автордың кітабын онлайн тегін оқу  O'tkan kunlar

Abdulla Qodiriy

O‘zbeklar
turmishidan tarixiy
ro‘mon

NAVQIRON AVLOD XIZMATIDA

Bugun kitob o‘qigan bitta bola
ertaga televizor ko‘rib o‘tirgan
o‘nta bolani boshqarishi mumkin.

Sh.M.Mirziyoyev

Kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshi­rish ayni paytda davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Va tabiiyki, nashriyotlar zimmasiga bugungi kun o‘quvchisiga tanlangan, bola tafakkurini yuksaltiradigan adabiyotlarni nashr etish vazifasini qo‘ydi. Ushbu ma’rifiy jarayonlarda faol ishtirok etish va yosh kitobxonlarga yuksak saviyadagi adabiyotlarni taqdim etish maqsadida «Yangi asr avlodi» nashriyoti navbatdagi loyihaga qo‘l urdi. Loyiha maqsadi – avvalo maktab o‘quvchilarini qamrab olish, bu borada ularning badiiy adabiyotlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirish, maktab darsliklariga qisman kiritilgan yoki faqat nomlari zikr etilgan asarlarni to‘liq holda taqdim etish, shuning barobarida maktab o‘quvchisi mutolaa etishi lozim deb topilgan, mutaxassislar tomonidan «o‘qish shart» deya tavsiya etiladigan eng sara o‘zbek va jahon adabiyoti namunalarini o‘quv­chilarga tanishtirishdan iborat.

Loyiha doirasidagi kitoblar yuz nomni tashkil etadi va o‘quv­chi ushbu kitoblarni o‘n yillik maktab davrida to‘liq mutolaa qili­shi lozim va bu bilan umid qilamizki, bir yilda o‘nta, o‘n yilda yuzta kitob o‘qigan o‘quv­chi katta hayotga qadam qo‘yar ekan, uning intellekti, dunyoqarashi, Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, televizor ko‘rgan o‘nta boladan ancha yuqori bo‘ladi.

Farzandlarimizni keng fikrli, salohiyatli, zakovatli bo‘lib voya­ga yetishida hissa qo‘shadigan yuz nomdagi kitobni kutib oling, unutmang, «Yangi asr avlodi» doimo navqiron avlod va ma’naviyat xizmatida!

Tahririyatdan

QODIRIY SIYMOSI

Bizni qo‘yib yiroqqa sabab chopib ketmishlar,
Tashlab azmi firoqqa ajab qochib ketmishlar.

Mahatma

Bu Toshkentning eng puxta-pishiq, rejali, ildizi uzoq tarixiy zamonlar va makonlarga borib taqalgan xonadonlaridan edi. El-yurt, mahalla-ko‘y o‘rtasida katta obro‘-e’tibor qozongandi; albatta, obro‘-e’tiborga hech qachon puch yerda erishib bo‘lmaydi.

Xonadon a’zolaridan alpqomat sarbozlar, sarkardalar, binokor va yog‘ochsoz ustalar, davlatmand dehqonlar, bog‘bonlar, do‘kondorlar, savdogarlar, karvonboshilar, el-yurtning oqsoqollari yetishib chiqardilar. Ular adolatsizlikka yo‘l qo‘ymaydigan, iymon-e’tiqoddan og‘ishmaydigan, yaxshilikka doim qayishadigan, qiziqqon, hatto tajang, cho‘rtkesar odamlar edilar. Qo‘llari har hunarga kelishar, dillari ham yaxshiliklarga payvasta edi, el-yurtga yo‘l ko‘rsatish, to‘g‘ri maslahat berishga qodir edilar.

Qodirmuhammad bobo davrining g‘oyatda jo‘mard kishilaridan edi. O‘smirlik va yigitlik chog‘larida boshidan juda ko‘p kechmishlarni o‘tkazgandi. Toshkent beklarining eng atovli sarbozlaridan bo‘lib yetishgandi. Beklar eng mushkul, uquv va idrok, dovyuraklik talab qiladigan ish-yumushlarni unga ishonishardi, o‘tdan-suvdan har doim omon chiqadigan yigit edi.

Favqulodda azamat odam bo‘lganligiga yorqin bir misol: u Abdullani yetmish ikki yoshga kirgan chog‘ida ko‘rgandi. Abdulla deb o‘g‘liga ism qo‘yishiga esa boshqa bir g‘aroyib voqea sabab bo‘lgandi.

Qodirmuhammad bobo bir kuni iliq kuzakda oftobro‘ya ayvonda asr namozidan so‘ng Qur'on tilovat qilib o‘tirardi. U ilgaridan Qur'onning Maryam surasini sevar va bot-bot o‘qirdi. Mana bugun ham Maryamga Xudoning xabari kelganda, u qalbi iyib ko‘z yoshlarini tiyolmadi, hiqillagancha o‘qiyverdi, «qola inni Abdullohi otoniyal Kitoba va ja’alani nabiyan va ja’a­lani muborakan...» oyatiga kelganda, birdan sergaklandi va o‘qishdan to‘xtab o‘ylangancha tek qotdi.

«Men Alloh bandasiman, u menga kitob ato etdi va menga xabar yetkazdi, yana meni barokatli qildi»(Maryam, 30-31). Otam Hojimuhammad rahmatli menga Qodirmuhammad deb ot qo‘ydi... Alloh meni siyladi, qadrli qildi. Xayriyatki, Josiyat bu kunlarda pi­shib turibdir... Xudo xohlasa, o‘g‘il tug‘adi... qudratingdan o‘rgilay... mana ism... ul o‘g‘ilning ismini Allohdan so‘ragayman... ha, Abdulla bo‘lgay, men bitirolmagan ishlarni ul arjumandi zamona bitirgay, inshoalloh! U tizzasidagi kitobni jigarrang saxtiyon jildga soldi-da, peshonasiga bosib, so‘ng ortidagi tokchaga qo‘ydi.

Kuzak quyoshi afsonaviy sarbozlarday muntazam saf tortgan adl teraklar ortiga botib borardi. Qodir bobo yana bog‘ yumushlarini davom ettirgali o‘rnidan qo‘zg‘aldi. Ammo oyat ohanrabosi hech xayolidan ketmas, bu taassurot uzoq davom etdi. Bashorat ichida yashaydigan poktiynat odam emasmi, ko‘p o‘tmayoq uning etagiga yangi tug‘ilgan chaqaloqni solishdi va padar unga Abdulla deb ot qo‘ydi. Qur'on o‘zi bashorat qilib turgandan so‘ng amrini ado etmasinmi? Qodirmuhammad bobo anchagacha suyunib, «Kitob ato etdi, Kitob ato etdi», deb takrorlab yurdi. O‘g‘lining taqdiri o‘shanda Qodirmuhammad boboga xuddi oynada ko‘ringanday bo‘lgan ekan...

...Adib Qodiriyning hayoti, asarlari, juda katta miqyosda olib borgan ijtimoiy-madaniy faoliyati to‘g‘risida olimlarning allaqancha tadqiqot kitoblari, zamondoshlarining baharnav xotiralari bitilgan, aksar o‘quvchilarimiz ulardan yetarlicha xabardorlar. Buning ustiga o‘tgan asrning yigirmanchi yillaridan to hanuzgacha bu ulug‘ adib ijodiyotining qirralari va xususiyatlari borasida adabiyotshunoslikda rang-barang bahslar tugagan, cho‘g‘i so‘ngan emas, alangalar dam ko‘tarilib, dam pasayib turadi, lekin hozirgi adabiyotshunoslikning ilg‘or namoyandalari bo‘lib o‘tgan bahslarni saragini sarakka, puchagini puchakka ajratib, o‘z odil bahosini berishga muyassar bo‘ldi. Adolatni tikladi va joyiga qo‘ydi. Bu jihatdan ulug‘ adibning munosib farzandi yozuvchi Habibulla Qodiriyning juda katta va uzoq izlanishlari natijasida yuzaga chiqqan xotira kitobi, Matyoqub Qo‘shjonov, Umarali Normatov, Naim Karimov, Begali Qosimov, Tohir Malik, Bahodir Karim, Shuhrat Rizayev singari sinchkov, halol adib-tadqiqotchilarning ilmiy-badiiy asarlari, asl matnlarni tiklash, zarur izohlar bilan ta’minlagan holda nashr qilish yo‘lidagi sa’y-harakatlari har tomonlama tahsinga loyiqdir.

