh,
Sahar vaqtda desa astag‘firulloh.

 

Ani shayton — lain tutmas yo‘lini,
Muhammad Mustafo olg‘ay qo‘lini.

 

Payambar ummatim deb mexri tovlar.

Azozolni Xudoyim o‘zin quvlar.

 

Mani hikmatlarim dardsizga aytmang,
Bahosiz gavharim nodonga sotmang.

 

Yassaviy hikmatin qadrina yetgil,
Xam ishqdin mayi bir qatra totg‘il.

 

Xam ishqdin kishi bir qatra totg‘ay.

Xudoni vasliga bir yo‘li botg‘ay.

 

 

XLIV

 

Muhammadni biling zoti arabdur,
Tariqatni yo‘li kulli adabdur.

 

Haqiqat bilmagan odam emasdur,
Bilingiz hech nimaga o‘xshamasdur...

 

Qahrlansa qilur yer birla yakson,
Bo‘lodur zilzila yer bila osmon.

 

Rahim qilsa bilingiz rahmati bor,
Berur bo‘lsa tuganmas ne’mati bor.

 

Muhammadni sifat qilsam kamina,
Onosini oti bilgil Amina.

 

Otosi oti Abdulloh ekandur,
Onodin tug‘mayin o‘lgan ekandur.

 

Muhammadni bobosi saqlag‘ondur,
Yalang‘och, ochlarini yo‘qlog‘ondur.

 

Bobosin bilingiz Abdulmutallib,
Ko‘ngulda saqlag‘aysiz yaxshi bilib.

 

Bobosini otosi erdi Hoshim,
Eshitkanda oqadur ko‘zda yoshim.

 

Bilingiz to‘rtinchisidur Abdulmanaf,
Alarni bilsa har kim ko‘nglidur sof.

 

Rasulni bilsa har kim bu to‘rt pushtin,
Qiyomatda kezar sekiz bihishtni.

 

Bobosi yetti yoshda o‘libdur,
Rasulni ammasiga ham beribdur.

 

Abutolib Alini otasidur,
Qamug‘ arablarni kattasidir.

 

Abutolib bo‘lodur ish boshida,
Muhammad o‘lturur doyim qoshida

 

Muhammadni yoshi o‘n yetti bo‘ldi,
Ki ul vaqtda Xadicha oni ko‘rdi.

 

Muhammadni bilingkim misli shunqor
Xadicha oni ko‘rub bo‘lodur zor

 

Xadicha ko‘nglida oni suyodur,
Muhammad ishqida ichi ko‘yodur

 

Kecha-kunduz tilar oni xudodin,
Bilingiz oqibat topdi murodin.

 

Ko‘ringizlar xudoni shevasini,
Muhammad boqg‘an ekap tevasini.

 

Xadichaga Rasul shokir bo‘libdur,
Bu bois birla bil oni olibdur.

 

Rasulni yoshlari qirqqa yetibdur,

Ki andin so‘ng xudodin vahi inibdur.

 

Ki ondin so‘ng Muhammad bo‘ldi podshoh,
Rasulni ko‘pglida yor bo‘ldi olloh.

 

Muhammadni ishin Olloh biturdi,
Xaloyiq borchasi iymon keturdi.

 

Rasulin boshida bo‘ldi amoma,
Kamol topdi o‘tuz uch ming sahoba

 

Rasulg‘a barchasi xizmat qiladur,
Adab birlan yurub izzat qiladur.

 

Rasul oldiga bir .etim kelibdur,
G‘aribu mubtalo men deb aytibdur.

 

Rahim qildi Rasul ani holiga.
Tilaganin oni berdi qo‘liga.

 

Rasul aydi anga, men ham yetimmen,
Yetimlikda, gariblikda yotib men,

 

Muhammad aydilar har kim yetimdur,
Bilingiz ul meni xos ummatimdur.

 

Yetimni ko‘rsangiz og‘ritmangizlar,
G‘aribni ko‘rsangiz dog‘ etmangizlar.

 

Yetimlar bu jahonda xor ekandur,
G‘ariblarni ishi dushvor ekandur.

 

G‘ariblarni ishi doyim sulukdur.
Tirik ermas g‘arib misli o‘lukdur.

 

Xudoyig‘a g‘ariblar bilgulug‘dur,
G‘aribni erta, oqshom so‘rgulug‘dur.

 

Sifat qilsam Ali sheri xudodur,
Ki shamshpr birla kofirni qirodur.

 

Kofirlarni qilur imong‘a da’vat,
Berodur har zamon islomg‘a quvvat.

 

Ki mo‘min bo‘lg‘onin olib kelodur,
Qabul qilmag‘onin chopib kelodur.

 

Ki shamshir qo‘lga olib minsa Duldul,
Tushodur qavmi kofirlarga g‘ulg‘ul.

 

Qo‘lidagi yarog‘i zulfiqori,
Chopishganda uzolur qirq qari.

 

Alini bor edi o‘n sakkiz o‘g‘li,
Ani har qaysisidur katta tug‘li.

 

Ali islom uchun qonlar yutodur,
Ki islom tug‘ini mahkam tutodur.

 

Xoja Ahmad g‘ariblikka tushubdur,
Rasul avlodiga so‘zlar qotibdur.

 

 

XLV

 

O‘n sakkiz ming olamga sarvar bo‘lg‘on Muhammad,
O‘ttuz uch ming ashobg‘a rahbar bo‘lg‘on Muhammad.

 

Yalong‘ochu ochlikka qanoatlig‘ Muhammad,
Oshi, joni ummatga shafoatlig‘ Muhammad.

 

Tunlar yotib uyumas, tilovatlig‘ Muhammad,
G‘arib birla yetimga muruvvatlig‘ Muhammad.

 

Yo‘ldan ozg‘on gumrohga hidoyatlig‘ Muhammad,
Ehtiyoj tushsa har kimga kifoyatlig‘ Muhammad.

 

Abu Jahl, bu Lahabga siyosatlig‘ Muhammad,
Malomatni zabuni salomatlig‘ Muhammad.

 

Namoz ro‘za qilguvchi ibodatlig Muhammad,
Tinmay tasbih aytg‘uvchi riyozatlig‘ Muhammad.

 

Mal’un-lain shaytonga siyosatlig‘ Muhammad,
Shariatni yo‘liga inoyatlig‘ Muhammad.

 

Duolari mustajob ijobatlig‘ Muhammad,
Yomonlikka-yaxshilik karomatlig‘ Muhammad.

 

Tavfiq bergan zolimga jalolatlig‘ Muhammad,
Sajda qilg‘on egilib itoatlig‘ Muhammad.

 

Arshu kursi bozori inoyatlig‘ Muhammad,
Sakiz behisht egasi viloyatlig‘ Muhammad.

 

Miskin Ahmad quliga kitobatlig‘ Muhammad,
Yetim, fakir, g‘aribga saxovatli Muhammad.

 

 

XLVI

 

«Al-kazzobu loummati» dedi, biling Muhammad,
Yolg‘onchilar qavmini ummat demas Muhammad.

 

To‘g‘ri yurgan qulini, Haqni izlab yo‘lini,
Rost yurigan qulini ummat degay Muhammad.

 

Har qim ummatman desa, Rasul ishin qo‘ymasa,
Shafoat kuni bo‘lsa mahrum qo‘ymas Muhammad.

 

Tangri-taolo so‘zin, Rasulloh sunnatin,
Inonmag‘on ummatin, ummat, demas Muhammad.

 

Ummatmen deb yurur san, buyrug‘ini qilmassan,
Nyochuk umid tutarsan, anda so‘rmas Muhammad.

 

Mushkuldur osiy banda, ummat demasa anda,
Rasvo ulur Mahsharda, ummat demas Muhammad.

 

Ummatdegay Muhammad, chin so‘zlasa qul Ahmad,
Tong-la bo‘lsa qiyomat, mahrud qo‘ymas Muhammad.

 

 

XLVII

 

HIKOYATI ME’ROJ

 

Ayo, do‘stlar, bayon aylay Haq Rasuldin,

Ummat bo‘lsang eshitib durud ayting do‘stlar.

Ul «rahmatan li’l-olamin» juzu kuldin,

Ummat bo‘lsang eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Xudovandim ato qildi anga me’roj,
Rahmat bahri to‘lib-toshib urdi mavvoj,
Qo‘ydi ani boshi uzra lo-amruk toj,
Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Avval Jabril olib keldi anga Buroq,
Buroq minib keldi Hazrat ming tumturoq,
Buroq uchib parvoz qildi Hind al-Iroq,
Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Oqsa borib tushti ko‘rung anda sarvar,
Yig‘ildilar jumla ruhlar ul payg‘ambar,
Muborak deb keldi ruhlar anda yaksar,
Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Jabril olib ul Hazratni qildi parvoz,
Ul sabratu’l muntahoya ottilar boz,
Mustafoni Jabril qildi xub sarafroz,
Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Maqomidin o‘tolmayin Jabril qoldi,

Jilovini ul Mekoyil kelib oldi,

Oxir damda ul Mekoyil horib qoldi;

Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Ul Isrofil ani olib uchdi jinon,
Ul maqomda Rasul qildi ajab javlon,
Ul ham qoldi maqomida qilib afg‘on,
Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Arshga qarab qadam qo‘ydi Rasululloh,
Na’liyunni solay dedi haq Mustafo,
Nido keldi na’liyun birla sen qo‘ygilho,
Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Haq soridin nido ksldn. erini meni,
Ey habibim, manga qarab kelgil beri,
Mahram qilay xos sirrimga emdi seni,
Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Haqqa qarab qo‘ydi qadam Rasululloh,
Haqdin o‘zga hech kim yo‘qtur anda hamroh,
Mundog‘ maqom hech kimga yo‘q, volloh - billoh,
Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Chin ummat sen bu so‘zlarni xo‘b bilib ol,
Ushbu so‘zlar xos ummatga monandi bol,
Munofiqqa yoqmas bu so‘z, qilgay malol,
Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Mustafoni mo’rojiga solgil quloq,
Tong-la do‘zax demagidin chiqar bil dud,
So‘ngra qilgon pushmondin senga ne sud,
Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Xudo aydi mehmon bo‘lib kelding manga,
Qancha bo‘lsa hojatingni angil manga,
Qilib xushnud hojatingni beray sanga,
Chin ummatsen, eshitib durud anting, do‘stlar.

 

Rasul aydi tiloganim osiy ummat,
Balog‘atdin qirq yoshini qilgil rahmat,
Ey xudoyo, sendin rahmat, mendin shafqat,
Chin ummatsen, eshitnb durud anting, do‘stlar.

