BIRINCHI QISM

Ι

Iyulning boshlarida kunlar g‘oyatda isib ketgan, oqshom tushayotgan chog‘lar edi, yosh bir yigit torroq S – ko‘chasida o‘zi ijara qilib turgan hujradan chiqib, K – ko‘prigi tomon beqaror qadam tashlab ohista yurib ketdi.

U zinalardan tusha turib, bir amallab uy bekasiga chap berib o‘tdi. Uning hujrasi besh qavatli baland binoning boloxonasida joylashgan bo‘lib, odam turadigan joydan ko‘ra ko‘proq javonga o‘xshab ketar edi. Bu yerda uning eyish-ichishi, ki­yim-kechagiga ham qarab turishar, uy bekasining o‘zi esa bir qavat pastdagi alohida xonadonda yashar edi. Yigit qachon ko‘chaga chiqadigan bo‘lsa uy bekasining doimo lang ochiq turadigan oshxona eshigi oldidan o‘tishi kerak edi. Va har safar ochiq eshik oldidan o‘tar ekan, yigitning yuragi allaqanday sirqirab ketar, po‘killab ura boshlar, bundan o‘zi ham uyalar, g‘ashi kelib yuzini burishtirar edi. U bekadan boshdan-oyoq qarzga botib yashar, shuning uchun ham unga duch kelishdan o‘zini olib qochardi.

Yўq, uni qo‘rqoq va bechoravash kimsa deb bo‘lmasdi, balki hatto buning aksi deyish mumkin edi, lekin keyingi paytlarda u asabiy bo‘g‘ilib yurar, ichi chiroq yoqsa yorishmasdi. U o‘z xayollariga g‘arq bo‘lib ketar, chuqur o‘yga tolar, uy bekasinigina emas, umuman, hech bir kimsani ko‘rgisi kelmasdi, birov bilan yuzma-yuz uchrashib qolishdan cho‘chir edi. Yo‘qchilik uni abgor qilib tashlagandi, biroq keyingi paytlarda u o‘z abgorligini ham o‘ylamay qo‘ygandi. U eng zarur ishlarini ham bir chekkaga surib qo‘ydi. Uy bekasi unga qarshi qanchalar tishini qayramasin, bundan tariqcha ham cho‘chimasdi. Lekin zinada to‘xtab, uning ming‘ir-ming‘irini, pul so‘rab g‘ingshishlarini, do‘q-po‘pisa, shikoyat qilishlarini istamas, buning ustiga o‘zi ham otang yaxshi, onang yaxshi deb galga solishni, kechirim so‘rashni, yolg‘on gapirishni ko‘ngliga sig‘dirmas, yo‘q, bundan ko‘­ra yaxshisi hech kimning ko‘ziga ko‘rinmaslik uchun zinadan mushukday pisib o‘tib ketgan ming marta ma’qul.

Aytmoqchi, ko‘chaga chiqib ketar ekan, bu safar uy bekasiga duch kelib qolishdan haddan ortiq cho‘chiganligi o‘zini ham hayron qilib qo‘ydi.

«Qanday ishga qo‘l urmoqchimanu yana mana bunaqa arzimagan narsalardan qo‘rqib o‘tiribman! – deb o‘yladi u g‘alati ishshayib. – Hm... ha... hammasi odamning o‘z qo‘lida, yuraging dov bermagandan keyin burningning tagidagi narsadan quruq qolasan... bu kunday ravshan gap... Qiziq, odamlar hammadan ko‘proq nimadan qo‘rqadilar? Bir yangi ishga jazm qilishdan, bir yangi so‘z aytishdan hammadan ko‘ra ko‘proq qo‘rqadilar... Ha, ayt­ganday, juda ko‘p valdirayapman. Og‘zim gapdan tinmaydi – qo‘lim ishga bormaydi. Keyingi payt­larda mana shunday bo‘lib qoldim, bir burchakka tiqilib olib, hadeb yo‘q narsaning xayolini suravergandan keyin odam shunday bo‘lib qolar ekan... Quruq safsata hammasi! Mana, hozir nima qilib yuribman? Axir, men buni eplay olamanmi? Bu o‘zi jiddiymi? Sira ham jiddiy emas. O‘z xayolimda o‘zimni ovutib yuribman; maynabozchilik! Ha, darvoqe, maynabozchilikning xuddi o‘zi!»

Ko‘cha jazirama issiq edi, havo dim bo‘lib ketgandi, tiqilinch, hamma yoqda ohaklar, taxtalar, g‘isht, tuproq qalashib yotar, buning ustiga-ustak chorbog‘i bo‘lmagan har bir peterburglikka yaxshi tanish yozgi ufunat – bularning bari bir bo‘lib yigitning busiz ham qaqshab yotgan asabiga yomon ta’sir qildi. Shaharning bu qismida, ayniqsa, haddan tashqari ko‘p bo‘lgan qovoqxonalardan anqiyotgan qo‘lansa hidlar, begim kun bo‘lishiga qaramasdan har qadamda uchrab turgan mast-­alast kishilar iflos va nursiz bu manzarani yanada xunukroq qilib ko‘rsatardi. Yigitning nozik chehrasida behad bir nafrat aks etib o‘tdi. Darvoqe, u juda kelishgan yigit edi, ko‘zlari qora va chiroyli, mag‘zi qorato‘roq, bo‘ydor, xushbichim, qomati sambitday edi. Biroq ko‘p o‘tmasdan u yana chuqur o‘yga toldi, to‘g‘rirog‘i, tashqaridan u bu dunyo­ni tamomila unutib yuborganga o‘xshab qoldi u hech narsani ko‘rmasdan, hech narsaga qaramasdan ketib borardi. Ahyon-ahyon u o‘zicha nimalarnidir g‘o‘ldirab qo‘yar, bu keyingi paytlarda unga odat bo‘lib qolgan, o‘zi ham hozir bunga tan bergandi. U tez-tez fikri chalg‘iydigan bo‘lib qolganligini bilar, g‘oyatda madordan ketgan edi: mana, ikki kundirki, tuz totmagandi.

U shunchalar nochor kiyingan ediki, hatto uvada-suvada engil-boshiga o‘rganib, ko‘zi qotib ketgan odam ham kuppa-kunduz kuni bu ahvolda ko‘chaga chiqqani uyalgan bo‘lar edi. Darvoqe, shaharning bu qismida bunaqangi xarob kiyim-kechakka e’tibor berib o‘tiradiganlarning o‘zi ko‘rinmasdi. Bu yer Sennayaga yaqin edi, dovrug‘i chiqqan ko‘ngil ochar yerlar mo‘l edi, Peterburgning naq kindigida joylashgan ushbu ko‘chalarda turli-tuman hunar ahli aralash-quralash bo‘lib tiqilishib yashar, shuning uchun ham uncha-muncha qalang‘i-qasang‘i odamlar bularning ichida ko‘zga tashlanavermasdi. Biroq yigitning yuragi g‘azabdan shunchalar qotib tosh bo‘lib ketgan ediki, aslida oriyati kuchli, nomusli bo‘lishiga qaramasdan ko‘chada o‘z kiyimlaridan or qilmay qo‘ygandi. Ba’zan tanish-bilishlari yoki ilgarigi yor-birodarlari bilan uchrashib qolsa, boshqa gap, lekin ular bilan uchrashib, ko‘rishib turishni umuman jini yoqtirmay qolgandi... Bu orada nima uchundir bahaybat ot qo‘shilgan aravaga o‘tqazib olib ketilayotgan bir mast kishi unga qarab: «Hey, menga qara, nemis shlyapachisi!» – deya qichqirdi-da, keyin qo‘li bilan uni ko‘rsatib, ovozi boricha ko‘chani boshiga ko‘targancha baqira bosh­ladi, shunda yigit birdan taqataq to‘xtadi va shosha-pisha boshidan kattakon, tepasi baland, dumaloq tsimmerman shlyapasini yulib oldi, shlyapa kiyilaverganidan g‘oyatda eskirib, rangi unniqib, hamma yog‘ini dog‘-dug‘ bosgan, soyabonsiz, kapasi bir tomonga qiyshayib qolgandi. Yo‘q, u uyalmadi, lekin uning ko‘kragini hatto qo‘rquvga o‘xshash allanima zirqiratib yubordi.

– O‘zim ham biluvdim! – pichirladi u talmovsirab, – o‘ylaganimday bo‘ldi! Shundan yomoni yo‘q! Mana shunaqa arzimagan bir ahmoqlik, ikki pulga qimmat bir narsa hamma ishni chippakka chiqarishi hech gap emas! Rostdan ham bu shlyapa juda ko‘zga tashlanib turadi... Kulgili ko‘rinadi, shuning uchun darrov ko‘zga tashlanadi... Mening bu chuvrindi ust-boshimga furajka bo‘lsa tuzuk edi, eskirib dabdalasi chiqib ketgan bo‘lsa ham mayli edi, faqat manovi ro‘dapodan qutulsa bas. Bunaqasi hech kimda yo‘q, bir chaqirim naridan ko‘rinib turadi, ko‘rgan odamning esida qoladi... ayniqsa, bunaqa narsani keyin eslab qolishadi, ana sizga dalil. Bu ishda iloji boricha boshqalardan ajralib turmaslik kerak... Eng ko‘zga ko‘rinmaydigan mayda narsalargacha esda tutish kerak!.. Bo‘lmasa, xuddi mana shu mayda-chuyda narsalar doimo hamma ishni barbod qiladi, halokatga olib boradi...

Uning boradigan joyi uzoq emasdi; u hatto uydan bu yergacha necha qadam ekanligini ham hisoblab chiqqan edi, roppa-rosa etti yuz o‘ttiz qadam. Bir kuni juda orzuga berilib ketgan payti qadam-baqadam o‘lchab chiqqandi. U paytlarda uning o‘zi ham bu xayollariga unchalar ishonqiramas, faqat ular o‘zining bedavo xunukligi, o‘taketgan dadilligi bilan yuragini qitiqlab yurgan kezlar edi. Mana endi bir oy keyin uning fikri o‘zgardi, u o‘ziga o‘zi, kuching etmaydi, yuraging dov bermaydi, deb qutqu solar, ayni zamonda bu «rasvo» orzusini amalga oshiriladigan ish deb qaraydigan bo‘lib qolgan, garchi hamon o‘z kuchiga o‘zi ishonmasa ham, lekin bu fikridan butkul voz kechib ketolmasdi. U, hatto mana hozir ko‘zlagan ishini bir sinab ko‘rish uchun chiqqan va har tashlagan yangi qadami uni battarroq hayajonga solmoqda edi.

U yuragini hovuchlagan, titrab-qaltiragan holda bahaybat bir binoning oldiga keldi, uyning bir tomoni jarga, ikkinchi tomoni V-y ko‘chasiga qarab tushgan edi. Bu uy boshlicha mayda-chuyda xonadonlardan iborat bo‘lib, ularda tikuvchilar, slesarlar, oqsochlar, turli-tuman qalang‘i-qasang‘i nemislar, jonini koyitmay kun ko‘radigan suyuq­oyoq oyimchalar, mayda amaldorlar va boshqalar istiqomat qilishardi. Uyning har ikkala darvozasi va har ikkala hovlisi kirib-chiqayotgan odamlar bilan to‘la edi. Bu yerda uch yo to‘rt nafar qorovul xizmat qilardi. Yigit ulardan birontasiga ham duch kelmaganiga xursand bo‘ldi va darvozadan lip etib, ichkariga kirib o‘zini o‘ng tomondagi zinaga urdi. Zina tor va qorong‘i, zimiston edi, lekin u bu narsani allaqachon nazarga olib qo‘ygan, o‘rgangan edi va bularning bari unga ma’qul ham edi: bunaqa qorong‘ida atay tikilib ham birovni tanib olish qiyin edi. «Hozirning o‘zida shunchalar tit­rab-qaqshab turibman, hali chindan ham bu ishni amalga oshirish kerak bo‘lganda qandoq ahvolga tusharkinman?..» – deya nogoh xayolidan o‘tkazdi u to‘rtinchi qavatga ko‘tarilarkan. Bu yerda u bir xonadondan mebellarni olib chiqishayotgan sobiq zobitlarga duch keldi. Yigit bu xonadonda amaldor, oilali bir nemis turganligini oldinroq bilib olgandi. «Demak, nemis ko‘chadigan bo‘lib qolibdi-da, demak, bu yerda – to‘rtinchi qavatda vaqtincha faqat kampirning o‘zi yolg‘iz qolar ekan. Yomon emas... har nechuk yomon emas...» – deya xayolidan o‘tkazdi u yana va kampirning xonadoniga qo‘ng‘iroq chaldi. Qo‘ng‘iroq misdan emas, tunukadan qilinganday zaif ting‘irladi. Bunaqa uylardagi mayda xonadonlarning hammasidagi qo‘ng‘iroqlar deyarli mana shunaqa. U bu qo‘ng‘iroqning qanday jiringlashini unutayozgan ekan, mana hozir uning o‘zgacha ovozi unga nimanidir eslatganday bo‘ldi va uning tasavvurida allanarsalar aniq-tiniq jonlanib ketdi... U birdan asablari qaqshab seskanib tushdi. Ko‘p o‘tmay, eshik qiya ochildi, tirqishidan uy egasi unga ishonqiramay qaramoqda edi, uning ko‘zlari qorong‘ilikda yiltirab turardi. Lekin qavatning sahnida boshqa odamlar ham borligini ko‘rib, uy egasi dadillanib eshikni lang ochdi. Yigit ostona hatlab, ichkariga kirdi, to‘sib qo‘­yil­gan dahlizning narigi yog‘ida kichkinagina oshxona joylashgan edi. Kampir uning qarshisida miq etmay, nimaga kelding, deganday qarab turar edi. Kampir oltmishlarga borgan, qoq-quruq suyagi qolgan, o‘qraygan ko‘zlari o‘tkir, qirra burni kichkinagina edi. Uning och sariq, unchalar oqarmagan sochlariga quyuq qilib moy surtilgandi. U tovuqning oyoqlariga o‘xshaydigan ingichka va uzun bo‘yniga allaqanday bir lattani o‘rab olgan, elkasiga esa havo shunchalar issiq bo‘lishiga qaramasdan jun katsaveyka tashlagandi. Kampir dam-badam xirqirab yo‘talar edi. Aftidan, yigit unga bosh­qacha nazar tashladi shekilli, kampir bundan yana shubhaga tushib qoldi.