O‘tkir Hoshimov, Xayriddin Sulton, Tohir Malik kabi bir qator adiblarning teran tahlil va talqinlarini o‘qiganda ulug‘ yozuvchi mahoratining takrorlanmas qirralari haqida kutilmagan tasavvurlar hosil qilamiz, insoniy xususiyatlarining cho‘ng qatlamlariga yanada chuqurroq kirib borganday bo‘lamiz. Qodiriy haqida XX asrning to 60-yillarigacha bo‘lib o‘tgan behad sharmandalarcha bahsu munozaralarning maraz vayronalari uzra yangi, ozod, jasorat so‘rab o‘tirmaydigan, balki vijdon-iymon amri bilan dadil ishlayveradiganlar badiiy-ilmiy tafakkurning tom orif qasrlarini yarataveradilar deb, toza umidlana turamiz, albatta! Qodiriy qiyofasiga chizgilar! Qanchalar ulug‘ mas'uliyat ko‘rinadi bu so‘zlarda! Biz – yangi zamonlarning kishilari uchun Abdulla Qodiriy tarjimai holining juda ko‘p tomonlari, sahifalari noma’lum. Masalan, bolalik chog‘larida u mahalliy eski maktabda boshlang‘ich ta’limni olganligini manbalardan o‘qib bilganmiz. Ammo u o‘sha eski mahalla guzaridagi maktabda qanday o‘qiganligi, nimalarni o‘qiganligi, ilmga qanday qiziqish­lari tug‘ilganligi va shakllanganligi, maktabga birga qatnagan yor-birodarlari, uni o‘qitgan domlasi, xullas, Qodiriy mahalliy maktabda qanday ravishu holda bo‘lganligini mutlaqo bilmaymiz. Keyinroq uning rus-tuzem deb atalmish yarim yevropacha usuldagi maktabda, undan so‘ng, hammadan muhimrog‘i, madrasalarda, xususan, Abulqosim madrasasida qanday tahsil olganligi, kimlar unga ustozlik qilgani-yu qanday ufqlar ko‘z o‘ngida gavdalana boshlagani va yana uning hayotining xuddi mana shu davri doirasida kechgan voqealardan hech xabarimiz yo‘q. Guvohliklar yo‘q, dalolatlar qolmagan. Ammo odamning bilgisi keladi, ibratlar olgisi keladi, ulug‘ inson va adib, afsonavor kurashchi haqidagi tasavvurlarimizni boyitgimiz keladi. Ulug‘, ibratli odamlarimiz haqida juda-juda oz narsalarni bilamiz. Qayerdan o‘rnashgan bizga bu e’tiborsizlik! Insonning shaxsiy tarixiga mensimay qarashlik, o‘ta-o‘ta hafsalasizlik, parvosizlik! Habibulla Qodiriyning «Otam haqida» kitobida rus-tuzem maktabida bolakay Abdullani ayrim fanlardan o‘qitgan ikki muallimining nomlari o‘sha zamon kishilarining guvohliklarida keltiriladi. Yosh Abdulla juda tiyrak va o‘ta qiziquvchan bo‘lganligi, kitoblar o‘qishga o‘chligi haqida bir qancha ma’lumotlar bor. Josiyat bibining aytishlariga qaraganda, yosh Abdullaning qo‘lidan qog‘oz-qalam tushmas, kichkina bo‘la turib katta-katta kitoblarni qo‘ltiqlab yurar, ko‘chalarning devorlari, eshik-darvozalariga ham yozib-chizib mashq qilaverardi. U shunday qo‘ltiqlab yuradigan katta kitob­lar orasida Navoiy, Sa’diy, Hofiz, Mashrab, Huvaydo, So‘fi Olloyor, «Huriliqo», «Chor darvesh», «Rustami doston», «Jamshid», «Iskandarnoma» singarilar bo‘lardi. Yosh Qodiriyning yuragiga kitob ishqi mustahkam o‘rnashgandi. U yosh chog‘laridan Qur'on va hadislarni sharillatib o‘qiyverar, xotirasi g‘oyatda kuchli, zehni o‘tkir, sahifa-sahifa so‘zlarni yod aytaverardi. Rus-tuzem maktabida uning xotirasi yanada chiniqdi, turli-tuman lug‘atlar bilan oshno tutindi. Xotiraning chiniqishi, hajmining kengayishi unda shu bilan mahkam bog‘liq boshqa bir qimmatli xususiyatning kuchayishiga olib keldi. U taajjublanarli darajada tez fikrlardi. Ruscha, arabcha, forscha so‘zlarning badallarini tez va aniq topar, bu unga g‘oyatda zavqli, qiziq tuyilar, rang-barang so‘zlar dunyosi uni o‘ziga maftun qilar, so‘zlarning ma’nolarini chaqishga juda ishqivoz edi.

Yosh Qodiriyda kim avvalo adabiyot, badiiy adabiyot, go‘zal so‘zga, ilm-fanga, qadim jafokash Turkiston tarixiga qiziqish uyg‘otdiykin? Habibulla Qodiriy tilga olgan ma’lumotlarga qaraganda, o‘sha paytlardagi Toshkand madaniy-ma’rifiy hayotida sezilarli o‘rin hamda mavqe, obro‘-e’tiborga ega Tavallo, Kamiy, Miskin, Xislat singari shoirlar Qodiriylar xonadoni bilan yor-birodar, qarindosh-urug‘chilik rishtalari bilan bog‘langandilar. Ular Qodirmuhammad boboni tarixiy bir shaxs, hatto qahramon deb bilar va hurmatini joyiga qo‘yar, tez-tez uni ko‘rgani kelar, suhbatlarini sog‘inishar va e’zozlardilar.

Uydirmalar ish emas. Kimga kerak uydirmalar! Ammo yozuv­chilar uydirmalar ichida ham yashaydilar, Pushkin kabi uydirmalar ustida ko‘z yoshlarini ham to‘kib o‘tiradilar. Vo ajabo! Yozuvchilik benihoya g‘aroyib bir hunar-da! Ammo biz Qodiriy haqida uydirmalar to‘qimoqchi emasmiz aslo! Faqat ayrim hollarda faraz usulidan foydalanmoqchimiz. Koinotni tushuntirishda ehtimollik nazariyasidan muvaffaqiyat bilan foydalanishadi-ku, axir. Ha, ehtimollikdan kelib chiqib faraz qilmoqchimiz. Faraz kerak! Rost, faraz haqiqat bo‘lolmaydi. Ammo haqiqatning manzilini ancha yaqinlashtiradi. Butunlay noma’lumlikdan har qalay faraz yaxshiroq. Faraz huquqidan foydalanib biz yosh Qodiriyda adabiyotga havasni shu uch najib zot – Tavallo, Kamiy, Miskin uyg‘otishgan, uning ilk mashqlarini ko‘rishgan, yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatishgan va hatto matbuot dunyosiga olib kirishgan, Behbudiy, Munavvarqori hazratlari, Ubaydulla Asadullaxo‘jayev, Avloniy va boshqa taniqli kishilar o‘zlarining nashrlari bilan tanishtirishgan edi. Ajab emaski, yosh Qodiriyning ilk she’rlari Kamiy va ayniqsa, Tavalloning she’rlariga g‘oyatda hamohang, usul va mavzu, o‘z yechimlariga ko‘ra g‘oyatda o‘xshash hamda yaqin. Bular yosh Qodiriyga ustozlik qildilar, deb baralla aytish mumkin. U, ayniqsa, Behbudiyning maqolalariga oshufta bo‘ldi. «Padarkush»ning hayajonlari ta’sirida u bir hafta o‘tirib birinchi dramasi «Baxtsiz kuyov»ni yozdi. Bundan shunday zavqlandiki, hech nari-berisi yo‘q. Pyesa uzoqqa bormay, sahnada o‘ynaldi va yosh Qodiriyga katta shuhrat keltirdi; uning nomi Toshkanddagina emas, Turkistonda va boshqa o‘lkalarda ham tanildi. Qodiriy o‘shanda «endi musannif bo‘ldim-ov», deb o‘ylab suyungan edi. «Baxtsiz kuyov»ning tili g‘oyat shirali, yoqimli va eng muhimi, oddiy kishilarga tushunarli edi. Ularning o‘zlari shunday tilda so‘zlashar va shuning uchun yuraklariga juda yaqin olardilar. Unda ko‘tarilgan maishiy, axloqiy, milliy masalalar o‘sha vaqtlarda haqiqatan odamlar qalbiga yaqin, ularni qattiq o‘ylatardi. Qodiriyning birin-ketin chiqqan «Juvonboz», «Uloqda», «Jinlar bazmi» hikoyalari jamoatchilikning e’tiboriga tushdi. Bir narsani ta’kidlab o‘taylikki, ushbu ilk realistik-ma’rifiy asarlarning voqealari, qahramonlari dam sayin ishontirib, o‘z borlig‘iga jazb etib boradi. O‘tgan asrda Andre Stil degan fransuz «adibi adabiyot nima foyda keltiradi?» degan savolga javob berarkan, «biz odamlarga go‘zal tong va’da qilolmaymiz, ammo ularni barvaqt uyg‘otishimiz mumkin», deb aytgan edi. Albatta, badiiy adabiyot odamlarning qo‘ynini puch yong‘oq bilan to‘ldirmasligi kerak, odamlarni havoyi orzular, havoyi so‘zlar bilan laqillatishdan o‘zini tiyishi kerak. Haqiqatan, uning eng olijanob vazifalaridan biri – odamlarni hayotga undash, barvaqt uyg‘otish. O‘tgan asr arafasi va boshida bizning maorifchi taraqqiyparvarlarimiz kolonializmning yangi xalqaro sharoitida istibdod ostida qolgan mazlum xalqni o‘z illatlarini tanib olish, o‘z oldiga yangi yirik ijtimoiy, siyosiy, ma’rifiy, madaniy, axloqiy maqsad hamda vazifalar qo‘yishi, ya’ni o‘zini va a’mollarini oxir-oqibat tugal anglab olishiga erishishni eng katta va muhim ijtimoiy-siyosiy ish deb qaragan, butun kuch-qudratlari, salohiyatlarini ana shunga safarbar qilgan edilar. Qodiriy o‘n sakkiz yoshga kirganda mana shularni to‘la o‘z maslagi etib tanladi. Sal o‘tmay bu maslak taraqqiyparvarlik hamda millatparvarlik bilan boyib, e’tiqod va ongli dunyoqarash tusini oldi. XX asrning 17-yillaridan so‘ng ushbu ortga qaytmas e’tiqod hamda dunyoqarash mag‘ziga zamon taqozosi bilan sotsializm va demokratizm g‘oyalari kirib kelib mustahkam o‘rnashdi. Yozuvchilar ko‘pincha o‘tkir kuzatuvchi bo‘ladilar. Yozuvchi bo‘lishlari uchun ko‘pincha ularga shu kuzatuvchilikning o‘zi kifoya qiladi. Kuzatuvchi yozuvchilar odatda voqyelikka faol aralashmaydilar. Ammo Abdulla Qodiriy va uning tevaragidagi maslakdoshlari faqat kuzatuvchi emasdilar. Holbuki, Abdulla Qodiriy tabiatan teran kuzatuv­chanlik salohiyatiga ega edi. Lekin hech qachon faqat kuzatuvchanlik bilan cheklanib yurmasdi. U muborizning munosib farzandi – hayot jabhalarining faol ishtirokchisi va faol ta’sir ko‘rsatuvchisi, ta’sir yurgizuvchisi edi. O‘sha davr hayotining qaysi bir tomonini olib qaramang, u jamiyat, xalq hayoti marralarida jon kuydiruvchilik bilan ishtirok etganligini ko‘ramiz. Sarbozning o‘g‘lida g‘ayrat va shijoat tug‘ma edi. Buning ustiga taqdir unga tayyorlagan narsalarni ko‘ring. Qisqa bir vaqt ichida metropoliyada 1905, 1917-yil fevral, oktyabr inqiloblari ro‘y berdi, shu davr ichida Birinchi jahon urushi boshlanib ketdi va bunda Rossiya ham qon kechishga majbur bo‘ldi. Bu – Qodiriyning o‘n ikki – yigirma uch yoshlari: mahalla-guzar maktabi, rus-tuzem maktabi, madrasa ta’limi: rus, arab, fors, turk, qadimgi turkiy tilni qunt bilan o‘rganish va har tomonlama egallash davri. O‘z davrining barcha matbuotini diqqat bilan kuzatish, Rossiya, Turkiya, Qrim, Ozarbayjon, Eron, Hindiston, Tataristondan kelayotgan nashrlarni bitta qo‘ymay o‘qish, o‘lka tarixi qatlamlariga qiziqish, Toshkandning barcha kitobdorlari bilan tanishish, ular bilan yaqindan oshnachilik, hamkorlik, har kuni shaharning barcha eski va yangi kitob do‘konlari, rastalarini kanda qilmay kezish va qadim Toshkandni sinchiklab o‘rganish – mana yosh Qodiriyni 1905 – 1917-yillar orasida qattiq qovurgan, pishitgan, chiniqtirgan, qatlam-qatlam bilimlar keltirgan, ijtimoiy-insoniy-madaniy muhit! Mana shularga ko‘ra biz Qodiriyni garchi rusniki bo‘lsa ham, uch inqilobning mahsuli, natijasi, ta’bir joiz bo‘lsa, farzandi deb aytolamiz. Hatto g‘oyibona esa-da, birinchi jahon muhorabasida ham qatnashdi, deya olamiz, zero, bu jasur yigitning xayoli qonli janglar ketayotgan maydonlarda edi. Bu xayollar keyinchalik mashhur Obid ketmonning taqdir chiziqlarida ham ma’lum darajada o‘z aksini topdi. Qodiriyning xarakteridan kelib chiqadigan bo‘lsak, u o‘tmish ota-bobolar tarixiga qattiq qiziqarkan, tarixiy kitoblarni muk tushib o‘qish bilan bir vaqtda u Toshkandning yetti ulug‘vor tepalarini aylanib chiqdi, bu tepalarda qadimdan qorovul qo‘rg‘onlari bo‘lar, ular shahar himoyasida sergak turardilar. Sirdaryo, Chirchiq, Ohangaron daryolari bo‘ylarini ularning har ikkala sohillari bo‘ylab poyi piyoda o‘tdi, qadim shahristonlar xarobalarini ko‘rdi, ular vayronalarida uzoq-uzoq xayolga botib o‘tirdi: bulardan maqsad ota yurt g‘oyasi, ruhini shimirish, badaniga singdirish edi. U goh yolg‘iz, goh ahli dil do‘stlari bilan Toshkandning hayot tomiri bo‘lgan Bo‘zsuv, Bo‘rjar, Salor, Darxon, Anhor, Kaykovuz (xalq tilida Kalkovuz), Zaxariq, Zolariqlarni boshdan-oyoq piyoda bosib o‘tdi, xonlar zamonlaridan qolgan qadim mevazor bog‘lar, shaharliklarning Toshkand tevaragida, Chimkent, Sayram, Avliyoota, Pskent, Parkent, Xo‘jakent, Xondayliq, Xumson, Ohangaron, Olmaliq singari obod kentlarda barpo qilgan bepoyon bog‘lari, ekinzorlari, istirohatgohlari, otchoparlari, janggohlarini, bozorlarini hormay-tolmay aylandi: shunda yaxlit yurt tuyg‘usi jon-u bag‘rida paydo bo‘ldi, shunda u ota-bobolar yurti muhabbati nimaligini ayon bildi va ayon his qildi, o‘qigan turli tarix kitoblari va ayniqsa, «Muntahab at-tavorix», «Saylangan tarixlar kitobi» va «Tarixi jadidai Toshkand» yanada tushunarli bo‘ldi. (Muhammadhakimxon to‘ra hamda Muhammad Solihning mashhur tarixiy asarlari). Yosh adibda tarix va yurt tuyg‘usi tug‘yonga keldi!