 

Tilogingni qabul qildim, yo haq Rasul,
Sen aytkoning qabul qildim bo‘lma malul,
Ko‘p-ko‘p tila, hojatingni qilay qabul,
Chin o‘mmatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Qirqdan nari ellik yoshin qildim talab,
Bekas, yetim yiglab qildim sanga qarab,
Ko‘zum tikdim yo ilohi sanga inglab,
Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Ellik yoshni berdim sanga, yo Mustafo,

Qaytib tila, men erurmen najot — ravo,

Ko‘proq tila, har ne desang beray sango,

Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Yo ilohi, oltmish yoshni aydim sanga,

Sen qudratli, men notavon keldim sanga,

Bo‘yun sunib keldim seni dargohingga,

Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Xudo aydi, xojatingni aytding manga,
Xushnud bulg‘il, emdi mundin, yo Mustafo,
Men rozimen, sen ham mendin bo‘lg‘il rizo,
Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Rasul aydi, emdi tilay yetmish yoshni,
G‘am loyig‘a botib qolg‘an aralashni,
Ummatim deb men ichmadim to‘yib oshni,
Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Yetmish yoshning havolasin qilg‘il manga,
Qiyomat kun rahmatimni sochay anga,
Ko‘ngling tinsin, inoyatim emdi sanga,
Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Yetmish yildur manga banda, sanga ummat,

Sen u farzand uchun chekkan ranju kulfat

Ul bandamga men bermasmen aslo zahmat,

Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Yetmish, sakson, to‘qson yoshga yetsa bandam,
Kechib ani gunohini qilg‘um adam,
Ummatingni g‘ami ketsun, bo‘lg‘il beg‘am,
Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Qul qarisa xoja berur xatti-barot,

Bandam bersa, men bermasam, manga uyot,

Ey habibim, xushnud bo‘lg‘il, sen bo‘lg‘il shod,

Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Ey birodar, me’roj so‘zi yolg‘on aytmas,
Dini sustroq munofiqlar nelar demas,

Ul azaldin tiyrabaxtdur, o‘zga kelmas.
Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Ey birodar, munofiqqa bo‘lma ulfat,

Kim ulfatdur, boshi uza yuz ming kulfat,

Boshdin-ayoq munofiqni ziyon-zahmat,

Chin ummatsen, eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

Hikmat qildi me’roj so‘zin Qul Xoja Ahmad,
Shukur olloh, Mustafog‘a qildi farzand,
Arslon bobom xurmo berib qildi xo‘rsand,
Chin ummatsen eshitib durud ayting, do‘stlar.

 

 

XLVIII

 

Ko‘rg‘on zamon inongon Abo Bakri Siddiqdur,
Ustun bo‘lub tayangon Abo Bakri Siddiqdur.

 

Munglashgonda yig‘labon, qulluqqa bel bog‘labon,
Ich, bag‘rini dog‘lag‘on Abo Bakri Siddiqdur.

 

Bir qavlidin qaytmag‘on, sirrin hargiz aytmag‘on,
G‘ofil bo‘lib yotmag‘on Abo Bakri Siddiqdur.

 

Jon jononaga qovshurgon, qizni qo‘ldin topshirgon,
Qo‘l qovshurub olborgon Abo Bakri Siddiqdur.

 

Aytkon so‘ziga yetkon, nafsu hovodin ketkon,
Haq Rasulin berkitkon Abo Bakri Siddiqdur.

 

Muhammadga qaynota, qilg‘on emas hech xato,
Bo‘yniga solg‘on futo Abo Bakri Siddiqdur.

 

QulXojaAhmad qil tasdiq yori g‘oring qil tafriq,
Oriflikda bil sodiq bo Bakri Siddiqdur.

 

 

XLIX

 

Ikkinchisi yor bo‘lg‘on adolatlig Umardur,
Mo‘minligda yor bo‘lg‘on adolatlig Umardur.

 

Bilolga azon ayturg‘on, shariatni bildirg‘on.
Din so‘zini uqturgon adolatlig‘ Umardur.

 

Ka’ba eshigin ochtirog‘on, barcha butni sindirg‘on.
Rasul ko‘nglin tindirg‘on adolatlig Umardur.

 

Shariatni bosh tutkon, tariqatin rost tutkon,
Haqiqatni xo‘b bilg‘on adolatlig Umardur.

 

O‘g‘lin chorlab kelturg‘on, darra urub o‘lturg‘on,
Adil qilib yo‘l surg‘on adolatlig Umardur.

 

Chirog‘ bo‘lib o‘chmag‘on, din yo‘lidin yonmag‘on,
Nohaq ishni aytmag‘on adolatlig‘ Umardur.

 

Miskin g‘arib qul sharif yozuqingni ayla yod.

Adl bo‘lib surgil dod adolatlig umardur.

 

Miskin Ahmad qilgil yod, qilg‘il ajzingni bunyod.
Shoyad ruhi qilgay shod, adolatli Umardur.

 

 

L

 

Uchinchi yor bo‘lg‘on Usmoni bohayodur,

Har nafasda yor bo‘lgon Usmoni bohayodur.

 

Haq Rasulni domodi, dinimizni odobi,
Dindorlarni ozodi Usmoni bohayodur

 

O‘qug‘oni shotibi, oyat, hadis kotibi,
Minbar uzra xotibi Usmoni bohayodur.

 

Munojoti ko‘hi Tur, olg‘onlari ikki nur,
Aytganlari barcha dur Usmoni bohayodur.

 

Ko‘plar kelib piyoda, qo‘ymadilar shahzoda,
Shahid qildilar anda Usmoni bohayodur.

 

Tavsif qilding Usmonni, Xoja Ahmad son ani,
Yo‘qdur shakku gumoni, Usmoni bohayodur.

 

 

LI

 

To‘rtinchisi yor bo‘lg‘on sheru xudo Alidur,
Ham me’rojda yor bo‘lg‘on, sheru xudo Alidur.

 

Aytg‘on so‘zi rahmonni, ko‘rsang g‘ozi nuroniy.
Kofirlarni qironi sheru xudo Alidur.

 

Himmat quri dilida, mavlom yodi tilida,
Zulfiqora ilgida sheru xudo Alidur.

 

Minib chiqsa Duldulga, yerga tushar zilzila,
Kofirlarga g‘ulg‘ula, sheru xudo Alidur.

 

Dushmanlarga muqobil, bo‘ldi kofirga qotil,
Qilg‘on botilin zoyil sheru xudo Alidur.

 

Rahmat qilgay biru bor, har na qilsa erki bor.
Xoja Ahmadga madadkor sheru xudo Alidur.

 

Nexush totlik ho‘ yodi sahar vaqti bo‘lg‘onda,
Boldin suchuk ho‘ oti sahar vaqti bo‘lg‘onda.

 

Sahar vaqti turg‘onlar, jonin fido qilg‘onlar,
Ishq o‘tig‘a kuyg‘onlar sahar vaqti bo‘lg‘onda.

 

Sahar vaqti xush soat, turg‘onga bo‘lg‘ay rohat,
Ochilur davlat, saodat sahar vaqti bo‘lg‘onda.

 

Har kun kuyar bujonim, qullikka yo‘q darmonim.
Sen kechurgil gunohim, sahar vaqti bo‘lg‘onda.

 

Imon sham’ini yondirsang ruh qushini kuydirsang
Xudoyingga sig‘insang sahar vaqti bo‘lg‘onda.

 

Qul Xoja Ahmad soate, bir zarra yo‘q toqati,
Zikr jonni rohati sahar vaqti bo‘lg‘onda.

 

 

LII

 

Umrim oxir bo‘lgonda ne qilgaymen Xudoyo,
Jon olguvchi kelganda ne qilgaymen Xudoyo?

 

Jon bermakni vahmidin, Azozilni zaxmidin,
Shafqat bo‘lmasa sendin ne qilg‘aymen Xudoyo?

 

Jon bermak ishi dushvor, oson qilgil yo Jabbor,
Sendin o‘zga yo‘q g‘amxo‘r, ne qilgaymen Xudoyo?

 

Jonim judo bo‘lg‘onda, tanim munda qolg‘onda,
Taxta uzra olg‘onda ne qilgaymen Xudoyo?

 

Ojiz bo‘lib yotganda, farishtalar kirganda,
«Man rabbuk» deb so‘rg‘onda ne qilgaymen Xudoyo?

 

Eltib go‘rga qo‘yg‘opda, yeti qadam yopgonda,
Surg‘uvchilar kirgonda ne qilgaymen Xudoyo?

 

«Man rabbuk» deb turg‘onda, qora kundur o‘shonda,
«Rabbing kimdur»deganda ne qilgaymen Xudoyo?

 

Qul Xoja Ahmad, sen banda, nafs ilgida
Mahshar kuni bo‘lg‘onda ne qilg‘aymen Xudoyo?

 

 

LIII

 

Qahhor otlig‘ qahringdin qo‘rqub pig‘lar Xoja Ahmad,
Rahmon otlig‘ rahmingdin umid tutar Xoja Ahmad.

 

Gunohim ko‘p ilohim, kechurgaysen gunohim,
Barcha qullar ichinda ospiy quldur Xoja Ahmad.

 

Munofiqlar yururlar, fisqu fujur qilurlar,
Harom, shubha syurlar, qo‘rqub yiglar Xoja Ahmad.

 

Tariqatni bilmading, haqiqatga kirmading,

Pir buyrug‘in tutmading, uzrn ko‘ndur Xoja Ahmad.

 

Oxir zamon bo‘lg‘ondur, podsho zolim bo‘lg‘ondur,

Harom, shubha to‘lg‘ondur, hayron bo‘lur Xoja Ahmad.

 

Sharmanda osiy qulmen, ishq yo‘lida bulbulmen,
Arslon boboga qulmsp, quling bo‘lur Xoja Ahmad.

 

Qul Xoja Ahmad, toat qil anglamakni odat qil,
Balo kelsa toqat qil, Haqdin bo‘lur Xoja Ahmad.

 

 

LIV

 

Xoliqimni izlarmtn tun-kun jahoy ichinda,
To‘rt yonimdan yo‘l endi kavnu makon ichinda.

 

To‘rtdin yettiga yettim, to‘qqizni uzar ettim,
Andin ikkiga keldim charxi kayvon ichinda.

 

Uch yuz oltmish su kechdim to‘rt yuz qirq to‘rt tosh oshtim,
Vahdat sharobin nchdim, tushtum maydon ichinda.

 

Chunki tushtum maydonga, maydonni to‘la ko‘rdum,
Yuz ming orifni ko‘rdum, barcha javlon ichinda.

 

G‘avvos bahrig‘a kirdim, vujud shahrini kezdim,
Durni sadafda ko‘rdum, guharni kon ichinda.

