Devid Nikolls

BIR KUN

Devid Nikollsning “Bir kun” romani – bebosh yoshlik, oqar daryodek umr, qoyadek mustahkam do‘stlik, sof muhabbat va boqiy sadoqat to‘g‘risidagi asar. Unda 1990-yillar va 2000-yillar boshidagi Britaniya jamiyati, insonlarning illatlari-yu fazilatlari tasvirlangan. Shuningdek, romanda o‘sha davr yoshlarining qarashlari, dard-hasratlari, odatlari va hayotda o‘z o‘rnini topishga intilishi aks etgan.

Salom, o‘quvchi!

Biz xalqchil bank sifatida mijozlarimiz mushkulini oson qilish, mamlakatimiz taraqqiyotiga hissa qo‘shish maqsadida qariyb bir yarim asrdan beri xalq xizmatidamiz. Taraqqiyot ilmsiz mukammal bo‘lmaydi, ilmning azaliy manbasi esa kitobdir.

Yurtdoshlarimizga jahon adabiyotining so‘nggi namunalarini o‘zbek tilida yetkazish uchun biz “Asaxiy books” loyihasi bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘ydik va ushbu loyiha doirasida chiqadigan 20 ta kitob nashriga ko‘mak berishga ahd qildik. Xalqimizning, ayniqsa, yoshlarning kitobga qiziqishini oshirishga, ularning ki­tobga oshno bo‘lishiga imkon qadar hissa qo‘shishdan baxtiyormiz.

Devid Nikollsning qo‘lingizdagi “Bir kun” romani hamkorligimiz doirasida chop etilgan asarlardan biridir. U zamonaviy ­adabiyotning yorqin namunasi bo‘lib, ijtimoiy ahamiyatga ham ega. Romanda bosh qahramon hayoti misolida yoshlikdagi aql-­zakovat, kuch-quvvat va go‘zallikdan besamar foydalanish inqiroz­larga sabab bo‘lishi aks ettirilgan. Inqirozlar chog‘ida inson insonni suyashi, sabr­-matonat sinalishi mohirona tasvirlangan.

Umid qilamizki, kitobdan o‘zingiz uchun ko‘plab hikmatlar topasiz va estetik zavq olasiz. Yoqimli mutolaa tilaymiz!

Samimiyat bilan, Xalq banki

Ulg‘ayganda o‘qishlari uchun Maks hamda Romiga va doimgidek Hannaga bag‘ishlanadi

BIRINCHI QISM

1988–1992-yillar

20-25 yoshlar oralig‘i

Bu kun men uchun esda qolarli bo‘ldi, hayotimga katta yangilik kirib keldi. Bunday voqealar har bir insonning hayotida sodir bo‘lib turadi. Umringizdan birgina, juda muhim kunni o‘chirib tashlasalar, uning oqimi qay darajada o‘zgarib ketishi mumkinligini tasavvur qiling-a. Ushbu satrlarni o‘qiyotganlar, kitobni bir soniyaga chetga suring-da, agar ilk halqasi o‘zingiz uchun muhim kunlarning birida yasalmaganida, sizni taqdirning yo temir, yo oltin, yo tikan, yo guldan yasalgan zanjiri chulg‘ab turgan bo‘larmidi, bir o‘ylab ko‘ring.

Charlz Dikkens, “Katta umidlar”*

---

BIRINCHI BOB

Kelajak

1988-yil 15-iyul, juma

Edinburg, Rankeyllor ko‘chasi

– Menimcha, eng muhimi – inson o‘zidan iz qoldirishi, – dedi qiz. – Rost aytyapman, hech qursa biror o‘zgarish qil.

– Nima? “Dunyoni o‘zgartir” demoqchimisan?

– Butun dunyoni emas. Atrofingdagi olamni.

Ular bir kishilik yotoqda bir-birining pinjiga kirib biroz sokin yotishdi. So‘ng tong otay deganda ikkisining eshitilar-eshi­tilmas kulgisi yangradi.

– Nimalar deyapman, – o‘zini koyidi qiz. – Siyqa gaplar-a?

– Ha, biroz siyqa.

– Qiziqtirmoqchiman-da! Katta sarguzashtlarning ol­didan yaramas qalbingga shijoat ulashmoqchiman.

Qiz yigitga qaradi.

– Bilaman, bunga ehtiyojing yo‘q. Kelajaging tarxini allaqachon chizib chiqqandirsan.

– Unchalik emas.

– Xo‘sh, bu yog‘iga nima qilmoqchisan unda? Ulkan rejalaring qanday?

– Ota-onam yuklarimni olib ketadi, ularning Londondagi kvartirasida bir necha kun qolaman, do‘stlarim bilan ko‘rishaman. Keyin Fransiyaga...

– Chakki emas…

– Keyin, ehtimol, Xitoyga borarman, bu o‘zi qanday joyligini ko‘rgim keladi. U yerdan Hindistonga o‘tib, biroz sayohat qilsam kerak...

– Sayohat, – dedi qiz xo‘rsinib. – Hayron qolmasa ham bo‘ladi.

– Sayohatning nimasi yomon?

– Bu xuddi voqelikdan qochishga o‘xshaydi.

– Menimcha, voqelikka ortiqcha baho berib yuboramiz, – dedi yigit, go‘yo bu javobi sirli va jozibali eshitiladigandek.

Qiz burnini tortdi.

– To‘g‘ri, cho‘ntaging ko‘tarsa, jahongashtalikning yomon joyi yo‘q. Nega unda “Ikki yilga ta’tilga ketyapman”, deb qo‘ya qolmaysan? Ikkisi bir-ku.

– Chunki sayohat dunyoqarashni boyitadi, – dedi yigit tirsagiga suyanib qizni o‘par ekan.

– Menimcha, dunyoqarashing shusiz ham ortig‘i bilan boy, – dedi qiz yuzini bir lahzaga chetga olib qochib. Ular yana yostiqqa bosh qo‘yishdi.

– Men harqalay yanagi oy nima qilmoqchisan, deb so‘ramoqchi emasdim. Kelajakni – uzoqroq kelajakni nazarda tutdim, aytaylik, yoshing…

U go‘yo xayoliga beshinchi o‘lcham kabi aql bovar qilmas g‘oya kelgandek o‘ylanib qoldi.

– … Deylik, yoshing qirqlarga borganida. Qirq yoshda qanaqa bo‘lishni istaysan?

– Qirqdami? – yigitning tasavvuri bu borada ojizlik qilayotgani ko‘rinib turgandi. – Qaydam. Boy, desam bo‘ladimi?

– Shu xolosmi?

– Mayli, mashhur bo‘lmoqchiman, – u burnini qizning bo‘ynidan yurgizib, iforini torta boshladi. – Rasvo javob-a?

– Rasvo emas, aksincha… juda qiziq.

– Qiziq! – takrorladi yigit endi qizning mayin yorkshir talaffuziga taqlidan uni mazah qilgandek. Mahalliy talaffuzlarni go‘yo noodatiy, antiqa narsadek olifta yigitlarning masxara qilib gapirishlarini qiz ko‘p kuzatgan. Hozir uni yigitdan sovitgan his ham ta­nish. Qiz o‘zini uning qu­chog‘idan bo‘shatib, sovuq devorga suyandi.

– Ha, qiziq. Axir qiziquvchan bo‘lishimiz kerak emasmi? Oldi­mizda qanchadan qancha imkoniyatlar bo‘lsa! Prorektor aytganidek, “Ulkan imkoniyatlar eshigi ochiq…”

– “Ertangi gazetalarda ismlaringiz yoziladi…”

– Bunga shubham bor.

– Xo‘sh, qiziqmasmi?

– Mengami? Yo‘g‘-e! Men xavotir olyapman.

– Men ham. Yo xudoyim…

Yigit birdan o‘girilib, asablarini tinchlantirishi kerakdek, to‘shak yonida, yerda yotgan sigaretlarga qo‘l uzatdi.

– Qirq yosh-a?! Qirq! Jin ursin!

Qiz uning asabiylashganidan kulib, olovga moy quymoq­chi bo‘ldi:

– Xo‘sh, qirq yoshda nima qilasan?

Yigit o‘ychan sigaret tutatdi.

– Gap shundaki, Em...

– Em? Em deganing yana kim bo‘ldi?

– Odamlar seni Em deb chaqirishadi. O‘zim eshitdim.

– Do‘stlarim meni shunday chaqirishadi.

– Demak, men ham Em desam bo‘ladimi?

– Mayli, davom et, Deks.

– Xullas, keksayish haqida o‘ylab ko‘rib, shunday qarorga kel­dimki, men hozirgidek qolishni istayman.

Dekster Meyhyu. Qiz yuziga tushgan bir tutam sochi orasidan arzon-garov yotoqning vinil qoplangan bosh qismiga suya­nib o‘tirgan yigitga tikildi, hatto ko‘zoynaksiz ham uning nega hozirgidek qolishni istayotganini tushundi. Dekster balo edi: doim suratga tushayotgandek ko‘rinardi. Hozir ham ko‘zlari yumuq, sigareti pastki labida osilgan, qizil pardalar oralab kirayotgan tong yorug‘i yu­zining bir tomonini erkalayapti. “Xushbichim”, Emma Morlining nazarida, XIX asrdan qolgan jinnicha so‘z, lekin buni boshqacha ifodalab ham bo‘lmasdi. Ehtimol, оddiygina qilib “chiroyli” ­deyish mumkindir. Yigitning yuzi suyakla­rining shaklini yashirmasdi, go‘yo birgina bosh suyagining o‘zida ham ko‘rkamlik mujassamdek. Qirra burni yaltiraydi. Ko‘zlari osti biroz ko‘kargan – tutatilgan son-sanoqsiz sigaretlar va “Bedales” maktabi qizlari bilan strip poker o‘ynab atayin yutqizgan uyqusiz tunlardan nishon. Uning nimasidir mushukni eslatardi: nafis qoshlar, ma’noli do‘rdaygan og‘zi, qalin va juda to‘q, bi­roq ayni chog‘da quruq va yorilgan, bolgar qizil sharobidan qizargan lablar. Hartugul, sochi rasvo ekan: orqa va yon tomonlari kalta qirqilgan-u, peshonasi ustidagi sochning kichik tutami beo‘xshov tepaga taralgan. Dekster qanday gel surtgan bo‘lmasin, u allaqachon kuchini yo‘qotgan va endi oldidagi sochi yoyilib, kulgili mitti shlyapadek paxmoq bo‘lib qolgandi.

U hamon ko‘zini ochmay, burnidan tamaki tutunini chiqarardi. Qiz unga razm solayotganini sezgan chog‘i, bir qo‘lini qo‘ltig‘i ostiga olib, ko‘krak mushaklari va bitsepsini taranglashtirdi. Bunday mushaklarni u qayerdan oldi ekan? Sportdan emasligi aniq. Qip-yalang‘och suzish va bilyard o‘ynashni sport deb hisoblamasangiz, albatta. Aftidan, bu ham aksiyalar va sifatli mebel singari nasldan naslga o‘tadigan meros bo‘lsa kerak. Demak, bodom naqshli shortiksimon bokser trusigi bo‘ksasigacha tushgan, universitetdagi to‘rt yillik o‘qishni bitirar chog‘da kutilmaganda uning kichkinagina ijara xonasidagi tor to‘shagida paydo bo‘lgan bu odam haqiqatan xushbichim, aniqrog‘i, chiroyli yigit. Xushbichim? Nima balo, Jeyn Eyrmisan? Yosh bola bo‘lma. Aqlingni yig‘ib ol. Xayolga berilma.

U yigitning labidan sigaretni oldi.

– Qirq yoshda qanday bo‘lishingni tasavvur qilyapman, – dedi u zaharxanda ohangda. – Tasvirlab beraymi?

Dekster ko‘zini ochmay jilmayib qo‘ydi.

– Qani, eshitaylik-chi.

– Bo‘pti…

U ko‘rpani qo‘ltig‘igacha tortib, to‘shakka qulay joylashib oldi.

– Kensington yoki Chelsi tomonlarda sport kabrioletini haydab ketyapsan. Buni qarangki, u umuman shovqin chiqarmaydi. Chunki u payt… Qaysi yil bo‘ladi? Ikki ming oltinchimi?.. Barcha mashinalar shovqinsiz yuradigan bo‘ladi.

Dekster qoshini chimirib hisobladi.

– Ikki ming to‘rt.

– Mashina Kings Roud bo‘ylab yerdan olti dyuym* balandlikda uchib ketyapti, charm rul tagida kichkina yostiqchadek qorning, qo‘lingda barmoqsiz qo‘lqop, sochlaring siyraklashgan, bo‘yningda baqbaqang osilgan. Kichkina mashinada o‘tirgan katta odamsan, qovurilgan kurkadek oftobda qoraygan...

– Balki mavzuni o‘zgartirarmiz.

– Yoningda qora ko‘zoynak taqqan ayol – uchinchi, yo‘q, to‘rtinchi xotining. Hurliqoning o‘zi, model... Yo‘q, sobiq model, yoshi yigirma uchda. Uni Nissadagi avtomobillar ko‘rgazmasida mashina kapotida o‘tirganida uchratgansan. Oydek go‘zal, lekin zig‘ircha aqli yo‘q...

– Ajoyib. Bolam ham bormi?

– Yo‘q, faqat uchta sobiq xotining bor. Iyul oyi, juma kuni shahar tashqarisidagi dala hovlingga yo‘l olgansan. Uchar mashinangning kichkina yukxonasida tennis raketkalari, kroket to‘qmoq­chalari va qimmatbaho sharob, Janubiy Afrika uzumlari, sho‘rlik bedana-yu sarsabillar bilan to‘ldirilgan savat. Shabada siyraklashgan old so­chingni siypalaydi, o‘zingni juda-juda mamnun his etasan. Uchinchi, yo‘q, to‘rtinchi xotining senga o‘ttiz ikkita yaltiragan oppoq tishini ko‘rsatib tabassum qiladi. Sen ham unga tabassum bilan javob qaytarasan va bir-biringizga aytadigan gapingiz qolmaganini o‘ylamaslikka harakat qilasan.