Inqiloblar davrlari adiblari alg‘ov-dalg‘ovlar ichida muttasil yashaganlari uchunmikin, xalqning holini chuqurroq tushunadilar, ijtimoiy to‘lqinlarda faolroq qatnashadilar, rang-barang g‘oyalarni ilgari suruvchanroq, bahslarga beriluvchanroq va o‘z fikr-a’mollarida qat'iyatliroq, jangovar pozitsiyalarda sabotliroq turadilar. XIX asr avvallari fransuz inqiloblari davrlarida ijodlari gurkiragan Aleksandr Dyuma, Viktor Gyugo, Stendalda mana shunday keng miqyoslarda qanotlarini ufqlarga yozib, madaniyat va adabiyot yaratish hodisalarini ko‘rish mumkin. Ular jamiyat va tarixga kuchli ta’sir ko‘rsatadigan ulug‘vor epopeyalar yaratgan edilar fransuz inqiloblari zamonlarida. Fransiya, albatta, erkin qirollik mamlakati edi; O‘zbekiston esa istibdod zanjirida yashardi. Dyumaning erkin parvozlari bilan, qolaversa, «Uch sarboz» bilan yoki Gyugoning «93-yil»i bilan istibdod iskanjasidagi, fikrlari va ixtiyori zanjirlangan Qodiriyning «O‘tkan kunlar»i yo «Mehrobdan chayon»ini to‘laqonli chog‘ishtirish qiyin. Talantlarning tabiatida qarindoshlik, yaqinlik bor esa-da, lekin bari bir badiiy yondashuvlarning miqyoslari tugal boshqacha. Ammo millatning shakllanishidagi, o‘zini tarixan anglab yetishidagi roliga, ahamiyatiga ko‘ra, inqiloblar vaqtining yodgorliklari bo‘lganiga ko‘ra bu asarlar jahon adabiyoti sahnasida yonma-yon turadi. Bu asarlar mabodo saodatli tasodif bilan fransuz tiliga, aytaylik, ulug‘ Aytmatovning «Jamila»si yoki «Birinchi muallim»i sifati darajasida yorqin va haqqoniy tarjima qilinib, nashr etilganda, aytaylik, Lui Aragon miqyosidagi adib fransuz o‘quvchilarining e’tiborini ularga qaratganda edi, balki Qodiriy asarlari ham «Uch sarboz» kabi hali-hanuzgacha zo‘r qiziqish bilan o‘qilib kelinmoqda bo‘lardi... Ammo bu ham bir adabiy faraz-da... O‘rniga va vaqtiga qarab ehtimoldan uzoq bo‘lmagan fikrni aytish ayb emasdir, balkim. Xususan, men Qodiriy romanlarini hayotimning turli fasllarida qanday mukkamdan ketib o‘qigan bo‘lsam, «Uch sarboz», yo « Qizil va qora», yo «Parma ibodatxonasi», yo Valter Skottning «Qora vallomat» yo «Kventin Dorvard» singari ulug‘ romanlarini shunday bosh ko‘tarmay mutolaa qilganman. Mana shu qiziqib, muk tushib o‘qish bu asarlarni yaqinlashtirmaydimi, tenglashtirmaydimi? Ammo millat taqdirida o‘ynagan rolining miqyosiga qaraganda «O‘tkan kunlar» va «Mehrobdan chayon» ulardan ko‘ra ancha yuksakroq, adabiyotning ijtimoiy qimmatiga ko‘rkamroq javob beradi. Ha, Abdulla Qodiriy, haqiqatan ham, uch rus inqilobi yuzaga chiqargan, uch inqilob yozuvchisi. Shuning uchun uning yuragida sotsialistik g‘oyalarning ancha chuqur o‘rnashganligiga tabiiy inqilobiy hol deb qaramoq joiz. Uning taqdirida uch inqilob yuzaga chiqargan bir qator rus adiblari (misol uchun Mixail Bulgakov, Mixail Zoshchenko...) taqdirlarida ham o‘xshashliklar kuzatiladi... Bularni va jumladan, Qodiriyni shu inqiloblar yozuvchi qilib yetishtirdi .