 

Arshu kursini yurdum, Lavhu qalamni ko‘rdum,
Vujud shahrini kezdim, aydim bu jon ichinda.

 

Jonni ko‘rdum jononda, ishqni ko‘rdum maydonda,
Oshiqlarning maydoni jumla bo‘ston ichinda.

 

Erni ko‘rdum ergashdim, istadug‘imni so‘rdim,
Barchasi senda dedi, qoldim hayron ichinda.

 

Hayron bo‘libon qoldnim, behush bo‘libon toldim,
O‘zimni dardga soldim, topdim darmon ichinda.

 

Miskin Xoja Ahmad joni, ham guhardur, ham koni,
Jumla aning makoni, ul lomakon ichinda.

 

 

LV

 

Eranlar jamol ko‘rar darveshlar suhbatinda,
Yoronlar majlisinda, nur yog‘ar suhbatinda.

 

Na tilasa ul bo‘lur darveshlar suhbatinda,
Har sirlar zohir bo‘lur darveshlar suhbatinda.

 

Har kim suhbatga keldi, erandin ul usholdi,
Bot keldi, bilmish bo‘ldi darveshlar suhbatinda.

 

Har kim suhbatga keldi, ko‘ngliga ma’no to‘ldi,
Ashoblar murod topdi darveshlar suhbatinda.

 

Om kelsa xos bo‘lur, yulduz kelsa oy bo‘lur,

Mis kelsa oltin bo‘lur, darveshlar suxbatinda.

 

Kibru hasadlar o‘lar, ichiga ma’no to‘lar,

Ko‘z ochib Haqni ko‘rar darveshlar suhbatinda.

 

Rasulga vahiy keldi, boshidin tojin oldi,
Ko‘pti xodimlik qildi, darveshlar suhbatinda.

 

Qul Xoja Ahmad suhbatda, dam urar munojotda,
Zihi xushdur saodat darvoshlar suhbatinda.

 

 

LVI

 

Beshak biling, bu dunyo barcha eldin o‘taro,
Inonmagil molingga, bir kun qo‘ldin ketaro.
Oto-ono, qarindosh, qayon ketti, fikr qil.
To‘rt ayog‘lig cho‘bin ot bir kun sanga yetaro.

 

Dunyo uchun g‘am yema, Haqdin o‘zgani dema,
Kishi molini yema, sirot uzra tutaro.
Ahli ayol, qarindosh, hech kim bo‘lmaydur yo‘ldosh,
Mardona bo‘l g‘arib bosh, umring yeldek o‘taro.

 

Qul Xoja Ahmad toat qil,umring bilmam necha on.
Asling bilsang, obi gil, ina gilga ketaro.

 

 

LVII

 

Qaro kundur, o‘shol soatki dunyodin safar qilsang,
Zanu farzand, molu mulking borisiding uzar qilsang.

 

Seni qo‘ymas ajal hargiz, necha hukming ravon bo‘lsa,
Hukumat birla olamni agar zeru zabar qilsang.

 

Bo‘luptur barchaga farmon o‘lumni sharbatin ichmak,
Qochib ondin qutulmassen, necha ondin hazar qilsang

 

Xaloyiqning mazorig‘a borib bir-bir tamosho qil,
Ulug‘lardin olib ibrat kerak bag‘ring kabob qilsang

 

Hamisha yaxshilik qilg‘il, ketarsen ushbu dunyodin,
Qiyomat obi ro‘yiga kerak xunu jigar qilsang.

 

Xudo farmonini tutg‘on bo‘lur ul avliyolardin,
Bo‘lur sen avliyolardin riyozatni ko‘proq qilsang.

 

Xoja Ahmad ma’siyat birla hayoting qilmagil zoye,
Bo‘lursen loyiqi hazrat, agar toat sahar qilsang.

 

 

LVIII

 

Niyat qildik Ka’baga, rizo bo‘lung, do‘stlarim,
Yo o‘lgaymiz, kelgaymiz, rizo bo‘lung, do‘stlarim.

 

Niyat qildik Ka’baga, haq Mustafo ravzaga,
Nasib qilg‘il borchag‘a, rizo bo‘lung, do‘stlarim.

 

Nasib bo‘lsa, borgaymiz, nasib bo‘lsa kelgaymiz,
Ajal yetsa o‘lgaymiz, rizo bo‘lung, do‘stlarim.

 

Rizo bo‘lung o‘zumdin, yaxshi-yomon so‘zimdin,
O‘tung qatig yuzumdin, rizo bo‘lung, do‘stlarim.

 

Qudrat bo‘lsa yuringiz, kuch bo‘lmasa turingiz,
Duo qila ko‘rungiz, rizo bo‘lung, do‘stlarim.

 

Do‘stlar bizni yo‘qlagay, fosiqlar ko‘p uhlag‘ay,
Masjid sari kelmag‘ay, rizo bo‘lung, do‘stlarim.

 

Sirdin bo‘ldi ishorat, munda qildik imorat,
Qilgay Rasul shafoat, rizo bo‘lung, do‘stlarim.

 

Arslonbobdin bashorat, pirdin tilab ijozat,
Do‘stlar qilg‘ay ibodat, rizo bo‘lung, do‘stlarim.

 

Ka’ba sori ko‘chaluk, zolimlardin qochaluk,
O‘gul-qizdin kechaluk, rizo bo‘lungdo‘stlarim.

 

Tilim so‘rsam, qaror yo‘q, g‘arib o‘lsa, so‘rar yo‘q,
Yemishlarda halol yo‘q, rizo bo‘lung, do‘stlarim.

 

Kechti quling jonidin, chiqdi xalqni sonidin,
Do‘stlar borgay so‘ngidin, rizo bo‘lung, do‘stlarim.

 

Yassaviy yumg‘il ko‘zungni, xalqqa aytqil so‘zingni,
Ka’baga surt yuzungni, rizo bo‘lung, do‘stlarim.

 

 

LIX

 

Olloh degan bandani joyin jannatda ko‘rdum,
Huru g‘ulmon jumlasin qarshu xizmatda ko‘rdum.

 

Tuni-kuni uxlamay hu zikrini aytqanlar,
Maloyiklar hamrohi arshni ustida ko‘rdum.

 

Xayru sano qilg‘onlar, yetim ko‘nglin olg‘onlar,
Chahor yorlar hamrohi, kavsar labinda ko‘rdum.

 

Omil bo‘lg‘on olimlar, yo‘lga kirgan osiylar,
Andog‘ olim jonini dorussalomda ko‘rdum.

 

Mufti bo‘lg‘on olimlar, nohaq fatvo berganlar,
Andog‘ mufti joyini sirot ko‘frugda ko‘rdum.

 

Zolim bo‘lib zulm etkan, yetim ko‘nglin og‘ritgan,
Qora yuzlug‘ mahsharda qo‘lin orqada ko‘rdum.

 

Jamoatga bormayin tarki namoz qilg‘onlar,
Shayton birla bir yerda darki asfolda ko‘rdum.

 

Qul Xoja Ahmad kon ochti, durru guharni sochti,
Tinglamag‘on bu so‘zni g‘aflat ichinda ko‘rdum.

 

 

LX

 

Vahdat xumi ochildi, mayxonag‘a kirdim men,

Bir jom ichib shul maydin mastu hayron bo‘lsammen.

 

O‘shul mayning mazasi ich-bag‘rimni qon qildi,
Bag‘r qonin oqizib jonon sori borsam men.

 

Soqi so‘ndi har nafas kayfiyatling sharobin,
Sarmast bo‘lub o‘shul dam nola-faryod ursam men.

 

Ul daryoning mavjidin tegma g‘avvos dur olmas,
Jondin kechib dur uchun bahr qa’riga cho‘msam men.

 

Xoja Ahmadning xumida muhabbatning sharobi,
Oshiqlarg‘a shul maydin murodincha bersam men.

 

 

LXI

 

Bizdan salom do‘stlarga, talab yodin qo‘ymasin.

Diydor talab qilsalar hargiz g‘ofil bo‘lmasin

 

G‘ofil topmas haq yo‘lin, anda topmaslar o‘rin,
Ichi toshi ko‘yibon saharlarda yotmasin.

 

Yodi birlan bo‘lsalar, diydor orzu qilsalar,
Harchand xorlik ko‘rsalar ko‘ngul o‘zga bo‘lmasin.

 

Oshiqlarga dunyoda xorlik, zorlik, malomat,
Malomatsiz mehnatsiz oshiq man deb aytmasin.

 

Shariatda tajriddur dunyosini tark etmak,
Tark etmayin dunyoni Haqni suydim demasin.

 

Tariqatda tan jonin tark etmagi tajriddur,
Tark etmayin tan jonin tajrid bo‘ldim demasin.

 

Haqiqatda4 haromdir bir Xudodan o‘zgasi:
Andog‘ bo‘lmay oshiqlar diydor orzu qilmasin.

 

Andog‘ rasul mustafo dunyo molin suymadi,
Ummat bo‘lsa rasulga dunyo molin suymasin.

 

Miskin Ahmad Yassaviy salom aydi do‘stlarga,
Ushbu so‘zning ma’nosin tolib bo‘lsa anglasin.

 

 

LXII

 

Tinmay oshiq hu derlar xudoyiga yolvorib,
Yurur oni ishqida kecha-kunduz sorg‘ayib.

 

Zor yig‘latib oshiqni ishq ilgida Xudoyim,
Ishq yo‘lida malomat anga ko‘rur munosib.

 

Mansur bir kun yig‘ladi eranlar rahm ayladi.
Chil tan sharbat ichirdi Mansurga mehrin solib.

 

Mansur aytur «Anal-Haq», eranlar ishi barhaq,
Mullolar aytur nohaq, ko‘ngliga yomon olib.

 

Aytmagil«Anal-Haq»deb,kofir bo‘lding Mansur deb
Qur’on ichra buldur deb o‘ldirdilar ko‘plashib.

 

Bilmadilar mullolar «Anal-Haq»ni ma’nosin,
Qol ahliga hol ilmin Haq ko‘rmadi munosib.

 

Rivoyatlar bitildi, holin ani bilmadi,
Mansurdek avliyoni qo‘ydilar dorg‘a osib.

 

Iymonsiz deb mullolar shayx Mansurni o‘ldirdi,
Kofir deb o‘ldirdilar uch yuz mullo taloshib.

 

Kulin ko‘kka sovurdi, eltib daryoga soldi,
Zavq daryosi mavj urdi oqdi daryo ko‘pirib.

 

O‘shal kuni ul daryo qildi afg‘on vovaylo,
Oshiqlarga Xudoyo.qilgil diydoringnasib.