Emma birdan to‘xtab qoldi. “Tentak, – dedi u o‘ziga o‘zi. – Safsata sotmasang-chi.”

– Lekin tashvishlanma, qirqqa to‘lishingdan ancha oldin hammamiz yadroviy urushda o‘lib ketamiz! – deb qo‘shib qo‘ydi u ko‘zlari chaqnab, biroq yigit hamon xo‘mrayib qarab turardi.

– Unday bo‘lsa, bora qolay. Axir yengiltak va buzuqman...

– Yo‘q, ketma, – dedi qiz biroz shoshib. – Soat endi to‘rt bo‘ldi.

Dekster yotoq suyanchig‘idan pastlab, qizning yuziga yaqin keldi.

– Nega men haqimda bunday o‘ylayapsan? Meni deyarli tanimaysan-ku.

– Sen kabilarni yaxshi bilaman.

– Men kabilarga nima qilibdi?

– Sendaylarni ko‘p ko‘rganman. Xorijiy filologiya fakultetida tentirab, o‘zlaringizni ko‘z-ko‘z qilasizlar, qora bo‘yinbog‘li smo­kinglarda kechki bazm uyushtirasizlar...

– Menda hatto smoking yo‘q. O‘zimni ko‘z-ko‘z ham qilmayman...

– O‘rta yer dengizi bo‘ylab yaxtada suzasizlar va hokazo-va hokazo...

Yigit qizning belidan quchdi.

– Shunchalik yomon bo‘lsam...

– Yomon ham gapmi.

– ...nega tunni men bilan o‘tkazding?

U Emmaning iliq mayin sonini siladi.

– Sen bilan yotdimmi? Yo‘g‘-e.

– Bunisi qanday tushunishga bog‘liq.

Dekster egilib, qizni o‘pdi va so‘zida davom etdi:

– Qanday tushunishimni xohlaysan?

U qo‘lini Emmaning belidan pastga qarab yurgiza boshladi, qizning oyog‘ini o‘z oyoqlari orasiga oldi.

– Aytgancha, – pichirladi Emma lablarini uning lablariga tegizar ekan.

– Nima?

Qizning oyoqlari ilondek tirmashib, yigitni o‘ziga yaqinroq tortdi.

– Tishingni yuvsang, zarar qilmasdi.

– Sen ham yuvma, men qarshi emasman.

– Bunga chidab bo‘lmaydi, – dedi Emma kulib. – Sendan sharob va sigaret hidi anqiyapti.

– Shunaqami? Sendan ham.

Qiz o‘pichni to‘xtatib, boshini orqaga oldi.

– Rostdanmi?

– Men qarshi emasman. Sigaret va sharob jon-u dilim.

– Darrov qaytaman.

Qiz ko‘rpani orqaga tashlab, Deksterning ustidan o‘rmaladi.

– Qayerga ketyapsan? – u qizning yalang‘och belidan tutdi.

– Xaloxonaga.

Emma karavot yonidagi kitoblar uyumi ustidan katta, qora gardishli, urf bo‘lgan modeldagi ko‘zoynagini oldi.

– Xaloxona… Xaloxona… Kechirasan, mahalliy jargonlarni tushunmayman...

Qiz belidan boshqa yeri ko‘rinmasligi uchun bir qo‘li bilan ko‘kragini to‘sgancha ehtiyot bo‘lib o‘rnidan turdi.

– Ketib qolma, – deya xonadan chiqar ekan, buralib qolgan trusigini to‘g‘rilash uchun barmog‘i bilan uning rezinkasidan tortdi. – Tag‘in yo‘g‘imda sho‘xlik qilib o‘tirma.

Dekster xo‘rsinib to‘shakka o‘tirdi va eskirgan ijara xonasiga ko‘z yugurtira boshladi. Tasviriy san’at otkritkalari va ijtimoiy-siyosiy pyesa­lar afishalarining nusxalari orasida qiz uchun ideal yor obrazi – Nelson Mandelaning surati borligiga ishonchi komil edi. So‘nggi to‘rt yil ichida u shaharning turli burchaklarida bunday yotoqxonalar­ning ko‘pini ko‘rdi. Bu xonalarda doim sendan ikki metr narida Nina Simonning albomi yotgan bo‘ladi. Dekster bu yotoqxonalarning hech birida ikki martadan ko‘p bo‘lmagan bo‘lsa-da, barchasi ko‘ziga bir xil ko‘rinardi. Erigan shamlar, tuvaklardagi qurigan gullar, o‘lchami karavotga mos kelmaydigan arzon choyshablardan anqiyotgan kir yuvish kukuni hidi. San’at shaydosi bo‘lgan barcha qizlar singari Emma ham fotomontajga qiziqardi: universitetdagi dugonalari-yu oila a’zolarining yoritib olingan suratlari Shagal, Vermer va Kandinskiy asarlari, Che Gevara, Vudi Allen va Sem­yuel Bekket portretlari bilan aralashib ketgandi. Buyumlarning hech birida betaraflik kuzatilmasdi, hamma narsa qizning g‘oyalariga sodiq va qarashlaridan guvohlik berardi. Xona Emmaning manifesti edi va Dekster uning “burjua” so‘zini haqorat deb biluvchi qizlardan ekanini tushunib, og‘ir nafas oldi. U “fashist” nega yomon so‘z ekanini tushunardi, ammo “burjua” va u bilan bog‘liq tushunchalarni yaxshi ko‘rardi. Ertangi kunga ishonch, sayohat, mazali yegulik, chiroyli xulq, intilishlar. Nega endi u bular uchun o‘zini aybdor his qilishi kerak?

Dekster og‘zidan chiqayotgan tutun halqalariga tikildi. Kuldon qidirayotib yotoq chetidagi kitobga ko‘zi tushdi. “Borliqning chidab bo‘lmas yengilligi” romani, “erotik” joylarda varaqlari bukilgan. O‘ta mustaqil qizlarning muammosi shuki, ularning barchasi bir xil. Yana bir kitob – “Xotinini shlyapa deb xayol qilgan odam”**. Tentak, – deb o‘zicha o‘yladi Dekster, axir uning o‘zi hech qachon bunday xato qilmasligiga ishonchi komil.

Yigirma uch yoshli Dekster Meyhyu kelajagini Emma Morlidek aniq-tiniq tasavvur qilolmasdi. U muvaffaqiyatli bo‘lishga, ota-onasi undan g‘ururlanishiga va bir vaqtning o‘zida bir nechta ayolning ko‘nglini olishga umid qilsa-da, barchasiga qanday ulgu­­rish mumkinligini tushunmasdi. Jurnallarda o‘zi haqida yozishla­rini va bir kun kelib kimdir uning ishlarini o‘rganib, tahlil qilishini orzu qilardi, faqat ular qanday ishlar bo‘lishini aqliga sig‘dirolmasdi. Sarguzashttalab bo‘lgani bilan muammo va ko‘ngilsizliklarga toqat qilmasdi. U shunday yashashni istardiki, hatto tasodifan olin­gan fotosurat ham muvaffaqiyatli chiqsin. Hayoti muvaffaqiyatli ko‘rinsin. Xursandchilik bo‘lsin. Har kuni xursandchilikka to‘lsin va iloji boricha g‘am-tashvishdan nari bo‘lsin.

Bu tasavvurlar hech ham rejaga o‘xshamasdi va Dekster allaqachon xato qilishga ulgurgandi. Masalan, bugungi kechaning ham to‘lovi bo‘lishi aniq: yig‘i-sig‘i, o‘ng‘aysiz telefon qo‘ng‘iroqlari va ta’nalar. Bu yerdan imkon qadar tezroq juftakni rostlash kerak. U ketishga shaylanib, xonada sochilib yotgan kiyimlarini qidira boshladi. Shu payt hammomdan almisoqdan qolgan suv bakining shovqini eshitildi. Dekster shosha-pisha kitobni joyiga qo‘yayotib karavot ostidagi “Colman’s” xantalining kichkina sariq idishiga ko‘zi tushdi. Ochib qarasa, ichida prezervativlar va nasha solingan sigaretning sichqon tezagiga o‘xshash kulrang qoldiqlari yotibdi. Kichik sariq banka ko‘ngilxushlik bo‘lishini va’da qilayotganini ko‘rib, Dekster yana umidga to‘ldi va uzoqroq qolishga qaror qildi.

Bu payt Emma Morli hammomda lablaridan tish pastasi yuqini artib, o‘ylayotgandi: dahshatli xato qilgan bo‘lsa-chi? Universitetdagi to‘rt yillik besamar ketgan ishqiy munosabatlardan so‘ng, nihoyat, 1984-yil ilk bor ziyofatda uchratib, yaxshi ko‘rib qolgan yigiti bilan birga bo‘ldi, ammo bir necha soatdan keyin u jo‘nab ketadi! Balki bir umrga g‘oyib bo‘lar. Axir u Emmadan Xitoyga birga borishni so‘rashi dargumon, ustiga-ustak, Emma Xitoyga boykot e’lon qilgan. Umuman olganda, chakki yigit emas-a? Dekster Meyhyu. Aslida, Emma uni u qadar aqlli emas va o‘ziga biroz bino qo‘ygan deb o‘ylardi, biroq yigit obro‘-e’tiborli, quvnoq va shubhasiz, juda ko‘rkam edi. Unday bo‘lsa, nega Emma unga nisbatan shuncha qo‘pol, so‘zlaridan esa istehzo ufuradi? Nega o‘zini Dekster nuqul o‘ralashib yuradigan yaltiroq va xursand qizlardek dadil hamda quvnoq tuta olmaydi? Hammomning kichkina derazasida tong shu’lasi miltiradi. U hush­yor tortdi. To‘zigan sochini barmoqlari uchi bilan tartibga keltirib, zo‘raki jilmaydi va eskirgan suv baki zanjirini tortib, xonaga qaytdi.

Dekster to‘shakda o‘tirib, uning poygakka kelishini kuzatdi. Qiz bitiruv ziyofati uchun ijaraga olgan uzun mantiya va popukli to‘rtburchak qalpoqni kiyib olgan. Qo‘lida bog‘lamga o‘ralgan diplomini tutgancha, satang qizlarga taqlid qilib, oyog‘i bilan eshik yondoriga suyandi. Ko‘zoynagi ustidan Deksterga qarab, qalpoqchasining bir uchini pastga tushirdi.

– Qalay?

– Yarashdi. Menga og‘ma qalpoqcha yoqadi. Endi ustingdagini yechib, yonimga kelaqol.

– Hecham-da! Bu menga o‘ttiz funtga tushdi. Xarajatim hisobini chiqarib olishim kerak.

U ko‘ylak etagini arvoh yopinchig‘idek silkita boshladi. Deks­ter chetidan tutib olmoqchi bo‘ldi, ammo Emma o‘ralgan diplomni unga uloqtirib, ko‘zoynagini yechdi va tantanali kiyimini tashlab, yotoq chetiga o‘tirdi. Uning yalang‘och beli va ko‘kragiga yigitning ko‘zi tushar-tushmas, qiz bir tomonlama yadroviy qurolsizlanishga da’vat yozilgan qora futbolkasini kiyib oldi. “Tamom”, – o‘yladi Dekster. Siyosiy shior tushirilgan uzun futbolkadan ehtirossizroq narsa bo‘lmasa kerak, ehtimol, Treysi Chapman albomini hisobga olmasak.

Yigit hafsalasi pir bo‘lib, polda yotgan diplomni oldi va bog‘lamni o‘rab turgan ingichka tasmani yechdi.

– Ingliz tili va tarix. Qo‘shma dastur, birinchi darajali faxriy diplom.

– Alam qilsin, ikkichi, – u diplomini qo‘lidan oldi. – Hoy, ehtiyot bo‘l!

– Ramkaga solmoqchimisan?

– Oyim bilan dadam uni gulqog‘oz qilib devorlarga yopishtirib chiqishmoqchi. – Qiz diplomni mahkam o‘rab, uchlarini tekislab qo‘ydi. – Yana laminatsiyalab, dasturxon sifatida ishlatishmoqchi. Onam beliga shunday tatuirovka chizdirmoqchi.

– Aytgancha, ota-onang o‘zi qayerda?

– Aa, ular qo‘shni xonada.

– E Xudoyim, rostdan-a? – cho‘chib ketdi Dekster.

– Yo‘g‘-e, – Emma kulib qo‘ydi. – Ular Lidsga qaytib ketishdi. Dadam mehmonxonalarni boyvachchalarga chiqargan, deydi.

U diplomni yotoq ostiga yashirib qo‘ydi.

– Qani, suril-chi! – dedi Emma va yigitni tirsagi bilan yotoqning sovuq chetiga itardi.

Dekster qizga joy berib, hayajon ila uning yelkalaridan quchdi va shoshilmay bo‘ynidan o‘pdi. Qiz unga qaradi va ko‘rpani iyagigacha tortdi.

– Deks?

– Ha?

– Kel, shunchaki quchoqlashib yotamiz, xo‘pmi?

– Albatta. Agar shuni xohlasang, mayli, – haqiqiy jentlmendek muloyimlik bilan javob berdi yigit. Vaholanki, u shunchaki quchoq­lashib yotishdan hech qanday ma’no ko‘rmasdi. Quchoqlashib yotish katta yoshli xolalar va yumshoq ayiqchalar uchun. Dekster­ning esa jini suymasdi buni. Balki, mag‘lubiyatni tan olib, tezroq bu yerdan ketgan ma’quldir... Biroq qiz boshini uning yelkasiga qo‘yib oldi. Ular bir muddat shunday – qimir etmay, xijolatli bir alfozda yotishdi. Nihoyat, Emma gap boshladi:

– Quchoqlashishni so‘raganimga ishongim kelmaydi. Jin ursin, quchoqlashish emish! Uzr.

– Hechqisi yo‘q, – yigit jilmayib qo‘ydi. – Har holda qapishib o‘tirishni so‘ramading-ku.

– Qapishib o‘tirish bundan ham battar.

– Yoki xumordan chiqib o‘pishish.