Yosh Qodiriy 1914-yilning jazirama issiq kunlaridan birida «Sadoyi Turkiston» tahririyatiga uning noshiri va muharriri Ubaydulla Asadullaxo‘jayev (Xo‘jayev)ni ko‘rgani boradi. Ubaydulla o‘sha vaqtlar Saratov universitetida o‘qib, advokat bo‘lgan, fikr-mulohazasi keng, oddiy xalqqa va ona diyoriga qayishadigan yetuk insonlardan biri, balki birinchisiga aylanayotgan edi. U Turkiston ziyolilarining yetakchisi Munavvarqori Abdurashidxonovga yaqin maslakdosh, Abdurashidxonov uning yorqin iste’dodini ko‘rib, darhol Toshkandning ziyoli doiralariga olib kirgan, uni yangi yo‘nalishdagi gazeta ochishga rag‘batlantirgandi. Ubaydulla Qodiriyni o‘zining chog‘roq, lekin shinam, juda ozoda, batartib xonasida tongday charaqlab kutib oldi, o‘rnidan peshvoz turdi: u Qodiriyni Turkistonning kelajagi ulug‘, eng iste’dodli yoshlaridan biri sifatida tanirdi, e’zozlardi. Umuman, u mamlakat istiqbolini shunday yoshlarning qo‘lida deb qattiq ishonar va iloji boricha ularni jamiyatning turli ishlariga tortib, yuzaga chiqarishga jiddiy harakat qilardi. Yozayotgan publitsistik maqolalari ham ko‘pincha shu ruhda bo‘lar va yoshlarning ravnaqini ko‘zlardi. Hol-ahvol so‘rashgandan so‘ng Ubaydulla mehmoniga gazetaning bugun tayyor bo‘lgan, qog‘oz va rang-bo‘yoq hidi gurkirab anqib turgan yangi sonini uzatdi. Qodiriy darhol sahifalarga tashnalik va yutoqlik bilan ko‘z yugurtirdi. Ko‘zi hammadan burun sarlavhasi juda taniqli qilib berilgan «Do‘xtur Muhammadiyor»ga tushdi. Muallifi – Abdulhamid Sulaymoniy. Xursandlikdan Qodiriyning yuragi gumurib ketdi. Bir oz ilgariroq u xuddi shu gazetada shu muallifning «Qurboni jaholat» degan g‘oyatda fikrchan va hissiyotchan hikoyasini o‘qib juda ta’sirlangan edi.

«–Andijondan, hali o‘smir yigitcha. Ammo juda boshqacha! Talant! – dedi Ubaydulla. – Tanishmisiz? Tanishib oling. Sizga juda yaqin. Bu yerga chaqirmoqchimiz. Shahdi zo‘r. O‘qib boring, bir necha sonda chiqadi. Hikoyasi xuddi romanday o‘qiladi. Butun g‘oyalarimiz mujassam. U qo‘ygan masalalar hali ko‘p zamonlar hayotimizning kun tartibidan tushmaydi. Tolstoyni eshitganmisiz? Tolstoy ham shunday erta boshlagan, lekin ko‘p zamon o‘ziga, talantiga ishonmay yurgan, keyin o‘zini muntazam suratda chin yozuvchi bo‘lishga hozirlagan...»

– Chamasi, bu yigitchada gap ko‘p, – dedi Abdulla, – unda ming yillik mo‘ysafidning aqli va yuz minglagan shunday yoshlarning shijoati seziladi. Alloh boshini omon qilsin. Men Tolstoy hazratlarini domlam Pudovkindan eshitib edim. Ul hazrat bizga Gogol, Pushkin, Tolstoy, Krilov singari ruslar­ning ulug‘larini ancha batafsil so‘ylagan edi. Men ikki yil burun graf Tolstoyning chorning Kavkazni bosib olishi voqealariga bag‘ishlangan «Kavkaz asiri» va «Hojimurod» degan kitoblarini o‘qigandim. Ham rus tilini chuqurroq o‘rganish, ham ulug‘ adibdan tushuncha olish, ham istibdod siyosatiga adiblar qanday munosabatda bo‘lganliklarini bilish maqsadida... «Hojimurod» yozilgandan o‘ttiz yil keyin, graf Tolstoy qazo qilgandan so‘ng o‘n ikkinchi yildagina ko‘p qisqartirilib chiqqan ekan. Qisqartirilgan bo‘lsa ham, vij­don bilan yozilganligi aniq sezilib turadi...

– Sizga hali aytishga ulgurganim yo‘q edi... – deb so‘zni davom ettirdi Ubaydulla. – Men 1909-yilda Tolstoy hazratlariga bir maktub yozganman o‘sha Saratovdalik paytlarimda. Yovuz­likka qarshilik ko‘rsatmaslikning xavfi va katta zarari to‘g‘risida... Bir oy o‘tmasdanoq hazrat javob xati jo‘natdilar... sizga kerak bo‘lib qolishi mumkin, ijozat bersangiz, shu tabarruk zot xatining oxirini o‘qib beray. Qachondir sizga o‘qib berishim kerak deb, yaqinda qog‘ozlarim orasidan chiqarib qo‘yib edim. «Sayyoh uchun kompas ko‘rsatgan mutlaq to‘g‘ri yo‘nalishga mumkin qadar yaqinroq yurishga intilish – birdan-bir rahnamo bo‘lganidek, axloqiy idealga mumkin qadar yaqinroq bo‘lishga intilish inson uchun birdan-bir rahnamo bo‘lishi kerak...». (N.Karimov. Adabiyot va tarixiy jarayon. – T. 2013, 264)

– «Axloqiy ideal» dedingizmi? – miyasining qavatlarida birdan allanarsa yarq etib yorishib so‘radi Qodiriy.

Fasihlik bilan sekin so‘ylaydigan, ammo so‘ylaganiga ishontiradigan Ubaydulla jilmayib turar, xuddi o‘zi kutgan narsa yuz bergandek, xursandchiligini yashirmasdi.

– Nima ekan, u axloqiy ideal? Mabodo ma’naviy husn emasmi? – dedi yana biroz o‘ylanib turib Abdulla.

– Barakalla. Shunday desa ham bo‘ladi. Axloq haqida eng yuksak tushuncha, – dedi biroz aniqlik kiritib Ubaydulla. – Buni o‘zimizning Navoiy ideallari bilan chog‘ishtirib ko‘ring. Insoniyatning eng orif aql egalari hamma vaqt axloq idealiga intilib, bu idealning marg‘ub namunalarini yaratganlar...

Qodiriy bu fikrning zalvoridan birpas indamay o‘tirdi: «buning haqida obdan o‘ylamog‘im kerak ekan», deb o‘yladi, so‘ng ketish fursati kelganligini angladi, o‘rnidan qo‘zg‘aldi.

«G‘oyati ziyrak» yalt etib o‘tdi ichidan Ubaydullaning.

– Yakshanba boqqa chiqing, – dedi Qodiriy chehrasidan xayol sharpasi arimay. – Qori akamiz ham bo‘ladilar. Avloniy domla ham keladilar va yana allaqancha shoiri zamon. Dadam sog‘inganlar.

– Bosh ustiga, – dedi Ubaydulla yaqin odamlar o‘rtasidagina bo‘ladigan bir nazokatu navozish bilan, – bu matbuotlar sizlar uchun-da, qatnashib turishni kanda qilmassiz, – deb qo‘ydi oxirida Ubaydulla. «Albatta», – deb javoban lutf qildi Qodiriy.

Tashqariga chiqib, kimsasiz terakzor xiyobondan ohista yurib borarkan, sabri chidamay gazetani ochib, «Do‘xtur Muhammadiyor»ga tez ko‘z yugurtira ketdi. So‘ng beixtiyor ulkan bir oqterak tagida to‘xtadi. Xiyobonning ikki chetida teraklar ostidan ariqda shaldir-shaldir qilib suv oqar, ajib salqini yuzga yoqimli urib turardi. U hikoyani oxirigacha o‘qidi, «aha» deb, boshini mamnun silkitdi: «Bo‘lar ekan-ku! Shunday ta’sirli yozsa bo‘larkan-ku. Hammamizning orzu-xayollarimizni tilga olibdi. Tilni qarang. Xuddi ulug‘ yozuvchilarday yozadi. Ammo chaqiriqlari, murojaatlari va ayniqsa, jam’iyatlarni ko‘plab tuzish va ularga aholi qatlamlarini, yoshlarni jalb qilish haqidagi fikrlari juda foydali. Hozir bizning yurtimiz shunga juda ham muhtoj. Ammo bular bari bir shior-da. Aslida-ku badiiy adabiyotga shiorning sira hojati yo‘q. Ammo inqilobiy davrlarda chaqiriq, shior, murojaatlar juda ham asqotsa kerak. Fitratlar, Sulaymoniylar, Ayniylar ko‘plab kelaversinlar. Shior uyg‘otishga chaqqon-da,birodar, – dedi u kimgadir murojaat qilganday bo‘lib. «E-e, Toshkandda bo‘lsalar Sulaymoniyni biznikiga ham ola keling, deb aytmabman. Shoyad o‘zlarining eslariga kelsa...»

U Avloniyning «Turon» jamiyatiga a’zo bo‘lib kirgan, uning majlislarini qoldirmay qatnashardi. Hozir jamiyatlar ustida yana ham chuqurroq va har tomonlama o‘ylashga qaror qilib qo‘ydi. Shu tobda u Pudovkinning og‘zidan eshitgan graf Tolstoyning bir gapini ham esladi: «Tarixiy narsalar yozayotganimda, men eng mayda tafsilotlarigacha voqyelikka sodiq bo‘lishlikni sevaman», – degan ekan Lev Tolstoy «Hoji­murod»ni yozib tugatgach. Qodiriy buni qanday eslab qolganiga hayron bo‘ldi. Tolstoy haqida gap ketgani uchun esimga tushdi, shekilli. Otam xonliklarning voqealari, urush-nizo, mojarolari, ishq sarguzashtlari haqida hikoya qilsalar, ikki gapning birida rost, rost deb turadilar. Tolstoy gapining ma’nosi shu bo‘lsa, ehtimol.

