Abdulhamid Cho‘lpon

(1897 – 1938)

Mashhur o‘zbek shoiri, yozuvchi, dramaturg va jamoat arbobi Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li Cho‘lpon (Yunusov) 1897-yilda Andijon shahrida tug‘ilgan. Dastlab, madrasada, so‘ngra rus-tuzem maktabida o‘qigan.

1914-yili Toshkentga kelgach, o‘z faoliyatini «Sadoyi Turkiston» gazetasi bilan bog‘laydi. Asarlari Orenburg, Ufa, Qozon va Bog‘chasaroyda chiqadigan gazeta va jurnallarda ham bosilgan.

1924 – 1926-yillarda Cho‘lpon Moskvada yashab, o‘sha yerda ochilgan o‘zbek dramstudiyasini boshqaradi. Keyinchalik «Yangi Sharq», «Ishtirokiyun» gazetasida adabiy xodim, Xalq maorif komissarligi qoshidagi Ilmiy kengashda rais, «Buxoro axboroti» gazetasida muharrir, «Turon» teatrida direktor sifatida faoliyat yuritadi.

Afsuski, jadidlarga qarshi boshlangan kampaniya Cho‘lponni ham chetlab o‘tmaydi. Ta’qib va tazyiqlar alal-oqibat 1937-yil 14-iyul kuni hibsga olinishi bilan yakunlandi va ko‘p o‘tmay, 1938-yil 4-oktyabrda Toshkent shahri atrofida otib tashlandi.

Vafotidan so‘ng adib Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Respublikasi Davlat mukofoti (1991) hamda «Mustaqillik» ordeni (1999) bilan taqdirlangan.

QOR QO‘YNIDA LOLA

I

Bir, ikki, uch, to‘rt... besh; besh... olti! Yetti, sakkiz, to‘qqiz, o‘n....

Kichkina, qizil ipdan bezalgan to‘p (koptok) aljib qochib ketib, yerto‘la og‘ilning devoriga yondoshib o‘skan yosh qantak o‘rikka borib tegdi-da, sakrab hovuzg‘a «cho‘p» etib tushib ham ketdi...

Qizlar barchasi birdan:

– Voy, o‘laqolay, hovuzg‘a tushib ketdi! – deb qichqirishib yubordilar. To‘pni tutish uchun quvalab borayotg‘on Sharofatxon ham hovuz yonida qotib qoldi...

To‘p suvga sho‘ng‘ib ketib hovuzning o‘rtasidan chiqdi va qizlarning havasli, o‘ynoqi ko‘zlari oldida gerdayib, sekingina suza boshladi.

Barcha qizlar suv yuzida erkalanib suzib yurgan to‘pga biroz qarashib turdilar-da, bu orada bir-birlariga boqishib yumshoqqina kulishib ham oldilar.

Toji qassobning kichik qizi Turg‘unbush yugurib borib og‘ilning tomig‘a chiqdi-da, bir chekkaga bosib qo‘yilg‘on tut o‘tinidan bitta uzun butoqni sindirib olib, hovuz bo‘yiga keldi va haligi butoq bilan suvni o‘z tomonig‘a torta boshladi; qizlar uning tegrasiga duv yig‘ilib, to‘pning suvdan chiqishini kuta boshladilar.

Suv yasama oqish bilan qizlar tomong‘a oqa boshlag‘ondan so‘ng, yarim belidan suvga ko‘milgan to‘p dam botib, dam chiqib sekingina qirg‘oqqa keldi. Qizlar qiychuv bilan ushlab ham oldilar.

Suv bilan shalabbo bo‘lg‘on to‘pni Sharofatxon oldi-da, «Hu, qochmay o‘lgin, tutulding-ku!» deb yerga urdi. Uning bu ishiga Abdulla jallob [1]ning qizi To‘tixonning achchig‘i keldi, darrov borib yerdan to‘pni oldi va:

– Hoy, bunda nima yoziq? Buning joni bo‘lmasa... o‘zingiz tushirib, bu boyaqishni tag‘in qarg‘aysizmi? – deb to‘pni suvda chayqab olg‘ondan so‘ng, labini tishlab, bor kuchi bilan siqmoqqa boshladi.

Sharofatxon qizlarga qarab:

– Baribir, qancha siqib quritmoqchi bo‘lsak-da, ho‘l to‘p chiqmaydur [2], endi boshqa kimning to‘pi bor?

– ...Voy, o‘la qolay, hech qaysinglarniki yo‘qmi? Saltanat, seniki bor edi-yu?

– Meniki bor edi-yu, tunov kun Gulnor o‘lgur, yo‘qotib kelibdir...

– Bo‘lmasa, o‘yin tugabdir-da?

– Yo‘q, boshqa o‘yin qilamiz!

– Hu, o‘laqolsun, to‘p o‘yinidan ham yaxshisi bormi?