– Men talaba Raskolnikov bo‘laman, bir oy oldin sizga uchrashgan edim, – dedi shosha-pisha yigit egilib ta’zim qilar ekan, unga yumshoqroq muomala qilish kerak, deya xayolidan o‘tkazib.

– Esimda, otaginam, esimda, chindanam kelgan edingiz, – dona-dona qilib dedi kampir hamon yigitning yuziga ishonmasdan tikilar ekan.

– Shu desangiz... men yana o‘sha ish bilan... – deya gapida davom etdi Raskolnikov kampir hamon unga ishonqiramay qarayotganligidan ajablangan holda.

«Aftidan, u doimo shunday bo‘lsa kerak, faqat men ilgari kelganimda, buni payqamagan bo‘lsam, ehtimol», – deya o‘yladi u yuragi g‘ash tortib.

Kampir ichida bir narsani o‘ylagan kishiday indamadi, keyin xonaga kiriladigan eshikni ko‘rsatib, o‘zini chetga oldida, mehmonni oldinga o‘tkazdi.

– Kiring, otaginam.

Yigit kirib borgan xonaning devorlari sariq gul qog‘oz bilan qoplangan, tuvaklarda geranlar o‘sib yotar, derazalarga harir parda tortilgan edi, shu tobda uy botib borayotgan oftobning nurlari bilan to‘lgan edi. «O‘shanda ham, demak, oftob mana shunday botib bora­yotgan bo‘ladi!..» – Raskolnikovning miyasida shu fikr yarq etib, paydo bo‘ldi va u xonadagi hamma narsalarni yaxshiroq eslab qolish uchun birma-bir tez ko‘zdan kechirib chiqdi. Lekin xonada aytarli hech narsa yo‘q edi. Sariq og‘ochdan ishlangan jihozlarning bari eskirib ketgan, jihozning o‘zi ham unchalar ko‘p emas, bor-yo‘g‘i kattakon egma suyanchig‘i yog‘ochdan ishlangan divan oldi­da doira stol, ikki eshik o‘rtasida oyna qo‘yilgan hojatxona, devor yoqalab qo‘yilgan stullar hamda ikki-uchta qush ko‘targan nemis oyimchalari tasvirlangan arzon, ramkalari sariq suratlardan iborat edi, xolos. Burchakka qo‘yilgan sanam oldida ischiroq yonib turardi. Xona chinniday yarqiratib qo‘yilgandi: jihozlar ham, pol ham yalaganday toza edi. «Lizavetaning ishi», – deya xayolidan o‘tkazdi yigit. Uy ichidan gard qidirib topish amri mahol edi. «Zahar va qari beva xotinlarning uylari mana shunday toza bo‘ladi», – deb o‘zicha o‘ylardi Raskolni­kov ikkinchi mo‘‘jazgina xonaning eshigiga tutilgan chit darpardaga qiziqib qarar ekan, bu xonada kampirning ko‘rpa-to‘shagi va qutisi turardi, yigit hali bu xonani ko‘rmagandi. Uy mana shu ikki xonadan iborat edi.

– Sizga nima kerak? – so‘radi kampir xonaga kirilgach, hamon uning qarshisida tik turib yuziga tikilgancha.

– Manovini sizga olib keluvdim! – dedi yigit va cho‘ntagidan eski yalpoq kumush soatni oldi.

Soatning orqa tomonida yer kurrasining shakli tasvirlangan edi. Soatning zanjiri po‘latdan ishlangandi.

– Oldingisining ham muhlati allaqachon o‘tib ketdi-yu. Bir oydan oshganiga mana uch kun bo‘ldi.

– Men sizga yana bir oyning foizini qo‘shib beraman, sabr qiling.

– Bu yog‘i, otaginam, ixtiyor menda, sabr qilamanmi yoki qo‘yib ketgan narsangizni sotib yuboramanmi, o‘zim bilaman.

– Bu soatga qancha berarkinsiz, Alena ­Ivanovna?­

– O‘zi arzimagan narsa bo‘lgandan keyin unga qancha ham berishardi, otaginam. O‘tgan safar tashlab ketgan uzugingizga ikki so‘m bergandim, vaholanki, unaqa narsani zargardan bir yarim so‘mga olishingiz mumkin, tag‘in yangisini.

– Juda bo‘lmasa, to‘rt so‘mgina bering, soat otamdan qolgan, keyin qaytarib olaman. Men tezda pul olishim kerak.

– Bir yarim so‘m, foizini ham oldindan berib qo‘yasiz, istasangiz shu.

– Bor-yo‘g‘i bir yarim so‘mmi?! – qichqirib yubordi yigit.

– Ixtiyoringiz.

Kampir unga soatni qaytarib uzatdi. Yigit soatni olib g‘oyat jahli chiqib ketganidan shartta jo‘nab yubormoqchi ham bo‘ldi, lekin shu zahoti bosh­qa boradigan joyi ham yo‘qligi, bundan tashqari kelishining o‘zga bir sababi ham borligini eslab o‘ylanib qoldi.

Bo‘pti, bering! – dedi u dag‘allik bilan.

Kampir kalit qidirib cho‘ntagini kovladi va darparda ortidagi xonaga kirib ketdi. Yigit xonada yolg‘iz qolgach, qulog‘ini ding qilib, tinglay bosh­ladi, u nimalarnidir chamalar edi. Kampirning quti ochgani eshitildi. «Nazarimda komodning tepasidagi qutida tursa kerak, – deya chamaladi u. – Kalitni u o‘ng kissasida saqlar ekan-da... Kalitlari hammasi bir shoda qilib bog‘langan ekan, bitta po‘lat zanjirda... Ularning ichida hammasidan kattaroq, uch baravar katta kalit bor, kalta tishli, lekin u komodning kaliti emas... Shunday ekan, bundan boshqa yana bir quti yoki bosh­qa biron yashirin joy bo‘lishi kerak... Bunisi g‘alati bo‘ldi-ku. Yashirincha narsa qo‘yiladigan joylarning kalitlari doim mana shunaqa bo‘ladi... E, padariga ming la’nat shu ishlarning...»

Kampir qaytib chiqdi.

Mana oling, otaginam: har oyiga bir so‘mga o‘n tiyindan bo‘lsa, bir yarim oyga o‘n besh tiyin bo‘ladi, bir oy oldindan to‘lab qo‘yasiz. Bundan tashqari ilgari olgan ikki so‘mingizdan yana shu hisob bilan yigirma tiyin to‘lashingiz kerak. Demak, hammasi bo‘lib o‘ttiz besh tiyin bo‘ladi. Shunday qilib, keltirgan soatingiz uchun bir so‘mu o‘n besh tiyin olasiz. Mana oling.

– Qo‘ying-e! Nahot endi bir so‘m o‘n besh tiyin bo‘lsa!

– To‘ppa-to‘g‘ri.

Yigit g‘idi-bidi qilib o‘tirmay pulni oldi. U kampirga tikilib turar, ketishga shoshilmas, xuddi unga yana nimadir demoqchi yoki nimadir qilmoqchi edi-yu, lekin go‘yo buning nima ekanligini o‘zi ham bilmaganday edi...

– Men sizga, Alena Ivanovna, yaqin kunlarda yana bir narsa olib kelaman... kumushdan ishlangan... chiroyli... papiros quti... o‘rtog‘imdan qaytarib olishim bilan olib kelaman... – u xijolatga tushib, indamay qoldi.

– Olib kelganingizda gaplashamiz, otaginam.

– Xush qolingiz... Nima, o‘zingiz uyda yolg‘iz o‘tiribsizmi, singlingiz yo‘qmi uyda? – andisha qilib o‘tirmay so‘radi yigit chiqib ketarkan.

– Singlimda nima ishingiz bor edi, otaginam?

– O‘zim shunchaki so‘radim. Omadi bir gap-da. De­mak, siz hozir... Xo‘p, yaxshi qoling, Alena Ivanovna!

Raskolnikov o‘zini ancha yo‘qotgan holda chiqib ketdi. Undagi bu holat borgan sari zo‘raya boshladi. Zinalardan tushib borar ekan, xuddi bir narsadan qattiq hayratga tushgan odam kabi bir necha marta to‘xtab ham qoldi. Va nihoyat, ko‘chaga chiqqach, ko‘ksidan bir nido otilib chiqdi:

«Yo Parvardigor! Bunchalar yaramas hammasi! Va na­hotki, men... yo‘q, bo‘lmagan gap, bema’nilik! – deb qo‘shib qo‘ydi u qat’iyat bilan. – Nahotki, shunday dahshatli bir narsani qilish mening qo‘limdan kelsa? Nahot, mening dilimda shunchalar qabohat yashirinib yotgan bo‘lsa! Qanchalar palid, iflos, rasvo, rasvo!.. Yana men bir oydan beri...»

Biroq u yuragini junbishga keltirgan bu narsalarni ifodalab berolmasdi. Hali u kampirning huzuriga kelayotgan paytdayoq yuragini ezib, vayron qilib tashlayotgan behad nafrat mana endi shu darajaga borib etdiki, bundan u o‘zini qo‘yarga joy topolmas, ko‘nglini bosgan qorong‘ilikdan qanday qutulishni bilmasdi. U yo‘lkadan xuddi mast odamlarday o‘tkinchilarni sezmay, ularni turtib o‘tib borardi, faqat keyingi ko‘chaga o‘tgandagina u o‘ziga keldi. U atrofiga nazar tashlab, qovoqxona oldida turganligini ko‘rdi, qovoqxonaga yo‘lkadagi zina orqali pastga tushilardi. Xuddi shu payt qovoqxona eshigidan ikki mast kishi bir-birlarini suyashib so‘kinishgancha, alpong-talpong chiqib kelishdi. Raskolnikov uzoq o‘ylab o‘tirmay, pastga tushdi. U shu paytgacha hech qachon qovoqxonalarga kirmagan edi, hozir esa boshi aylanib, yuragiga o‘t tushgan odamday tashna bo‘lib ketgandi. Muzdekkina pivo ichgisi keldi, ikkinchi bir tomondan u bunchalar bo‘shashib ketishining sababini ochligidan ham ko‘rdi. U qorong‘i va iflos bir burchakdagi usti irkit bo‘lib yotgan stol yoniga o‘tirib, pivo so‘radi va birinchi stakanni yutoqqancha ichib oldi. Shu zahoti ko‘ngli ravshanlashdi, fikri joyiga tushdi. «Bularning bari bo‘lmagan gaplar, – deya o‘yladi u ko‘ngli ko‘tarilib, – ikkilanib o‘tirishning sira ham hojati yo‘q! O‘zi juda holdan toyib qolibman! Bir stakan pivo bilan bir tishlam non, mana, hammasi yana o‘z o‘rniga tushdi, aqling ham ravshan tortdi, ahding qat’iylashdi! Tuf-ey, qanchalar pastkashlik bularning bari!..» U nafratomuz ijirg‘anib qo‘ydi, lekin shunga qaramasdan u xuddi og‘ir bir yukdan xalos bo‘lgan odamday tetiklashdi va tevarak-­atrofda o‘tirganlarga do‘stona ko‘z yugurtirib chiqdi. Biroq mana shu tobda ham u, hatto yaxshilik o‘z yuragiga qandaydir og‘ir yo‘llar bilan kirib kelayotganligini his qilib turardi.