Bu suhbatda aytilgan fikrlar Qodiriy uchun kutilmaganda juda kuchli ta’sir quvvatiga ega bo‘ldi. «Ma’naviy husn» to‘g‘risidagi gap to‘g‘ri «O‘tkan kunlar»ga kirdi. U «axloq ideali» haqidagi tushunchaning tabdili bo‘lmaganda ham, lekin kutilmagan go‘zal topildiq kabi roman qahramonlarining qalblarini ham, chehralarini ham yoritdi, qolaversa, «axloq ideali» tomon shu'lalar taratdi. Axir, Qodiriy «ma’naviy husn» va tolstoycha «axloq ideali»ni qidirmadimi bu romanda. Shu ideallar qanday bo‘lishini nozik qochirimlar bilan ko‘rsatmadimi ushbu o‘zbeklarning birinchi epopeyasida. Xalq buni yurak-yurakdan sezdi va bir umrga sevdi, mentalitetining uzviy qismi sifatida o‘zlashtirdi. «Mehrobdan chayon»da bu idealning badiiy ifodasi yanada noziklashdi. «Ma’naviy husn» va «axloq idealini» faqat va faqat hayot sharoitlaridagina ko‘rsatish joiz. Aksincha u quruq bir so‘z bo‘lib qoladi. Aflotun, Suqrot, Arastu, Forobiydan tortib hozirgi kunlargacha qanchadan-qancha ulug‘vor so‘zlar hamon quruq so‘z holida turibdi. Ha, ularni hayot bilan sug‘orishga to‘g‘ri keladi. Falsafaga hech kim ishonmasligining sababi uning quruqligida. Ammo o‘ta ehtirosli faylasuflar ham bo‘lsalar kerak...

1914-yildan Qodiriy xalq hayotidan katta epik asar yozishga muntazam tayyorgarlik ko‘rishga kirishdi. Qodiriyning madrasada shinam hujrasi bor edi. U madrasa kitobxonasidan tarix kitoblarini olib, uzzukun to qorong‘i tushguncha mutolaa qilar, ularda keltirilgan voqealarni otasining aytib berganlari bilan qiyoslar, el-yurt, gap-gashtaklar, majolislarda eshitganlariga chog‘ishtirar, yaqin o‘tgan xonlar zamonlarining asil haqiqatlarining tagiga yetmoqchi bo‘lar va bularning barini daftarlariga qayd etib borar, ba’zan alohida-alohida epizodlar o‘z-o‘zidan to‘laligicha qog‘ozga tushardi. U bundan hadsiz zavqlanar, to‘xtamay yozgisi kelaverar, faqat qorong‘i tushib bu fasih yozishdan to‘xtashga majbur qilardi. Shunda u ancha narsalar bugun chala qolayotganidan chinakam o‘kinardi. Ma’lum bir ma’noda bunga «Do‘xtur Muhammadiyor»ni «Sadoyi Turkiston»da sonma-son o‘qib borishi ham sabab bo‘ldi. Asar voqealari shunday katta masshtabni qamrab olishi va xalqqa har tomonlama kuchli ta’sir ko‘rsatoladigan qudratga ega bo‘lishi kerak, deb o‘ylardi. Nazarida, Sulaymoniyning bu kutilmagan shoirona o‘ta jo‘shqin tashviqot asarida Mahmudxo‘ja Behbudiy yoki Fitratning yig‘ma obrazi yaratilgandek, hozirgi sharoitning badiiy solnomasi xuddi mana shunday bo‘lishi zarurdek edi. Qodiriy Behbudiyni hind ozodlik milliy harakatining yo‘lboshchisi Mohandas Gandi darajasidagi odam bo‘ladi va u Turkistondagi milliy ozodlik harakatining boshida turadi, deb o‘ylardi. Uning lug‘at hamda fikr boyligi, fikrlar dunyosining mavzunligi, haqqoniyatiga – o‘zini har qancha mustaqil ijodkor deb bilmasin, – beixtiyor muhabbat va ixlos bilan ergashardi. U o‘n to‘rtinchi yilgacha o‘qigan asarlari orasida Behbudiyning «Padarkush» pesasi, turli maqolalari, «Sayyohat xotiralari», Fitratning «Sayha» («Na’ra»), «Hindistonda bir farangi ila buxoroli bir mudarrisning bir necha masalalar ham usuli jadida xususinda qilg‘an munozarasi», «Hind sayyohi bayonoti» Munavvarqori hamda Avloniy, Ubaydulla Xo‘jayevning dastur va manifest yo‘nalishidagi maqolalarini birinchi o‘ringa qo‘yar, g‘oyat qadrlar, ulardagi fikr yo‘nalishlarini o‘zi ham davom ettirishga oshiqar va intilardi. Mana, u sevadigan milliy asarlar qatoriga «Do‘xtur Muhammadiyor» asarining kelib qo‘shilishi uning uchun behad katta yangilik va kashfiyot bilan barobar bo‘ldi. U birinchi marta shundan so‘ng bizda ham yangi milliy adabiyot yaratila boshladi degan xayolni boshidan o‘tkazdi. Bu kabi asarlarning ba’zan qissa va ba’zan roman deb atalayotganiga ham ajablanmadi. Faqat mana shu qaynoq xitob va chin nido bilan yo‘g‘rilgan asarlar yonida endi haqiqiy yevropacha romanlar ham yuzaga chiqishi kerak. Hozir Rossiya, Hindiston, Turkiya, Eron, Arab mamlakatlari, Ozarbayjon, Tataristonda shunaqa milliy ozodlik g‘oyalarini ko‘tarayotgan yirik romanlar yozilmoqda va ommaning dunyoqarashiga kuchli ta’sir o‘tkazmoqda.

1905-yil rus inqilobidan so‘ng dunyodagi qudratli davlatlarning kolonial siyosati ham asta-sekinlik bilan o‘zgarishga kirdi. Qodiriy buni gazetalarda bosilgan maqolalarning tag zaminidan bilib olardi. U nihoyatda ziyrak o‘quvchi, haqiqiy yozuvchi-o‘quvchi edi. U siyosatning kosasi tagidagi nim kosalarni sinchkovlik bilan uqardi. Qodiriy yigirmani to‘ldirganda mana shunday o‘y-xayollarga g‘arq bo‘lib yurar, katta davlatlar kichik davlatlarni muttaham bo‘lib bosib olaversa, yer yuzida erksizlikda yashamoqning asti ma’nosi qolmaydi. U 1905-yildan to 1917-yil fevralgacha kelajak faoliyati uchun mustahkam zamin hozirladi.1917-yil fevral inqlobi voqealari yosh Qodiriyning hayotini mutlaqo tezlashtirib yubordi. Uning atrofidagi butun olamda HURRIYaT! degan chaqmoqdek sadolar yangrardi. «Nahotki! Nahotki! HURRIYaT!» – deb tinmay takrorlardi Qodiriy. Hayot behaddu hisob tezlashib, jo‘shqinlashib ketdi. Qodiriy xuddi doimo shunday hurriyat zamonlarini kutgandek va oxir-oqibat kelishini bilgandek, ruhi tog‘dek ko‘tarilib jamoat ishlariga sho‘ng‘idi. Qismat shunday burilish chog‘larida uni eng kerakli odamlarga duch qildi: u Ismoil Obidiy, Sultonxo‘ja Qosimxo‘jayev singari jamoat va siyosat ishlarida faol, obro‘-e’tiborli, ishchilar, masterovoylar, hunarmandlar, Eski shahar va uning aholisini besh qo‘lday yaxshi biladigan va o‘sha davr boshboshdoqliklarida xalq ommasiga yaxshi maslahat beraoladigan, adolatli, to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatoladigan xalq ichidan chiqqan kishilar bilan yaqindan tanishdi. Ularni Eski shaharda mehnatkashlar bilan olib boriladigan turli-tuman inqilobiy ish-yumushlarga jalb etishdi. U ularga mirzalik, sarkotiblik qildi.