– Hay, Sharofatxon, siz o‘zingiz kira qolingiz, o‘rus to‘pingizni olib chiqasiz!

– O‘rusto‘pim yorilib edi-ku...

– Voy, essizgina, qachon?

– Qachonlaridi-yu...

Shu vaqtda bog‘ning kichkina eshikchasidan hovruqqancha yugurib bir kichkina qiz kela boshladi.

Turg‘unbush birdan:

– Ha, ana mening singlim chiqib qoldi, uyga to‘pga yuboraman! – dedi. Barcha qizlar:

– Ha, ha, Fazilatni yuboramiz! – dedilar.

Kichkina qiz – Fazilat yugurib kelib opasining bo‘ynig‘a osildi.

– Bir chekkaga chiqing, opa, sizga qiziq gapim bor.

Barcha qizlar birdan:

– Qizig‘i o‘lsin, qizig‘i, ayta ber barchamizg‘a!

– Yo‘q, opamning o‘ziga aytaman.

– Bo‘lmasa, opang bizga aytib beradir...

Egachi-singil hovuz bo‘yig‘a ketdilar... Eshmat qorovulning mahmadana, qiziq gaplarni bilaturg‘on qizi Tillaxon turib:

– Qiziq gapi nima bo‘lar edi, aytmasa ham bilaman.

– Aytchi, bilsang?

– Nima bo‘lar edi, Turg‘unbushga kuyov kelgandir! – Barchalari kulishdilar. Turg‘unbush qaytib keldi-da:

– O‘la qolsun, Tilla, menga kuyov emas, Sharofatxonga sovchi kelibdir! – dedi. Qizlar bir-birlariga qarashib oldilar. Sharofatxon qip-qizil qizarib, turg‘on yerida qotib qolg‘on edi.

II

Sharofatxonning otasi Samandar aka ilgaridan ot chiqarg‘on bir savdogar edi. Shuncha og‘irchilik yillarda, qiymat, kasod vaqtlarida ishini taraqlatib kelib, oxiri o‘zg‘on [3] yili erta bahorda sing‘on. Bor-yo‘g‘ini qarzig‘a sotib berganidan so‘ng, juda so‘fi bo‘lib eshonlarnikida chuvalashib qolg‘on edi.

Erta bilan saharlab eshonnikiga ketar, zikr bo‘lsa-bo‘lmasa eshonning ishini qilib, kechqurun shomlatib uyiga kelar edi. Uyga kelgandan so‘ng ham bir qoshiq quyuq-suyug‘i bo‘lsa totinib, malla joynamozning ustiga chiqib o‘lturib, kahrabo tasbehni necha davr aylantirib «vazifa»larini o‘qur, so‘ngra to yarim kecha-sahargacha ho‘ngur-ho‘ngur yig‘lar edi...

Bir kun eshonnikida katta va qizg‘in bir zikr bo‘ldi. Zikrga boshqa shaharlardan ham o‘tli nafas bilan o‘qiyturg‘on hofizlar keldilar. Xonaqohning ichi zich to‘ldi. Erta bilan bamdoddan so‘ng boshlang‘on «zikr» xuftong‘a yaqin zo‘rg‘a tugadi. Bir necha kishi o‘zidan ketib u yer-bu yerda yumalanib qoldilar. Yong‘on so‘filar [4]dan bir-ikkitasi «jazava»ning ortig‘lig‘idan borib o‘zlarini hovuzg‘a tashladilar. Qisqasi, bu kun qiyomat bo‘ldi.

Ertasi kuni erta bilan xonaqohning mehrobi oldida hazrat eshon o‘lturganlar, ikki yonlarida uchtadan olti hofiz, bir o‘n besh chamasi muridlar...

Eshon qutlug‘ boshlarini quyi solib «sukut»ga ketkanlar.

Tashqarida to‘polon, shovqin, biri qo‘y yetaklagan», biri non ko‘targan, biri kiyim sarpo...

Samandar aka xonaqohdan chiqdi, haligi nazrlarning barchasini ko‘rdi, ko‘zdan o‘tkazdi.

– Ha balli, barakalla, Sulton Orifning jamollarini ko‘ring! – deb javrab, hazrat eshonning quchog‘-quchog‘ duolarini xonaqohdan chiqarib berib turg‘on so‘fi kulib, o‘ynab Samandar akaga qaradi-da:

– Ha, boy aka, nazrdan darak bormi?–dedi, Samandar aka darvozadan chiqar ekan:

– Bo‘lib qolar, so‘fi! – dedi.

Samandar aka uyga kelguncha ko‘nglidagi tuyg‘ular bilan tortishib keldi. O‘zining piri va ustoziga tuzukkina, kattagina, iloji bo‘lsa boshqa muridlar bera olmag‘on bir narsa bermakchi edi. Biroq, uyda arzigudek bir narsa yo‘q. Arziyturg‘on narsalari