U qovoqxonaga kirgan payt odamlar kam edi. Zinada uchragan ikki mastdan keyin beshtacha rosa ichib olishgan ulfatlar chiqishdi, ular garmon chalib borishar, oralarida bir qiz ham bor edi. Ular ketganlaridan keyin hamma yoq suv quyganday jimjit bo‘lib qoldi. Qovoqxonada qolganlar ichida pivo ichib o‘tirgan, ko‘rinishidan shaharlik kishiga o‘xshagan shirakayf bir odam bilan uning juda ham semiz, beso‘naqay sherigi bor edi. Sibircha kamzul kiygan bu kishining soqollari oqargan, o‘zi juda ham mast bo‘lib qolgan, ko‘zlari dam-badam yumilib-yumilib ketar, o‘qtin-o‘qtin xuddi uyqusiraganday birdan qo‘llarini kerib barmoqlarini shaqillata boshlar va o‘rnidan turmagan holda elkalarini uchirib-uchirib qo‘yar, orasira tuturiqsiz suratda xirgoyi qila boshlardi:

Bir yil o‘pdim xotinni,
Bir yi-il o‘-o‘pdim-m xotinni...

U qo‘shiq bandlarini xotirga tushirmoqchi bo‘­lar, mudrab ketar, keyin yana ko‘zini ochib, qaytadan boshlar edi:

Kotibiyatdan yo‘l oldim,
Ma’shuqamga duch keldim...

Lekin nimagadir hech kim uning bu sevinchiga sherik bo‘lgisi kelmasdi; uning indamas sherigi bu sho‘xliklarga yotsirab, ishonqiramay qarab o‘tirardi. Qovoqxonada ko‘rinishdan iste’foga chiqqan xizmatchilarga o‘xshash bir odam ham bor edi. U hech kimga aralashmay, bir chekkada o‘tirar, unda-munda pivosidan bir ho‘plab qo‘yar, ko‘zlarini chor atrof­ga yugurtirib chiqardi. U ham xuddi nimadandir hayajonlanayotganga o‘xshab ko‘rinardi.­

II

Raskolnikov ko‘pchilikka o‘rganmagan, yuqorida aytilganday, ayniqsa, keyingi paytlarda odamlardan qochadigan bo‘lib qolgan edi. Lekin hozir birdan nima uchundir odamlarni qumsab qoldi. Uning yuragida allaqanday yangi bir narsalar tug‘ilib kelayotganga o‘xshar, shu bilan birga u o‘zini odamlarning mehrigiyosiga tashna bo‘lganday sezdi. U bir oy alamzada xayollar ichida qora fikrlardan junbishga kelib yashadi, mana endi qanday bo‘lmasin, qayerda bo‘lmasin, u andak erkin nafas olgisi keldi, boshqacha olamda bo‘lishni, charchoqlarini unutishni istadi, shuning uchun ham qovoqxona qanchalar iflos bo‘lmasin, bu yerdan ketgisi kelmasdi.

Qovoqxona xo‘jayini boshqa xonada o‘tirardi, lekin u katta zalga tez-tez chiqib turardi, u zinalardan tushib kelar ekan, gavdasidan oldin uning oliftalik bi­lan yiltiratib moylangan katta qayrilma qo‘njli qizil etiklari ko‘rinardi. Uning egnida uzun burmabel kamzul, qora shoyi nimchasi qatirma bo‘lib ketgan, bo‘ynida bo‘yinbog‘i yo‘q edi, uning basharasiga moy chaplanib tashlanganga o‘xshar, baayni temir qulfning o‘zi edi. O‘n to‘rt yoshlar chamasidagi bir bola pivoni quyib turar, undan xiyol yoshroq bola esa so‘ralgan narsalarni zalga tashib turardi. Peshtaxtada to‘g‘rama qilib kesib qo‘yilgan bodring, qora qoq non va maydalab parraklangan baliq bor edi; ularning hammasidan badbo‘y hid kelardi. Havo behad dim edi. Dimligidan o‘tirib bo‘lmasdi, zal shunchalar vino hidiga to‘lgandiki, g‘irt mast bo‘lish uchun shu yerda bir zumgina o‘tirishning o‘zi kifoya qiladiganday tuyilardi.

Shunday paytlar bo‘ladiki, bironta butunlay notanish odam bilan uchrashib qolib, bir og‘iz gap­lashmay turib, kutilmaganda u bilan qiziqib qolamiz. Iste’fodagi xizmatchilarga o‘xshagan bir chekkada o‘tirgan boyagi kishi Raskolnikovga mana shunday ta’sir qildi. Yigit keyin shu birinchi uchrashuv taassurotlarini qayta-qayta eslagan paytlar bo‘ldi, hatto buni u oldindan ko‘ngilning sezishiga ham yo‘yib ko‘rdi. U xizmatchiga to‘xtovsiz tikilib qarar, xizmatchining o‘zi ham undan ko‘zini uzmas, aftidan, juda ham gaplashgisi kelayotganga o‘xshardi. Xizmatchi qovoqxonadagi boshqa kishilarga, shu jumladan, qovoqxona egasiga ham shunchaki bir nazar tashlab o‘tirar, uning bu qarashidan loqaydlik, shu bilan birga mensimaslik ma’nolarini uqish mumkin edi, bu yerdagilar go‘yo uning nazarida past, omi, gaplashib o‘tirishga arzimaydigan abgor kishilar edi. Bu o‘rta bo‘y, miqtidan kelgan, oq oralagan sochlarining bir qismi to‘kilib ketgan, muttasil ichaverganidan yuzlari salqi bo‘lib tushgan, sarg‘ayib, hatto ko‘karib ket­gan qovoqlari shishgan, qizg‘ish ko‘zlari miltirab turgan elliklardan oshib qolgan kishi edi. Uning butun qiyofasi allaqanday g‘alati edi; uning ko‘zlari juda tirik boqardi, – qarashlarida aql va ma’no aks etardi, – ayni zamonda unda telbalik alomatlari ham zuhur etib turganday edi. U tugmalari uzilib tushgan, butunlay titilib ketgan eski qora frak kiyib olgandi. Frakning faqat bitta tugmasi omon qolgan, aftidan, juda ham odobdan chiqib ketmaslik uchun u yolg‘iz mana shu tugmani qadab yurardi. Uning nimchasi ostida g‘ijimlanib ketgan, hamma yog‘ini dog‘-dug‘ bosgan ko‘ylagi ko‘rinib turardi. Uning yuzi xizmatchilarga xos suratda qirtishlangan, lekin bunga ancha bo‘lgan chog‘i, ko‘kimtir tusdagi soqoli xiyla o‘sib ketgandi. Uning xatti-harakatlarida ham xizmatchi amaldorlarga xos allanima bor edi. Lekin u besaranjom, bezovta bo‘lib, tinmay sochlarini g‘ijimlar, ba’zan titilib ketgan tirsaklarini iflos va irkit stol ustiga tirab, alam bilan boshini changallab olardi. Nihoyat, u Raskolnikovga tik qaradi-da, baland ovoz bilan qat’iy qilib so‘zladi:

– Marhamatli afandim, sizga odob yuzasidan ikki og‘iz gap uchun murojaat qilsam ijozat etadilarmi? Zotan, sizning ko‘rinishingiz haminqadar bo‘lsa-da, biroq mening ko‘pni ko‘rgan ko‘zlarim sizning ma’lumotli, ichkilikka berilmagan odam ekanligingizni sezib turibdi. Men o‘zim doimo ilm ahliga yuksak ehtiromda bo‘lib kelganman, ayniqsa, ilm bilan yurakning nozik hissiyotlari qo‘shilib ketsa, bunga nima etsin, men bun­dan tashqari unvonli maslahatchiman. Marmeladov – familiyam shunaqa; unvonli maslahatchi. So‘rashga ijo­zat etsinlar: xizmat qiladilarmi?

– Yo‘q, o‘qiyman... – deya javob qildi yigit uning jimjimador nutqidan va hech narsadan hech narsa yo‘q o‘ziga murojaat qilganidan birmuncha hayron qolgan holda. Garchi bundan sal ilgariroq nima bo‘lmasin, bir zum kim bilandir gaplashgisi kelgan bo‘lsa ham mana hozir chindan o‘ziga qarata murojaat qilganlarida to‘satdan yana o‘zining eski odamoviligiga qaytdi, u begona odamlar o‘zini bezovta qilishlarini yomon ko‘rar, bundan uning g‘azabi qaynar, nafratlanar, darhol o‘zini chetga tortardi.

– Demak, talabaman deng yoki sobiq talaba! – qichqirdi xizmatchi, – o‘zim ham aytgan edim! Taj­riba, marhamatli afandim, katta tajribaning mahsuli bu! – u maqtanib barmog‘ini peshonasiga tirab ko‘rsatdi. – Siz yo talaba bo‘lgansiz, yo ilm-urfon ahllaridansiz! Ijozat etsalar... – U o‘rnidan qo‘zg‘aldi, gandirakladi, pivo idishini, stakanini olib yigitning yoniga o‘tdi, unga birmuncha qiyalab o‘tirdi. Uning kayfi ancha oshib qolgan, lekin gaplari biyron edi, so‘zlaganda ohanjamali qilib so‘zlar, ba’zan gapidan chalkashib ketar va gapini cho‘zib-cho‘zib gapirardi. U xuddi bir oy hech kim bilan gaplashmagan odamday Raskolnikovga elimday yopishib oldi.

– Marhamatli afandim, – deya so‘z boshladi u bir qadar tantanavor ohangda, – kambag‘allik ayb emas, bu haq gap. Men ichkilikbozlik ham ezgulikdan emasligini bilaman, bu haminqadar. Biroq yo‘qchilik, marhamatli afandim, yo‘qchilik bu – illat, ha. Siz kambag‘alchilikda hali o‘zingizning tug‘ma olijanob fazilatlaringizni saqlab qolgan bo‘lasiz, yo‘qchilikda esa ularni hech qachon va hech kim saqlab qola bilmaydi. Yo‘qchilikda odamni odamzod to‘dalari ichidan tayoq bilan emas, supurgi bilan haydab chiqaradilar, yana ham sharmandaroq bo‘lsin desalar kerak-da. Men sizga aytsam, to‘g‘ri qiladilar, zotan, yo‘qchilikda men birinchi bo‘lib o‘zimni-o‘zim haqoratlashga o‘taman. Ichkilikka ruju qilishimiz ham shundan! Marhamatli afandim, bundan bir oy ilgari mening jufti halolimni janob Lebezyatnikov kaltaklagan edi, mening xotinim menga o‘xshagan emas, axir! Anglaysizmi? So‘rashga ijozat etsalar, shunchaki bir qiziqib qoldim: siz Neva daryosidagi poxol tashiydigan kemalarda sira uxlaganmisiz?

Yo‘q, yotib ko‘rmaganman, – deb javob berdi Raskolnikov. – U nima deganingiz?

Ko‘rdingizmi, men o‘shanaqa yerda yotib yuribman, mana beshinchi kecha, ha...

U stakaniga quyib ichdi, o‘ylanib qoldi. Haqiqatan ham uning egnida, hatto sochlarida xas-xuslar yopishib yotardi. U agar besh kundan beri yuvinmadim va echinmadim desa ham ajablanmasa bo‘laverardi. Ayniqsa, semiz, qizargan, moyli, tirnoqlari qorayib ketgan qo‘llari iflos edi juda.

Uning gapi, aftidan, ko‘pchilikning diqqatini bir qadar o‘ziga tortdi. Boyagi ikkita bola xixilab kula boshladilar. Xo‘jayin «masxaraboz»ning gaplarini eshitgani atay tepadan tushdi va yalqovlik bilan vazmin homuza tortib nariroqqa borib o‘tirdi. Aftidan, Marmeladov bu yerda anchadan beri otning qashqasiday ma’lum odamga o‘xshaydi. Va ehtimolki, aftidan, turli qovoqxonalarda turli odamlar bilan gaplashaverib u ohanjamali qilib so‘ylashga o‘rganib qolgan shekilli. Bu ba’zi bir ichkilikbozlarda odat tusiga aylanib ketadi, ular o‘z uylarida ko‘p turtkilanib, siqib qo‘yilganlaridan oxiri mana shunday gaplashmasa turolmaydigan bo‘lib qoladilar. Shuning uchun ham ular ichkilikbozlar ichida o‘zlarini oqlashga va agar epini qilsalar, hurmat qozonishga urinadilar.