 

Afsonadur shariat, farzonadur haqiqat,
Durdonadur tariqat oshiqlarga munosib.

 

Xalqi olam yig‘ildi, Mansur deb faryod qildi.
Mansurni yoronlari qoldi anda yig‘lashib

 

Tavba qilgil, Xoja Ahmad, bo‘lg‘ay Hakdin inoyat.
Yuz ming valilar o‘tti sirni sirga uloshib.

 

 

LXIII

 

Ishqing qildi shaydomeni, jumla olam bildi meni,
Qayg‘um sen-sen tuni-kuni, menga sen uq, keraksan.

 

Taolloh zihi ma’ni, sen yaratding jismu jonni,
Qulluq qilsam tuni-kuni, menga sen uq, keraksan.

 

Ko‘zum ochdim seni ko‘rdim, kul ko‘ngulni senga berdim,
Urug‘larim tarkin qildim, menga sen uq keraksan.

 

So‘zlasam men tilimda son, to‘kar bo‘lsang menim qonim
Menqulingmen sen sultonim, menga sen uq, keraksan.

 

Olimlarga kitob kerak, so‘fiylarga magjid kerak,
Majnunlarga Laylo kerak, menga sen uq keraksan.

 

G‘ofillarga dunyo kerak, oqillarga uqbo kerak,
Voizlarga minbar kerak, menga sen uq keraksan.

 

Olam bari uchmox bo‘lsa, jumla hurlar qarshi kelsa,
Olloh menga ro‘zi qilsa, menga sen, uq keraksan.

 

Uchmox kiram javlon qilam, na hurlarga nazar qilam,
Oni muni men ne qilam, menga sen uq, keraksan.

 

Xoja Ahmaddur menim otim, tuni kuni yonar o‘tim,
Iki jahonda umidim, manga sen uq, keraksan.

 

 

LXIV

 

Bihisht, do‘zax taloshur, talashmoqda bayon bor,

Do‘zax aytur:«Man ortuq, manda Fir’avn, Hamon bor»

Bihisht aytur:«Ne der san, so‘zni bilmay aytursan
Sanda Fir’avn bor bo‘lsa, manda Yusuf Kan’on bor»

 

Do‘zax aytur:«Man ortuq,baxil qullar manda bor»
Baxillarning bo‘ynida o‘tlug‘ zanjir-kishan bor»

 

Bihisht aytur: «Man ortuq, payg‘ambarlar manda bor»
Payg‘ambarlar oldida kavsar, huru g‘ilmon bor»

 

Do‘zax aytur:«Man ortuq, tarso juhud manda bor»
Juhud tarso oldida turluk azob-so‘zon bor»

 

Bihisht aytur: «Man ortuq, mo‘min qullar manda bor»
Mo‘minlarni oldida turluk ne’mat-alvon bor»

 

Do‘zax aytur:«Man ortuq, zolim qullar manda bor»
Zolimlarga berurga zahru zaqqum chandon bor»

 

Bihisht aytur:«Man ortuq, olim qullar menda bor,
Olimlarni ko‘nglida oyat, hadis, Qur’on bor».

 

Do‘zax aytur:«Man ortuq, munofnqlar manda bor,
Munofiqlar bo‘ynida o‘tdin ishkil-kishan bor».

 

Bihisht aytur:«Man ortuq, zokir qullar manda bor,
Zokirlarni ko‘ntlida zikru fikri subhon bor».

 

Do‘zax antur:«Man ortuq, benomuslar manda bor,
Benomuslar bo‘ninda ilon bilan chayon. bor».

 

Bihisht aytur:«Man ortiq, diydor ko‘rmakmanda bor,
Diydorin ko‘rsaturga rahim otlig Rahmon bor».

 

Do‘zax anda tek turdi, bihisht uzrini aytdi, 

Qul Xoja Ahmad-ne bildi, bildirguvchi Yazdon bor.

 

 

LXV

 

Hu halqasi qurildi, ey darveshlar, kelinglar,
Haq sufrosi yoyildi andin ulish olinglar.

 

Qol ilmini o‘qubon, hol ilmiga yetibon,
Yo‘qlik ichra botibon borliqlardan olinglar.

 

Yirtib shafqat pardasin, tilab diydor va’dasin,
Ochib ko‘ngil diydasin mushohada qilinglar.

 

Hu arrasin olibon, nafs boshiga solibon,
Tuni kuni toliblar jonni qurbon qilinglar.

 

Halqa ichra hu dengiz, ishq o‘tiga yoningiz,

Tan jon birla toliblar takbir boshlab aytinglar

 

Hu-hu teyu zor ingrab, hu demakda ma’no bor,
Diydoridin umidvor, rahmatidin olinglar.

 

Qul Xoja Ahmad qul bo‘lgan yo‘l ustida kulbo‘lgan
Toliblarga mul5 bo‘lgan, andin ibrat olinglar.

 

LXVI

 

Yo‘l ustida o‘ltirib yo‘lni so‘rgan darveshlar,
Uqbodin xabar istab yo‘lga kirgan darveshlar.

 

Asolari ilgida, himmat quri dilida,
Izim yodi tilida, olloh degan darveshlar.

 

Xirqalari egnida, ko‘nglida yuz ming ayon,
Bilingiz iki jahon ko‘zga ilmas darveshlar.

 

Darvesh Haqning manzuri, zikri turur gulzori.
Haqni yodi asrori, xo‘b odoblig darveshlar.

 

Yozug‘im ko‘p yo‘lotmas, ashob dorusin tonmas,
Ko‘zda yoshin quritmas yoshi oqqan darveshlar.

 

It nafsini o‘ldurur, qizil yuzin so‘ldirur,
Xoja Ahmad qul erur, sotib yesun darveshlar.

 

 

LXVII

 

Ey do‘stlarim, o‘lsam men bilmamki holim ne bo‘lur,
Go‘rga kiribon yotsam men, bilmamki holim ne bo‘lur.

 

Eltib lahadga qo‘ysalar» orqaga boqmay yonsalar,
So‘rig‘ savolin so‘rsalar, bilmamki holim ne bo‘lur.

 

Kirsa qarish otlig‘ yilon, chulgansa tanga shul zamon,
Qolmas butun bir ustaxon, bilmamki holim ne bo‘lur.

 

Jumla yig‘ilib mo‘ru mor, atrofimda nishlar urar,
Mushkul o‘lur pas koru bor, bilmamki holim ne bo‘lur

 

Hech kelmadim yendin savob, anda ne bergumdir javob,
Gar qilsalar yuz ming azob, bilmamki holim ne bo‘lur.

 

Bo‘lsa qiyomatni kuni, hozir bo‘lur barchalari,
Qilgan amallaring qani, bilmamki holim ne bo‘lur.

 

Ey Qul Ahmad, sen bu kun, qilgil ibodat tunu kun,
Demagil umrimdur uzun, bilmamki holim ne bo‘lur.

 

 

LXVIII

 

Necha yillik mehribonim jon edilar, do‘stlarim
Bu vujudim shahrini fano qiladur do‘stlarim.

 

Bu qafasni to‘tisi parvoz qiladur uchkali,
Bir qorongu shu’lasiz yerga boradur, do‘stlarim.

 

Ey meni yoronlarim, himmat tuting imonima,
Dushmanim imonima zaxmat beradur, do‘stlarim.

 

Ushbu jon bizlar bilan bir necha yillar bor edi,
Haq taolo hukmi birlan azm etadur, do‘stlarim.

 

Bu meni a’zolarim jonim bilan shodmon edi,
Jon chiqarga kulli a’zom titrashadur do‘stlarim

 

Amri Haqqa barcha xalqi olaming bo‘ldi rizo,
Ul haqiqat bandalar doim rizodur, do‘stlarim.

 

Qul Xoja Ahmad to‘tisi parvoz etadur uchkali,
Naylasin miskin xukmi Xudodir do‘stlarim.

 

 

LXIX

 

G‘ariblikda g‘arib bo‘lgan g‘ariblar,
G‘ariblar holini bilgan g‘ariblar,

 

Sabab birla yiroq yerga boribon,
Qarindosh qadrini bilgan g‘ariblar.

 

Suvsaganda suvga muhtoj bo‘lg‘on,
Tirikda zor o‘lub, o‘lgan g‘ariblar.

 

Kishi bilmas g‘ariblar holi nedur,
Kim ul beqadr, ular miskin g‘ariblar.

 

Kel emdi Ahmado, o‘zingga boqgil,
G‘arib san, san, g‘arib miskin, g‘ariblar.

 

 

LXX

 

Haq taollo fazli birlan farmon qildi,
Eshitib, uqub yerga kirdi qul Xoja Ahmad.
Oltmish uchda sunnatlarin mahkam tutib,
Eshitib, uqib yerga kirdi qul Xoja Ahmad.

 

Yer ustida o‘lmas burun tirik o‘ldum,
Oltmish uchda sunnat dedi eshitib bildim,
Yer ostida jonim bila qulluq qildim,
Eshitib, uqub yerga kirdi qul Xoja Ahmad.

 

Eranlardan fayzu futuh ololmadim,
Yuz yigirma beshga kirdim bilolmadim.
Haq taollo toatlarin qilolmadim,
Eshitib, uqub yerga kirdi qul Xoja Ahmad.

 

Bo‘lg‘aymanmu Muhammadni xos ummati,
Ummat desa osiylarni xush davlati,
Boldin totlig‘ erur menga bu mehnati,
Eshitib, uqub yerga kirdi qul Xoja Ahmad.

 

Bizlar uchun jonlar chekti ul Muhammad,
Ummat bo‘lsang g‘am yemassan yolg‘on ummat.
Kecha-kunduz hosillaring sayru ishrat,
Eshitib, uqub yerga kirdi qul Xoja Ahmad.

 

Ellik yoshda nido keldi, o‘lmak oson,
Sharti uldur senda bo‘lsa nuri imon.
Tongla borsang diydorita qilur mehmon,
Eshitib, uqub yerga kirdi qul Xoja Ahmad.

 

Ey mo‘minlar, bu dunyoni poyoni yo‘q,
Chin o‘larsen hargiz muni yolg‘oni yo‘q,
Kim bilmasa valloh oni iymoni yo‘q,
Eshitib, uqub yerga kirdi qul Hoja Ahmad.

 

Aslim tufroq, naslim tufroq, barchadin xor,
Bosib o‘tsang murdor jismim qilg‘usi or,
Kim or etsa shayton qovmi, havosi bor,
Eshitib, uqub. yerga kirdi qul Xoja Ahmad.

 

Banda bo‘lsang mehnat tortgil, g‘ofil odam,
Oqil ersang gapimatdur senga shul dam,
Amonatdur aziz joning yurma beg‘am,
Eshitib, uqub yerga kirdi qul Xoja Ahmad.