Qodiriy bu inqilobni o‘zi tuqqan inqilobday qabul qildi: chinakam hurriyat shu deb o‘yladi. Chunki uning ko‘z o‘ngida xalq harakatga kelmoqda edi. Lekin fevral inqilobidan so‘ng oktyabr oyidayoq deyarli barcha davlat ishlarini bolshavoylar o‘z qo‘llari va jilovlariga oldilar. Kadrlar tanqisligi bois va davlatchilik, siyosatda o‘ta tajribasizlik bois Qo‘qon muxtoriyati ham qisqa muddat ichida tor-mor qilindi. Andak jam bo‘lgan kadrlar ham tig‘i parronga uchrab to‘zib ketdilar. Qodiriy ana shundagina inqilob haqiqiy munqalib­lik, ya’ni hol-ahvollarning kutilmaganda tez-tez o‘zgarib, aylanib turishi ekanligini angladi. Ammo uning ko‘z o‘ngida ko‘p gaplar, va’dalar boshqa-yu ishlar tamomila boshqa ekanligi ham qadam-baqadam ayon bo‘la bordi. Otasining sarbozligi qonida bor emasmi, u hatto xalq militsiyasiga ko‘ngilli bo‘lib yozilib otliq soqchilar bo‘linmasida shahar osoyishtaligini saqlashda ham jon kuydirdi. Aqlli kishilar ushbu militsiyani haqiqiy qurollangan milliy harbiy qismlarga aylantirish uchun hukumat oldiga masala qo‘yganlarida hukumat bu muhim ishni e’tiborsiz qoldirdi. To‘g‘rirog‘i undan, ya’ni milliy muntazam harbiy kuchlar bo‘lishidan qo‘rqdi. Shundan keyin Qodiriy bu ishdan ketdi. Uning e’tiqodi yana bir zarba yedi. Eski shahar oziq qo‘mitasida Sultonxo‘jaga o‘rinbosarlik qildi. Shu qo‘mitaning gazetasini chop etishga kirishdi. Shundan so‘ng uning alangali qizg‘in matbuot faoliyati boshlandi. Uning targ‘ibot-tashviqot maqolalari qariyb barcha gazeta va jurnallarda paydo bo‘lardi. Asosiy taxallusi Julqunboy shu yillarda xalq o‘rtasida keng shuhrat qozondi. Ammo shuncha inqilobiy voqyeotlarda qaynab ham u o‘zining yozuvchilik ishini bir zum ham unutmadi va bir chekkaga surib qo‘ymadi. U hech qachon o‘z oldiga siyosiy lavozimlarga erishishni maqsad qilib qo‘ymagan edi. Mening asosiy ishim yozuvchilik, Xudo mening qismatimga shuni bitgan, derdi. U rus adiblari ichida Gogolni sevib o‘qirdi: uning nozik hajviyoti, tilining nozikligi, tarixiy fantastik qahramonlari moyday yoqardi. Gogolning «Do‘stlar bilan yozishmalardan saylanmalar» degan ajoyib-g‘aroyib asarini o‘qib, qattiq ta’sirlangan va o‘ziga ko‘p narsalarni olgandi. Gogolning «Tarixni o‘rganish haqida fikrlar» maqolasidan bir ko‘chirmani daftariga qayd etib qo‘ygan edi: «Hamon go‘daklikdan chiqmayotgan insoniyatning keng beshigi Osiyo haqida – ushbu ulug‘vor to‘ntarishlar zamini – bunda kutilmaganda birdan dahshatli ulug‘vorlik bilan xalqlar yuksaladi va kutilmaganda birdan boshqa xalqlar tomonidan so‘yib tashlanadi; bunda shunchalar ko‘p qavmlar biri ortidan biri hech qaytib kelmas bo‘lib yo‘qolib kettilar; holbuki hokimiyat shakllari, qavmlarning ruhi o‘sha-o‘sha bir xil; hamon osiyolik, hamon o‘sha-o‘sha vazmin, o‘sha-o‘sha mag‘rur; o‘sha-o‘sha bir zumda gurillab yonadi, ehtiroslari jo‘sh uradi, o‘sha-o‘sha tez tanballikka beriladi va ne’matlar ichida turg‘un yashaydi». Qodiriy inqilobiy talotumlar ichida ota-bobolar hayoti haqida ko‘p o‘ylaydi. Gogolning so‘zlari xuddi uning ko‘z o‘ngida ro‘y berayotgan voqealarni ta’riflagandek. Xo‘sh, bu turg‘unlik va tanballiklardan qutulish va xalos bo‘lishning chorasi topilarmikin? Shirkatlar, jam’iyatlar, uyushmalar yaxshi, ular xuddi maktablar, madrasalar, universitetlar kabi xalqni tarbiyalaydi, uyushtiradi, ongini o‘stiradi, jamiyatga taalluqli, mansublik tuyg‘usini ongga singdiradi. Lekin onglar va yuraklarga bulardan ham kuchliroq ta’sir qiluvchi narsa bormi, bo‘lsa u nima? yevropa faylasufi Yaspers: «Umuminsoniyat uchun yagona e’tiqod – falsafiy e’tiqod bo‘lishi mumkin», deydi. Diniy e’tiqodlar odamlarni ajratadi, afzalliklar qidiradi, g‘ururlantiradi va oxir-oqibatda kimning dini afzalroq deb o‘rtada nizolar, xunrezliklar tug‘diradi. Qodiriy xonliklar davridagi shafqatsiz va o‘ta ma’nosiz xunrezliklarni esladi. Qipchoq qirg‘inlari, Qo‘qondagi Buxoro amiri boshlagan qirg‘inlar, imperiyaning O‘rta Osiyo o‘lkalariga va Toshkandga bostirib kirishidagi qirg‘inlar, ularda to‘kilgan behisob qonlar hali ham tutab, buriqsib turibdi. Nima kerak ularga?

Yo‘q! Tamomila boshqacha yashash, tamomila boshqacha ya­shash taomillari va ravishlari kerak. Eng zo‘r ta’sir ko‘rsatuvchi ma’naviy qurol kerak! Bu qurol faqat adabiyot bo‘lishi, faqat romanlar, pesalar, she’rlar, maqolalar bo‘lishi kerak! Biz endi shunday maorif qurolini yaratishdan boshqa choramiz yo‘q! O‘tkan kunlardan saboq chiqarib yangi kunlarga o‘taylik. Cho‘lpon aytmoqchi, jandalarni endi butunlay uloqtirib tashlaylik. Ota-bobolar zamonida – ayniqsa, Temur va Bobur zamonlarida – u zamonlar quldorlik yo feodalizm deyiladimi, matriarxat yo patriarxat deydimi, bundan qat'i nazar islom dini olib kirgan shariat aqida-ahkomlarining ta’siriga qaramay, odamlar ayniqsa qadimdan Turkiston deb atalgan shu mintaqalarda juda tabiiy hayot kechirar, tabiiy yashar, yer, quyosh, oy, havo, o‘t, suv, koinot hamda fasllarning hukmiga ko‘proq quloq solardilar. Ularni chin ma’noda tabiiy odam deb atash mumkin edi. Abdulla Qodiriy o‘zining uch ulug‘ romanida ota-bobolar hayotining tabiiyligini tasvirlab gavdalantirishni maqsad qilib qo‘ydi. Har ikki mashhur «O‘tkan kunlar» va «Mehrobdan chayon» romanida barcha voqealarning markaziga uylanish tugunini qo‘ydi. Barcha voqealar, tarixlarning boshida shu tugun turdi. Barcha kolliziyalar shu tugunga kelib tutashdi, u yoki bu tarzda yechim topdi. Tarixning barcha kir va olijanob yo‘laklariga shu tugun orqali kirildi, o‘quvchini barcha labirintlardan shu uylanish shamchirog‘i olib o‘tdi, qabohat nima, razolat nima, olijanoblik, ezgulik nima – ushbu uylanish tuguni sinovdan o‘tkazdi. Abdulla Qodiriy romanlarida uylanish asosidagi tugunni ko‘ptarmoqli qilib qurish mahorati alohida ajralib turadi. Uylanish niyati orqali ishq mojarolari va sarguzashtlari harakatga tushadi. Uylanish niyati orqali turli axloqiy konfliktlar yuzaga chiqadi. Uylanish vositasida rang-barang milliy xarakterlar o‘zini namoyon etadi. Uylanish orqali ota-bobolarning tabiiy jamiyatidagi turli kuchlarning o‘zaro munosabatlari oydinlashadi. Uylanish g‘oyasi ularning barchasiga o‘z tabiiy shu'lasini tashlab turadi. Uylanish masalasiga Abdulla Qodiriy alohida diqqat-e’tibor va qiziqish bilan qaraydi. Biroz yillar o‘tib u hatto Gogolning «Uylanish» degan komediyasini ham o‘zbekchalashtiradi va u milliy teatrda muvaffaqiyat bilan ancha vaqt o‘ynaladi. Qiziq bir hol: u ilk she’rlaridan birini «To‘y» deb nomlagan va u «Sadoyi Turkiston» gazetasida 1915-yil 20-martda bosilib chiqqan edi. Yosh adib o‘shanda xalq maishiy turmushidagi noyob, ammo odatiy tabiiy hodisani kes-kin bir fikriy nuqtaga ko‘tarib, milliy hayotdagi juda ko‘p illatlar, ayniqsa qashshoqlik, jaholat, nodonlik, havoyi orzularni to‘y isrofgarchiliklari va shundan kelib chiqadigan insoniy fojialar bilan bog‘lab ifodalagandi:

Ishlamas shunday aqllik kishi
Yo‘lamas aslo ahli vijdon to‘y.
O‘tsa to‘y birla yozu qishimiz
Aylagay bizni yerga yakson to‘y...

Bu yerda akslangan «aqlli kishi», «ahli vijdon» tushunchalari XX asr boshlarida tug‘ilib kelayotgan yangi mundarijali she’r, adabiyotda uyg‘onayotgan yangi mazmunlarni ifodalovchi tushunchalardir.