– Masxaraboz! – shang‘illadi xo‘jayin. – Unda nega ishlamaysan, nega xizmatchi amaldor bo‘lsangiz xizmat qilmaysiz?

− Men nega xizmat qilmayman, marhamatli afandim, – deya gapni ilib ketdi Marmeladov Raskolnikovga qarata, xuddi savolni boshqa odam emas, Raskol­nikov berganday, – nega men xizmat qilmayman? Axir bunaqa sudralib yurishdan mening yuraklarim qon bo‘lib ketmagan deysizmi? Bundan bir oy ilgari janob Lebezyatnikov o‘z qo‘li bilan xotinimni o‘lasi qilib urganda, men mast-alast bo‘lib yotgan bo‘lsam ham jigarim ezilib oqib ketmadi deysizmi? Ijozat etsalar, yigit, hm... shu deng, siz berishlariga umid qilmay turib, sira qarz so‘raganmisiz?

– So‘raganman... umid qilmay turib deganingiz nimasi?

Umid qilmay turib deganimki, ya’ni sizga pul bermasliklarini oldindan bilib yana so‘raysiz. Alhol, o‘zingiz ham bilasizki, ushbu eng ezgu niyatli, jamiyat uchun bag‘oyat foydali fuqaro sizga hech qachon pul bermaydi, zotan, deyman, o‘zimga o‘zim, nega endi berishi kerak ekan? Axir, u mening pulni qaytarib bermasligimni biladi-ku. Rahm-shafqat yuzasidanmi? Biroq yangi fikrlardan xabardor bo‘lib yuradigan ja­nob Lebezyatnikov yaqinda tushuntirib berdiki, rahm-shafqat bizning zamonamizda hatto ilmda ham taqiqlangan ekan, buning ustiga siyosiy iqtisod mavjud bo‘lgan Angliyada hozir shu narsa amalda qo‘llanadigan bo‘lgan. Ayting-chi, nega endi u qarz berishi kerak? Xo‘sh, shunday qilib deng, uning bermasligini oldindan bilgan holda, siz bari bir uning huzuriga qarab yo‘l olasiz va...

– Borishning nima keragi bor? – gap qo‘shdi Ras­kolnikov.

– Boradigan boshqa yeringiz bo‘lmasa, boshqa odamingiz bo‘lmasa-chi! Axir, har bir odamning bora oladigan biron joyi bo‘lishi kerakdir-ku. Binobarin, shunday paytlar bo‘ladiki, biron yerga bormasdan sira ilojingiz qolmaydi! Mening o‘z pushtikamarimdan bo‘lgan qizim birinchi marta sariq pattasi bilan ko‘chaga chiqishga majbur bo‘lganda, men ham chiqib ketganman... (Negaki, mening qizim sariq patta bilan kun ko‘radi, ha...) – deb qo‘shib qo‘ydi u gap orasida yigitga allaqanday besaranjom nazar tashlar ekan. – Hechqisi yo‘q, marhamatli afandim, hechqisi yo‘q! – dedi u shosha-pisha, pivo sotuvchi bolalar piqirlab kulib yuborgani va qovoqxona xo‘jayinining o‘zi ham labini irshaytirganini ko‘rib, shundan so‘ng Marmeladov xotirjam va bamaylixotir dedi: – Hechqisi yo‘q, ha! Odamlar meni imlab ko‘rsatadigan bo‘lib qolishgan, lekin men e’tibor bermay qo‘yganman, zotan, endi hammasi hammaga oshkora bo‘lib bo‘lgan, hamma sirlar ko‘chaga chiqib ketgan; bularga nafrat bilan emas, taqdirim shu ekan deb qarayman. Mayli! Sadqai cap! «Odam bolasi shunday!» Ijozat etsalar, yigit: siz menga qarab turib... Shunday emas, buni kuchliroq va badiiyroq qilib aytay: siz menga qarab turib emas, menga nigoh tashlab o‘tirib siz cho‘chqasiz, deb aytishga, aytishgina emas, tasdiqlashga jur’at qila olarmidingiz?

Yigit churq etib og‘zini ochmasdi.

– Xo‘sh, – deya salmoqlanib davom etdi notiq, uning gap ohangida, hatto allaqanday g‘urur ifodasi kuchaydi, u zalda ko‘tarilgan kulgi tugashini kutib, yana boshladi. – Xo‘sh, boringki, men cho‘chqa bo‘la qolay, lekin xotinim ayol kishi-ku! Men hayvon bo‘lib ketganman, mening jufti halolim Katerina Ivanovna bo‘lsa, ma’lumotli ayol, shtab zobitining qizi. Mayli, mayli, men pastkash bo‘laqolay, lekin u yuragi kibor, ezgu tuyg‘ulari tarbiya ko‘rgan xotin. Vaholanki... o, qaniydi uning menga rahmi kelsaydi! Marhamatli afandim, marhamatli afandim, axir, har bir tirik jonga kimdir rahm ko‘zi bilan qarashi, unga achinadiganlar bo‘lishi kerak-ku! Katerina Ivanovna esa olijanob ayol bo‘lishlariga qaramasdan, haqiqatga rioya qilmaydilar... To‘g‘ri, o‘zim ham yaxshi tushunaman, u ki­shi mening sochlarimni bittalab yulayotganlarida buni yuraklari kuyib ketganidan qiladilar (binobarin, yashirib o‘tirishning hojati yo‘q, u kishi mening sochlarimni yulib tashlaydilar, – deya takrorladi u atrofda kulgi ko‘tarilganligini eshitib g‘urur bilan), ammo, o Xudoyim, axir biron marta u meni... Yo‘q! Yo‘q! Bularning bari birovga ko‘rsatmay qilinadi, gapirib o‘tirishning ham keragi yo‘q! Keragi yo‘q!... Zotan, orzu qilgan narsamga bir emas, bir necha martalab erishganman, menga endigina achinib qarayotganlari yo‘q, le­kin... bo‘lgan-turganim shu ekan, men tug‘ma hayvonman!

– Bo‘lmasam-chi! – deb luqma tashladi homuza tortarkan xo‘jayin.

Marmeladov mushti bilan stolni qattiq urdi.

– Bo‘lgan-turganim shu ekan! Bilasizmi, siz bilasizmi, a’lo hazratim, men hatto uning paypog‘ini ham sotib ichganman. Poyabzalini emas, poyabzali bo‘lganda ham mayliydi, buni tushunsa bo‘lardi, yo‘q, paypog‘ini, paypog‘ini sotib ichganman, ha! Uning echki junidan to‘qilgan ro‘molini ham ichib qo‘yganman. Ro‘mol uning o‘z mulki edi, unga sovg‘a qilingan narsa edi, meniki emas edi; biz bo‘lsak, sovuq rutubatxonada yashaymiz, u bu yili qishda shamollab qoldi, yo‘taladigan, qon tuflaydigan bo‘lib qoldi. Uchta norasidamiz bor, Katerina Ivanovnaning bo‘lsa ertalabdan kechgacha qo‘llari ishdan bo‘shamaydi, qirtishlaydi, qatron qiladi, bolalarni yuvintirib, tarantiradi, nega desangiz yoshligidan ozodalikka o‘rgangan, o‘zining bo‘lsa ko‘kragi zaif, sil bo‘lib qolgan, sezib, bilib yuribman. Meni bilmaydi deysizmi? Qancha ko‘p ichsam, shunchalar qattiq kuyaman. Ichsam, ichkilik yuragimga malham bo‘larmikin, dardimni engillatarmikin, deb ichaman... Azob ichida kuyib ketish uchun ichaman! – Shundan keyin u chorasiz qolgan odam kabi boshini stolga solintirib oldi.