 

Oltmish uchda sunnat bo‘ldi yerga kirmak,
Rasul uchun ikki olam barbod bermak,.
Oshiqlarni sunnatidur tirik o‘lmak,
Eshitib, uqub yerga kirdi qul Xoja Ahmad.

 

 

LXXI

 

Olloh degan qandu asal paydo qildi,
Oxiratda Olloh birla savdo qildi,
Amal qilg‘on chin olimni dono qildi,
Jonu dilda Haq zikrini ayting, do‘stlar.

 

Esiz olim, amal qilmay yo‘lda qolur,
O‘qub uqmay dunyo molin qo‘lga olur,
Manmanlikdin, esiz, umrin zoe qilur,
Jonu dilda Haq zikriii aytnpg, do‘stlar.

 

Olim uldur namoz o‘qub toat qilsa,
Haqdin qo‘rqub, oxiratni g‘amin yesa,
Qur’on o‘qub, Haqdin qo‘rqub zor ingrasa,
Jonu dilda Haq zikrini ayting, do‘stlar.

 

Andog‘ olim ikki ko‘zi giryon bo‘lur,
Saharlari erta turub nolon bo‘lur,
Ishq yo‘lida kuyub, yonib biryon bo‘lur,
Jonu dilda Haq zikrini ayting, do‘stlar.

 

Qul Xoja Ahmad, olay desang Haqdin ulush,
Boyaziddek nafsing bila tup-kup urush,
Ey bexabar, ummat ersang budur ravish,
Jonu dilda Haq zikrini ayting, do‘stlar.

 

 

LXXII

 

Tariqatda turluk adab bilmaguncha,
Nafsi birla muhoriba qilmaguncha,
Ishq yo‘liga o‘zni loyiq etmaguncha,
Haqiqatni sirlarini bilsa bo‘lmas.

 

Vahdoniyat kemasini sirrin bilmay,
Ishq, asror so‘zlaridin xabar olmay,
Tajrid, tafrid ishlarini ado qilmay,
Ul tavhidni mevasidin olsa bo‘lmas.

 

Tariqatni shavqi, zavqi kuymak, yonmak,
Hakdin qochqon nojinslardan qochib, tonmak,
Yuz ming turlik jafo totsa bo‘yun sunmak,
Bo‘yun sunmay ishq do‘konin qursa bo‘lmas

 

Qul Xoja Ahmad tajrid, tafrid umid qilgil.
Mustafoni so‘zlariga amal qilgil,
Tavba debon tunlar qo‘pub zor ingragil,
Zor yig‘lamay diydorini ko‘rsa bo‘lmas.

 

 

LXXIII

 

Ey ko‘ngul qilding gunoh hargiz pushaymon bo‘lmading,
So‘fiman deb lof urib, tolibi jonon bo‘lmading.
Xayfi umring o‘tti, bir lahza giryon bo‘lmading

So‘fi naqsh bo‘lding vale hargiz musulmon bo‘lmading.

 

So‘filig‘ shundog‘midur doim ishing g‘aflat bilan,
Donai tasboh qo‘lingda tillaring g‘iybat bilan,
Sullai chil pich urarsen nafsi bat izzat bila,
So‘fi naqsh bo‘lding vale hargiz musulmon bo‘lmading.

 

So‘fi bo‘lsang sofi bo‘lgil jurmi isyon bo‘lmasin,
Toatu taqvo qilib ko‘ngling parishon bo‘lmasun,
Jonu dilda yig‘lagil mahsharda yolg‘on bo‘lmasun,
So‘fi naqsh bo‘ldung vale hargiz musulmon bo‘lmading.

 

So‘filiq sharti durur tunlar qo‘pib qon yig‘lamoq. 

Xar jafog‘a sabr etibon belini maxkam bog‘lamoq.

Tolibi Olloh bo‘lib xar yaxshi so‘zni so‘zlamoq

So‘fi naqsh bo‘ldung vale hargiz musulmon bo‘lmading.

 

So‘fiyo toat qilursen barchasi ujbu riyo.

Jonu dil dunyog‘a mag‘rur tillaringda oxu voy.

Jon berurda bo‘lg‘uying nuri iymondin judo.

So‘fi naqsh bo‘ldung vale hargiz musulmon bo‘lmading.

 

So‘fi bo‘lmay naylasin uyida o‘ilurg‘a ishi yo‘q.

So‘filig‘ davo qilur xalqig‘a berurga oshi yo‘q.

Oxu voy derlar yana ko‘zida qatra yoshi yo‘q.

So‘fi naqsh bo‘ldung vale hargiz musulmon bo‘lmading.

 

So‘fiy bo‘li nafs uchun xardam eshikka boqasan.

Nazr olib keldimu deb xardam kishiga boqasen.

La’nati Ollohini bo‘yningga xardam toqasen.

So‘fi naqsh bo‘ldung vale hargiz musulmon bo‘lmading.

 

So‘fimen deb lof urarsen so‘zi afg‘oning qani,
Ashki surxu ro‘yi zardu chashmi xunboring qani,
Murshidi komil, mukammal roh mardoning qani,
So‘fi paqsh bo‘ldung vale xargiz musulmon bo‘lmading.

 

So‘fiyo, beg‘am yurarsen donai tasbeh olib.
Dunyoga mag‘rur bo‘lub, din ishini orqa solib,
Qo‘rqqil emdi, qo‘rqqil emdi, Xudoyiga yolborib,
So‘fi naqsh bo‘ldung vale hargiz musulmon bo‘lmading.

 

So‘fiy bo‘lib moli kas olmoq uchun qilding jadal. 

Zoxiring so‘fiynamodur botining dunu dag‘al.

Ey bexabar, ey bexabar sharmandasen ro‘zi azal.

So‘fi naqsh bo‘ldung vale hargiz musulmon bo‘lmading.

 

Donai tasbex olib el ko‘ziga xo‘p so‘pisan.

Nafsi badni oldida tarso jo‘xudni to‘pisan.

Bandalig‘ qiling xudog‘a yo‘qsa sakki ko‘pisan.

So‘fi naqsh bo‘ldung vale hargiz musulmon bo‘lmading.

 

So‘fiyo o‘z turingga yolg‘iz xudog‘a bandasan.

Aslingga boqsang agar olam ichinda gandasan.

Pur gunoxu pur xatar, xam osiyu sharmandasan.

So‘fi naqsh bo‘ldung vale hargiz musulmon bo‘lmading.

 

So‘fiyo qilding muhabbat da’vosini devona bo‘l,
Molu mulku xonumondin kechgilu begona bo‘l,
Kim Xudo deb so‘zlasa, ming o‘rgulub parvona bo‘l,
So‘fi naqsh bo‘ldung vale xargiz musulmon bo‘lmading.

 

So‘fiyo davoi ishq qil barchadin bezori bo‘l.

Uyquni aylab xarom tunlar qo‘pib bedori bo‘l.

Dardi yo‘q bedardni ko‘rsang qochg‘ilu ozori bo‘l.

So‘fi naqsh bo‘ldung vale hargiz musulmon bo‘lmading.

 

Axmado sen so‘fi bo‘lsang so‘filig‘ oson emas.

Xaq rasul so‘fiy bo‘lib Dunyo molin suygan emas.

Dunyoni suygan kishi beshak biling inson emas.

So‘fi naqsh bo‘ldung vale hargiz musulmon bo‘lmading.

 

 

LXXIV

 

Bedor bo‘lg‘il, ey mo‘‘min, sahar vaqti ichinda,
Qutqor o‘zungni o‘tdin sahar vaqti ichinda.

 

Saharlarda ul gullar sano aytur bulbullar,
Kim ayturkim biru bor sahar vaqti ichinda.

 

Sahar lazzatini oshiq qullar bilurlar,
Haqni hozir ko‘rarlar sahar vaqti ichinda.

 

Sahar vaqti xush soat, ham jannat erur rohat,
Tangriga qil ibodat sahar vaqti ichinda.

 

 

LXXV

 

O‘n sakkiz ming olamda hayron bo‘lgan oshiqlar,
Topmay ma’shuq charog‘in sarson bo‘lgan oshiqlar.

 

Har dam boshi o‘rgulib, ko‘zi xalqqa telmurib,
Hu-ho‘ teyu jo‘rkulub6 giryon bo‘lgan oshiqlar.

 

Kuyib yonib qul bo‘lgan, ishqida bulbul bo‘lgan,
Kimni ko‘rsa qul bo‘lgan, mardon bo‘lgan oshiqlar.

 

Yo‘l ustida haq bo‘lgan, siynalari chok bo‘lgan,
Zikrin aytib pok bo‘lgan, nolop bo‘lgan oshiqlar.

 

Himmat qo‘rin bog‘lagan, yurak-bag‘rin dog‘lagan.
Faryod urib yig‘lagan, giryon bo‘lgan, oshiqlar.

 

Gohi yuzi sorg‘arib, gohi yo‘lida g‘arib,

Tasbihlari yo habib, javlon bo‘lgan oshiqlar.

 

Ahmad sen ham oshiq bo‘l, sidqing birla sodiq bo‘l,
Dargohiga loyiq bo‘l, jonon bo‘lgan oshiqlar.

 

LXXVI

 

Osiy jofiy quling keldi dargohingga,
Qo‘lum tutub yo‘lga solgil, antalhodiy7.
Erklik Qodir yig‘lab keldim dargohingg‘a,
Qo‘lum tutub yo‘lga solg‘il, antalhodiy.

 

Tun kechalar tong otg‘uncha yotmoq ishim.

Saxar turib roz aytmadi mungli boshim.

Nadomatda oqarmikun ko‘zda yoshim.

Qo‘lum tutub yo‘lga solg‘il, antalhodiy.

 

Yo‘lsiz yo‘lg‘a kirdim do‘stlar holim xarob,
Xalqdin so‘rsam, hech kim bermas menga javob.
Xoliqim sen yo‘l ko‘rsatgil, oliyjanob,
Qo‘lum tutub yo‘lga solgil, antalhodiy.

 

Xijolatda qo‘rqub keldim gunohimdin,
Zoti ulug‘ parvardigor, ilohimdin,
Nido keldi noumid qo‘ymay dargohimdin,
Qo‘lum tutub yo‘lg‘a solgil, antalhodiy.

 

Yig‘lab keldim xazratingga ayo shohim.

Qubsab keldim qarong‘uluq chiqqil mohim.

Podishohim sen biru borim nigoh gohim.

Qo‘lum tutub yo‘lga solg‘il, antalhodiy.