Bu she’r yozilib bosilib chiqqan mahalda yosh Qodiriy endigina yigirma bir yoshga to‘lgan, ammo o‘z yag‘rinida ikki yuz – uch yuz yillik og‘irliklarni ko‘tarib, yuk zalvorini qattiq his qila boshlagandi. Yana shu vaqtda yozilib bosilgan «Ahvolimiz» she’rida Qodiriy ilk bora yurt ziyolilariga murojaat etadi: g‘ayrat ko‘rsatish va uyg‘onishga chaqiradi. «Ziyoli», «g‘ayrat», «uyg‘otish», «adab», «ilm» so‘zlarini g‘oya ifodalovchi so‘zlar sifatida qo‘llaydi. Ushbu tushuncha-so‘zlar yosh adibda tug‘ilgan taraqqiy va ma’rifat bilan bog‘liq g‘oyalarning xarakterli kalitlari edi. Birinchi she’rda aytilgan «aqlli kishi» hamda «vijdon ahli» o‘sha paytning oqartuv matbuotidan kelayotgan tasodifiy so‘zlar emas. Darvoqe, XX asr boshlaridagi matbuot: xalq nega qashshoq, nega omi, nega maktabi, maorifi zaif va nochor? – degan savollar ustida muntazam, keskin bosh qotirib, xalqni qashshoq qilgan narsa bir chekkasi ortiqcha xarajatlarga to‘lib-toshgan to‘y-ma’rakalar degan xulosaga kelgan edi. Davrning barcha adib, shoir, jurnalistlari barcha gazeta va jurnallarda bu haqda alangali chiqish­lar qilardilar. Abdulla Qodiriy «aqlli kishilar» va «ahli vijdon» oldida hamisha e’zoz-ikrom va ta’zimda bo‘ldi, ularga ezginlikda qolgan xalqning gullari va rahnamolari deb qaradi, doimo ular bilan yaqin hamkorlik qilishga intildi. Uning atrofida shu boisdan yigirmanchi yillar davomida mustaqil fikrli, xalq ishiga sodiq, ma’rifat va erk istagan yorqin talantli fidokor kishilar yig‘ildi: G‘ozi Yunus, G‘ulom Zafariy, Avloniy, Cho‘lpon, Mirmuhsin, Elbek, Sanjar Siddiq, Ashurali Zohiriy, chunonchi shunday zamonasining ilg‘or e’tiqodli chinakam ish odamlari edi. Qodiriy ular bilan yaqindan hamkorlik qilar, ularning ijodlariga chin dildan xayrixoh munosabat bildirardi. «Ahli vijdon» va «aqlli kishilar»ni Qodiriy hech qachon nazardan qochirmasdi. Qarang, ilk she’rida ifodalagan mana shu ilk tushunchalar uning butun ulkan ijodi sahifalarida o‘z badiiy inkishofini topdi, Obid ketmon siymosida esa vijdon va aql, aqlli ish, aqlli faoliyat eng go‘zal hayotiy haqiqatga aylandi. Qodiriy ilk millatparvarlik hamda ma’rifatpararlik, insonparvarlik, yurtparvarlik g‘oyalariga oxirigacha izchil sodiq qoldi. Yusufbek hoji, Otabek, Anvar, Obid ketmonlarni mana shu olijanob g‘oyalar bir-birlariga yaqinlashtirib turadi va bular xuddi bir-birlariga qaratib qo‘yilgan ulkan toshoynalarni eslatadi: bir-birlarini shu'lasoz qiladi va shu'lalarni o‘zaro kuchaytiradi va Katta Ayiq yulduzlariday bir-birlari bilan mushakkal bo‘lib, badiiy turkum tusini oladi va mangu bodrab turadi va mangu harakatida insoniy e’tidol yaratadi. Haqiqatan ham, Obid ketmon siymosida «aqlli kishi» va «ahli vijdon» yuksak insoniy, axloqiy badiiy konsepsiya tusini oldi. Yana bir xarakterli hol shuki, davrning inqilobiy ruhi aqlli kishi va vijdon ahlini kurash maydoniga olib chiqdi, hamma sohalarda milliy kadrlar mutlaqo yetishmagan bir tarixiy sharoitda ijtimoiy hayotda aqlli hamda vijdonli kishilarga ehtiyoj va talab benihoya katta bo‘lgandi, ilgari maorif ibtidoiy darajada bo‘lgani, 1873-yillarda Ahmadi Donish kabi ilmparvar, vatanparvar kishilarning madaniyat va jamiyat tartibini ma’lum darajada yevropacha izga solish yo‘lidagi sa’y-harakatlari butunlay chippakka chiqib, xonliklarning chang-to‘zonlari qaro tup­rog‘iga qorishib ketganligidan inqilobiy zamonlar yetib kelganda uning milliy bayrog‘ini ko‘taradigan qo‘llar barmoq bilan sanarli darajada oz ekanligi juda qattiq bilindi. Vijdon ahli va aqlli kishilar jamiyatlarning asosini tashkil etmas ekanlar, taraqqiyot yo‘lidagi to‘siqlar geomet­rik progressiya bilan ko‘payaveradi va ularni butkul bartaraf etish tobora qiyinlashadi. Qodiriy nazarida vijdon ahli va aqlli kishilar tabiatan taraqqiyparvar bo‘ladilar va bu yo‘lda jasorat bilan ish ko‘radilar. Jasorat Qodiriy e’tiqod qo‘ygan uchinchi axloqiy ideal edi va uning qarashicha aqlli kishilar hamda vijdon ahlining hammasi ayni choqda tabiatan jasoratli odam, jasorat qudratiga ega odam bo‘ladilar. Ayting, Anvar, Otabek, Yusufbek hoji, Obid ketmon va hatto Toshpo‘lod tajang jasoratli kishilar emasmi boshdan-oyoq?! Abdulla Qodiriy qahramonlari davrning inqilobiy umumjahoniy sur'atiga benihoya uyg‘un va mutanosib edilar. Shuning uchun ham inqiloblar davri odamlari ularni o‘zlariga yaqin oldilar, ular siymosida o‘zlarini ko‘rdilar, ularga ergashdilar, milliy qahramonga, milliy harakat idealiga aylantirdilar. Inqiloblar davri romantik ehtiroslar va ko‘tarinkiliklardan xoli bo‘lmaydi hech qachon. Abdulla Qodiriyning millatga ideal namunasi bo‘la olgan qahramonlarining hissiyotlari va kechinmalari tasvirida romantik va hatto o‘rni-o‘rni bilan sentimental ko‘tarinkilik ustun. Bu shoirona hissiyotchanlik o‘quvchida ham shirin kechinmalar va unutilmas tuyg‘ularni jo‘shtiradi va bu siymolar har bir yurak ma’naviy mulkidan to abad o‘rin oladi. 1923-yilga kelib O‘rta Osiyo mintaqasida sho‘rolar milliy chegaralanishni joriy qilganlaridan so‘ng ahvol keskin o‘zgardi. Milliy erkni bo‘g‘ish kuchaygandan kuchaydi va Lenin o‘limidan so‘ng u o‘ta mafkuraviy zo‘ravonlik bilan olib borildi.Milliy erkparvar ziyolilarni eski ziyoli va yangi yosh ziyolilarga bo‘lib tashladilar va yosh ziyolilarni ustod ziyolilarga qayrash, ularning orasiga turli to‘g‘onlar qo‘yishning o‘ta makkorona usullaridan foydalandilar. Eslamay iloj yo‘q. 1915-yilda Ubaydulla Xo‘jayev «Sadoyi Turkiston» sahifalaridan: «Bolalarimizning baxtsizliklariga kimlar sabab? Taqdirmi? O‘zimizmi? Insof qiling, otalar!» – deb hayqirgandi. Undan o‘n yillar ilgariroq esa Munavvarqori alam-­otashga to‘lib «behamiyat va bediyonat otalar» haqida na’ra tortgan edi: «hammada izhori haqqoniyat, bizlarda asrori nafsoniyat, hammada g‘ayrat va hamiyat zuhuri, bizlarda ixtilof va g‘aflat huzuri» («Nikoh to‘g‘risida», 1906-yil). Sho‘rolar millatga erk va mustaqillik berish to‘g‘risidagi barcha va’dalarini unutib, chegaralanishdan so‘ng go‘yo o‘zlarini millatga erk va davlat bergandek qilib ko‘rsatib, haqiqiy erk va haqiqiy milliy adolat nimaligini ro‘y-rost biladigan va buning uchun hech qanday kurashdan qaytmaydigan «eski ziyolilar»ning vakillarini turli yo‘llar bilan yo‘qotishga, ularga nisbatan odamlarda nafrat uyg‘otishga, ularni go‘yo «xalq dushmani», «millatchi», «panturkist» va hokazo, hokazo deb ishontirishga butun davlatchilik mashinasining qudratini ishga solib muntazam harakat qildi va o‘n yil ichida mahv etishga muyassar bo‘ldi. Abdulla Qodiriy yuqoriroqda qayd etganimizdek, fikri chaqmoqdek tez, fikrlashi ham tez, voqealarni darrov keng qamrab olar, mamlakat va xalq hayotini yaxshi bilar, siyosatning nishabi qayoqqa qarab burilganligini juda teran anglardi. Ko‘z o‘ngidagi bitta haqiqatdan bosh­qa ko‘p tarmoqlangan haqiqatlarni keltirib chiqarar, so‘zlarni hayot haqiqatlari bilan to‘qnashtirardi. Abdulla Qodiriy qudratli davlat mashinasiga qarshi hamma vaqt ochiq-oshkor jangga chiqdi, ochiq-oshkor jangga chaqirdi. O‘z ta’biri bilan aytganda, bulbul o‘rniga zag‘izg‘on, gul o‘rniga qora tikanak bo‘lishga rozi edi. «Shu kungacha manim mezonim – vij­donim bo‘lib keldi, bundan so‘ng ham jilovim o‘shaning qo‘lida. Demak, manim istiqbolim ta’min qilingandir», – deb 1924-yilning bahorida bashorat qilgandi («Do‘stlarga uzrim»). Uning nazarida ma’rifatparvar, taraqqiyparvar, millatparvar ilg‘or ziyolilar orzu va umid qilgan asos masalalardagi o‘zgarishlardan aslo darak yo‘q edi. O‘zgarish yo‘q edi. «O‘zgarishka yettinchi yil, hamon bir charxni aylantiramiz»... matbuot faqat bir so‘zni chaynaydi, g‘ajiydi, deydi yuragi o‘rtanib Qodiriy («O‘rtangan ko‘ngil o‘rtansa qo‘ymas»). Shunda u o‘zi ijodiy asosini solgan «Mushtum», o‘sha davrning boshqa qator gazeta-jurnallarida juda o‘tkir va haddan tashqari achchiq tanqidiy, hajviy, kulgi maqolalar bilan tez-tez chiqar, turli qiyofada va tusda bo‘lgan o‘larday buqalamun, mutaassib, johil va yurt manfaatlariga xiyonatkor kimsalarning basharalarini fosh qilardi. U yurt, xalq manfaatlaridan kelib chiqib hech kimni rioya qilib o‘tirmasdi. Har qanday so‘zdan shamshir yaxshi, deydi qadim arab maqoli. Lekin Abdulla Qodiriy yashagan va ishlagan sharoitda, o‘tkir haqqoniy so‘z millionlarning e’tiboriga tushar va millionlarning ongi, yuragini tarbiyalardi. Ba’zan Qodiriy hajviy, kulgi so‘zi keskinlikda chegara bilmasdi, unga dushmanchilik g‘arazlarini ortiq darajada kuchaytirardi. Uning yigirmanchi yillar o‘rtalarida sud qilinishi, qamoqda o‘tirib chiqishining asl sabablari shunda edi. Sudda Qodiriy sud hay'atiga hajv nima, kulgi asar nima va nima uchun yoziladi – tushuntirishga majbur bo‘lgandi. O‘zbek xalqi XX asrning birinchi choragida shunday ijtimoiy-siyosiy, madaniy-iqtisodiy hodisalar pallasiga kirdiki, endi soddalik qilish yarashmasdi, u halokat bilan barobar edi, qullik bo‘yinturug‘ini ilib, yana bundan mamnun bo‘lib, go‘yo hech narsani bilmaganday yurish bilan barobar edi. Bu nihoyatda xavfli edi. Qodiriy bu holdan nihoyatda dilgir bo‘lardi. U shu qullik bilan barobar, balki uning sifati darajasi bo‘lgan azal soddalikka qarshi kurashga otlandi. U goh chapani Toshpo‘lod tajang qiyofasiga kirdi, goh o‘zini allanima balo deb tasavvur qilgan takabbur mudarris Kalvak maxzum rolini o‘ynadi. Xalqqa nihoyatda tushunarli milliy xarakterlar yaratdi. Ularning nigohi va dunyoqarashlari vositasida zamona manzaralarini chizdi. Kalvakning tili – imom, mudarrisning tili, bu til ushbu mutaassib toifaning kalondimog‘ tovlanishlari bilan yal-yal yonadi.Chapani tajangning tili esa undan qolishmaydigan darajada yorqinroq va behad ifodaliroq. Mabodo dunyoda milliy adabiyotlarda tugal insoniy xarakterlar bo‘lsa, ular ham mana shu g‘aroyib Kalvak va mana shu yakto chapani Toshpo‘lod. Badiiy adabiyotlarda Ayniyning sudxo‘ri, Gogolning eski dunyo pomeshchiklari, Saltikov-Shchedrinning generallari xuddi mana shunaqa bir uslubda noyob tarzda xarakterlangan edi. Xalqimiz uzoq paytlar bu xarakterlardan zavqlanib yurdi va goho o‘zini xon haramining oynasida ko‘rganday bo‘ldi. Hatto ulug‘ adib zo‘ravonlik bilan 1937-yilda mahv etilgandan so‘ng ham Kalvak maxzumlar, Toshpo‘lod tajanglar xalq ichida yashayverdi, ularning so‘zlari xalq dilida yangrayverdi, san'at o‘zining qilichdan million karra ustunroq ekanligini har damda isbot qilaverdi. Qodiriy xalq uchun yangi yo‘nalishdagi romanlar, yangi yo‘nalishdagi xarakterlar, yangi yo‘nalishdagi badiiy uslublarni kashf etdi va adabiyotning ta’sir qudratini beqiyos darajaga ko‘tardi. Kalvakni ham, Tosh­po‘lod tajangni ham, Qodiriy romanlarining barcha qahramonlarini ham tarixiy-siyosiy jarayonlar dunyoga keltirdi. Ularda nodir ijtimoiy jarayonlarning javhari mujassamlashdi. Yusufbek hojida mental donishmandlik va jasorat, Otabekda eng yaxshi orzular va jasorat, erk ma’naviyati mujassamlashgandi. Ra’no va Anvar xalqning eng toza gullari kabi hayot sahnasiga kirib kelayotgan yangi jo‘shqin umidbaxsh yoshlarning timsollari edi. Xalq ularni shunday qabul qildi va o‘zining mangu go‘zallik arsenaliga kiritdi. Ularda Abdulla Qodiriyning ezgu vatanparvarlik orzulari bosh ko‘targandi.