– Yigit, – dedi u yana boshini ko‘tarib, – sizning chehrangizda men qayg‘u alomatlarini o‘qiyman. Siz kirib kelgan zahotingiz men buni o‘qib oldim, shuning uchun ham darhol sizga murojaat qildim. Negaki, sizga o‘z boshimdan kechirganlarimni so‘ylab berarkanman, o‘zimni manovi takasaltanglar oldida sharmanda qilmoqchi emasman, ular busiz ham barini boshdan-oxir bilishadi, men gapimni tushunadigan, ma’lumotli odamni qidiraman. Shuni bilib qo‘yingki, mening jufti halolim gubernya oliy dvoryanlar institutida tarbiya ko‘rgan, bitirib chiqayotganida elkasiga shol ro‘mol tashlab, gubernator va boshqa oliy zotlar huzurida raqsga tushgan, o‘shanga tilla medal va maqtov qog‘ozi olgan. Me­dal... medalni allaqachon sotib bo‘lganmiz... allaqachon... hm... maqtov qog‘ozi esa hanuzgacha uning sandig‘ida turibdi, yaqinda uni uy bekasiga ko‘rsatayotgan edi. Garchi uy bekasi bilan doimo jiqqamusht bo‘lib turishsa ham, lekin kimgadir bir maqtangisi, o‘zini ko‘rsatgisi, o‘tgan baxtiyor damlarni eslatib qo‘ymoqchi bo‘lgisi kelganmi deyman. Men uni ayblamayman, ayblamayman, chunki uning xotiralarida shundan boshqa hech narsa qolmagan, boshqa hammasining kuli ko‘klarga sovurilib ketgan. Ha, ha, juda qiziqqon, mag‘rur va ahdi qattiq ayol. Polni o‘zi yuvadi, egani qora nonu, lekin o‘zini hech qachon yerga urishga yo‘l qo‘ymaydi. Shuning uchun ham janob Lebezyatnikovning qo‘polligini ko‘tarolmagan, shu boisdan ham janob Lebezyatnikovdan kaltak eganda, tayoqlangani uchun emas, nomus qilganidan ko‘rpa-to‘shak qilib yotib oldi. Men uni uchta yosh bolasi bilan beva qolganida olganman. Birinchi eriga sevgi-muhabbat bilan turmushga chiqqan ekan. Eri piyoda qo‘shinlar zobiti bo‘lib, sevishib qolishgach, ota-ona bag‘ridan qochib ketgan. Erini juda ham qattiq yaxshi ko‘rar ekan, lekin u qimorga berilib ketib ishi sudga tushgan, keyin o‘lgan. Keyingi paytlarda u xotinini uradigan odat ham chiqargan ekan; Katerina bo‘lsa unga haqini yubormasa ham bu menga barcha hujjatlardan aniq ma’lum, lekin hali hanuzgacha uni ko‘z yosh qilib eslagani eslagan, menga uni pesh qilib ta’nalar qiladi va men bundan xursandman, o‘lay agar, xursandman, ne­gaki, juda bo‘lmasa o‘z xotiralarida o‘zini baxtiyor his qiladiki... U eri o‘lgandan keyin uchta norasidasi bilan bemaza bir chekka shaharda beva qoladi, o‘shanda men ham o‘sha yerda edim, ularning ahvollari shunchalar yomon ekanki, ko‘zim ko‘p narsalarni ko‘raverib pishib ket­gan bo‘lsam ham, lekin bunaqasini hatto tasvirlab ham berolmayman. Undan barcha qarindosh-urug‘lari yuz o‘girishgan. Ha, u mag‘rur, juda mag‘rur, haddan tashqari mag‘rur bo‘lgan... Ana o‘shanda, a’lo hazratim, men ham beva qolgandim, birinchi xotinimdan o‘n to‘rt yashar qizim bor edi, ularning ahvoliga qarab turib yuragim ezilib ketdi va turmush qurishni taklif qildim. Uning bechorachiligi qay darajada ekanligini men bilan turmush qurishga rozilik berganligidan ham bilib olish mumkin, bo‘lmasa, ma’lumotli, zo‘r tarbiya ko‘rgan, nomi ma’lum va mashhur kishilardan-a! Ha, rozi bo‘ldi! Yig‘ladi-siqtadi, ammo rozi bo‘ldi! O‘zga chorasi qolmagan ham edi. Boshqa chorasi yo‘q edi, degan gap nimaligini bilasizmi, a’lo hazratim, bilasizmi o‘zi? Yo‘q! Buni siz hali bilmaysiz... Men bir yilgacha o‘z burchimni halol ado etdim va manov sabilni og‘zimga ham olmadim (u barmog‘i bilan oldidagi stakanni niqtab qo‘ydi), nega desangiz, menda ham yurak bor. Lekin bari bir ko‘nglini ololmadim; buning ustiga ishsiz qoldim, o‘z aybim bilan emas, albatta, balki shtatlar qisqardi, ana o‘shanda yana boshladim!.. Bir yarim yil bo‘ldi, juda ko‘p abgorliklardan, sargardonchiliklardan ke­yin nihoyat, biz mana shu yerga, ko‘pdan-ko‘p haykallar o‘rnatilgan ulug‘vor poytaxtga kelib qoldik. Men bu yerda ham ishga joylashdim... Joylashdimu yana qo‘ldan chiqarib qo‘ydim. Bildingizmi? Bu safar bunga o‘zim aybdorman, nega desangiz yana tortib qoldi... Hozircha Amaliya Fedorovna Lippevexzel degan uy bekasinikida yashab turibmiz, nimaga yashab, nimaga kun ko‘ryapmiz, o‘zim ham hayronman. U yerda bizdan boshqa yana ancha odamlar yashashadi... ¡irt qiyomatning o‘zi deng... hm... ha... Bu orada birinchi xotinimdan qolgan qizimning ham bo‘yi etib qoldi, u sho‘rlik o‘gay onasidan ne kunlarni ko‘rmadi katta bo‘lgunicha, buni gapirmay ham qo‘ya qolayin. Negaki, Katerina Ivanovna olijanob hislarga to‘la ayol bo‘lsalar ham, lekin qiziqqon, tili tez, darrov kesib tashlaydigan... Ha-da! Ey, buni eslab ham o‘tirmaylik! O‘zingiz bilib turgan bo‘lsangiz kerakkim, Sonyani o‘qita olmadik. To‘rt yilcha muqaddam men unga geografiya bilan dunyo tarixini o‘rgatmoqchi bo‘ldim; lekin o‘zim ham unchalar baquvvat emas edim, bundan tashqari durust­roq qo‘llanmalar ham topilmadi shekilli, zotan, bor kitoblar ham... hm!.. Hozir ularni topolmaysiz, shunday bo‘lgach, darsimiz ham shu bilan barham topa qoldi. Eronlik Kayxusravga ke­lib to‘xtagandik. Keyin u bo‘yi etgandan so‘ng bir qancha romanlar o‘qidi, ha, aytganday, yaqinginada u janob Lebezyatnikovning tavsiyasi bilan Lyuis deganning «Fiziologiya» kitobiga, ehtimol ko‘zingiz tushgandir, juda qiziqib o‘qib chiqdi, hatto ba’zi joylarini bizga ham aytib berdi: uning olgan bor-yo‘q ma’lumoti shu bo‘ldi. Mana endi men sizdan so‘rayman, marhamatli afandim: g‘alati bo‘lsa ham shu savolimga javob bersalar: kambag‘al, lekin halol qiz bola o‘z mehnati bilan qancha ishlab topishi mumkin?.. Agar halol bo‘lsa-yu boshqalardan ajralib turadigan bir iste’dodi bo‘lmasa, ertayu kech qora terga tushib ishlasa kuniga o‘n besh tiyindan ortiq ishlolmaydi, afandim! Endi buni qarangki, doimiy maslahatchi Klopshtok Ivan Ivanovich, eshitganmisiz uni, olti-ettita tikib bitirilgan gollandcha ko‘ylakning pulini hali shu paytgacha bergani yo‘q, hatto borsa haqorat qilib haydab yuboribdi, oyoqlari bilan yer tepishibdi, og‘zidan bodi kirib-shodi chiqibdi, ko‘ylakning yoqasini buzib qo‘yibsan, debdi. Uyda esa bolalar och... Katerina Ivanovna ham jig‘ibiyron bo‘lib u yoqdan-bu yoqqa yurgani-yurgan, yuzlariga qizil yallig‘lar toshadi, bu kasalda shunaqa bo‘ladi o‘zi va nuqul: «Sen boqimonda, tekinxo‘rsan, sendan bir naf ko‘rmayapmiz» deydi, bundoq olib qaraganingizda, qaysi oshib-toshib yotgan ovqatni eb tekinxo‘rlik qiladi, bizning nimamiz borki, boqimonda bo‘lsin unga, bolalarning o‘zlari uch kunlab bir tishlam nonga zor yuradilar! Men o‘shanda... e, bo‘lar gap bo‘ldi! Mast holda yotgan edim, Sonya qizimning gapini eshitib qoldim (u juda ham itoatgo‘y o‘zi, ovozi ham siniqqina... o‘zi doimo rangpar bo‘lib yuradi, nozikkina): «Nima qilay endi, Katerina Ivanovna, nahotki endi shu ishni qilishim kerak bo‘lsa?» Bundan oldinroq Darya Frantsovna, o‘zi juda yalmog‘iz, politsiyaga ham otning qashqasiday ma’lum xotin, uy bekasi orqali bir necha marta so‘ratgan ekan. «Nima qilibdi, – deb javob berdi Katerina Ivanovna o‘shanda kulib turib, – nimasini saqlab o‘tirasan? Shuyam boylik bo‘ldi-yu!» Yo‘q, ayblamang, ayblamang, marhamatli afandim, ayblamang! U buni aytganda aqli joyida emasdi, qattiq hayajonlanib turgan payti edi, kasal edi, bo­lalar och yig‘lashardi, to‘g‘risi, bu so‘zlarni u qarg‘ab aytgan edi, aslida o‘zi bunga o‘la qolsa rozi bo‘lmasdi... Negaki, Katerina Ivanovnaning fe’li shunaqa, bola­lar och qolib yig‘lay boshlasa, o‘sha zahoti ularni kaltaklashga tushadi. Bundoq qarasam, soat oltilarda Sonya o‘rnidan turdi, boshiga ro‘molini tashladi, egniga kiyimini ildi-da, uydan chiqib ketdi, soat to‘qqizlarda u qaytib keldi. Kela solib Katerina Ivanovnaning oldiga o‘tdi va indamay-netmay uning oldiga stol ustiga o‘ttiz so‘lkavoy qo‘ydi. Bir og‘iz gapirmadi, qayrilib ham qaramadi, faqat bizning kattakon ko‘k movut ro‘molimizni olib (hammamizda bitta shunaqa ro‘mol bor), boshi bilan butunlay o‘ralib devorga qarab yotib oldi, faqat elkalari va butun gavdasigina silkinib-silkinib tushardi... Men esa hamon o‘sha-o‘sha ahvolda yotardim.... Keyin o‘shanda men Katerina Ivanovna bir og‘iz gapirmasdan Sonechkaning yotgan yeriga borganini ko‘rdim, u Sonechkaning oyog‘ida anchagacha tiz cho‘kib o‘tirdi, uning oyoqlarini o‘pdi, o‘rnidan turishga sira rozi bo‘lmadi, keyin ular shu holicha bir-birlarini quchoqlashib uxlab qolishdi, ikkovlari, ikkovlari... ha... men esam... mast bo‘lib yotardim, ha.

Marmeladov birdan jim bo‘lib qoldi, xuddi dami ichiga tushib ketganday edi. Keyin kutilmaganda shosha-pisha sharob quyib ichdi va tomog‘ini qirib qo‘ydi.

– O‘shandan beri, marhamatli afandim, – deb bosh­ladi u yana bir oz jimlikdan so‘ng, – o‘shandan beri bir janjal chiqdi-yu, yovuz odamlarning chaquvi bilan, bunga Darya Frantsovna ham ozmi-ko‘pmi o‘z hissasini qo‘shdi, go‘yo uning hurmatini o‘rniga qo‘ymagan emishmiz, – o‘shandan beri qizim Sofya Semyonovna sariq patta olishga majbur bo‘ldi, shu boisdan biz bilan birga turmaydigan bo‘ldi. Negaki, bekamiz Amaliya Fedorov­na ham bunga yo‘l qo‘ymayman deb turib oldi (bo‘lmasa Darya Frantsovnaga o‘zi qo‘shmachilik qilgandi), buning ustiga janob Lebezyatnikov... ham... U bilan Kate­rina Ivanovna o‘rtasidagi janjal Sonya tufayli chiqqan edi. Avval o‘zi Sonechkaga yaltoqlanib yuruvdi, keyin birdan orlari kelibdi: «Menday o‘qimishli odam qanday qilib bunaqa xotin bilan turaman bir uyda?» – deb g‘ishava qilgan. Katerina Ivanovna bunga chidolmay, Sonyaning yonini olgan... o‘shanda boshlangan... Endilari Sonechka biznikiga qorong‘i tushgandan keyin kelib turadi, Katerina Ivanovnaga qarashadi, qo‘lidan kelgancha yordam beradi... O‘zi tikuvchi Kapernaumovning uyida ijaraga turadi. Kapernaumov deganimiz bo‘lsa o‘zi cho‘loq, duduq, manqa, yana jo‘jabirday jon deng, hammasi duduq. Xotinining ham tili chuchuk... Bitta xonada turishadi, Sonyaning turadigan joyi esa alohida... Hm... ha... Juda bechorahol bo‘lib qolgan odamlar, tillari ham egri... ha... O‘shanda men ertalabga borib o‘rnimdan turdim, jandalarimni kiyib, Xudoga yolvordim-da, Ivan Afanasevich janobi oliylarining huzurlariga yo‘l oldim. Ivan Afanasevich janobi oliylarini taniysizmi?.. Yo‘qmi? Nahot shunday Xudo nazar solgan odamni bilmasangiz! U bir sham, Parvardigorim qarshisida bir sham; xuddi shamdek eriydi!.. U kishiga bor gapni aytib berdim, hatto ko‘z yosh qilib oldilar, «Hay mayli, Marmeladov, bir marta ishonchimni oqlamagan eding... Shunday bo‘lsa ham, seni yana bir marta o‘z mas’uliyatimga olaman, – xuddi shunday dedilar, – esingda bo‘lsin, bor endi». U kishining poylariga xayolan boshimni qo‘yib oyoqlaridan o‘pdim, negaki, rostdan ham shunday qilishga o‘zlari yo‘l qo‘ymas edilar, chunki u kishi davlat miqyosidagi yangicha fikrlarning sohibi bo‘ladilar, keyin uyga qaytib kelib yana xizmatga kirdim, yana moyana oladigan bo‘ldim, deb aytamanmi, yo Rabbim, o‘shanda nima bo‘lganligini o‘z ko‘zlaringiz bilan ko‘rsangiz edi...

Marmeladov yana qattiq hayajon ichida gapdan to‘xtab qoldi. Shu payt ko‘chadan ichib olgan ancha-muncha odamlar yopirilib kirib kelishdi, eshikda yollab keltirilgan sharmankaning ovozi eshitildi, «Xutorok»ni xirgoyi qilgan etti yashar bolaning siniq tovushi chiqdi. ¡ala-g‘ovur bo‘lib ketdi. Xo‘jayin va xizmatkorlar kelganlar bilan ovora bo‘lib qolishdi. Marmeladov yangi kelganlarga zarracha ham e’tibor bermay hikoyasini davom ettirdi. U, aftidan, juda ham holdan to­yib qolganga o‘xshar, ammo ichib kayfi oshgan sari tili ham eshilib borardi. Kuni kecha xizmatda erishgan ba’zi bir quvonchli narsalarni eslab u ancha jonlanib ketdi, uning yuzi yorishdi. Raskolnikov diqqat bilan eshitardi.