 

Boshdin-ayog‘ bo‘ldi gunoh qayda boray,
Yo‘l adashgan itdek bo‘lub, kimdin so‘ray,
Bu hol birlan diydoringni qaydin ko‘ray,
Qo‘lum tutub yo‘lg‘a solg‘il, antalhodiy.

 

Men berkitsam ilik ayoq jumla guvoh.

Raxmat etib sen kechmasang xolim taboh.

Sharmandaman darmondaman ko‘pdir gunoh.

Qo‘lum tutub yo‘lga solg‘il, antalhodiy.

 

Gunoh dardi bomor qildi, tabibimsen,
Mahbubimsen, darmonimsen, habibimsen,
Yo‘lda qoldim, holim so‘rar rafiqimsen,
Qo‘lum tutub yo‘lga solgil, antalhodiy.

 

Fosiq fojir raxmatingdin noumid emas.

Sendin o‘zga xechkim mani yo‘lag‘a solmas.

Lutf etmasang mushkullarim oson bo‘lmas.

Qo‘lum tutub yo‘lga solg‘il, antalhodiy.

 

Hech kishi yo‘q yerda, ko‘kda sen, sen qodir,
Shakim yo‘qdur, bu so‘zlarda o‘zing nozir,
Ham yakkasen, yagonasen. beshak hozir,
Qo‘lum tutub yo‘lga solgil. antalhodiy.

 

Men yo‘lingda bosh bermadim, qodir Xudo,
Bosh na bo‘lg‘ay, g‘arib jonim yuzming fido,
Dard ham o‘zing, darmon o‘zing, lutfing davo,
Qo‘lum tutub yo‘lg‘a solgil antalhodiy.

 

Jonu iymon g‘azosidur sening zavqing,
Jonim berib sotqin olay seni ishqing,
Ro‘zi mahshar shafi’ bo‘lg‘ay seni shavqing,
Qo‘lum tutub po‘lga solgil, antalhodiy.

 

Qul xuvalloh, Subxonalloh din qamchisi.

Ro‘za namoz tasbeh tahlil Xaq elchisi.

Pirimug‘on toliblari yo‘l boshchisi.

Qo‘lum tutub yo‘lga solg‘il, antalhodiy.

 

Antalhodiy, antalhaqni zikrin aytsam,
Hodiy bo‘lsang adi, yo‘ldin rostqa qaytsam.
Xu zikrini tila olib na’ra tortsam,
Qo‘lum tutub yo‘la solgil, atalxodiy.

 

Antal hodiy Antal xaqni zikri qoviy.

Piru mug‘on so‘zlaridin olsa fatvo.

Botinlari ravshan bo‘lib bo‘lur yaxshi.

Qo‘lum tutub yo‘lga solg‘il, antalhodiy.

 

Sahar vaqtda yig‘lab to‘ksam qonlar ko‘zdin.
Ko‘nglim ochib ogoh bo‘lay yaxshi so‘zdin,
Zoti ulug‘ rahmon egam, ham jabborim,
Qo‘lum tutub yo‘la solgil antalhodiy.

 

Ey dod egam, hech yetmadi senga dodim,
Yeru ko‘kni nolon qildi bul faryodim,
Ro‘zi mahshar qichqirgaymu, kel ozodim,
Qo‘lum tutub yo‘lga solgil, antalhodiy.

 

Banda bo‘lsang zikrin aygil, qo‘lung olsun,
Yo‘ldin ozsang, rahbar bo‘lub yo‘lga solsun,
Saharlarda zori qilgil rahmi kelsun,
Qo‘lum tutub yo‘lga solg‘il, antalhodiy.

 

Antalhodiy, antalhodiy zikri Ollox,
Qaq zikrini ayg‘il tinmay bo‘lg‘ung ogoh,
Rahim mavlom nazar qilsa o‘lur nogoh,
Qo‘lum tutub yo‘lga solg‘il, antalhodiy.

 

Antalhodiy, antalhodiy zikri ulug‘,
Xaq zikrini vird aylagan ko‘ngli sinug‘
Vird aylamay shayxmen desa joyi tomug‘
Qo‘lum tutub yo‘lga solgil, antalhodiy.

 

Qul Xoja Ahmad nafsdin ulug‘ balo bo‘lmas,
Yo‘l ustida tufroq bo‘lmay nafsing o‘lmas,
Yeru ko‘kdin ta’ma bersam hargiz tuymas,
Qo‘lum tutub yo‘lga solg‘il antalhodiy.

 

IZOHLAR

 

Azozil — Shaytonning nomi.

«Alkazzobu loummati» — «Yolg‘onchi ummatim emas».

«Alastu birabbikum»—«Men sizning Rabbingiz emas manmu?»

Anal—Haq! — «Men—Xudoman!» Mansur Xalloj so‘zi. U shu gapi uchun dorga osilgan

Barahna— yalang‘och.

B i h a m d i l l o — Xudoga hamdlar bo‘lsinkim.

Biru borim — Ollohning birligi «vahdaniyat» va bor
liq — «mavjudiyat» sifatlarini ifodalovchi ibora.

I l l o h - b i l l o h— Xudo haqqi.

«Va anhoru min asalin musaffo»—«Qur’on» oyati. «Ariqdurkim asal to‘lib oqadi». Jannatdagi ariqlardan biriga ishora.

Daftar isoniy — ikkinchi daftar. Hikmatlarda bir necha marotaba bu ibora takrorlanadi. «Devoni hikmat»dagi to‘rtliklardan birida «To tirik sen ishq daftari ado bo‘lmas», degan satr bor. Bu misradan ma’lum bo‘ladiki, «ishq daftari» yoki «daftari soniy» deganda Ahmad Yassaviy ishqi ilohiy talqinidagi asarlar majmuasini nazarda tutgandir.

I l l i y yu n— jannat.

Inshoalloh— Xudo xohlasa agar.

I n n o f a t a h n o — «Qur’on»dagi «fath» surasining boshla
nishi.

K u l l u ya v m i n b a t a r— Kun kundan yomon.

L a b b a y k— qabul qilaman; xizmatingizga hozirman.

Lo iloha illalloh— Xudodan o‘zga xudo yo‘q!

«Man rabbuk» — «Xudoying kimdur?» Islomiy e’tiqodga ko‘ra o‘lgan kishiga janoza o‘qilib, dafn etilgandan so‘ng farishtalar — Munkar va Nakr marhumdan so‘raydigan ilk so‘rog‘lardan biri.

Moumanlik— dilini moddiy dunyo tashvishlari va boyliklaridan poklolmaslik, imon bo‘shligi va gumrohlik tufayli kibru havoga qul bo‘lmoq.

Mekoyiv va Isrofil — Ollohga yaqin bo‘lgan farishtalardan ikkitasining nomi.

«Mutu qabla an tamut» — Hadis. Mazmuni: «O‘lmasdan
burun o‘linglar!» Fanolik falsafasiga aloqador gap.

M u l — may, sharob.

Malakul mavt — jon oluvchi farishta, ya’ni Aaroil
alayhissalom.

Rahmatdaryo— rahmat daryosi.

Subhonalloh — I. Xudoga madhu sano bo‘lsun. 2. Taajjub izhori — Ajabo!

T a z v i r— firib, hiyla, nayrang,

Tatavvulo— itoat ila, bo‘yun egib.

To‘rt yuz qirq to‘rt so‘ngak— Bugungi anatomiya ilmi odamda 200 ta suyak borligini qabul etgan. Balkim qadimiy anatomiyada bu raqam «to‘rt yuz qirq to‘rt» deb belgilangan bo‘lishi mumkin.

U q b o — asli «uqabo» bo‘lib, baland, tepa, mashaqqatli yuksaklik ma’nolarini bildiradi.

Uch yuz oltmish tomir— inson vujudidagi jamiki tomirlar mazmunida.

Q o v l a— aralashtirmoq, qorishtirmoq.

Qolu balo — Aytdilar (javob berdilar). «Qur’on»dagi 172-oyatining davomi. «Men sizning Rabbingiz emasmanmu?» savoliga Ruhlar «Sen san bizning Ollohimiz» deb javob qilgan emishlar.

Qulhuvalloh — «Ihlos» surasining boshlanishi.

H u z i k r i— Olloh zikri.

Aql — so‘fiylarning nuqtai nazari bo‘yicha ilohiy bir nurdir. So‘fiylar ikki turli Aql borligini e’tirof etganlar. 1. Aqli kull — ilohiy, qudratli, mutlaq aql bo‘lib, tangrining faol tajallisidan iborat. Ilk marotaba Tangridan dunyoga kelgan bu aql «Aqli avval» yoki «Ruhi a’zam» deb atalgan. Shuningdek, haqiqati Muhammadiyani ham so‘fiylar Aqli kull deganlar. Aqli kuldan — nafsi kull maydonga kelganki, u lavhi mahfuz deb nomlangan.

A q l i j u z — insonning hayoti, yashash odobi, faoliyatiga tegishli. Aqli juz ikkiga ajratilgan: 1. Aqli maod— ilhom va irfon bilan tarbiyalangan insonni oxiratdan ogoh qiladigan aql. 2. Aqli maosh — mavjud dunyoni, hayotni tushunishga xizmat etadigan aql. Aqli maod imon sohiblariga, Aqli maosh esa barcha kishilar uchun xos deb hisoblangan.

O l a m — dunyo, jahon, koinot. Qadimiy tushunchalarga ko‘ra, mavjudligi e’tirof etiladigan olamlar qunidagilar: olami asg‘ar — eng kichik olam, inson: olami barzax — borliq dunyo bilan oxirat orasidagi olam, hayoti kabir: olami jabarut — ulug‘lik va qudrat olami: olami akbar — eng buyuk olam, koinot; olami amr — Ollohning amri ila har narsaning mavjudligini ta’minlaydigan olam; olami arvoh — ruhlar olami; olami asbob — sabablar olami, bu dunyo: olami g‘ayb-g‘ayb olami, go‘zallik olami; olami kavni fasod — buzuqlik olami; olami lahud — uluhiyat olami; olami ma’no — ma’nolar ola mi; olami malakut — malaklar olami; olami nasut — maxluqlar olami: olami shahud — ko‘rinadigan olam, bu dunyo; olami zuhur — ashyoning zuhurlanish olami.

Olloh — Xudo, Tangri. Tasavvufda Xudoning barcha ismi, zoti va sifotlarini ifodalaydigan ism. Olloh nomi A’zamdur, ayni paytda u tavhidga ham asosdir.

O r i f — irfon sohibi. Tom ma’nodagi haqshunos. So‘fiylarning tushunchasida ilm — aqlga, irfon — tuyg‘ularga asoslanadi. Orif bo‘lmoq uchun kitobiy bilimlardan behad yuksalmoq kerak. Orif Olloh tomonidan baxsh etilgan «Laduni» ishorati bilan uning mavjudligini idrok etadi va mavhum borlig‘dan kechib tangrn borligi bilap umr o‘tkazadi.