– Unisi biram rasvo! Kel, bir-birimizga hech qachon unday qilmaslikka va’da beramiz, – dedi qiz va shu zahoti gapiga pushaymon bo‘ldi. U bilan yana birga bo‘ladi, deb o‘ylayaptimi? Axir bu dargumon-ku. Ular yana sukutga cho‘mdi. So‘nggi sakkiz soat ular faqat gaplashib, o‘pishib chiqishdi. Tong oldi ikkisi ham butun vujudida og‘ir charchoq his etayotgandi. Qarovsiz qolgan orqa bog‘da qorayaloqlar sayrardi.

– Shu tovushni yaxshi ko‘raman, – shivirladi Dekster qizning sochlariga yuzini bosib. – Tong sahardagi qorayaloqlarning chug‘ur-chug‘urini.

– Men yomon ko‘raman. Ularni eshitsam, negadir o‘zimni pushaymonli ish qilgandek his etaman.

– Shuning uchun ham menga bu ovoz yoqadi, – dedi yigit yana mavhum va jozibador gapirishga harakat qilib. Bir lahzadan so‘ng qo‘shib qo‘ydi:

– Shunday ish qildingmi?

– Qanday?

– Pushaymon bo‘ladigan.

– E-ha, buni nazarda tutyapsanmi? – u Deksterning qo‘lini siqib qo‘ydi. – Ehtimol. Rosti, hali o‘zim ham bilmayman. Turganimizdan keyin so‘rasang, aytaman. O‘zing-chi?

Yigit lablarini Emmaning peshonasiga bosdi.

– Yo‘q, albatta, – deb javob berdi u va o‘zicha o‘yladi: “Bu ish hech qachon, hech qachon takrorlanmasligi kerak”. Qiz javobdan qanoatlanib, uning pinjiga yaqinroq kirdi.

– Biroz mizg‘ib olish kerak.

– Nima uchun? Kunduzi qiladigan ishimiz bo‘lmasa. Na uy vazifasi, na bir ish bor...

– Bizni oldinda katta hayot kutmoqda, juda uzun hayot, – uyqusiragancha g‘udrandi Emma. Yigitning ajoyib iliq, ta­nish bo‘lib qolgan ifori dimog‘iga urilar ekan, qiz mustaqil hayot haqidagi o‘ydan yelkalarida tashvishli titroq tuydi.

Emma o‘zini umuman ulg‘aygan his etmasdi. Bunga tayyor ham emas edi. O‘zini bamisoli yarim tunda to‘satdan yong‘in signali chalingan-u, u bir hovuch kiyimni olib, ko‘chaga yugurib chiqqan­dek his qilardi. O‘qish tugagan bo‘lsa, endi nima qiladi? Nima bilan mashg‘ul bo‘ladi? Koshki buni bilsa.

“Buni uddalashning yagona siri, – dedi u o‘ziga o‘zi, – dadil va jasur bo‘lish, mazmunli ish bilan shug‘ullanish.” Yo‘q, dunyoni o‘zgartirish uchun emas, hech bo‘lmaganda, atrofdagi olamning bir qismini yaxshilash uchun. Faxriy diplom, kuchli ishtiyoq hamda yangi “Smith Corona” elektr yozuv mashinkasi bilan qurollangan holda mustaqil hayotni boshlash va tirishqoqlik bilan... biror asar ustida ishlash. San’at orqali odamlar hayotini o‘zgartirish. Chiroyli kitoblar yozish. Do‘stlarni ardoqlash, qadriyatlarga sodiq bo‘lish, ilhom bilan har lahzadan zavqlanib yashash, yaxshi yashash. Yangi narsalar o‘rganish. Agar iloji bo‘lsa, sevish va sevilish. Sog‘lom ovqatlanish va hokazo.

Buni hayot falsafasi – Deksterga o‘xshagan yigit bilan baham ko‘riladigan falsafa deb bo‘lmasa-da, har holda, Emma bunga ­ishonardi. Hozircha mustaqil hayotning ilk soatlari chakki o‘tmadi. Ehtimol, ertalab choy va aspirin ichib olgach, jasorat to‘plab, uni yana to‘shakka chaqirar. Kunduzi ikkisining ham kayfi tarqaydi. Bu ishni osonlashtirmaydi, ammo hushyorlikdagi yaqinlik Emmaga yoqishi ham mumkin. Bir necha bor yigitlar bilan tunni birga o‘tkaz­gan bo‘lsa, bari doim kulgi yoki ko‘z yoshi bilan yakun topardi. Bir safar bachkanalikni yig‘ishtirsa, yomon bo‘lmasdi. Qiziq, xantal idishida prezervativlar qolganmikan? Qolmay qayerga ham ketardi, axir oxirgi marta qaraganida yetarlicha edi. O‘shanda, 1987-yil fevralida kimyo muhandisligi talabasi Vins bilan birga edi. Beli sertuk bu yigit Emmaning yostiq jildiga burnini qoqqandi. Bearmon kunlar edi o‘shanda…

Ko‘cha yorug‘lasha boshladi. Dekster ijara xonasining qalin qishki pardalar orasidan yangi kunning qizg‘ish nurlarini ko‘rdi. Qizni uyg‘otib yubormaslik uchun ehtiyotkorlik bilan qo‘lini cho‘zdi-da, sigaret qoldig‘ini sharob quyilgan finjonga tashlab, shiftga tikildi. Uxlashga endi kech. Undan ko‘ra Emma chuqur uyquga ketgunicha kulrang shiftdagi naqshlarga qarab yotishga, so‘ng uning uyqusini buzmasdan bildirmay uydan chiqib ketishga qaror qildi.

Agar u hozir ketsa, bir-birlarini boshqa ko‘rmasliklari aniq. Qiziq, qiz uni yana ko‘rishni xohlaydimi? Ehtimol, ha, chunki qizlar, odatda, shuni xohlashadi. Ammo Dekster u bilan qayta ko‘rishishni istaydimi? So‘nggi to‘rt yil usiz ham yaxshi yashab keldi. Kechagi kungacha uning ismini Anna deb o‘ylardi. Shunga qaramay, ziyofatda undan ko‘zini uza olmagan. Nega oldinroq unga e’tibor bermagan ekan-a? Dekster qizning uyqudagi sokin chehrasiga tikildi.

Emma chiroyli edi, lekin o‘zi bundan xafadek ko‘rinardi. ­Uning bo‘yalgan qizil sochlari atayin buzib kesilganga o‘xshardi – ko‘zgu oldida o‘zi kesgan bo‘lsa kerak yoki u bilan birga turgan Tilli ismli baqiroq, semiz qiz. Emmaning terisi kutubxonalarda uzoq o‘tirib, qovoqxonalarda ko‘p pivo ichganidan oqarib ketgan. Ko‘zoynakda u norozi boyo‘g‘liga o‘xshab qolardi. Iyagi yumshoq va xiyla do‘mboq bo‘lib, aslida bu bolalikda paydo bo‘lib, keyinchalik yo‘qoladigan yog‘ bo‘lishi ham mumkin. (Yoki “do‘mboq” va “to‘lishgan” degan so‘zlarni aytish ham odobsizlik bo’ladimi? Harqalay, ko‘kragining qanchalik kattaligini o‘ziga aytmagan ma’qul, hatto bu haqiqat bo‘lsa ham, chunki bu gapdan qiz xafa bo‘ladi.)

Mayli, yuziga qaytaylik. Uning kichkina, bejirim burnining uchi yog‘liligidan biroz yaltirab turar, peshonasida mayda qizil husnbuzarlar ko‘rinardi, ammo shularni aytmasa, bu yuz... bu yuz, shubhasiz, dilbar edi. Emmaning ko‘zlari yumilgani uchun yigit ularning rangini eslay olmadi. Yodida qolgani – ular katta va jilvali, jilmayganida (qiz ko‘p jilmayardi) keng og‘zining ikki burchagida hosil bo‘ladigan ikkita yoy singari quvnoq edi. Sepkilli, silliq, pushti yonoqlar tafti iliq yostiqchalarga o‘xshardi. Bo‘yalmagan, xo‘jag‘at rangli lablari mayin edi. U jilmayganda og‘ziga nisbatan biroz katta ko‘rinadigan tishlarini ko‘rsatishni istamagandek labla­rini mahkam qimtib olardi. Bundan tashqari, old tishlaridan biri ozgina yemirilgan edi. Emma nimanidir – kulgimi, aqlli mulohazami yoki g‘aroyib bir hazilnimi yashirayotganga o‘xshardi.

Agar Dekster hozir jo‘nab ketsa, bu yuzni boshqa hech qachon ko‘rmaydi. Ehtimol, o‘n yil o‘tgach, bitiruvchilar yig‘ilishida yana yo‘llari kesishar. U paytga kelib Emma vazn qo‘ygan va hayotdan hafsalasi pir bo‘lsa kerak. Deksterning xayrlashmasdan juftakni rostlaganini ham yuziga soladi. Yaxshisi, hozir jimgina ketib, hech qanaqa bitiruvchilar uchrashuvlariga qadam ham bosmagan ma’qul. Oldinga yurish, kelajak haqida o‘ylash kerak. U hali ko‘p turfa yuzlarni ko‘radi.

Ammo Dekster endigina o‘rnidan turmoqchi edi, qizning lablari birdan yoyilib, keng tabassumga aylandi va u ko‘zlarini ochmasdan dedi:

– Nima deb o‘ylaysan, Deks?

– Nima haqida?

– Biz haqimizda. Seningcha, bu muhabbatmi? – so‘radi Emma va lablarini mahkam qisib, ohista kuldi.

– Uxlasang-chi.

– Burnimga tikilib tursang, uxlolmayman, – u ko‘zlarini ochdi: ko‘k-yashil, nurli va zukko ko‘zlarni. – Ertaga qanday kun? – deb g‘o‘ldiradi u.

– Bugun demoqchimisan?

– Ha, bugun. Bizni qanday ajoyib kun kutmoqda?

– Shanba. Dam olish kuni. Darvoqe, bugun Avliyo Suizin kuni.

– Bu qanaqa kun bo‘ldi?

– Unda bir belgi bor, deyishadi. Agar bugun yomg‘ir yog‘sa, keyingi qirq kun yoki butun yoz yomg‘ir yog‘adi, deganga o‘xshash gap. Aniq esimda yo‘q.

– Tushunarsiz, – qizning qoshlari chimirildi.

– Tushunishing shart ham emas. Bu bir irim-sirim xolos.

– Aynan qayerda yog‘adi? Axir har doim qayerdadir yomg‘ir yog‘adi.

– Avliyo Suizin qabri ustida. U Vinchester soborida dafn etilgan.

– Bularni qayerdan bilasan?

– O‘sha yerda maktabga borganman.

– E-ha, – dedi Emma yuzini yostiqqa qo‘yib.

– Avliyo Suizin kuni yog‘sa yomg‘ir, qirq kun keladi og‘ir.

– Chiroyli she’r.

– To‘liq eslolmayman.

Qiz yana kulib, uyqusiragancha yostiqdan boshini ko‘tardi.

– Lekin Deks...

– Ha?

– Agar bugun yomg‘ir yog‘masa...

– Xo‘sh...

– Keyin nima qilasan?

Band bo‘laman, deb ayt.

– Bekorchiman, desam ham bo‘ladi, – javob berdi Dekster.

– Unday bo‘lsa, biror nima qilsak-chi? Aytmoqchimanki, birga.

Uxlab qolgunicha kutib turgin-da, keyin asta juftakni rostla.

– Mayli, – dedi yigit bosh irg‘ab. – Biror narsa o‘ylab topsak bo‘ladi.

Emma boshini yana yostiqqa tashladi.

– Yangi kun bilan, – g‘udrab qo‘ydi u.

– Yap-yangi kun bilan.

---

IKKINCHI BOB

Haqiqiy hayot

1989-yil 15-iyul, shanba

Vulverhempton va Rim

Stok Park umumiy o‘rta maktabi,

qizlar kiyinish xonasi,

Vulverhempton,

1989-yil 15-iyul

Ciao, Bella!*

Yaxshimisan? Rim qanday ekan? Mangu shahar ajoyibligiga aminman, ammo Vulverhemptonga kelganimga endi ikki kun bo‘ldi-yu, vaqt manguga to‘xtab qolgandek. (Shunday bo‘lsa-da, senga bir sirni ochay: mahalliy “Pitsa Hut”ga gap bo‘lishi mumkin emas.)

Oxirgi uchrashuvimizdan so‘ng baribir senga aytgan ishimga – “Bosqon” teatr jamoasi taklifiga rozi bo‘lishga qaror qildim. To‘rt oydan beri Badiiy kengash homiyligida “Og‘ir yuk” nomli pyesa ustida ishlab, uni repetitsiya qilib, turli joylarda namoyish etib yuribmiz. Spektakl qul savdosi haqida, unda dialoglar, xalq qo‘shiqlari va odamni hayratga soladigan pantomima ko‘rsatiladi. Qanchalar yuksak asar ekanini ko‘rishing uchun spektakl varaqasining arzon fotonusxasini ilova qilyapman.

“Og‘ir yuk” 11-13 yoshli bolalarga mo‘ljallangan “ta’lim teatri” yo‘nalishidagi asar bo‘lib, qullik qanchalar yomonligini tushuntirishga harakat qiladi. Men Lidiya rolini o‘ynayman, bu... ha, yashirib nima qildim, bu BOSH ROL. Lidiya – yovuz janob Obadiya Grimmning (ismidan ham yaxshi odam emasligini taxmin qilsang bo‘ladi) arzanda va g‘o‘daygan qizi. Spektakl kulminatsiyasida barcha chiroyli buyumlarim, ko‘ylaklarim (!) va taqinchoq­larim (!) birovlarning qoni evaziga olinganini tushunib yetaman (shu yerda ko‘z yoshi to‘kaman) hamda o‘zimni kirlangan his etaman (qo‘llarimga qarayman, go‘yo ular QONGA BULG‘ANGAN), QALBI-IIM kirlanganini sezaman. Pyesa aslida juda kuchli yozilgan, ammo kecha bir-ikki shumtaka boshimga konfet otgani tomoshaning beliga tepdi.