– Bunga, a’lo hazratim, besh haftacha bo‘ldi. Ha... Katerina Ivanovna bilan Sonechka ikkovlari bilishgandan keyin, yo Rabbim, men xuddi jannatga ko‘chib borib qolganday bo‘ldim. Ilgarilari molday yotaverarding, o‘likmisan, tirikmisan, hech kimning ishi bo‘lmasdi, faqat qarg‘ish eshitarding, xolos. Endi bo‘lsa, yursalar ham oyoqlarining uchida yurishadi, bolalarni shovqin solishga qo‘yishmaydi: «Semyon Zaxarovich ishdan charchab kelgan, dam olyapti, tsh-sh!» Ishga ketishimdan oldin qahva quyib berishadi, qaymoq qo‘yishadi! Rasmona qaymoq eydigan bo‘lib qolgandik, bildingizmi! Meni ishga odambashara bo‘lib borsin deb durustroq kiyim olish uchun o‘n bir so‘m ellik tiyin yig‘ishibdi, buni qayerdan olishgan, sira aqlim bovar qilmaydi? Etik, kolenkor manishka – juda ketvorgan, vitsmundir, hammasi bo‘lib o‘n bir yarim so‘mga olishibdi, ko‘rsangiz, og‘zingiz ochilib qoladi. Birinchi kuni ertalab ishdan kelsam, Katerina Ivanovna ikki xil taom tayyorlab qo‘yibdi: suyuq osh bilan xren solingan cho‘chqa go‘shti, bunaqasini shu paytgacha uxlab tushimizda ham ko‘rmagan edik. Uning egnida tuzukroq libosi qolmagan... Kiyimdan tamom uzilgan desak ham bo‘ladi, bundoq qarasam, xuddi mehmondorchilikka ketayotganday kiyinib olibdi, qo‘li gul emasmi, arzimagan narsani ham ko‘zingizga chiroyli qilib ko‘rsatoladi, yo‘qni yo‘ndiradi: sochini taraydi, top-toza yoqa taqib olishadi yoki yangidan eng o‘tkazishadi, qarabsizki, butunlay boshqacha bo‘lib qoladi, ko‘z o‘ngingizda ham yoshargan, ham husni ortgan kabi ko‘rinadi. Sonechkam bo‘lsa, bechora qizim, pul-muldan qarashib turaman, o‘zim bu erga hadeb kelolmayman, uyalaman, sog‘inganimda qorong‘i tushgandan keyin kelib turarman, deydi. Birov ko‘rib o‘tirmasin, deydi. Eshitdingizmi, eshitdingizmi? Men bir kuni tushdan keyin picha mizg‘ib olay deb kelsam, nima deb o‘ylaysiz, Katerina Ivanovna oxiri chidolmabdi, bir hafta ilgari uy bekasi Amaliya Fedorovna bilan qirpichoq bo‘lib urishishgandi, endi yuring, birga qahva ichaylik, deb chaqiribdi. Ikki soat toza shivir-shivir gaplashib olishdi: «Semyon Zaxarovich mana xizmatlarga ham tushib ketdilar, moyana ham ola boshladilar, janob oliylarining huzurlariga chiqqan ekanlar, janob oliylarining o‘zlari peshvoz chiqib ichkariga olib kirib ketibdilar, boshqalar kutib tura turishsin debdilar». Eshitdin­gizmi, eshitdingizmi? «Men, Semyon Zaxarovich, sizning xizmatlaringizni yodimdan chiqarganim yo‘q, garchi siz o‘zingizni yomon o‘rgatib qo‘ygan bo‘lsangiz ham mana tuzalaman, deb va’da berar ekansiz, biz xursandmiz, bundan tashqari sizning o‘rningiz juda ham bilinib qolmoqda (eshitdingizmi, eshitdingizmi!) shuning uchun ham sizning olijanob so‘zingizga ishonamiz», ko‘rdingizmi, Katerina Ivanovna bularni barini o‘zicha bichib-to‘qib gapirib o‘tiribdi, sizga aytsam, erining obro‘-e’tiborini qilyapti, o‘zining ham ko‘ng­lini ko‘taryapti! O‘zi nimani gapirayotgan bo‘lsa hammasiga chippa-chin ishonayotgani shundoq ko‘rinib turibdi, o‘zini ovutayotibdi-da bechora, Xudo ursin agar! Men uni aybsitmayman; yo‘q, men buni aybga yo‘yolmayman!.. Olti kun avval men o‘zimning birinchi moyanamni olib keluvdim – yigirma uch so‘m qirq tiyin – hammasini tiyinigacha olib keluvdim meni baliqcham, deb atadi: «Voy, mening baliqcham-ey!» Yana buni yolg‘iz bir o‘zimga aytdi, bildingizmi? Bo‘lmasa basharamdan ot hurkadi, er bo‘lib ham hech narsaga yolchitmaganman. Hammasini unutib yuzimdan chimdib qo‘ydi-da: «Voy, baliqcham-ey!» dedi.

Marmeladov gapdan to‘xtadi, jilmaymoqchi bo‘ldiyu, lekin birdan iyagi qalt-qalt titray bosh­ladi. Har qalay, u o‘zini tutib qoldi. Manovi qovoqxona, vayrona ko‘rinish, poxol tashiydigan kemalarda besh kecha tunash, ichkilik va buning ustiga xotini va oilasiga bo‘lgan bu qadar g‘alati mehr uni tinglab o‘tirgan odamni muqim bir xulosa chiqarishdan chalg‘itar edi. Raskolnikov uning gaplarini asabi tarang tortib eshitib o‘tirar, dilida borgan sari dardchillik ortar edi. U qovoqxonaga kirganiga pushaymon qila boshladi.

– Marhamatli afandim, marhamatli afandim! – xitob qildi Marmeladov o‘zini qo‘lga olib, – o, a’lo hazratim, boshqalar kabi sizga ham mening oilaviy gaplarim kulgili bo‘lib tuyilayotgandir, oila ikir-chikirlari haqidagi ahmoqona gaplarim bilan boshingizni qotirib yubordim shekilli, lekin mening o‘zimga buning hech kulgili eri yo‘q! Chunki bularning hammasi o‘z boshimdan o‘tib turibdi... Ko‘zimga jannat bo‘lib ko‘ringan o‘sha kun, o‘sha oqshom hayotimning eng go‘zal kuni bo‘ldi, o‘zim ham uchar xayollarga berilib ketibman: ya’ni oilamni qanday farovonlikka olib chiqaman, bolalarimning ustini but qilaman, xotinim ham erkin nafas oladi, o‘z pushti kamarimdan bo‘lgan qizimni sharmandalikdan xalos qilib, oilam bag‘riga qaytarib olib kelaman... Va hokazo, va hokazo... Mumkin, afandim. Xo‘sh, a’lo hazratim, (Marmeladov birdan xuddi seskanib ketganday bo‘ldi, boshini ko‘tardi va o‘z tinglovchisiga tikka qaradi) xo‘sh, ertasiga bo‘lsa, mana shuncha orzulardan keyin (ya’ni bundan rosa besh kun ilgari) men kechga borib Katerina Ivanovnadan ustomonlik bilan sandiqning kalitini o‘g‘irlab oldimu keltirgan moyanamdan qancha qolgan bo‘lsa, qanchaligini bilmayman, hammasini cho‘ntakka urib chiqib ketdim, mana endi meni ko‘rib turganingiz shu! Uydan chiqib ketganimga besh kun bo‘ldi, uydagilar meni qidirishyapti, xizmat ham barbod bo‘ldi, vitsmundir ham Misr ko‘prigidagi qovoqxonada qoldi, uning o‘rniga mana shu kiyim-kechakni berishdi... va hammasi tamom bo‘ldi!

Marmeladov mushti bilan peshonasiga urdi, tishlarini g‘ijirlatdi, ko‘zlarini yumdi va tirsaklarini stolga og‘ir tirab oldi. Lekin bir daqiqadan so‘ng uning yuzi birdan o‘zgardi va o‘ziga yarashmagan zo‘raki qiyiqlik hamda atay bezbetlik bilan Raskolnikovga qaradi-da, hiring­lab kulib dedi:

– Bugun Sonyaning oldiga bordim, bosh og‘rig‘iga pul ber, dedim! Hi, hi, hi!

– Nahotki bergan bo‘lsa? – deya qichqirdi kirib kelganlardan allakim va bor ovozi bilan xaxolab ku­la boshladi.

– Mana shu ichkilik u bergan pulga kelgan, – dedi Marmeladov faqat Raskolnikovga qarata. – O‘ttiz tiyin olib chiqib berdi, o‘z qo‘li bilan, qolgan-qutgani hammasi shu ekan, o‘z ko‘zim bilan ko‘rdim... Hech narsa demadi, faqat indamay yuzimga bir qarab qo‘ydi, xolos... Еrda emas, u erda osmonda... odamlarga achinishadi, ularning g‘amini chekishadi, ular uchun yig‘lashadi, faqat ta’na qilishmaydi, ta’na qilishmaydi, qizim ham shunday qildi! Bilasizmi, shundan og‘iri yo‘q, ta’na qilmasalar, indamasalar, bundan og‘iri yo‘q!.. Ha, o‘ttiz tiyin. Uning o‘ziga ham bu pullar kerakku, a? Siz nima deb o‘ylaysiz, aziz afandim? Endi u ozodagarchilikka rioya qilib yurishi kerakku, a? Bu ozodagarchilikning o‘zi bo‘lmaydi, u pulga keladi, bildingizmi? Bildingizmi? U yog‘ini aytsangiz, upa-elik ham olishi kerakku, oppoq yubka, po‘rim botinka ham lozim, ko‘lmakdan o‘tayotganda oyog‘ini ko‘rsatib qo‘yishga. Bildingizmi, bildingizmi, afandim, bu tozalik qanaqa ekanligini? Xo‘sh, men bo‘lsam, uning o‘z otasi bo‘la turib o‘ttiz tiyinini bosh og‘rig‘iga talab olib keldim! Ichyapman! Ichib ham bo‘ldim!.. Ayting-chi, qani kim menga o‘xshagan odamga rahm qilib o‘tiradi? Labbay? Menga rahmingiz kelyaptimi, afandim yoki yo‘qmi? Gapir, afandim, rahming kelyaptimi, yo‘qmi? Hi, hi, hi, hi!

U yana quyib ichmoqchi edi, lekin ichkilik tamom bo‘lgan, idish bo‘shagandi.

– Sening nimangga achinsin o‘zi? – deya qichqirdi xo‘jayin ularning oldilariga kelib.

Kulgi ko‘tarildi, hatto so‘kkan ovozlar eshitildi. Eshitib o‘tirganlar ham, eshitmaganlar ham sobiq amaldorning turqini ko‘riboq so‘kinishardi.

Achinmang! Achinmang menga! – birdan qichqirib yubordi Marmeladov qo‘llarini oldinga cho‘zgancha o‘rnidan turar ekan, u xuddi shu so‘zlarni kutib turganday jazavaga tushdi. – Achinishning keragi yo‘q deyapsanmi? Ha! Menga rahm qilishning o‘rni yo‘q! Mening oyoq-qo‘limdan mix qoqish kerak, yog‘ochga tortib mix qoqish kerak, rahm qilish kerak emas! Biroq, ey hakam, mixla va mixlab turib unga rahming kelsin! O‘shanda men o‘zim sening huzuringga mixlangani etib boraman, zotan, menga shod-xurramlik emas, hasrat va ko‘z yoshlari kerak!.. Hey, sotuvchi, sen bergan bu chog‘ir menga malham bo‘ldi deb o‘ylaysanmi? Qayg‘u, qayg‘u izladim men uning tagidan, hasrat va ko‘z yoshlari izladim, totindim va topdim; bizni esa barchani rahmdil nazari bilan kuzatuvchi va barchani hamda barcha narsani anglaguvchi Rahmon o‘z marhamatidan bahramand etajakdir; yolg‘iz uning o‘zi hakam va hukm qiluvchidir. Va u iliklarini biz soriga cho‘zajakdir, va biz salim bo‘lajakmiz... va ko‘z yoshlarimizni daryo qilajakmiz... va barini anglab etajakmiz! O‘shanda hammasini anglab etamiz!.. Hamma ham anglab etajak... Katerina Ivanovna ham... u ham anglab etajak... Yo Rabbim, o‘sha kunlarga etkizgaysan!

Shundan keyin u tamomila holdan toygan, madori qolmagan bir alpozda hamma narsani unutib yuborganday chuqur o‘yga tolgancha o‘tirib qoldi. Uning so‘zlari odamlarni ancha-muncha ta’sirlantirdi; bir zum jimlik cho‘kdi, lekin sal o‘tmasdan yana avvalgiday hiringlab kulgan, so‘kingan tovushlar eshitildi.

– Avliyo!

– Kazzob!

– Amaldor!

Va hokazo, va hokazo.

– YUring, afandim, – dedi kutilmaganda Marmeladov boshini ko‘tarib Raskolnikovga qarata, – meni olib borib qo‘ying... Kozel uyi, hovlida. Boraylik... Katerina Ivanovnaga...

Raskolnikovning anchadan beri ketgisi kelib o‘tirardi; o‘zi ham uni uyigacha olib borib qo‘ysammikin, degan xayolda edi. Marmeladov oyoqdan ko‘ra ko‘proq tilda yurar ekan shekilli, hadesa qiytong­laganicha yigitning elkasidan mahkam ushlab unga osilib oldi. Bor-yo‘g‘i ikki yuz-uch yuz qadam yurishlari kerak ekan. Uyga yaqinlashganlari sari aroqxo‘r uyat va iztirob o‘tida battarroq qovurila boshladi.