Yunus Emro orifni bunday ta’riflaydi:

Orif anga deyarlar, ul kon bo‘lur,
Ma’rifat olaminda bir ummon bo‘lur.

Haq deyajak nafasi Haqdin kolur,
So‘ylayajak so‘zlari Qur’on bo‘lur.

Ma’rifati butunlay Ollohga bog‘langan orifga vali yoki orifi billoh ham deyilgan.

A r sh — ayvon, osmon, taxt. Qadimiy tasavvurlarga binoan arsh to‘qqizinchi ko‘kdadir. Arsh butun olamlarni bag‘riga olgan munavvar bir borliq — qulli makon. Arsh so‘fiylar tasavvurida borliq va vujuddir. Arshga «nafsi kull» nomini berganlar ham bo‘lgan ekan. Arsh koinotning muazzam ruhi bo‘lib, moddiy olamning ilk bosqichi sanalgan. Arsh — tajalli manbai, ya’ni ilohiy qudrat asosi. Shuning uchun u ilohiy taxt deb qabul qilingan. «Arshi muallo», «arshi rahmon», «arshi ilohi», «arshi Yaldon», «falaki a’zam» — bular arshga
qo‘yilgan nomlar.

A z o b — qadar, aziyat. Yassaviy hikmatlarida bu dunyodagi gunohkorliklari uchun shirk va kufr ahliga oxiratda beriladigan jazo ma’nosida tadbiq etilgan.

Botin ko‘zin ochmoq — siyrat ko‘zini ochmoq, qalb ko‘zi ila
haqiqatni ko‘rmoq.

B a l o — g‘am, musibat. ofat. So‘fiylarda «Balo avliyoning libosidur», degan aqida bo‘lib. ular «balo» insonni Xudoga yaqinlashtiradi, degan ishonchda bo‘lganlar. Shu bois tasavvuf she’riyatida baloga sabr etmoq ma’nos ko‘p o‘rnni egallagandir.

J a m o l — tasavvufda Haqning lutfu ehson ila tajalli etidir.
Ch a r yo r — Muhammad payg‘ambardan keyingi to‘rt xalifa: Abu
Bakir, Hazrati Umar, Hazrat Usmon va Hazrati Alidur.

D a r v ye sh — moddiy borligdan, nafsi shum orzularidan qo‘l siltab, dunyo ne’matlarini tark qilib Haqiqat yo‘liga kirgan kishi. Darvesh — umripi yshts va riyozatga bag‘ishlagan tariqat Yo‘lchisi, chin oshiq.

D i n — Olloh amrlarining majmuasi. Haq bilan i ymoni komil insonlar o‘rtasidagi munosabatlar belgilangan ilohiy nizom. Tasavvufda dinning tub mohnyati — Ishq.

Adab — go‘zal xulq, nafsi zohir va nafsi botinni tarbiya qilmoq. So‘fiylarning anglashlariga binoan adab to‘rtga bo‘linadi:

1.Shariat adabi .Bu— paygambar shariati va sunnatiga amal etmoq.

2.Tariqat adabi .Bu — bir tariqatga bog‘lanib, odob va arkonini o‘rganib, shu bo‘yicha harakat qilmoq.

3. Ma’rifat odobi. Bu – nafsi ammorani mag‘lub qilib, ilmi nlohiyni o‘zlashtirish.

4. Haqiqat odobi. Bu — Ollohdan boshqasidan yuz burib, vahdat mayidan qonmoq.

A h l — begona bo‘lmagan, do‘st. O‘tmishda insonlar uch toifaga bo‘lingan.

1. Ahli dunyo — molu mulki va ne’matlariga berilib, oxiratni tushunmaydiganlar.

2. Ahli uqbo — oxiratni anglab, umrini toatibodat bilan o‘tkazib, gunoh ishlardan tiyilganlar.

3. Ahli iloh — ko‘ngli Olloh ishqi bilan to‘lgan va batamom Haq yo‘liga kirganlar.

4. Jahannamga tushishga mahkum kimsalar esa «ahlinor» deyilgan.

F a q r — tariqatning to‘rtinchi maqomi. Faqir — shu maqomga mansub kishi. Ibrohim Buxoriy Kalobodin fikriga ta’rif berib, «faqr — moling bo‘lmaslik, haqiqat ma’rifatiga niyozmand kishidir» degan ekan. Shuningdek, faqirning Ollohdan boshqaga muhtojligi bo‘lmaydi va tavakkal etiqodi bilan yashaydi.

G‘ a r i b —- kimsasiz, g‘urbatdagi kishi, yurtidan ajralgan musofir. So‘fiylikda g‘ariblik — g‘urbatda, yani dunyogo dupda yashashdir.

G a v h a r — javxar, inju.

H a b i b — suyukli. Ollohning suyukli quli bo‘lganligi uchun
Muhammad paygambar«habibulloh»dir.

H a q i q a t — tasavvufda dinning ichki mohiyati, shariat esa
tashqi yuzidir. Haqiqatga yetgan yolg‘iz Ollohdan o‘zga borliq bo‘lmasligi, azaliy va abadiy borliqning egasi Olloh ekanligi, undan boshqa hamma narsa foniy bo‘lishini teran biladi. Haqiqat ahli bashariy sifatlardan ilohiy sifatlarga yuksalgan kishilardir. Ular uchun shariat — so‘z, tariqat — yo‘l, ma’rifat — ishq bo‘lsa, haqiqat — xoldir.

Hol — kayfiyat, ko‘rinish, quvvat. Tasavvufda chin oshiq qalbini ishg‘ol qilgan farah, sevinch, kadar, hayajon, zavq tuygularini aks ettiradi. Hol — oshiqqa ma’shuqi azalning betimsol lutfi. Hol sohiblari ishq tug‘yonida holdan holga qarab yuksalishadi. Hol ilmi ibodat usullari hamda qoidalarini o‘rgatadn.

Xoli — sof, gunohdan forig‘, riyosiz. Ollohdan boshqa birovga dildan joy bermaslik mazmunida qo‘llanilgan.

Xilvat — yolgizlik, tanho bo‘lmoq, ma’lum fursat odamlardan uzoqlashish. Tasavvufda dunyodan etak silkib, moddiy munosabat va aloqadorlikdan kechish — ma’shuqi azal xayoli bilan zaxmat tortish. Xilvatga chekingan darvesh qirq kun mobaynida oz ovqatlanib, oz uxlab davomli ibodat orqali chilla tutishi kerak bo‘lgan. Bu — nafsni yengib, ko‘ngilni poklash «tajriba»sidir.

Xos — tasavvuf ahli odamlarni uch guruhga bo‘lishgan:

1. Avom: bular johil va nodon kishilar bo‘lib, manmanlik, shuhratparastlik, molparastlikka qul kimsalar, vahdatu vujud sirlaridan tamoman bexabarliklari uchun ham avomdirlar.

2. Xavos: bular o‘zliklaridan kechib haqiqat yo‘lini tutgan xos zotlar.

3. Lhosuli xavos: bular haqiqat eranlari, ya’ni diydor toliblaridur.

Hayron — tasavvufda oshiqning fanofillohga yetishishi uchun kechib o‘tmog‘i lozim bo‘lgan bosqichlaridan biri, hayrat maqomidir. Hayrat maqomi — hayronlik vodiysi hisoblanadi.

X i r q a — shayx va -darveshlar kiyadigan maxsus kiyim, janda.
Tariqat qoidalariga ko‘ra, xirqa solikka murshid tomonidan kiydirilgan. Xirqa kiyuvchi bilan kiydiruvchi orasidagi ma’naviy bog‘liqlik tariqatlarida «xirqa silsilasi» deb atalgan. Biror shayxning muridiga xirqa kiydirishi, murshidning o‘z holi va kamolini ehson etish ma’nosida anglashilgan. Dunyo ne’matlaridan kechib, nafs «bog‘lari»dan olislashgan darveshlar ustidagi xirqalarga «xirqai
tajrid» deyilgan. Faqat bir shayxga bog‘langan muridlik ifodasi
o‘laroq, kiyilgan xirqaning nomi — «xirqai irodat» dir. Muhammad alayhissalom kiygan xirqalarga «xirqai sharif», «xirqai saodat» deyilgan.

H i m m a t — tasavvufda qalbning butun quvvat va g‘ayrat bilan Ollohga yo‘nalmog‘i.

I sh q — tasavvufda husni mutlaqqa bo‘lgan shiddatli sevgi. Vahdati vujudiyatining boshlang‘ichi va oxiri bo‘lmaganidek, Haq tajallisining ham ibtido va intihosi yo‘qdir. Uning zoti har joydan zohir erur. Va mazharlari zoti bilan o‘xshash. Haqning ilk zuhuriga «haqiqati muhammadiya» deyilgan. Ishq iloxdan ato etilgan rahmoniy bir ulfat. Ulfatdoshlik tuyg‘usi esa har bir ruh sohibiga xos.

Ishq ikki xildir — haqiqiy va majoziy. Haqiqiy ishq — husni
mutlaqqa, majoziy ishq — odam va olam go‘zalligiga oshiqlik.

I b o d a t — Ollohga topinmoq, qulluq qilmoq va uning amrlarini ado etmoqdir.O‘tmishda ibodat ahli — jannat uchun, jahannam azoblaridan qo‘rquv tufayli, Haqning rizosi uchun ibodat qiluvchilar toifasiga ajratilgan.

Ikkinur — Muhammad payg‘ambarning ikki qiziga ishorat.

K a l o m — lavhi mahfuzga yozilgan ilohiy kalom. Tasavvufda
lavh Tangrining timsoli, kalom esa irodasidir. Ba’zilar kalomni
«aqli kull» va «aqli avval» deb ham atashgan.

Karomat — so‘fiylikda karomat ikki xildir:

1. Karomati kovhiyya havoda parvoz etmoq va shu tarzda moddiy olamdan yuksalmoq.
2. Karomati ilmiyya,— ladunniy ulum, ya’ni Xudo tomonidan ato etilgan ilohiy ilmlar bilan ko‘rsatiladigan karomatlar.

K o‘ n g i l — tasavvufda Haq nuri jamolini ko‘rsatadigan ko‘zgu. Ayrim so‘fiylar ko‘ngilni Ka’badan ham ustun qo‘yganlar.

M ye h m o n — qo‘nib o‘tuvchi, musofir ma’nosida. Diniy-tasavvufiy ishoichlarda bu dunyo bir musofirxonadurki, hamma mehmon, ya’ni musofirdir.