Biroq jiddiy o‘ylab qaralsa, ishlar unchalik ham yomon emas. Nega kesatib gapiryapman, hayronman, bu ichimdagi allaqanday himoya mexanizmi, shekilli. Bolalar (sahnaga narsa otmaydiganlari) aslida bizni juda yaxshi qarshilashadi, maktablarda mashg‘ulotlar ham o‘tkazyapmiz, xullas, qiziqarli va maroqli ish. Lekin hozirgi bolalar o‘zlarining madaniy merosi haqida juda kam bilishi meni hayratlantiradi, hatto vest-indiyalik bolalar ham ajdodlari qayerdan kelganini bilmaydi. Menga ssenariy yozish yoqdi – keyingi pyesa va shunga o‘xshash narsalar uchun ko‘p yangi g‘oyalar tug‘ildi. Shuning uchun men vaqtimni behuda sarflayapman, deb o‘ylasang ham, foydali va arzirli ish qilayotganimga ishonaman. Dekster, dunyoni yaxshilash qo‘limizdan kelishiga tobora amin bo‘lyapman. 1930-yillar Germaniyada radikal teatr ommalashib ketgandi, bu qanday natija ko‘rsatganini bir eslagin-a! Biz Uest Midlandsda irqchilikka barham beramiz, buning uchun har bir bolaga birma-bir tushuntirishga to‘g‘ri kelsa ham!

Truppada to‘rt kishimiz. Kuame ismli yigit oliyjanob qul rolini o‘ynaydi. Asarda men uning xo‘jayini, u esa xiz­matkorim, biroq hayotda bir-birimiz bilan yaxshi chiqi­shamiz (lekin bir safar undan qahvaxonada chips olib berishni so‘ragandim, go‘yo men unga ZULM o‘tkazayotgandek, o‘qrayib qarasa bo‘ladimi?!). Nima bo‘lganda ham, u yaxshi odam, ishiga jiddiy yondashadi, faqat repetitsiyalarda ko‘z yoshi to‘kkani to‘kkan. Menimcha, odam o‘zini u qadar yo‘qotib qo‘ymasligi kerak. Xullas, yig‘loqi­roq. Ssenariyga ko‘ra, o‘rtamizda kuchli ehtiros bo‘lishi ke­rak, ammo hayot san’atni takrorlashdan bosh tortyapti.

Sid yovuz otam – Obadiya rolini o‘ynaydi. Sening butun bolaliging ideal so‘lim moychechakli maysazorda fransuz kriketini o‘ynash bilan o‘tgani, televizor tomosha qilishdek kiborlarga yarashmaydigan mashg‘ulotdan uzoq bo‘lga­ning uchun Sid bir vaqtlar politsiyachilar haqidagi “Tungi nazorat” serialida haqiqiy yulduz bo‘lganini bilmasang ham kerak. Bizning spektaklda qatnashayotganidan qan­chalik JIR­KANISHI ko‘rinib turibdi. U ochiqdan ochiq pantomima qilishdan bosh tortadi, go‘yo yo‘q predmetni bor qilib ko‘rsatish uning nomiga munosib ish emasdek. Har ikki gapning birida “Serialda suratga tushgan payt­larim” demasdan turolmaydi, uning uchun bu “Baxtim kulib boq­qan kezlari” degandek gap. Sid rakovinaga siyadi, faqat ARTIB tozalasa bo‘ladigan qo‘rqinchli poliester shim kiyib yuradi, qachon qarama yoqilg‘i quyish shoxobchasi­ning qiymali pirogi bilan qorin to‘yg‘izadi. Men va Kuame o‘ylaymizki, Sid ich-ichidan nihoyatda irqchi, ammo shularni aytmasa, juda-juda yoqimli odam.

Va nihoyat, to‘rtinchimiz – Kandi. O Kandi! Senga u ja yoqqan bo‘lardi: ismi jismiga monand. Tomoshada bu qiz turli rollarda chiqadi: ayyor xizmatkor, plantatsiya egasi va janob Uilyam Uilberfors. U juda chiroyli, yuksak ma’naviyatli va – garchi qo‘pol eshitilsa ham – g‘irt qanjiq. Doim “Haqiqiy yoshingiz nechada?” deb so‘raydi yoki “Toliqqan ko‘rinasiz”, deb o‘zicha gap qotadi. Kontakt linza taqsam, chiroyliroq ko‘rinar emishman. Bu gaplarini eshitish shunday HUZUR bag‘ishlaydiki. Spektaklimizda faqat Aktyorlar uyushmasiga a’zo bo‘lib olish uchun ishtirok etishini yashirib ham o‘tirmaydi. Yomg‘irli seshanbalarning birida “ta’lim teatri”ning noyob yosh iste’dodlarini izlab Dadliga kelib qoladigan Gollivud prod­yuseri e’tiboriga tushguncha bu yerda qulay vaziyatni kutayotgan emish. Ko‘rib turganingdek, aktyorlikning turgan-bitgani tashvish. BTJ (“Bosqon” teatr jamoasi)ni tuzganimizda “Men yulduz bo‘lish va televizorga chiqishni orzu qilaman”, degan maynabozchiliklardan yiroq, ilg‘or ijodiy guruh yaratishni, siyosiy mavzudagi tesha tegmagan, qiziqarli spektakllar qo‘yishni juda xohlagandik. Senga ahmoqona tuyilishi mumkin, lekin biz buni chin dildan niyat qilgandik. Barcha teng huquqli bo‘lgan demokratik jamiyatda hamma muammo shundaki, Sid va Kandiga o‘xshagan galvarslarga quloq solishga to‘g‘ri keladi. Kandi rol o‘ynashni bilsa ham go‘rga edi, taynsaydlik bu oyimtillaning jordi talaffuziga umuman chidab bo‘lmaydi. Insult bo‘lganmi nima balo, eplab gapirishni ham bilmaydi. Kamiga ichki kiyimda yoga qiladigan odati bor. Ha, shu yeriga kelganda e’tiboringni torta oldim-a? Uzun paypoq va korsajda “quyoshga ibodat” qilinishini birinchi marta ko‘rishim. Har holda, bunday qilish to‘g‘ri bo‘lmasa kerak, shunaqami? Bechora qariya Sid buni ko‘rib, pirogni og‘ziga olib borayotgan joyida qotib qoladi. Kandi nihoyat egniga ko‘ylagini tashlab, sahnaga chiqqanida bolalardan biri sho‘xlik qilib hushtak chalmasa bo‘lmaydi. Mikroavtobusda qaytayotganimizda Kandi bundan xafa bo‘lgandek, o‘zini feminist qilib ko‘rsatmoqchi bo‘ladi. “Tashqi ko‘rinishimga qarab baholashlariga chiday olmayman – butun umr odamlar faqat go‘zal chehram va nozik yosh qomatimga e’tibor berishgan!” – deydi u, kamarini to‘g‘rilab, go‘yo bu eng katta SIYOSIY muammo-yu, biz hammamiz ko‘chaga chiqib, emchagi katta ayollarning mazlumligi haqida tarbiyaviy tomosha qo‘yishimiz kerakdek. O‘tlab ketdim-a? Xo‘sh, u senga yoqa boshladimi? Balki qaytganingda sizlarni tanishtirib qo‘yarman. Hozirning o‘zidayoq unga qanday qarashingni, jag‘ingni qisib, labingni tishlashingni, keyin uning karye-eerasi haqida so‘rashingni ko‘z oldimga keltiryapman. Ehtimol, sizlarni tanishtirmaganim ham ma’qul...

Xonaga BTJ direktori va hammuassisi, hayajonlangan, ozg‘in Gari Natkin kirishi bilan Emma Morli xatni teskari burdi. Spektakl oldi­dan ilhomlantiruvchi nutq eshitish vaqti keldi. Jamoaning ayollari ham, erkaklari ham birdek foydalanadigan grimxona aslida grim­xona ham emas, balki o‘rta maktabdagi qizlarning kiyinish xonasi edi. U yerdan hatto dam olish kunlari ham Emmaga tanish maktab hidi – gormonlar, pushti suyuq sovun va mog‘orlagan sochiqlar isi anqirdi.

Eshik oldida turgan Gari Natkin tomog‘ini qirib qo‘ydi. Terisi oqargan, yuzida ustaradan qolgan qizarish ko‘rinar, qora ko‘ylagining tugmalari oxirigacha qadalgan. U tashqi ko‘rinishda Jorj Oruellga taqlid qilardi.

– Do‘stlar, bu oqshom tomoshabinlar mo‘l! Zalning deyarli yarmi to‘la va bu yomon emas… O‘ylab ko‘rilsa… – Gari gapini oxirigacha tugatmadi, hoynahoy, no‘xat naqshli gimnastika libosida dumbani ko‘tarib-tushirish mashqini bajarayotgan Kandiga chalg‘igan bo‘lsa kerak. – Ularga nimaga qodirligimizni ko‘rsataylik, – deya qo‘shimcha qildi u. – Bir boplaylik ularni!

– Men ularni shunday boplardimki, – g‘o‘ldiradi Sid, Kandiga qarab pirog ushoqlarini yutar ekan, – mixli kriket taxtasi bilan ada­bini berardim bu ko‘ppaklarning!

– Sid, kayfiyatni buzma, – deb iltimos qildi Kandi uzoq nafas olish mashqini bajarar ekan.

– Esingizda bo‘lsin, – davom etdi Gari, – tetiklik, birdamlik va jo‘shqinlikni yo‘qotmanglar. O‘zingizni rolni birinchi marta ijro etayotgandek tuting, eng muhimi, tomoshabindan qo‘rqmang, g‘ashingizga tegishlariga e’tibor bermang! Tomoshabin bilan muloqot qilish mumkin, ammo ularga achchiq qilish kerak emas! Jahli­ngizni chiqarishlariga yo‘l qo‘ymang. Yo‘qsa, ermak qilib rohatlanishadi... O‘n besh daqiqadan keyin boshlaymiz!

Shundan so‘ng Gari qamoqxona nazoratchisi kabi grimxona eshigini yopib, chiqib ketdi.

Sid o‘zining kechki odati bo‘lmish “Bu ishdan nafratlanaman” mantrasini pichirlay boshladi. Uning orqasida Kuame ko‘ylaksiz, yirtiq shimda, qo‘llarini qo‘ltiqlariga qistirgancha, boshini orqaga tashlab yolg‘iz o‘tirardi. U yo meditatsiya bilan mashg’ul edi yo yig‘lamaslikka harakat qilayotgandi. Emmaning chap tomonida Kandi o‘z oyog‘iga, aniqrog‘i, o‘n sakkiz yil balet bilan shug‘ullanishdan bolg‘achaga o‘xshab qolgan barmoqla­riga tikilib, soxta sopranoda “Xo‘rlanganlar” musiqali dramasidan ariya kuylayotgandi. Emma darz ketgan ko‘zgudagi aksiga o‘girildi, korsajli ko‘ylagining shishgan yenglarini to‘g‘rilab, ko‘zoynagini yechdi va Jeyn Ostin qahramonlariga taqlid qilib chuqur nafas oldi.

O‘tgan yildan beri boshi muvaffaqiyatsiz o‘zgarishlar, xato qarorlar va tugallanmagan loyihalardan chiqmadi. Musiqachi qiz­lar guruhiga qo‘shilib, bass gitara chaldi. Ular guruh nomini uch marta o‘zgartirishdi: “Halqum”, “Oltinchi kushxona” va “Yomon pe­chenye”, ammo nom tugul, musiqiy yo‘nalishini ham belgilay olishmadi. It ham bormaydigan tungi klubda ishladi, birinchi romani chala qoldi, ikkinchisi ham, yozda sayyohlarga kashmiri va katak-katak jun mato sotib tirikchilik qildi. Kayfiyati juda-juda tushkun bo‘lganida hatto sirk mahorati kurslariga yozildi va bunday mahorati yo‘qligi ma’lum bo‘lguncha mashg‘ulotlarga qatnashib yurdi. Oxir-oqibat arqonda yurish muammoga yechim bo‘lolmasligini tushundi.

Rosa shov-shuv bo‘lgan Muhabbatning ikkinchi yozi** dilgir va hafsalasiz davr bo‘ldi. Hatto sevgan shahri Edinburgdan ham zerikib, ruhi siqila boshladi. Talabalar shaharchasidagi hayot barcha mehmonlar ketib, huvullab qolgan bayram kechasiga o‘xshardi. Axiyri oktabr oyida u Rankeyllor ko‘chasidagi kvartiradan ketib, ota-onasinikiga ko‘chib o‘tdi. Haddan tashqari tor bo‘lib qolgan uyda ta’nalar, zarda bilan yopilgan eshiklar va kunduzgi televizor dasturlari bilan uzoq, asabiy hamda yomg‘irli qishni o‘tkazdi. “Universitetni qo‘shma dastur faxriy diplomi bilan tugatding-ku! Nima bo‘ldi?” – onasi har kuni bir xil savolni qaytarardi, go‘yo diplom Emma o‘jarlik bilan foydalanishdan bosh tortayotgan mo‘jizaviy kuchga ega edi. Emmaning yaqinda farzandli bo‘lgan hamshira singlisi Marian ota-onasining “tilla qizi” izza bo‘lishini ko‘rish uchun kechqurunlari ataylab uyla­riga kirib o‘tardi.