Men endi Katerina Ivanovnadan qo‘rqayotganim yo‘q, – deb g‘o‘ldirardi u qaltiroq tutib, – sochlarimni tag-tugi bilan yulib olsa ham mayliydi. Soch nima bo‘libdi!.. Soch arzimagan narsa! Buni men aytyapman! Agar yulib olsa qaytaga yaxshi edi, men bundan qo‘rqmayman... Men... uning ko‘zlaridan qo‘rqaman... yana... uning nafasidan qo‘rqaman... Bunday kasalga chalingan odam hayajonlangan paytlarda.... qanday nafas olishini ko‘rganmisan? Bolalarning yig‘isidan ham qo‘rqaman... Agar Sonya biror egulik keltirib bermagan bo‘lsa, unda... nima bo‘lgan, bilmadim! Bilmadim! Kaltak­lasa ham mayli... Afandijon, shuni bilib qo‘­­yingki, uning kaltaklari menga azobgina emas, rohat ham beradi... Chunki men kaltaksiz yasholmayman. Menga shunisi tuzuk. Mayli, ursin, xumordan chiqadi... shunisi tuzuk... Mana, uyga ham keldik. Kozelning uyi. O‘zi chilangar, nemis boy... obkiraver!

Ular hovlidan o‘tib to‘rtinchi qavatga ko‘tarilishdi. Zinadan yuqoriga chiqqanlari sari qorong‘ilashib boraverdi. Soat o‘n birlar bo‘lib qolgandi, garchi bu paytlar Peterburgda tun payti ham uncha qorong‘i tushmasa-da, lekin zinaning tepasi zimiston edi.

Zinaning tepasidagi kichkinagina chirk bosgan eshik lang ochiq turardi. O‘n qulochlar chamasi uzunlikdagi g‘oyatda g‘arib xonani shamning nuri yoritmoqda edi; xonaning hamma yog‘i ostonadanoq yaqqol ko‘zga tashlanardi. Hamma narsalar uvrin-to‘da bo‘lib yotar, ayniqsa, bola­larning kiyim-kechaklari pala-partish sochilgandi. Xonaning orqa puchmog‘i choyshab bilan to‘sib qo‘yilgandi. Aftidan, uning orqasida karavot bor edi. Xonada ikkita stul, usti olapes bo‘lib ketgan kleyonka qoplangan divan, divanning oldida bo‘yalmagan, usti ochiq eski qarag‘ay stol bor edi. Stolning chetida temir shamdonda yonib bo‘layozgan sham. Aftidan, Marmeladov alohida xonada tursa kerak, burchakda emas, lekin uning xonasidan boshqa xonalarga o‘tib borilsa kerak. Amaliya Lippevexzelning xonadoni bir qancha xonalarga yoki katalaklarga bo‘lib tashlangan bo‘lib, ularga o‘tiladigan eshik qiya ochiq edi. U tomondan shovqin-suron, baqirgan-chaqirgan tovushlar kelardi. Qahqahalar. Aftidan, qarta o‘ynab choy ichishayotganga o‘xshaydi. Ba’zan behayo so‘zlar ham eshitilib qolardi.

Raskolnikov Katerina Ivanovnani darrov tanidi. U rostdan ham juda ozib ketgan xotin ekan, u cho‘pday bo‘lib qolgan, o‘zi sanamarastadaygina, qoramtir malla sochlari hali juda chiroyli va haqiqatan ham ikki yuziga paysa-paysa qizil yugurgan edi. Uning lablari qurishib yorilgan, qo‘llarini ko‘kragiga qisgan holda kichkinagina xonada u yoqdan-bu yoqqa borib kelar, uzuq-yuluq kalta nafas olar edi. Uning ko‘zlari isitmalagan odamnikiday yiltirab turar, lekin qarashlari kes­kin va og‘ir edi, uning zahil, iztirob ifodalangan yuzi yonib tugayotgan shamning so‘nggi nurlarida kishi yuragini zirqiratib yuborar edi. U Raskolnikovga o‘ttiz yoshlarda bo‘lib ko‘rindi, haqiqatan ham Marmeladov bilan uning o‘rtasida er bilan osmoncha farq bor edi... U odamlar kelganligini ham payqamay turardi; xuddi behush bo‘lib qolganday hech narsani ko‘rmas va sezmas edi. Xona juda dim bo‘lib ketgan, lekin oynalar ochilmagandi; zina tomondan qo‘lansa hidlar kelar, lekin tashqariga chiqiladigan eshik berkitilmagandi; ichkari xonalardan, qiya ochiq eshikdan tamaki dudlari yopirilib kelar, u yo‘talar, lekin eshikni yopib qo‘ymasdi. Bolalarning eng kichigi olti yoshlardagi qizcha polda g‘ujanak bo‘lib o‘tirib olgancha boshini divanga qo‘yib uxlardi. Undan bir yoshlar chamasi katta o‘g‘il bola qalt-qalt titraganicha burchakda yig‘lab turardi. Ko‘rinishdan u hozirgina kaltaklanganga o‘xshardi. Bo‘yi cho‘zilib qolgan nozikkina to‘qqiz yoshlardagi qizcha egnida dalva-dalva bo‘lib yirtilib ketgan ko‘ylak, ikki yil ilgari tikilganidan bo‘lsa kerak, hozir tizzalariga ham etmaydigan eskirib ketgan kichkina movut burnusda cho‘pday qurib qolgan uzun qo‘llari bilan ukasining bo‘ynidan quchoqlagancha turardi. U, aftidan, ukasini ovutmoqda, nimalarnidir uning qulog‘iga shivirlamoqda, yana g‘ingshib qolmasin deb, qanday bo‘lmasin, yupatish payida bo‘lmoqda edi, shu bilan birga u o‘zining katta-katta shahlo ko‘zlarini (bu ko‘zlar uning qo‘rqib ketgan, oriqlagan yuzlarida yanada ham kattaroq bo‘lib ko‘rinardi) qo‘rquv ichida onasiga tikkandi. Marmeladov xona ichiga kirmasdan eshikning o‘zidayoq tiz cho‘kib oldi. Raskolnikovni esa ichkariga tomon itardi. Xotin notanish kishini ko‘rib faromush bir alpozda uning qarshisida to‘xtadi, bu qayerdan kelib qoldi, deganday bir zum sergak tortdi. Biroq bu odam narigi ichkari xonalarga o‘tib ketayotgan bo‘lsa kerak, degan xayolga borgan bo‘lsa ham ajabmas. U shunday fikrga keldi shekilli, yigitga boshqa e’tibor bermasdan dahliz eshigi tomon uni berkitib kelgani yurdi va kutilmaganda ostonada tiz cho‘kib turgan erini ko‘rib qoldi.

– A! – g‘azab bilan qichqirdi u, – keldingmi! O‘g‘ri! Vahshiy! Pul qani? Cho‘ntagingda nima bor, ko‘rsat! Kiyiming ham boshqa! O‘zingning kiyiming qani? Pul qani? Gapir!..

Shundan keyin u erining hamma yog‘ini tintib ko‘ra boshladi. Marmeladov shu zahoti itoatgo‘ylik bilan yuvoshgina bo‘lib qo‘llarini ikki tomonga yozib berdi, tintuv osonroq bo‘lsin, dedi shekilli. Bir tiyin ham pul qolmagandi.

– Pul qani? – baqirardi ayol. – Yo Rabbim, nahotki hammasini ichib tugatgan bo‘lsa-ya! Sandiqda o‘n ikki so‘m qolgan edi-ya!.. – va shunda u to‘sindan quturib ketdi va erining sochlaridan changallab ichkariga sudradi. Mar­meladov uning ortidan o‘zi surgalib xotinining sudrashiga ko‘maklashar, uning ishini engillatardi.

– Mana, mening ko‘rgan rohatim! Bu menga azob emas, lazzat, marhamatli afandim, – deya qichqirardi sochlaridan tortqilanayotgan Marmeladov. Bir safar u peshonasini polga urib ham oldi. Polda uxlab yotgan qizcha uyg‘onib ketib yig‘lay bosh­ladi. Burchakda turgan bola o‘zini tutolmay qaltiragancha baqirib yubordi va o‘zini opasiga otdi, u haddan ortiq qo‘rqib ketgandi. To‘ng‘ich qizcha xuddi uyqudan turganday varam yaproq kabi qaltirardi.

– Ichib qo‘yibdi! Hammasini, hammasini ichib qo‘yibdi! – deya qichqirardi boshini qayerga urishni bilmay qolgan bechora xotin, – kiyim ham bosh­qa! Tuz totishmadi, tuz totishmadi (u qo‘llarini qarsillatib sindirib bolalarni ko‘rsatardi)! O, ming la’nat bu hayotga! Siz-chi, sizga uyat emasmi, – deya birdan Raskolnikovga yopishib ketdi u: – Sen u bilan ichdingmi? Sen ham u bilan ichibsan! Yo‘qol!

Yigit bir og‘iz gapirmasdan chiqib ketishga shoshildi. Buning ustiga ichkari xonalarga kiriladigan eshik lang ochildi-da, bir qancha hangomatalab odamlarning boshlari ko‘rindi. Ular boshlariga qalpoqchalar kiyishgan, og‘izlariga papiros va trubka qistirgancha kuydirilgan kalladay tirja­yib turishardi. Ba’zi birovlari etaklari lang ochiq xalatlar kiyib olishgan, boshqa birlarining egnida kiyim yo‘q darajada edi, bir xillari qo‘llariga qarta ushlab olgan edilar. Ular ayniqsa sochlaridan sudrab tortqilanayotgan Marmeladovning ur, urganing un oshi, deb qichqirganida maza qilib xaxolab kulishardi. Ba’zi birovlari uy ichiga ham kirib kela boshlashdi; nihoyat, vahshiyona chinqirgan tovush eshitildi: bu o‘z bilganicha tartib o‘rnatishga bel bog‘lab odamlar orasidan yorib o‘tayotgan Amaliya Lippevexzelning ovozi edi; u har safar mana shunday paytlarda ertagayoq uyni bo‘shatib chiqib keting, deb sho‘rlik ayolga do‘q urgani urgan edi. Raskolnikov chiqib keta turib, cho‘ntagini qoqishtirdi-da, boya qovoqxonadan qolgan chaqa tangalarning hammasini bildirmasdan deraza tokchasiga qo‘ydi. U zinaga chiqqandan keyingina o‘ylanib qoldi va hatto iziga qaytmoqchi ham bo‘ldi.

«Toza ham bo‘lmag‘ur ish qilib chiqdim-da, – deya o‘yladi u, – bunda ularning kuniga yaraydigan Sonya bor, pul esa o‘zimga ham kerak edi». Biroq endi bari bir pulni qaytib olib bo‘lmasligini xayoliga keltirdi-da, busiz ham bari bir olmasligini o‘yladi va qo‘l silkib hujrasiga tomon yo‘l oldi. «Sonyaga labini bo‘yashga ham pul kerak-ku, – deb o‘ylashda davom etardi u ketib borar ekan achchiq kulimsirab, – ozoda bo‘lib yurishga ham pul kerak... Hm! Ehtimol, bugun Sonechkaning o‘zi ham sinar, Qizil iblisning ketidan ov qilganlarning qaysi biri sinmagan... oltin sanoati... demak, men pul tashlab kelmaganimda ertaga hammalari tishlarining kirini so‘rib o‘tirar ekanlar-da... Voy, Sonya-ey! Bularning topib olgan sog‘in sigirni qarang-a! Toza boqimonda bo‘lib olishibdi! Obbo, boqimondalar-ey! Boqimondalikka o‘rganib ketganlarini-chi. Yig‘lab-siqtab o‘rganib ketishgan-da. Ablah odamzod hamma narsaga ko‘nikib ketadi!»

U o‘ylanib qoldi.

– Agar men adashayotgan bo‘lsam, – deb og‘zidan chiqib ketdi uning banogoh, – agarda umuman odam ablah bo‘lmasa, ya’ni umuman butun jinsi bashar, butun odamzod ablah bo‘lmasa, unda boshqa narsalarning bari xurofotdir, faqat odat bo‘lib qolgan qo‘rqinchdir, binobarin hech qanday saddiroh yo‘qdir, illo, shunday bo‘lmog‘i ham lobiddir!..