Obrazga mujassamlashish Abdulla Qodiriyda favqulodda talantning bir yorqin qirrasi edi. U o‘z asarlarining barcha qahramonlarini juda yaxshi bilar va tushunar, tasavvur qilardi. Zero, uning ko‘z o‘ngida, u bilan birga yaqin o‘tmishdan kelayotgan odamlar yashashardi. Abdulla Qodiriyda qudratli evrilish xususiyati bor edi. U Otabek, Yusufbek hoji, Anvar mirzo, Kumush, Ra’nolargina emas, Zaynabu O‘zbekoyim, Xudoyoru Rahmatu Homidu Maxdum ham bo‘lolardi, ularni favqulodda yaxshi bilar va tanirdi, bular bari atrofidagi kishilar edi. Ular bilan bolalikdan yaxshi tanish edi. Qodiriyda obraz ichiga kirish shunchalar mukammal edi. Dunyo adabiyotlarining eng buyuk ilk namunasi Homerning «Odisseya» dostoni butun dunyo xalqlarining adabiyotlarini necha ming yillardan beri ilhomlantirib keladi, tuganmas obrazlar, go‘zal syujetlar modellari, rang-barang xarakterlar xazinasi bo‘lib o‘ziga ergashtiradi, garchi miqyoslar o‘zgacha, zamonlar, vazifalar, qarashlar butunlay o‘zgacha – lekin «O‘tkan kunlar» bir millat adabiyoti, balki turkiy tillar adabiyotlari uchun shunday «Odissey» rolini o‘ynab keladi. «O‘tkan kunlar» milliy hayotning barcha tarmoqlariga o‘z ramzlari, g‘oyalari, poetikasi bilan kirib bordi va bu jarayon to‘xtagan emas. U umummilliy hayotga har tomonlama samarali ta’sir ko‘rsatdi. Hammamiz sevganmiz bu asarlarni, hammamiz chin dildan muhabbatlarimizni izhor etganmiz va hamon andisha qilamiz: sevgimizni yetarli izhor qila bilmadik deb! Hammamizning ichki dunyomizda bu asarlar va Qodiriy jasorati insoniylik, vij­doniylik ideali bo‘lib joylashgan. Inglizlar Shekspirni shunday o‘zlariga yaqin olishadi, ispanlar Servantesni, ruslar Pushkinni, nemislar Gyoteni, barcha xalqlarning shunday biri-biridan kam bo‘lmagan daholari bor. O‘zbek Qodiriyni shunday o‘z yuragining tubiga joylagan. U kurash, vijdon, erk timsoli. Ma’naviyatimiz, milliy adabiy ma’naviyatimizning markazida Diyonat va Vijdon turadi. Qodiriy har So‘zini Diyonat mezoniga solgan. Uning bitmas-tuganmas ma’naviy qudrati mana shu yadroda mujassam! O‘qib toliqasizmi uning asarlarini, zerikib qolasizmi, biron munosabat ila o‘kinasizmi, ikkilanasizmi? Odam har qachon faqat bokira jasorat va ma’naviyat – ma’naviy husn bilan sarafroz. Va ma’naviy husn oldidagina shunday his-tuyg‘ularni boshidan kechiradi. Gogol Pushkin haqida «bu odamda Rossiya uchun juda ko‘p yaxshilik yig‘ilib kelayotgan edi», deydi. Qodiriyga ham shu nisbatni berish mumkin. Unda o‘zbek xalqi uchun buyuk yaxshiliklar namoyon edi. U: «To‘g‘ri yo‘l qaysi?» – degan savolga hayot-mamot barobarida javob topdi. Javoharla’l Neru o‘z tarixining bir epizodida shunday so‘zlarni yozadi: «Unutmaslik kerakki, poeziya va proza va umuman madaniyat boy-davlatmand sinflargagina tegishlidir. She’riyat va madaniyatga yo‘qsulning kulbasida joy yo‘q, ular och qorin uchun mo‘ljallanmagan» (Neru. «Butun jahon tarixiga bir nazar», M.,1983, 2-tom, str. 313). Qodiriy esa romanlarini aynan yo‘qsullar uchun, ularning kulbalari uchun mo‘ljallab yozdi. Olijanob intilishlar avj olib turgan pallalarda ayni yo‘qsullar uni yaxshi tushunib va anglab yetdilar va yurakdan sevdilar, ardoqladilar. Napoleon bir paytlar ilk marta buyuk Gyote bilan uchrashganda, beixtiyor: «Ana, odam!» – deb xitob qilgan ekan. Qodiriy ijodidan hali-hamon to‘la bahramand va bahrador xalqimiz hamma vaqt: «Ana, inson! Ana Qodiriy!» – deb yurakdan nidoga keladi. Taraqqiyparvarlik hamda ma’rifatparvarlik g‘oyalari bugun va kelajakning o‘lmas g‘oyalari. Ular Abdulla Qodiriy hayoti va ijodining, barcha maslakdoshlari va safdoshlari faoliyatining mag‘zi-mag‘ziga singib yotadi, Qodiriyning bu hayot g‘oyalari asal qo‘shilgan sutday har bir muhabbatli jonga o‘rnashadi va so‘ng uni hech qachon tark etmaydi. «O‘tkan kunlar» bilan xuddi quyosh bizning yonimizdaday edi, «Mehrobdan chayon» bilan quyosh biz bilan birgaday edi, «Obid ketmon» bilan quyosh xuddi yerni yumshatishga talpingan ketmonimizning yuziga mangu o‘rnashganday edi.

U zamonlar...

Qayda edi endigi oq saroylar, endigi ma’rifat ko‘shk­lari va koshonalari!

U zamonlar...

Chorsudan O‘rdagacha terakli kichkina tuproq yo‘l edi, 908-yilda konka guldirab o‘tmish edi, so‘ng gurros solib tramvay o‘tdi... Birgina shu terakli xiyobon shoh yo‘limiz deb quvonardik... Endilar u haqiqiy shohyo‘l.

O‘zbekiston endilar bir emas, necha-nechalab bunday shoh yo‘llarni bosib hech moneliksiz jahonga chiqmoqda. Qodiriylarning barcha orzulari ushalmoqda.

Ba’zan-ba’zan: Qodiriy jadidmi, sotsialistmi, demokratmi? – deb so‘rab qolishadi yangi nasllarning vakillari.

Bularning eng afzali, deb javob beraman.

Qodiriy – Qahramon! – deyman.

Qodiriy – Mahatma!

Turk qo‘shig‘ida aytilgandek, ukajon, sening yo‘ling ochiq bo‘lsin!

Ibrohim G‘AFUROV