Biroq vaqti-vaqti bilan uning hayotida Dekster Meyhyu paydo bo‘lardi. Emma universitetni bitirgandan keyin yozning oxirgi iliq kunlarini Deksterlar oilasining Oksfordshir grafligidagi hashamatli uyida o‘tkazdi. Uning nazarida bu uy emas, qasr edi. 1920-yillarga xos ulkan koshona vaqt o‘tib xiralashgan gilamlar, katta abstrakt rasmlar va muz solingan ichimliklarga to‘la edi. Ikkalasi kun bo‘yi maysa hidi ufurgan katta bog‘da, basseyn va tennis korti orasida – ­u mahalliy hokimiyat puliga qurilmagan kortni birinchi ko‘rishi edi – birga sokin vaqt o‘tkazishgan. To‘qilgan o‘rindiqlarda o‘tirgancha tonik bilan aralashtirilgan jin*** ichib manzaradan bahra olish unga “Buyuk Getsbi”ni eslatib yuborardi. Ammo u qovun tushirmasa bo‘lmasdi: kechki ovqat paytida asabiylashib, juda ko‘p ichib yubordi va Deksterning otasiga – muloyim, kamsuqum, oqil odamga ovozini ko‘tardi. U Nikaragua haqida nimadir deb baqirar, Dekster esa unga xuddi gilamni ho‘llab qo‘ygan kuchukchaga qaragandek hafsalasi pir bo‘lgan, ko‘ngilchan nigoh bilan razm solib o‘tirardi. Nahotki, ularning dasturxonida o‘tirib, non-tuzini yeb, otasini fashist degan bo‘lsa? O‘sha kecha Emma mehmonlarga ajratilgan xonada esankiragancha, vijdon azobida qiynalib, eshik taqillashini kutib yotdi, biroq tiq etgan tovush eshitilmadi. U romantik kecha haqidagi umidlarini sandinistlar**** uchun qurbon qildi, koshki ular buning uchun undan minnatdor bo‘lishsa.

Emma va Dekster aprelda, yigirma uchga to‘lgan do‘sti Kallumning tug‘ilgan kunida Londonda yana uchrashib qolishdi. Ertasiga kun bo‘yi Kensington bog‘ida sharobni butilkadan simirib, suhbatlashib o‘tirishdi. Aftidan, Dekster bo‘lib o‘tgan ish uchun uni kechirgan edi, biroq ular o‘rtasidagi munosabat g‘ashni keltiradigan – har holda Emmaning g‘ashini keltiradigan jo‘n do‘stlikka aylanib bo‘lgandi. Ular bahorning yangi maysalari ustida yotishar, qo‘llari bir-biriga deyarli tegib turar, Dekster unga Pireney tog‘laridagi chang‘i kurortida tanishgan ajoyib ispan qizi Lola haqida gapirib berardi.

Keyin yigit dunyoqarashini yanada boyitmoqchi bo‘lib, jahongashtalikni davom ettirdi. Xitoy Deksterning didiga juda yot va mafkuralashgan ko‘rindi. Buning o‘rniga u sayohat qo‘llanmalarida o‘yin-kulgi maskanlari deya tasvirlangan shaharlarga bamaylixotir bir yillik sayohat uyushtirishga qaror qildi. Shunday qilib, ular yozishib turadigan do‘stlarga aylandi. Emma hazil va qochirimlar, zo‘raki kulgi va oshkora sog‘inch to‘la uzun, ehtirosli maktublar yozgan. Havo pochtasi qog‘oziga bitilgan ikki ming so‘zli ishq satrlari. Kassetaga yozilgan sevimli qo‘shiqlar singari bu xatlar ham yashirin his-tuyg‘ular ifodasi uchun bir vosita edi. Emma ularga haddan tashqari ko‘p kuch va vaqt sarflagani ko‘ri­nib turardi. Bunga javoban Dekster qisqa-qisqa qaydlar yozib, otkritkalar jo‘natardi: “Amsterdam DAHSHAT”, “Barselonaga GAP YO‘Q”, “Dublin QOYILMAQOM. Ertalabdan beri boshim ARINING UYASIDEK g‘uvullayapti”. Undan sayohat yozuvchisi chiqmasligi aniq, lekin Emma otkritkalarni og‘ir paltosining cho‘ntagiga solib, Ilkli Mur bo‘ylab uzoq va o‘ychan sayr qilar hamda “VENETSIYANI BUTUNLAY SUV BOSGAN!!!” degan gapdan yashirin ma’no topishga urinardi.

– Dekster deganlari kim? – so‘radi bir safar otkritkalarga tikilgan onasi. – Yigitingmi? – So‘ng kuyungan ohangda qo‘shib qo‘ydi: – Gaz ta’minoti boshqarmasiga ishga kirsang bo‘lmasmikan?

Emma oxiri mahalliy qovoqxonaga barmen bo‘lib ishga kirdi. Vaqt o‘tib borar va uning miyasi xuddi muzlatkich orqasida unutilgan yegulikdek ezilib, o‘tmaslasha boshlaganini his qilardi.

Keyin qotmadan kelgan trotskiychi***** Gari Natkin qo‘ng‘i­roq qilib qoldi. U 1986-yilda Brextning “Uchinchi saltanatning qo‘rquv va baxtsizliklari” pyesasini jo‘n va o‘zboshimchalik bilan sahnalashtirishda Emmaga rejissyorlik qilgan. O‘shanda oxirgi seans sharafiga uyushtirilgan bazmda Gari uch soat Emma bilan jo‘n va murosasiz o‘pishib chiqqan. Ko‘p o‘tmay u Emmani Piter Grineveyning ikki seansli tomoshasiga taklif etgan va qo‘lini go‘yo chiroq tugmasini bosmoqchidek parishonlik bilan Emmaning chap ko‘kragiga qo‘yish uchun to‘rt soat kutgan. O‘sha oqshom ular Brext qahramonlari singari eski choyshab solingan tor to‘shakda “Jazoir jangi” filmi afishasi ostida ishq bilan mashg‘ul bo‘lishdi. Gari unga faqat hirsni qondirish obyekti sifatida qaramasligini tuni bilan isbotlashga harakat qilgan. Shundan keyin u g‘oyib bo‘ldi va Emma u haqida biror so‘z eshitmadi. May oyida Gari kutilmaganda unga qo‘ng‘iroq qildi va jur’atsiz, past ovozda so‘radi: “Teatr truppamda rol ijro etishga nima deysan?”

Emmaning aktrisa bo‘lish orzusi yo‘q edi, teatrga ham unchalik qiziqmasdi, uni faqat so‘z va g‘oyalarni ifodalash vositasi deb bilardi. Ammo “Bosqon” umumiy maqsad, shijoat, manifest va san’at orqali yoshlar ongini o‘zgartirish uchun tuzilgan yangicha ilg‘or teatr jamoasi bo‘lishi kerak edi. “Ehtimol, ishqiy sarguzashtlar uchun ham vaqt topilar”, – deb o‘yladi Emma. Shu tariqa ryukza­gini yig‘di-yu, uning qaroriga ishonqiramay qaragan ota-onasi bilan xayr-ma’zur qilib, Badiiy kengash homiyligida Ispaniyadagi fuqarolar urushining sahnalashtirilishiga teng ulug‘ bir ishga qo‘l urayotgandek, ko‘tarinki ruhda mikroavtobusga chiqdi.

Biroq oradan uch oy o‘tgach, iliq, do‘stona muhit, ijtimoiy qadr-qimmat tuyg‘usi, yuksak g‘oyalari va qilayotgan ishlaridan zavqlanishdan asar ham qolmadi. “Jamoa” hamjihatlikda ishlash degani emasmi? Furgonning yon tomoniga aynan shunday yozilgan edi, Emmaning o‘zi yozib qo‘ygan. “Bu ishdan nafratlanaman, bu ishdan nafratlanaman”, – Sid ming‘irlashdan to‘xtamasdi. Emma qo‘llari bilan quloqlarini yopib, o‘ziga bir nechta muhim savol berardi.

O‘zi bu yerda nima qilyapman?

Rostdan ham nimanidir o‘zgartira olyapmanmi?

Ustiga ko‘ylak tashlab olsa bo‘lmaydimi?

Bu qanday hid?

Hozir qayerda bo‘lishni istayman?

U Rimda Dekster Meyhyu bilan birga bo‘lishni istardi. To‘shakda.

– Shaf-tes-be-ri shoh ko‘chasi.

– Yo‘q, Shafts-be-ri. Uch bo‘g‘inli so‘z.

– Li-ches-ter maydoni.

– Les-ter. Ikki bo‘g‘in.

– Nima uchun Lichester emas?

– Bilmasam.

– Axir ustozimsiz-ku, bilishingiz kerak.

– Kechirasan, – yelka qisdi Dekster.

– Ahmoq til ekan, – dedi Tuve Angstrom va uning yelkasini turtdi.

– Ahmoq emas, ahmoqona til. Fikringga to‘liq qo‘shilaman. Lekin meni urishing shart emas.

– Uzr, – deb ming‘irladi Tuve uning yelkasi, bo‘yni va lablaridan o‘par ekan.

Dekster yana bir bor o‘qituvchilik juda rag‘batlantiruvchi kasb ekaniga amin bo‘ldi.

Ular Deksterning mo‘jazgina xonasida gildan ishlangan poldagi bir uyum yostiq ustida yotishardi. Axir bir kishilik karavot ehti­yojlariga mos emasdi. Persi Shelli nomidagi Xalqaro ingliz tili maktabi broshurasida o‘qituvchilar yotoqxonasi “ayrim qulayliklar va ko‘plab kichik afzalliklarga ega” deb tasvirlangandi. Aslida, bu ta’rif Deksterning eski shahar hududidagi maskaniga aniq mos tushardi: zerikarli va ko‘rimsiz joy, lekin balkon va uzunligi bir metrcha bo‘lgan deraza rafi xushmanzara maydonga qaragan. U ham barcha Rim maydonlari singari avtomobillar to‘xtash joyi bo‘lib xizmat qilardi. Har kuni ertalab Deksterni bamaylixotir bir-birining yo‘lini to‘suvchi ofis xodimlarining mashinalari tovushi uyg‘otardi.

Ammo iyulning quruq kunida tosh yotqizilgan yo‘lakdan o‘tuvchi sayyohlar chamadonlarining taqir-tuqurigina eshitilardi. Dekster va Tuve derazalarni ochib, erinchoqlik bilan o‘pishib yotishardi. Qizning qalin, qora sochlari Deksterning yuziga ilash­gan, ulardan qarag‘ay hidli Daniya shampuni va sigaret tutuni isi kelardi. Tuve Deksterning ko‘ksi osha yerda yotgan qutiga qo‘l cho‘zib, ikkita sigaret tutatdi va birini yigitga uzatdi. Dekster Belmondo yoki Fellini filmi qahramonlari singari sigaretni labiga osiltirib, yostiqlar ustiga o‘tirdi. Aslida u Belmondo yoki Fellini filmlarini hech qachon ko‘rmagan, biroq zamonaviy oq-qora kino afishalariga ko‘zi tushgan. Dekster o‘zining shuhratparastligini tan olishni yoqtirmasdi, lekin shunday paytlar bo‘lardiki, kimdir yonida paydo bo‘lsa-yu, uni suratga olib qo‘ysa.

Ular yana o‘pishar ekan, Dekster qilayotgan ishi axloqsizlik emasmikan, deb o‘ylay boshladi. Albatta, talaba bilan to‘shakka yotishning foyda va zararlari haqida universitet ziyofatidan keyin, Tuve gandiraklab yotog‘ining chetiga o‘tirgancha uzunligi tizzagacha bo‘lgan etiklarni yechayotganida o‘ylashi kerak edi. Ammo aqli sharob va ehtiros og‘ushida xiralashgan o‘sha paytda ham u beixtiyor o‘ziga “Emma Morli nima degan bo‘lardi?” qabilidagi savol bergan. Tuve tilini uning qulog‘iga olib borar ekan, Dekster hali ham o‘zini oqlashga urinardi: “Qiz allaqachon o‘n to‘qqizda, voyaga yetgan, qolaversa, men haqiqiy o‘qituvchi emasman”. Emma ham hozir uzoq­da, kichik shaharchaning halqa yo‘li bo‘ylab kezib yurgan mikroavtobusda dunyoni o‘zgartirmoqchi. O‘zi bu ishlarga Emmaning nima aloqasi bor? Tuvening etiklari allaqachon tungi mehmonlarni qabul qilish qat’iyan man etilgan yotoqxona bur­chagida yotardi.

Dekster polning salqinroq joyiga surildi va derazadan yorqin moviy osmon parchasiga boqib, soat necha bo‘lganini taxmin qilishga urindi. Tuveni uyqu elitar ekan, nafasi sokinlasha boshladi, ammo Deksterning muhim uchrashuvi bor. Dekster sigaret qoldig‘ini qadahga tashlab, Primo Levining “Shu ham odammi?” nomli o‘zi varaqlab ham ko‘rmagan avtobiografik romani ustidagi qo‘l soatini oldi.

– Tuve, men ketishim kerak.

U norozi ihradi.

– Ota-onam bilan uchrashishim kerak, ketadigan vaqt bo‘ldi.

– Siz bilan borsam bo‘ladimi?

– Buning iloji yo‘q, – deb kuldi Dekster. – Qolaversa, dushanba kuni grammatikadan test topshirasan. Yaxshisi, borib tayyorlan.

– Men bilan tayyorlaning. Hozir test qilib ko‘ring!

– Xo‘p. Hozirgi zamon davom fe’li.

Qiz o‘rnidan turib, o‘zini uning ustiga tashladi:

– Men o‘pyapman, siz o‘pyapsiz, u o‘pyapti...

Dekster tirsagiga suyanib, o‘rnidan qo‘zg‘almoqchi bo‘ldi.

– Jiddiy aytyapman, Tuve ...

– Yana o‘n daqiqa, – pichirladi Tuve uning qulog‘iga va Deks­ter o‘zini yana yostiqqa tashladi.

“Haqiqatan, buning nimasi yomon?” – deb o‘yladi Dekster. Axir u Rimda. Go‘zal yoz kuni. Endi yigirma to‘rtga kirdi, na pul va na sog‘liqdan shikoyati bor. U ehtirosga to‘lib-toshgan, qilishi ke­rak bo‘lmagan ishlarni qilyapti, omadi doim kulib boqqan. Hissiyot, kayf-safo va o‘ziga mahliyo bo‘lish bilan o‘tayotgan hayot bir kun o‘z jozibasini yo‘qotar, lekin ungacha hali ancha vaqt bor.