M ye ‘ r o j — zinapoya, yuqoriga ko‘tarilish. Muhammad payg‘ambarning Olloh huzuriga yuksalishi. Yani farishta Jabroil Muhammad alayhissalomning oldiga jannat oti — Buroqni yetaklab kelibdi. U qanotli oq tulporga minib Quddusga borib o‘sha joydan ko‘kka ko‘tarilibdi. Sidratul muntahoga yetgach, Jabroil qolibdi. Payg‘ambar esa uni ortda qoldirib «Rafraf» bilan yana bir muddat ilgarilabdi. Me’roj ruhoniy va jismoniy holdir.

M o u m a n — bu olamga doxil tashvishlar, manlik da’volariga taslim bo‘lmoq. Ma’lumki, so‘fiylar Tangrini haqiqiy va mutlaq borliq deb bilishga. Tangri ega toqdir. Shuning uchun ham unga «vahdati vujud» nomi berilnan. ya’ni u — borliqning birligidir. Zotan, borliq (ko‘plik, ko‘pchilik)dan emas, «vahdat»dan iboratdir. Koinotdagi xilma-xillik va tafovutlar-chi? Ular zohiriy va o‘tkinchi farqlanishlardir. Baqolik yo‘q ularda. Shu bois borliq olamni Tashqi sifotlarning tajallisidan iborat deb bilish lozim. Tangri — Vujud, mavjudot — uning orazi, xolos. Shu ma’noda «man», «san» aqidasi bilan yashash «vahdat»ni inkor etishdam boshqa narsa emas. Tangridan uzoqlashish — bu, insonning ikkiga ajralishidirki, undan moumanlik rivoj topadi va ma’naviy-
ruhiy butunlikka erisholmaydi.

N a f s — o‘zlik ,ruh, .tot, So‘fiy insonni to‘g‘ri va ezgu yo‘llardan ozdiruvchi, barcha tubanliklarga«doya»lik qiluvchi mayllarni nafsga nisbat berdilar. Ularcha nafs - zolim, shum, gushna, chirkin, kaltabin. Tasavvuf ahli yetti nafs borligini e’tirof etadilar:

1.Nafsi ammoraning yomonlik, riyokorlik, betamizliklarga zavqlantiruvchi nafs.

2.Nafsil lavvoma : bad ishlardan pushaymon qiluvchi, tergash, parhezkorlikka qodir nafs.

3.Nafsi mulhama: ilohiy yo‘l-yo‘riqlar va jolibig‘a ilhomlantiradigan nafs.

4.Nafsi mutmaina: imon xotirjamligni ta’minlaydigan, xatoliklardan
asray oladigan nafs.

5.Nafsi roziya: Ollohdan rozi nafs.

6.Nafsi marziya: Olloh rizosnnpqoaoshap va unga maqbul bo‘la olgan nafs.

7.Nafsi sofiyya: qusur va illatlardan batamom poklangan sof nafs. So‘fiylar nazarida nafs insonni dunyoga bog‘laydigan bir «zanjir». U odamni Haqiqatdan yiroqlashtiradi. Shu bois nafsga hokim bo‘lmoq kerak. Uni yanchmoq uchun ranju mehnat kamlik qiladi, jihod lozim. Bu jangda esa Olloxning lutf va yordamiga tayanmoq shartdir.

V a s l -- tasavvufda ma’shuqi azal bilan qovushmoq, o‘zlikdan kechib Haqqa yor bo‘lmoq, vahdat zavqi. Vasl masalasida so‘fiylar bir xil aqidada emaslar. Ulardan ayrimlari Oldoh har yerda hozir va nozir bo‘lishini ko‘zda tutib vaslga yuqoridagi mazmunni bermaydilar. Ba’zilari esa ilohiy sirlardan voqif bo‘lgach, o‘rtadagi parda ko‘tarilib inson Haq vasliga erishadi deb ishonch bildiradilar.

3 i k r — so‘zlash, tilga olish, xotirlash. Zikr til, dil va badan
ila bo‘lishi jihatidan uch turlidir. Zikri jahri — baland ovoz bilan ijro qilinadigan ochiq, oshkora zikr. Zikri xufiyya — pinhoniy bo‘ladigin zikr.

M u r sh i d — irshod etuvchi, to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatuvchi. Haqqa yo‘naltiruvchi kishi: tariqat piri, shayx.

M u r i d — tariqat odobiga ko‘ra, ma’lum bir shayxga bog‘lanib, aqlu irodasini Xudoning mutlaq irodasiga bo‘ysundirgan va suluk martabasini egallagan kishi. Muridlik, muhiblikdan so‘ng egallanadigan bir darajadir.

N o m u s — adab, hayo, iffat: mahrami xos. Vahiy sirlaridan voqif va mahram bo‘lganligi uchun Jabroil «Nomusul akbar» deb ham atalgan ekan.

S o‘ f i y — ko‘pchilik tadqiqotchilar bu so‘zni arabcha «suv»dan kelib chiqqan bo‘lib, yupn mato — xirqa degap qarorga kelishgan. Boshqa bir nuqtai nazarlarga ko‘ra, so‘fiy yunon tilidagi «safos» — donishmand so‘zidan olingandir. Bu so‘zni sof — poklik, ya’ni axloqiy tozalanish va ruhiy kamolot mazmunida tushunagan olimlar ham bor.

«G‘iyos-ul gulot»da o‘qiymiz: «So‘fiy — xirqapush, zeroki, yungni suf deyiladi: fuqaroning istilohida, o‘z diliga nigoh qaratgan, xayolini haqdan boshqa narsadan forig‘ etgan kishi So‘fiy deb ataladi».

Abulhasan Ali Hijviriyning sharhlashicha, xirqapushlar — azaliy soflikka vosil bo‘lganlar: ashobi — suffa, ya’ni tilovat va tavallochilar guruhini ham so‘fiylar deyilgan. «faqat Xudo bilan bo‘lgan, vujudi mutlaqning mavjudliginigina tan oluvchilar so‘fiylar deb ataladi»,— deb yozadi Junayd Bag‘dodiy.

So‘fiy so‘zi, umuman, etimologik mazmundan mahrum bo‘lib, undagi harflar psixofiziologik taassurot uyg‘otadi, degan fikr ham mavjud. Bunga qarshi tushunchaga ko‘ra, suf so‘zining har bir harfi aniq ma’noni bildiradi: «s» — safo, savm (parhezkor); «v» — vdo’, vafo, vard:«f» — faqr, fikr va fano.

«Anal-Haqni m a ‘ n o s i » — Ahmad Yassaviy bir o‘rinda «Bilmadilar mullolar Anal-Haqni ma’nosin, Qol ahliga hol ilmin Haq ko‘rmadi munosib», deydi. Darqaqiqat, bu «ilm»ning siri nimada? Bu to‘g‘rida Jaloliddin Rumiy bunday degan: «Agar devordan so‘z eshitsang, bilgilki, devordan emas, uning ortida kimdir devorni eshik degandir. Avliyolar esa o‘limdan oldin ham eshik, ham devor hukmini tinglaydilar. Ularda o‘zlikdan nom-nishon qolmaydi, Ular
go‘yoki Haq qo‘lidagi qalqondirlar. Qalqonning junbushi qalqonning o‘zidan emas.

«Anal-Haq»lik borliqni yaratgan va olamdagi hamma narsada
zuhurlanmish vujudi mutlaqqa birikish ishonchi bo‘lib, insonning ilohiylashish ehtiyojini ifodalaydi. Bu maslakdagi oshiqlarning mazhabi har qanday diddan «ichkari, «kufr»lari «imondin ichkarigdir. Shuning uchun Yunus Emro:

Har millatdan ayridur bu bizim millatimiz,
Hech dinda topilmadi dinu diyonatimiz,—

deya faxrlangan va yana bunday degan edi:

Ming yil tuprokda yotarsam, hech qo‘ymasman «Anal-Haq»ni, Na zamon kerak bo‘larsa, ishq nafasin olib kelam, Ichon magon kel yonima, do‘st otinp aytpb chaqir, Kafan to‘nim pora etib, tuprog‘dan turib kelam.

Nodon mullolar esa mana shu haqiqatni anglay olishmagan.

Daftar qilsam — Yassaviy bunda ilohiy ishq mazmunini ifodalaydigan «daftar», ya’ni she’rlarning yaratilishini e’tiborda tutgan, Biz yuqorida «daftari soniy» iborasini sharhlagan edik. Tabiiy savol tug‘iladi: «daftar», «ikkinchi daftar» o‘rtasida tafovvut yo‘qmi? «Daftari. soniy» Yassaviyning avval ham bir devon yaratganligiga ishorat etmaydimi? Ma’lumki, Yassaviyga ergashib hikmat aytgan shoirlarning safi anchagina keng bo‘lib, asarlari shakl, ma’no, ifoda jihatidan Yassaviy hikmatlaridan unchalik farq qilmagan. M F Kunrilizoda «daftari soniy» tilga olingan hikmat o‘tgan shoirlardan birortasiniki bo‘lib, «Devoni hikmat»ga kiritilgan degan taxminni ilgari surgan. Uningcha, Yassaviy izdoshlari o‘zlarining hikmat to‘plamlarini «ikkinchi daftar» deb hisoblashgan. Kamol Eraslonning «daftari soniylga munosabati Esa boshqacha: islomiy aqidalarga binoan inson taqdiriga tegishli yaxshilik va yomonlik, qazo va qadar «Lahvu mahfuz»ga qayd qilinadi. «Lavhu mahfuz»ga — «Azal daftari» nomi berilgan. Yana bir ishonchga ko‘ra, insonlarning ezgulik va yomonliklari, savob va amallari ikki malak tarafidan ma’naviy bir daftarga yozilib boriladi. Odamning o‘ng yelkasidi malak savob ishlarini, chap tomonidagisi gunohlarini qalamga olarkan. Shu yozuvlarga qarab inson u dunyoda yo mukofot yoki jazoga hukm qilinadi. Bu ma’naviy daftar — «Daftari a’mol» —«Amallar daftari» deb tilga olinadi. Kamol Eraslonning aytishicha, Ahmad Yassaviy «Lavhu mahfuz» va «Daftari a’mol»ga ishora qilib «daftari soniy» iborasini tilga olgan. Chunonchi: uning «Devoni hikmat»i ana o‘sha «bitik»lardan keyingi ilohiy «daftar»dir.

Biz Kamol Eraslonning mazkur fi quvvatlaganlikda, oldingi bir qancha izohlarda uning sharxidan foydalangaligimizni ham eslatib qo‘ymoqchimiz.

 

---------------------