Rim qanday ekan? “La Dolce Vita” (lug‘atga qara) yoqdimi? Kafe stolida o‘tirib, hammaning og‘zidan tushmaydigan o‘sha mashhur kapuchinoni ichib, o‘tgan-ketganga hushtak chalayotganingni tasavvur qilyapman. Hozir ham xatni o‘qi­yotganingda qora ko‘zoynak taqib olgandirsan, hoynahoy. Yechib qo‘y, juda kulgili ko‘rinyapsan! Men yuborgan kitoblarni oldingmi? Primo Levi o‘zi zo‘r italyan yozuvchisi! Asar senga hayot faqat jelato****** va espadrillardan******* iborat emasligini eslatib tursin. Hayot har doim ham romantik filmlardek silliq kechavermaydi. Ishlaring qanday? Iltimos, talabalaring bilan yotmaslikka va’da ber. Yo‘qsa… hafsalamni pir qilgan bo‘lasan.

Ketadigan vaqt bo‘ldi. Sahifaning oxiri ham ko‘rinib qoldi, qo‘shni xonada tomoshabinlarning hayajonli shovqini eshitilyapti: bir-biriga stul otishayotganga o‘xshaydi. Ikki haftadan keyin bu ishni tugataman, XUDOGA SHUKR. Bu yog‘iga rejissyorimiz Gari Natkin boshlang‘ich sinflar uchun aparteid haqida spektakl yaratishimni istayapti. QO‘G‘IRCHOQ TEATRI! Qanday kunlarga qoldim-a?! Desmond Tutu******** qo‘g‘irchog‘i bilan olti oy M-6 avtomagistrali bo‘ylab mikroavtobusda yursam-a? Balki taklifni rad etarman. Bu yoqda ikki aktrisa uchun Virjiniya Vulf va Emili Dikinson haqida “Ikki hayot” (yoki “Depressiyadagi ikki lesbian” – nom borasida hali bir qarorga kelganim yo‘q) nomli pyesa yozganman. Balki qaysidir viloyat teatrida sahnalashtirarman. Kandiga Virjiniya Vulf kimligini aytishim bilanoq u rolni o‘zi olishni istab qoldi, faqat sahnada bluzkasini yechib yuborishiga qarshilik ko‘rsatmasligimiz kerak ekan. Endi ikkinchi aktrisani izlashga ham hojat yo‘q. Emili Dikkinsonni o‘zim o‘ynayman, bluzkani esa yechmayman. Sen uchun chipta olib qo‘yaman.

Ayni paytda qayerda yashashimni tanlashim kerak – Lids­mi yoki London. Tanlov ketidan tanlov. Londonga ko‘chib o‘tish istagidan voz kechishga harakat qildim – ­HAMMA o‘sha yerga intiladi-ya?! Lekin eski qo‘shnim Tilli Killikning (Uni eslasang kerak: katta qizil ko‘zoynak, radikal qarashlar, bakenbard?) Klaptonda bo‘sh xonasi bor ekan. To‘g‘risi, Tilli u joyni “omborxona” deb ataydi, ko‘p narsaga umid qilmasam ham bo‘ladi. Klapton qanday joy o‘zi? Londonga yaqin orada qaytasanmi? Hoy, balki birga kvartira ijaraga olarmiz?

“Birga kvartira ijaraga olish?” Emma ikkilandi, boshini chayqab, uf tortdi, so‘ng qo‘shib qo‘ydi: “Hazillashdim, albatta!” Yana uf tortdi. Odamlar juda jiddiy gapirganda hazillashdim, deyishadi. Ammo to‘g‘rilashga endi kech. Qanday tugatsam ekan? “Ezgu tilaklar ila” – juda rasmiy; “tout mon amour”******** – pafosli; “muhabbat bilan” – siy­qasi chiqqan… Eshik oldida Gari Natkin paydo bo‘ldi:

– Hamma o‘z o‘rnini egallasin!

U aktyorlarni go‘yo qatlga olib ketayotgandek eshikni g‘amgin ochdi va Emma fikri o‘zgarmasidan oldin tezda xatni tugatdi:

Seni juda sog‘indim, Deks.

U imzo qo‘yib, ko‘kimtir pochta qog‘oziga bo‘sasini muhrladi.

Deksterning onasi Piatsa dela Rotondadagi kafe stolida bir qo‘lida beparvo kitob tutgancha o‘tirardi. Uning ko‘zlari yumilgan, xuddi botayotgan quyoshning so‘nggi nurlaridan bahramand bo‘lishni istagan qushchadek boshini orqaga va xiyla yonga tashlab olgandi. Dekster to‘g‘ri onasining oldiga bormay, Panteon zinapoyasidagi sayyohlarga qo‘shildi va uzoqdan kuzatib o‘tirdi: ofitsiant kuldonni olish uchun onasi yoniga kelib, uni cho‘chitib yubordi. Keyin ikkalasi ham kulishdi, onasining lablari va ifodali imo-ishoralariga qaraganda, u chala italyan tilida gapirayotgandi, qo‘li bilan ofitsiantning yengiga tegib, uni tannozlik bilan silab qo‘ydi. Ofitsiant hech nimani tushunmagani aniq, shunga qaramay, jilmayib, xu­shomadomuz nimadir dedi, so‘ng qo‘lini ushlab tushunarsiz gaplar aytgan go‘zal ingliz ayoliga yelkasi osha bir qaradi-yu, ketdi.

Dekster bunga kulib qo‘ydi. Ilk bor maktabda aytilgan “Barcha o‘g‘il bolalar onalarini sevadi va otalaridan nafratlanadi” degan eski freydcha g‘oya unga juda o‘rinli bo‘lib tuyildi. U tanigan hamma odam Alison Meyhyuga oshiq bo‘lgan va baxtiga u otasini ham haqiqatan yaxshi ko‘rardi, bu borada omadi chopgandi.

Oksfordshirdagi uyning so‘lim bog‘ida kechki ovqatda yoki Fransiyadagi ta’til payti onasi quyosh taftida uxlab qolganida otasi sodiq itdek undan ko‘zini uzmay mahliyo bo‘lardi. Ichimdagini top, deydigan, bo‘yi daroz, uzunchoq yuzli Stiven Meyhyu xotinidan o‘n besh yosh katta bo‘lib, turmushda baxti kulganiga haligacha ­ishonolmasdi. Uyda tez-tez ziyofat uyushtirishar va Dekster (o‘zini yaxshi tutsa, mehmonxonada o‘tirishga ruxsat berishardi) onasi atrofida itoatkor, sadoqatli kishilar doira qurganini kuzatardi. Ular aqlli, martabali kishilar – shifokor, advokat va radioda chiqadigan odamlar edi, ammo uning yonida xayolparast o‘spirinlarga aylani­shardi. Onasi esa qo‘lida kokteyl quyilgan qadah bilan go‘yo dunyoda hech kimga muhtoj emasdek yengil bosh chayqab “Roxy Music” qo‘shiqlariga raqsga tushardi. Boshqa ayollar uning oldida ko‘rimsiz va baqaloq bo‘lib ko‘rinardi. Maktabdagi do‘stlari, hatto og‘ir-vazmin bo‘lib ko‘ringanlari ham Alison Meyhyuning yonida multfilm qahramonlariga aylanib qolishardi: ular Alison bilan noz-karashma almashar, suv sepish o‘ynashar va uning bemaza ovqatlari – qora murch o‘rniga sigaret kuli sepilgan kuygan tuxumlarni maqtashardi.

Bir vaqtlar Deksterning onasi Londonda moda bo‘yicha tahsil olgan, biroq hozir shahar tashqarisida o‘zining antikvarlar (eski noyob buyumlar) do‘konini yuritadi. Qimmatbaho gilam va qandillar oksfordlik kiborlar orasida juda mashhur. Onasida 1960-yillardagi joziba saqlanib qolgan – Dekster uning eski fotosuratlari, rangi o‘chgan jurnallardan qirqib olingan rasmlarini ko‘rgandi. Ammo Alison Meyhyu hech bir qayg‘u va pushaymonliksiz hurmatga loyiq, xotirjam hamda qulay oilaviy hayot uchun barchasidan voz kechgan. Ta’rif joiz bo‘lsa, Alison ziyofatni qachon tark etish kerakligini his qilgan. Dekster ba’zan onasining shifokor, advokat va radiodagi odamlar bilan o‘tkinchi munosabatlari bor, deb gumon qilardi, ammo unga jahl qilolmasdi. Odamlar doim bir gapni qaytarardi: bu Deksterga onasidan o‘tgan. To‘g‘ri, ular “bu”ning nimaligini aniq aytmasdi, lekin nimani nazarda tutayotganini aftidan yaxshi tushunishardi. Bu, albatta, tashqi ko‘rinish, shijoat va mustahkam sog‘liq, shu bilan birga, o‘ziga bo‘lgan be­parvo ishonch, doimo diqqat markazida, g‘oliblar tomonda bo‘lish zarurati edi.

Alison hatto hozir rangi o‘chgan moviy yozgi ko‘ylagida o‘tirib, katta sumkasidan gugurt qidirar ekan, maydondagi butun hayot uning atrofida aylanayotgandek ko‘rinardi. Qimmatga atayin to‘zg‘itib turmaklangan qora sochlari, yurakcha shaklidagi yuzi, ziy­rak qo‘ng‘ir ko‘zlari, pastki tugmasi qadalmagan ko‘ylagi – barida benuqson pala-partishlik gavdalanardi. U Deksterning yaqinlashayotganini ko‘rdi va yuziga tabassum yugurdi.

– Qirq besh daqiqaga kechikdingiz, yaxshi yigit. Qayerlarda yuribsiz?

– Anavi yerda ofitsiantlar bilan gap sotganingizni kuzatib o‘tirdim.

– Otangga indama. – Uni quchoqlash uchun o‘rnidan turib, stolni yonboshi bilan siljitdi. – Shunday qilib, qayerda eding?

– Darslarga tayyorlanayotgandim.

Tuve Angstrom bilan dushda yuvinib chiqqanidan beri sochlari hali ham qurimagan edi, onasi uning peshonasiga tushgan tutamni tekislab, kafti bilan yuzini ohista silar ekan, Dekster uning ko‘proq ichib yuborganini tushundi.

– Juda paxmoq bo‘lib ketibdi. Kim sochingni o‘ynadi? Yana qanday sho‘xlikni boshlab yuribsan?

– Aytdim-ku, dars rejasini tuzib kelyapman.

U ishonqiramay jilmayib qo‘ydi.

– Kecha qayerga g‘oyib bo‘lding? Seni restoranda kutib o‘tirgandik.

– Kechiring, ushlanib qoldim. Kollejda diskoteka bo‘ldi.

– Diskoteka. Xuddi yetmish yettinchi yildagidek-a? Xo‘sh, qalay o‘tdi?

– Ikki yuzta skandinaviyalik qiz mast bo‘lib, vog raqsiga tushdi.

– Vog? Bu qanday raqsligi haqida zarracha tasavvurga ega emasman. Qiziqarli bo‘ldimi?

– Rasvo!

– Bechoraginam, – u o‘g‘lining tizzasiga yengil urib qo‘ydi.

– Dadam qayerda?

– Mehmonxonaga qaytib, dam olmoqchi bo‘ldi. Quyosh qizdirdi, sandali******** ham oyog‘ini qadoq qilib yubordi. Otang qa­naqaligini yaxshi bilasan-ku. Uelsliklar o‘zi shunaqa.

– Nima bilan mashg‘ul bo‘ldingizlar?

– Forum atrofida aylanib yurdik, xolos. Menga manzara yoq­di, lekin Stiven o‘lguday zerikdi. Atrofda shunday tartibsizlik, har yerda ustunlar cho‘zilib yotibdi. Menimcha, otang hammasini buldozer bilan ag‘darib, o‘rniga yaxshirоq konservatoriya yoki shunga o‘xshash narsa qurish kerak, deb o‘ylaydi.

– Palatinga borib ko‘rishingiz kerak. Hov anavi tepalikka…

– Palatin qayerdaligini bilaman, Dekster. Sen tug‘ilmasingdan oldin ham Rimda ko‘p bo‘lganman.

– Xo‘p, o‘sha paytlar Rim imperatori kim bo‘lgan ekan?

– Hali shunaqami? Qani, menga shu sharobni tugatishga yordam berib yubor-chi, bo‘lmasa o‘zim ichib tugataman. – U shundoq ham shishani oxirlatib qo‘ygandi, Dekster suv stakaniga oxirgi qultumni ham quyib, onasining sigaretlariga qo‘l cho‘zdi. Alison hafsalasi pir bo‘lgandek bosh chayqadi.

– Bilasanmi, ba’zida senga liberal tarbiya berishda oshirib yubordikmikan, deb o‘ylab qolaman.

– To‘ppa-to‘g‘ri. Meni juda erkalatib yuborgansizlar. Gugurtni uzating-chi.

– E’tiboring uchun, bu aqlli ish emas. Bilaman, sigaret cheksam, kino yulduziga o‘xshayman, deb o‘ylaysan, biroq unday emas, bu juda yoqimsiz ko‘rinadi.

– Unda nega o‘zingiz chekasiz?

– Chunki bu meni favqulodda qiziq odam qilib ko‘rsatadi,– u sigaretni lablari orasiga qo‘ydi, Dekster unga gugurt ­yoqdi. – Ammo chekishni tashlamoqchiman. Bu oxirgisi. Qani, otang yo‘g‘ida menga tezroq... – U o‘g‘liga yaqinroq kelib, xufiya ovozda shipshidi. – … Shaxsiy hayoting haqida gapirib ber-chi.

– Qo‘ysangiz-chi!

– Kel endi, Deks, qaysarlik qilma! Bilasan-ku, birgina ermagim bor – bolalarimning qitmirliklari haqida eshitsam deyman, opang bo‘lsa, rohibaning o‘zginasi…

– Mastmisiz deyman, xonim afandi?

– Qanday qilib ikkita farzand ko‘rganiga aqlim bovar qilmaydi…

– Mast bo‘lib qolibsiz.

– Men ichmayman, esingdan chiqdimi?

Dekster o‘n ikki yoshda bo‘lganida onasi bir safar uni tantanali ravishda oshxonaga olib kirgan va past ovozda, xuddi jiddiy marosim haqida gapirayotgandek qanday qilib quruq martini ********tayyorlashni tushuntirgan edi.

– Bo‘la qol endi. Shumliklaring haqida miridan-sirigacha bilmoqchiman.

– Aytarli gap yo‘q.

– Nahotki, Rimda hech kim bilan uchrashmagan bo‘lsang? Birorta ham yoqimtoy katolik qiz uchramadimi?

– Yo‘q.

– Umid qilamanki, talabalaringdan biriga ilakishib qolmagansan.

– Yo‘g‘-e.

– Vatanda-chi? Biz senga jo‘natib charchamayotgan ko‘zyosh chaplangan uzun xatlarni kim yozyapti?

– E’tibor bermang.

– Ularni yashirincha ochib o‘qishimga majburlama! Yaxshilikcha, o‘zing ayt.

– Aytadigan gapning o‘zi yo‘q.

Alison stuliga qaytib o‘tirdi.

– Ha mayli, hafsalamni pir qilding. O‘shanda biznikida mehmon bo‘lgan yoqimtoy qiz-chi?

– Qaysi qiz?

– Shimollik, jiddiy, xushbichimgina. Mast bo‘lib, otangga sandinistlar haqida baqirib yuborgan.

– Ha, u Emma Morli edi.

– Emma Morli. Menga yoqib qolgandi. Otangga ham ma’qul kelgandi, garchi uni burjua fashisti deb atagan bo‘lsa ham.

Dekster biroz xijolat tortdi, onasi esa davom ettirdi:

– Harqalay, qizda ehtiros uchquni bor. Sen nonushtaga boshlab keladigan ahmoq yengiltaklarga o‘xshamaydi. “Ha, Meyhyu xonim. Yo‘q, Meyhyu xonim.” Tunda oyoq uchida mehmonxonaga kirib kelishlaringni eshitmaydi deb o‘ylaysanmi?..

– Rostdan mast bo‘lib qolibsiz-a?

– Xo‘sh, Emma bilan orangizda nima bor?

– Shunchaki do‘stmiz.

– Do‘st? Men bunday demagan bo‘lardim. Menimcha, u seni yoqtiradi.

– Meni hamma yoqtiradi. Bu taqdirning menga bergan jazosi bo‘lsa kerak.

Aytgan gapi xayolida chiroyli jarangladi – dag‘al va istehzoli. Ammo hozir u va onasi o‘rtasiga o‘ng‘aysiz sukut cho‘kkach, o‘zini ahmoqdek his qila boshladi. O‘sha ziyofatlarda unga kattalar bilan o‘ti­rishga ruxsat berishganiga qaramay, hammaga o‘zini ko‘rsatib, onasini uyaltirganida o‘zini qanday his qilgan bo‘lsa, hozir ham shunday bo‘ldi. Alison ko‘ngilchanlik bilan jilmayib, o‘g‘lining qo‘lini siqib qo‘ydi.

– Yaxshi bola bo‘l, xo‘pmi?

– Shundoq ham yaxshiman, doim yaxshi bo‘lganman.

– Faqat oshirib yuborma. Hammaga yoqaman deb o‘zingdan ketma.

– Unday bo‘lmaydi.

Yigit o‘zini noqulay his qilib, yuzini maydon tomonga burdi.

Alison o‘g‘lini tirsagi bilan turtdi.

– Xo‘sh, yana ichimlik istaysanmi yoki mehmonxonaga qaytib, otangdan xabar olamizmi?

Ular Via del Korsoga parallel tushgan tor ko‘cha bo‘ylab shimolga, Piatsa del Popolo tomonga yura boshladi. Dekster onasini xushmanzara ko‘chalar oralab olib yurishga harakat qildi va shaharni yaxshi bilganidan xursand bo‘lib, asta-sekin kayfiyati ko‘tarila boshladi. Alison muvozanat saqlashga qiynalib, un ing qo‘liga su­yanib olgandi.

– Xo‘sh, bu yerda qancha vaqt qolmoqchisan?

– Qaydam. Ehtimol, oktabrgacha.

– Ammo keyin uyga qaytib, tayinli ishning boshidan tu­tasan, to‘g‘rimi?

– Albatta.

– Biz bilan yasha, demoqchimasman. Seni qiynash niyatim yo‘q. Lekin kvartira ijaraga olsang, depozitini to‘lashga tayyormiz, bilasan-a.

– Shoshilishga ne hojat?

– Dekster, sayohatni boshlaganingga bir yil bo‘ldi. Yana qancha dam olmoqchisan? Universitetda qattiq o‘qib yuborgan bo‘lsang ham koshki edi…

– Dam olayotganim yo‘q, ishlayapman!

– Jurnalistika nima bo‘ldi? Jurnalist bo‘lishni xohlamayotganmiding?

U qachondir gap orasida shuni aytib o‘tgandi, lekin bu onasini tinchlantirish uchun aytilgan bahonadan boshqa narsa emas edi. Dekster ulg‘aygani sari imkoniyatlari chegaralanib borayotganini sezardi. Chiroyli eshitilgan ba’zi kasblar, masalan, yurak jarrohligi yoki arxitektura uchun allaqachon kech qolgan. Bu ketishda jurna­listika ham qo‘ldan ketsa ajab emas. Yozuvchilikka uquvi yo‘q, siyosatni tushunmaydi, fransuzchasi esa ofitsiantlar bilan gaplashishgagina yaraydi, tuzuk bir hunari ham yo‘q. Unda faqat pasport va xayolga berilish odati bor edi: tasavvuridagi Dekster biror bir tropik mamlakatda shiftga osilgan ventilyator tagida yotib, sigaret tutatardi, ol­dida sodiq hamrohi – “Nikon” fotoapparati va bir shisha viski.

Ha-ya, axir u suratkash bo‘lishni istardi. O‘n olti yoshida “Tekstura” nomli fotoloyiha – daraxt po‘stlog‘i va dengiz chig‘anoqlarining yaqindan olingan oq-qora fotosuratlari albomini yaratgandi. San’at o‘qituvchisi uning ishidan lol qolgandi. O‘shandan beri hech nima Deksterni derazalardagi qirov va yo‘lkalardagi shag‘alning kontrastli suratlarichalik xursand qilolmadi. Jurnalist bo‘lsa, murakkab tushuncha va iboralar bilan ishlashiga to‘g‘ri kelardi. Dekster esa qachon durust kadr chiqishini farqlashda mohirroq edi va shuning uchungina yaxshi suratkash bo‘la olishiga ishonardi. Biroq hayotining bu bosqichida u uchun kasb tanlashning asosiy mezoni bitta edi: barda uni qizlarning qulog‘iga baqirib aytsa, chiroyli eshitilishi kerak. “Men professional suratkashman” degan gap xuddi “Men harbiy muxbirman” yoki “Men aslida hujjatli filmlar ishlayman” degandek chiroyli eshitilishini inkor etib bo‘lmaydi.

– Jurnalistika mo‘ljalimdagi ishlardan biri.

– Yoki biznes? Kallum bilan qandaydir biznes boshlamoqchi edinglar, shekilli?

– Hali bir qarorga kelmadik.

– Batafsil aytib bermaganding ham, shunchaki “biznes” deb qo‘yganding.

– Aytdim-ku, hali o‘ylayapmiz.

Aslida, sobiq xonadoshi Kallum biznesni allaqachon usiz boshlab yuborgan. Kompyuterlarni sozlash xizmatlari, bunga Deks­terning aqli yetmadi. Kallum yigirma besh yoshgacha millioner bo‘lib ketishlarini aytgan, ammo bu barda qanday eshitiladi? “Men kompyuterlarni sozlayman.” Yo‘q, professional suratkashlik uning uchun eng zo‘r imkoniyat. Dekster xayolidagini tashqariga chiqarishga qaror qildi:

– To‘g‘risi, men suratkash bo‘lsammikan, deb o‘ylayapman.

– Suratkash? – Alison shunday qattiq kulib yubordiki, o‘g‘li dovdirab qoldi.

– Axir yaxshi suratga olaman!

– Ha, barmog‘ingni obyektivdan olishni unutmaganingda!

– Ustimdan kulish o‘rniga qiziqishimni qo‘llab-quvvatlasangiz bo‘larmidi?

– Xo‘sh, qanday suratkash bo‘lmoqchisan? Modellarni suratga olasanmi? – U yana kulib yubordi.

– Yoki “Tekstura” ustida ishlashni davom ettirasanmi?

Ular to‘xtashga majbur bo‘lishdi: Alison ko‘chada ikki bukilib kular, yiqilib tushmaslik uchun o‘g‘lining qo‘lidan ushlab olgandi.

– Turli rakurslarda suratga olingan shag‘al!

U nihoyat kulgidan o‘zini o‘nglab, qaddini rostladi va jiddiy ohangda dedi:

– Dekster, ming bor uzr...

– Rostdan ham hozir mahoratim ancha oshgan.

– Bilaman, kechir meni. Uzr so‘rayman.

Ular yurishda davom etdi.

– Agar chindan ham shuni istasang, mayli, Dekster, – Alison uning qo‘lini qisib qo‘ydi. Deksterning alami kelib, g‘ijindi. – Senga doim aytganmiz, agar harakat qilsang, hamma narsa qo‘lingdan keladi.

– Bu bor-yo‘g‘i taxmin, – dedi yigit achchiqlanib. – Imkoniyatlarimni baholab chiqyapman, xolos.

– Shunday deb umid qilaman. To‘g‘ri, o‘qituvchilik ham tuzuk, ammo bu senga yarashmaydi, nima deding? Xayolparast skandinaviyalik qizlarga “Bitlz” qo‘shiqlarini o‘rgatib yurasanmi?

– Bu siz o‘ylaganchalik oson emas, oyi. Qolaversa, bu karyeram uchun zaxira varianti bo‘lishi mumkin.

– Bilasanmi, ba’zida hayotingda zaxira variantlar ko‘payib ketgandek tuyiladi.

Alison shu gaplarni aytar ekan, oyoqlari ostiga qaradi. Deksterga onasining so‘zlari tosh plitalarga urilib qaytgandek tuyildi.

Biroz yurishgach, Dekster gap boshlashga jur’at qildi:

– Buni qanday tushunishim kerak?

– Aytmoqchimanki... – Alison xo‘rsinib, boshini o‘g‘lining yelkasiga qo‘ydi. – Shunday vaqt bo‘ladiki, hayotga jiddiy qarashni boshlashingga to‘g‘ri keladi, tushunyapsanmi? To‘g‘ri, yoshsan, kuch-quvvatga to‘la, ko‘rinishing ham binoyidek. Odamlarga yoqasan, aqllisan. Ilm borasida aqlli bo‘lmasang ham, ko‘p narsaning farqiga borasan. Hayotda juda omadlisan, Dekster... Seni ko‘p narsadan, mas’uliyatdan, ishlab pul topish majburiyatidan asrab keldik. Lekin endi voyaga yetding va bir kun kelib, hammasi bu qadar… – u ko‘rkam tor ko‘chaga ishora qildi, – mukammal bo‘lmasligi mumkin. Bunga tayyor bo‘lganing durust. Hayot sinovlariga yaxshiroq tayyorgarlik ko‘rishing kerak.

– Buning uchun yaxshi ishga joylashishim kerakmi? – Dekster qoshlarini chimirdi.

– Shuning o‘zigina emas.

– Dadamga o‘xshab gapiryapsiz.

– Yo Xudoyim, rostdan-a?

– Tayinli kasb tanla, suyanadigan hunaring, ertalab uyg‘onganingdan keyin davom ettiradigan ishing bo‘lsin...

– Faqat ish emas, Dekster, faqat ish emas. Senga yo‘nalish kerak. Maqsad. Ishtiyoq, g‘ayrat. Sening yoshingda men dunyoni o‘zgartirishni istardim.

– Shuning uchun antikvarlar do‘konini ochdim, – kinoyali qo‘shib qo‘ydi Dekster va onasi tirsagi bilan uning qovurg‘asiga niqtadi.

– Hozir shunday, lekin oldin boshqacha edi. Keyin menga aqllilik qilma.

U yana o‘g‘lining qo‘lidan tutdi va ular sekin yurishda davom etishdi.

– Sen bilan faxrlanishni istayman, xolos. Shundoq ham sendan faxrlanaman, opangdan ham, biroq... nima demoqchiligimni tu­shunib turibsan. Ozgina sarxushman. Kel, yaxshisi mavzuni o‘zgartiraylik. Sen bilan boshqa narsa haqida gaplashmoqchi edim.

– Nima haqida?

– O... endi juda kech.

Ular uch yulduzli, ko‘zni qamashtiradigan darajada hashamatli bo‘lmasa-da, bejirim mehmonxonaga yaqinlashib qolgandi. Bug‘langan oynadan Dekster otasini ko‘rdi. U foyedagi kresloda engashgancha uzun, ingichka oyog‘ini bukib, yechilgan paypog‘ini qo‘lida g‘ijimlab, tovonini ko‘zdan kechirayotgandi.

– E Xudo, mehmonxona foyesida qavargan oyoqlarini ko‘z-ko‘z qilsa-ya! Mana senga, Rimning qoq o‘rtasida Uels manzaralari. Maftunkor manzara, g‘oyatda maftunkor! – Alison yuzini o‘g‘liga burdi:

– Ertaga men bilan tushlik qilmaysanmi? Mayli, otang qorong‘i xonada oyog‘idagi qavariqlarni tozalab o‘tira qolsin. O‘zimiz biror joyga boramiz, faqat sen va men, chiroyli maydondagi kafelardan biriga. Oq dasturxon yozilgan biror qimmatroq joyga. O‘zim mehmon qilaman. Menga ko‘rsatgani qiziqarli toshlar suratini olib kelishing mumkin.

– Yaxshi, – dedi Dekster qovog‘ini solib. Onasi jilmayib qo‘ydi, lekin qoshi chimirilib, negadir o‘g‘lining qo‘lini juda qattiq siqib qo‘ydi. To‘satdan Deksterni xavotir bosdi:

– Nega faqat ikkimiz?

– Chunki men kelishgan o‘g‘lim bilan gaplashib olmoqchiman, hozir esa xiyla sarxushman.

– Nimadir bo‘ldimi? Hozir ayta qoling!

– Hech narsa, hech narsa...

– Otam bilan ajrashmoqchi emasmisiz, mabodo?

U ohista kuldi.

– Bema’ni gaplarni qo‘y, unday niyatim yo‘q.

Otasi ularni ko‘rib, o‘rnidan turdi va eshikni ochishga tutindi.

– Ko‘ylagini shimining ichiga kirgizib yuradigan odamni qanday qilib tashlab ketishim mumkin?

– Unda nima gap?

– Hech narsa, azizim, hech narsa, – u tasalli bergandek jilmayib qo‘ydi va peshonasini o‘g‘lining peshonasiga tegizish uchun uning bo‘ynini egdi. – Hech narsadan tashvishlanma. Ertaga. Ertaga bafurja gaplashamiz.

---

UCHINCHI BOB

Toj Mahal

1990-yil 15-iyul, yakshanba

Bombey va Kamden Taun

– DIQQAT QILING, ILTIMOS! Quloq soling! Bir daqiqaga e’tiboringizni qarata olasizmi, malol kelmasa? Eshitsangiz-chi! Shoshmang, quloq soling! DIQQAT QILING! Rahmat.

Skot Makkenzi bar kursisiga o‘tirdi va o‘zining sakkiz kishilik jamoasiga ko‘z yugurtirdi: hammasi yigirma besh yoshdan kichik, hammada oq jinsi shim va korporativ kepka, hammaning xayoli qochgan. Ular Kentish Taun yo‘lidagi ovqat ham, havo ham qaynagan texascha-meksikancha restoran “Loco Caliente”da yakshanbaning tushki smenasida emas, boshqa yerda bo‘lib qolsam derdi.

– Demak, branchga* kelmoqchi bo‘lgan mehmonlarga eshik­larimizni ochishdan oldin bugungi taomlar ro‘yxatini yana bir bor takrorlab o‘tmoqchiman. Birinchisiga – o‘tgan galgidek makkajo‘xorili sho‘rva asosiy taom – mazali, sersuv baliqli burrito!

Skot baland ovozda uf tortdi, xodimlar g‘o‘ng‘illash va o‘zini ko‘ngli behuzur bo‘layotgandek ko‘rsatishdan to‘xtashlarini kutib turdi. Lafboro universitetining biznes boshqaruvi fakultetini tamomlagan bu kichkina, rangpar, ko‘zi qizargan odam bir paytlar soha yetakchisi bo‘lishni orzu qilardi. U konferensiya markazlarida golf o‘ynayotganini, shaxsiy samolyoti zinasidan ko‘tarilayotganini tasavvur qilardi. Ammo xayol o‘z yo‘liga, hayot o‘z yo‘liga deganlaridek, bugun ertalab oshxona rakovinasi tagidagi trubadan odam boshidek keladigan sariq cho‘chqa yog‘ini chiqarib oldi. Qo‘liga qo‘lqop ham kiymadi. Barmoqlari orasida hali ham yog‘ yuqi qolgandek tuyildi. Skot o‘ttiz to‘qqiz yoshda hayoti bundan durustroq bo‘lishiga umid qilgandi.

– Aslida, buning mol, cho‘chqa yoki tovuq go‘shtidan qilingan doimgi burritodan hecham farqi yo‘q, ammo “mazali, sersuv treska bo‘laklari va losos” bilan tayyorlangan. Kim bilsin, omadi kelganga bir-ikkita qisqichbaqa ham chiqib qolar…

– Shunaqa ham rasvo narsa bo‘ladimi?! – dedi Paddi kulib, bar ortida pivo shishalarini bezash uchun laym to‘g‘rab o‘tirar ekan.

– Lotin Amerikasi oshxonasiga Shimoliy Atlantika lazzatini olib kiramiz, – dedi Emma Morli ofitsiantlar fartugini taqarkan. U Skotning orqasida katta, yapaloq boshli, sarg‘ish jingalak sochli, yo‘g‘on gav­dali, yangi kelgan yigitni payqadi. Xodimlar unga bami­soli qamoqxonaga kelgan yangi mahbusga qaragandek sinovchan ko‘z tashlashdi.

– Endi yaxshi yangilikka o‘tsam, – davom etdi Skot. – Sizlarga yuqori malakali xodimlardan iborat quvnoq jamoamizning yangi a’zosi Ian Uaythedni tanishtirmoqchiman!

Ian kepka soyabonini boshining tepasigacha surdi va qo‘lini ko‘tarib, kaftini keng ochgancha salomlashdi.

– Ishlar qalay, xaloyiq?! – dedi u aftidan amerikacha talaffuzda.

– “Ishlar qalay, xaloyiq?” Skot bunaqalarni qayerdan topar­kan-a? – bar ortidan eshitiladigan qilib baland ovozda qiqirladi Peddi.

Skot Ianning yelkasiga shunday qattiq shapatiladiki, yigit cho‘chib tushdi.

– Shunday qilib, seni eng sodiq xodimimiz Emmaning qo‘liga topshiraman!

Buni eshitgan Emmaning bir zumga yuzi burishdi, so‘ng yangi kelgan odamga aybdorona jilmayib qo‘ydi, u ham qattiq qimtilgan labi bilan Stan Lorelga** o‘xshab tabassum qildi.

– U senga yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadi, – qo‘shimcha qildi Skot. – Endi hamma ishga! Unutmang! Baliqli burrito! Marhamat, musiqani yoqing!

Paddi bardagi magnitofonning moyga belangan tugmachasini bosib, allaqachon restoran xodimlarining medasiga tegib ulgurgan qirq besh daqiqalik Meksika qo‘shiqlari to‘plamini qo‘ydi. Birinchisi, kutilganidek, sakkiz soatlik smenada o‘n ikki marta eshitishga majbur bo‘lishgan suvarak haqidagi “La Cucaracha” qo‘shig‘i edi. Emma boshini egib, qo‘lidagi kepkasiga tikildi. Restoran logotipidagi multfilmsifat xo‘tikcha sombrero*** tagidan unga baqrayib turardi. Xo‘tik mast yoki, to‘g‘rirog‘i, aqldan ozgandek ko‘rinardi. Emma kepkasini boshiga ilib, muzdek suvga oyoq qo‘yayotgandek baland bar kursisidan asta pastga tushdi. Barmoq­larini oppoq jinsi shimining cho‘ntagiga solib, o‘ng‘aysiz jilmayib turgan yangi xodim uni kutib turardi. Emma yigitga razm solib, beixtiyor o‘yladi: “Hayotim qayoqqa qarab ketyapti o‘zi?”

Emma, Emma, Emma. Qalaysan, Emma? Hozir nima qilyapsan? Bombeyda vaqt olti soat oldinda, demak, yakshanba tongida hali ham tungi ulfatchilikdan keyin bo­shing karaxt bo‘lib to‘shakda yotibsan. Agar shunday bo‘lsa, UYG‘ON! DEKSTER YOZYAPTI!

Men bu xatni Bombey markazidagi arzon-garov hosteldan yozyapman. Bu yerdagi matraslarga qarab, odam qo‘rqib ketadi, har qadamda ryukzagini yelkasiga ortgan avstraliyalik sayyohlar. Sayohat qo‘llanmasida yozilishicha, hostel o‘ziga xos muhitga ega ekan (kalamushlar nazarda tutilgan, chog‘i), ammo xonamda deraza yoniga kichik plastik stol o‘rnatilgan, tashqarida esa yomg‘ir ezib savalayapti, Edinburgdagi yomg‘ir bu­ning oldida holva. Yomg‘ir tomchilari tomga shu qadar QATTIQ urilayotganidan kassetangni zo‘rg‘a eshityapman. Aytmoqchi, Em, qo‘shiqlar menga juda yoqdi, faqat anavi baqiroq rok guruhlarni umuman eshitolmadim – axir men QIZ BOLA emasman. Pasxada yuborgan kitob­laringni ham o‘qishga harakat qilyapman. Tan olishim kerak, “Hovards End” ancha og‘irlik qilyapti, xuddi ikki yuz sahifa davomida bir piyola choyni ichib tugata olishmayotganga o‘xshaydi. Haligacha qahramonlardan biri boshqasiga pichoq tortarmikan yoki o‘zga sayyoraliklar kelib yerni egallab olisharmikan, deb kutyapman. Lekin bunga o‘xshash voqea sodir bo‘lmaydi, chog‘i. Qachon meni o‘qimishli qilishga harakat qilishdan to‘xtarkansan-a? Umid qilamanki, hech qachon.

Aytgancha, so‘zamollik qilib, poyintar-soyintar gaplar tuzayotganimdan bu xatni mast holda yozayotganimni allaqachon taxmin qilgandirsan? Kuppa-kunduzi pivoxo‘rlik qilyapman. Bilasan, senday qoyillatib maktub yozolmayman (oxirgi xating biram kulgili chiqdiki), shuning uchun Hindiston haqida aytadigan so‘zim bitta: ajoyib. Xalqaro ingliz tili maktabidan haydalganim hayotimdagi eng yaxshi hodisa bo‘lishini xayolimga ham keltirmagandim. (Lekin hali ham bekor bunday qaror qilishdi, deb o‘ylayman. Axloqiy me’yorlarga to‘g‘ri kelmas emish. Kechirib qo‘yasiz-u, Tuve yigirma bir yoshda edi.) Hindukush uzra yongan shafaq va boshqa shu kabi pafosli tasvirlar bilan seni zeriktirmoqchi emasman, faqat Hindiston haqidagi barcha stereotiplar haqiqat ekanini aytmoqchiman (qashshoq­lik, oshqozon og‘rig‘i va hokazo). Bu boy va qadimiy madaniyatga ega mamlakat, lekin bundan ham qizig‘i, dorixonada retseptsiz nima sotib olishing mumkinligini aytsam, ISHONMAYSAN!

Xullas, qiziq narsalarni ko‘rdim, hammasi ham yoqimli xotira bo‘lmasligi mumkin, lekin bu ham bir tajriba. Yana bir dunyo suratlar oldim, qaytganimda senga birma-bi-iir ko‘rsataman. O‘zingni ishimga qiziqayotgandek qilib ko‘rsat, xo‘pmi? Soliqlar bo‘yicha norozilik namo­yishlari haqida gapirganingda o‘zimni eshitayotgan qilib ko‘rsatgandim axir. Yaqinda poyezdda bir teleprodyuser ayol bilan tanishib qoldim (yoshi o‘ttizdan oshgan, yomon xayolga borma). Unga suratlarimni ko‘rsatdim, mendan professional suratkash chiqishini aytdi. Uning o‘zi bu yerda yoshlarning sayohat dasturini suratga olayotgan ekan. Menga tashrif qog‘ozini berib, avgustda yana suratga olish ishlari boshlanganda qo‘ng‘iroq qilishimni so‘radi. Kim biladi deysan, balki mustaqil izlanuvchi yoki hatto rejissyor sifatida ishga olar!

Ishda qanday yangiliklar? Yangi pyesa yozmayapsanmi? Menga Virjiniya Vulf va Emili … ismi nima edi… xullas, Londonga qaytganimda ko‘rgan o‘sha spektaklim juda yoqdi. Oldin ham aytganimdek, spektaklning kelajagi bor. Senga yolg‘on gapirayotgandek tuyilsam ham, unday emas. Menimcha, aktyorlikni tashlab to‘g‘ri qilding. Yomon aktrisasan, demoqchimasman, shunchaki u ishdan bezor bo‘lganing ko‘rinib turuvdi. Aytgancha, Kandi sen tasvirlagandan ham chiroyliroq ekan. Mendan unga salom ayt. Xo‘sh, navbatdagi pyesa ustida ishlayapsanmi? Hali ham omborxonada yashayapsanmi? Xonangdan qovurilgan piyoz hidi haligacha ketmagandir? Tilli Killik hali ham bahaybat, kulrang siynabandini rakovinaga ivitib qo‘yyaptimi? Hali ham “Mucho Loco”da – restoraning shunday atalarmidi – ishlayapsanmi? Oxirgi maktu­bingdan kulaverib ichagim uzildi, lekin gapning ochig‘i, u yerdan ketishing kerak, Em. Ofitsiantlik haqida yaxshi latifa to‘qishing mumkin, ammo bunday muhit ruhiyatingga yomon ta’sir qiladi. Hayotingning eng yaxshi yillarini keyin kulib eslash uchun behudaga sarflash yaramaydi.

Bu xatni yozishimdan maqsad ham shu. Uni eshitishga tayyormisan? Yaxshisi, qulayroq joylashib ol…

– Orzular qabristoniga xush kelibsan, Ian!

Emma xodimlar xonasi eshigini ochib, darrov kechagi sigaret qoldiqlari suzayotgan stakandagi pivoni yerga to‘kdi. Restoran bo‘ylab rasmiy ekskursiya Kentish Taun yo‘liga qaraydigan zax va tor xonadan boshlandi. Tashqari ko‘cha katta mo‘ynali shlyapa va kulgan yuz rasmi tushirilgan futbolka olish uchun Kamden Marketga yo‘l olgan talaba-yu sayyohlar bilan gavjum edi.

– “Loco Caliente” aqldan ozdirar darajada issiq degani. Konditsioner ishlamagani uchun issiq. “aqldan ozgan” – bu yerda tamaddi qilishga kelganlarni boshqacha ta’riflab bo‘lmaydi. Ochig‘i, ishchilar ham bundan mustasno emas. Mucho mucho loco****. Yur, senga narsa­laringni qayerga qo‘yishni ko‘rsataman.

Ular har yerda sochilib yotgan bir haftalik gazetalar ustidan o‘tib, shalog‘i chiqqan shkaf oldiga kelishdi.

– Mana sening shkafing. Qulfi yo‘q. Ishdan keyin formangni bu yerda qol