III

U tuni bilan bezovta bo‘lib uxlab, kech uyg‘ondi, horg‘in ko‘zini ochdi. Uyqudan tajang, darg‘azab, asabiy holda turdi va hujrasiga nafrat bilan ko‘z yugurtirib chiqdi. Hujra odamning boshi aylansa, keti aylanmaydigan katalak bo‘lib, uzunasiga olti qulochlar chamasi kelar, devorlarga yopishtirilgan qog‘ozlar ko‘chib osilib yotar, bundan hujra yanada g‘aribroq ko‘rinardi, hujraning shifti shu qadar past ediki, bo‘yi pichagina tikroq kishi bunda juda qiyin ahvolga tushib qolar, hadesa boshini shiftga urib oladiganday bo‘lib tuyilaverar edi. Uydagi anjomlar o‘ziga juda mos edi: uchta qilpanglab qolgan eski stul, burchakda ustida bir qancha kitob-daftarlar yotgan bo‘yalgan stol, kitob-daftarlarning chang bosib yotishiga qaraganda ularga necha zamonlardan beri kishi qo‘li tegmaganga o‘xshardi; hujraning yarmini devorga taqab qo‘yilgan, bir mahallar chit bilan qoplangan, endi esa churugi chiqib ketgan beso‘naqay sofa egallagan bo‘lib, u Raskolnikovga to‘shak xizmatini o‘tardi. U ko‘pincha qanday bo‘lsa shunday echinmasdan, choyshab solmasdan, ustiga o‘zining eskib to‘zg‘ib qolgan talaba paltosini tashlagan holda boshida kichkinagina bir yostiqcha bilan uxlardi; boshim picha bo‘lsa ham yuqoriroq tursin deb yostiqning tagiga kirmi, tozami qat’i nazar, barcha kiyim-kechaklarini tiqib qo‘yardi. Sofa oldida mo‘‘jazgina stol bor edi.

Odam bunchalar g‘arib va bechorahol bo‘lib qolishi mumkinligini tasavvurga ham sig‘dirib bo‘lmasdi; lekin Raskolnikov o‘zining shu ahvolga tushganidan hatto xursand ham edi. U kosasining tagiga, biqinib olgan toshbaqaday hammadan butkul yuz o‘girib ketdi, u hatto o‘z yumushlarini qilib turishi kerak bo‘lgan uy xodimasini ko‘rarga ko‘zi yo‘q, xodima yumush bilan xonaga kirib qolgan kezlari uning basharasiga qarab qoni qaynab ketar, yuzlarini asabiy burishtirardi. Biron narsaga

qattiq berilib ketgan odamovi kishilarda shunday bo‘lib turadi. Uning uy bekasi mana ikki hafta bo‘ladiki, ovqat bermay qo‘ygandi, lekin u hali shu paytgacha buning sababini borib aniqlamadi, og‘ziga tuz totmay o‘tiraverdi. Bekaning birdan-bir oqsochi va oshpazi Nastasyaga bu hol birmuncha ma’qul bo‘lganday edi, u xona­ga butunlay qaramay, yig‘ishtirmay, supurib-sidirmay

qo‘ydi, haftada bir marta ko‘ngliga kelib qolganda, qo‘liga supurgi ushlab qo‘yardi. Hozir ham uni shu oqsoch uyg‘otdi.

– Tur o‘rningdan, muncha uxlayvermasang! – deya tepasiga kelib shang‘illadi u, – soat o‘n bo‘ldi-ya. Senga choy olib keldim: choy ichasanmi? Qorning ham ochib ketgandir?

Raskolnikov ko‘zini ochib, bir cho‘chib tushdiyu, Nastasyani tanidi.

– Nima, bu choyni beka berib yubordimi? – so‘radi u, bazo‘r o‘rnidan qo‘zg‘alar ekan.

Beka senga choy berarmidi?

Oqsoch uning oldiga o‘zining darz ketgan, tagida choyi yarimlab qolgan choynagini qo‘yib, ikki bo‘lak sariq qand tashladi.

Mana, Nastasya, ola qol, – dedi Raskolnikov cho‘ntaklarini kovlashtirib (u ust-boshini echmagancha uxlab qolgandi) chaqa chiqarar ekan, – borib menga non olib kelib ber. Kolbasaxonadan ozroq arzonroq kolbasa ham ola kel.

Non desang hoziroq olib kelib beraman, kolbasaning o‘rniga karam sho‘rva ichib qo‘ya qolmaysanmi? Kecha qiluvdim, juda mazali. Senga kecha olib qo‘yuvdim, o‘zing kech kelding. Mazali sho‘rva.

Sho‘rva keltirilib, Raskolnikov ovqatlanishga tutingandan keyin Nastasya uning oldiga sofaga o‘tirib oldi-da, valdirashga tushdi. U qishloqi xotinlardan bo‘lib, elakka chiqsa ellik og‘iz gapiradiganlar xilidan edi.

– Praskovya Pavlovna-chi, sening ustingdan palitsaga ariza bermoqchi, – dedi u.

Raskolnikovning afti burishib ketdi.

Politsiyaga deysanmi? Nega endi?

Ijara haqini to‘lamas emishsan, buning ustiga dimog‘ing baland emish. Nimaga bo‘lardi.

E, shunisi etmay turuvdi o‘zi, – deya to‘ng‘illadi Raskolnikov tishlarini g‘ijirlatib. – Yo‘q, bu endi menga... kerakmas... ahmoq ekan u, – dedi u ovozini baland qilib. – Men bugun uning oldiga kirib chiqaman.

Ahmoqlikka ahmog‘-a, mana xuddi menga o‘xshagan, lekin sen o‘zing-chi, hoy aqlli, chilparchin bo‘lib yotganing yotgan, qo‘lingdan bir ish kelmaydi. Oldinlari bolalarni o‘qitib yuribman, devding, nima endi, hech narsa qilmay qo‘ydingmi?

Qilyapman... – dedi istar-istamas Raskolnikov noxushlik bilan.

Nima qilyapsan?

Ishlayapman...

Nima ish?

O‘ylayapman, – deya javob berdi u bir oz sukutdan so‘ng.

Nastasya buni eshitib o‘zini to‘xtatolmay kula boshladi. U toshi engilginalardan bo‘lib, kulgisi qistaganda ovozini chiqarmasdan butun badani bilan silkinib-silkinib kular, kulganda ham ko‘ngli ozib qolgunga qadar kulardi.

O‘ylab-o‘ylab ancha pul topib qo‘ygandirsan? – deya oldi u nihoyat kulgidan bazo‘r o‘zini to‘xtatib.

Bolalarni o‘qitgani boray desam, etigim yo‘q. Mayli, battar bo‘lsin.

Menga qara, bola, tuzlig‘ingga tupurma.

O‘qitganim bilan arzimagan chaqa berishadi. Bergan pullariga mushuk oftobga chiqmaydi, – deya davom etdi u istar-istamas xuddi o‘zi o‘ylab yurgan fikrlarga javob berayotganday qilib.

Senga qolsa qo‘lingga mo‘maygina pul kira qolsa ekan-da?

Raskolnikov oqsochga g‘alati qilib qaradi.

– Ha, mo‘maygina, – dyob javob berdi u bir oz jimlikdan so‘ng ishonch oilan.

Sen esa hovliqmay sekin-sekin qo‘lingga olgin, bo‘lmasa hurkitib yuborasan; odam judayam qo‘rqadi-ey, qurib ketsin. Nonga borib kelaymi yo kerak emasmi?

Ixtiyoring.

Aytganday, esimdan chiqibdi! Kecha yo‘g‘ingda senga xat kelgan edi.

Xat! Menga-ya! Kimdan?

Kimdanligini bilmayman. Pochtalonga o‘z yonimdan uch tiyin berib yubordim. Berarsan, a?

Darrov olib kel, Xudo haqi, tezroq bo‘l! – qichqirdi g‘oyatda hayajonlanib ketgan Raskolnikov, – yo Rabbim!

Bir daqiqadan so‘ng xat paydo bo‘ldi. O‘ziyam biluvdi-ya, onasidan ekan, R – gubernyasidan. U hatto xatni ola turib, oqarib ketdi. U qachonlardan beri xat olmagandi, biroq hozir bundan boshqa yana allanima uning tomog‘iga kelib tiqildi.

– Nastasya, Xudo haqi, chiqib tur; mana uch tiyining, ol, faqat baraka top, chiqib tur, tezroq!

Xat uning qo‘llarida qaltirab turardi; xatni oqsochning huzurida ochgisi kelmadi: u xat bilan yolg‘iz qolishni istadi. Nastasya chiqib ketgandan keyin u xatni lablariga bosdi; keyin anchagacha manzilning yozuviga, uni qachonlardir yozish-o‘qishga o‘rgatgan oyisining mayda qilib qiya yozilgan tanish va qadrdon xatiga tikilib qoldi. U paysallanib turardi; u go‘yo nimadandir cho‘chiyotganga o‘xshardi. Nihoyat, konvertni ochdi: xat uzundan-­uzoq bo‘lib, mayda harflar bilai qog‘ozni to‘ldirib yozilgan edi; ikki katta pochta varag‘i yozuv bilan lim-lim to‘ldirilgandi.

«Qo‘zichog‘im Rodya, – deb yozardi oyisi, – mana ikki oy ham bo‘lib qoldi, sen bilan xat orqali gaplasholmadim, bundan o‘zim ham toza qiynaldim, hatto o‘ylayverib kechalar uxlolmay chiqadigan bo‘lib qoldim. Le­kin nima qilayki, ixtiyor o‘zimda emasdi, shuning uchun meni aybsitmassan balki. Seni qanchalar yaxshi ko‘rishimni o‘zing bilasan: men bilan Dunyaning sendan o‘zga hech kimimiz yo‘q, bor-yo‘q jonu jahonimiz, bor umidimiz, yakkayu yolg‘iz suyangan tog‘imizsan. Sen qiynalib qolib bir necha oydan beri universitetga bormayotganligingni, dars ham bermay qo‘yganingni, mab­lag‘ing qolmaganini eshitib men qay ahvolga tushganimni bilsayding! Men sho‘rlik yiliga oladigan bir yuz yigirma so‘m pensiyam bilan sen uchun nima ham qila olardim? Senga bundan to‘rt oy ilgari yuborgan o‘n besh so‘mni o‘sha pensiya hisobidan shu erlik savdogar Afanasiy Ivanovich Vaxrushindan olib turganligimni o‘zing ham bilasan. U yaxshi odam, otang bilan do‘st-o‘rtoq bo‘lgan edilar. Biroq u bergan pulni pensiyamdan olib bo‘lgunga qadar, men qarzning to‘lab bo‘linishini kutishga majbur bo‘lib qoldim, mana endi qarzimiz ham uzilib bo‘ldi, ungacha senga hech narsa jo‘natolmay qolgan edim. Mana endi bo‘lsa, Xudoga ming qatla shukrki, senga yana pul yubora oladigan holdaman, nimasini aytasan, buning ustiga bizning ham baxtimiz kulib boqqanidan senga jindak maqtanib ham qo‘yishimiz mumkin, senga buni tezroq ma’lum qilmasam, tars yorilib ketadigandayman. Birinchidan, agar bilsang, bo‘talog‘im Rodya, mana bir yarim oydirki, singling men bilan birga yashayapti, endi bundan bu yog‘iga bir-birimizdan sira ajralmaganimiz bo‘lsin. Xudoga ming qatla shukrki, og‘ir qiynoqlardan qutuldi, lekin senga hammasi ravshan bo‘lsin, deb bir boshdan gapirib bera qolaman, biz buni vaqti soati kelguncha senga aytmay turishga qaror bergandik. Bundan ikki oylar ilgari chamasi sen Svidrigaylov to‘ranikida Dunyani xo‘rlashayotganmish, shu rostmi, menga ochig‘ini aytinglar, shunday gaplar qulog‘imga chalindi, deb yozgan chog‘laringda, men senga nima deb javob berishimni ham bilmagandim. Agarda men bor gapni senga yozib yuborganimda edi, unda hammasini bir chekkaga yig‘ishtirib qo‘yib, poyi piyoda bo‘lsa ham bizning oldimizga etib kelgan bo‘larding, negaki, men sening fe’lingni yaxshi bilaman, sen singlingni xo‘rlashlariga sira ham yo‘l qo‘ymagan bo‘larding. Mening o‘zim ham boshimni qayerga urishni bilmay qolgandim, qo‘limdan nima ham kelardi. O‘zim ham u payt­da gapning miridan-sirigacha xabardor emasdim. Hamma kori balo shunda ediki, Dunya burnog‘i yili to‘raning uyiga tarbiyachi bo‘lib yollangandan keyin ulardan oldindan yuz so‘m pul olgan, buni har oyligimdan bosib olib qolaverasizlar, deb kelishgan ekan, shuning uchun ham qarzdan qutulmasdan turib u erdan ketib bo‘lmasdi. O‘sha pulni (endi buni senga tushuntirib berishim mumkin, qimmatli Rodya) singling zoriqib qolganligingni bilib qarzga olgandi, o‘sha puldan oltmish so‘mini bultur singling senga jo‘natganda olgansan. Biz o‘shanda bu pul Dunechkaning yig‘ib yurgan pullaridan deb senga yolg‘ondan yozib yuborgan edik, lekin aslida unday emasdi, mana endi senga bor gapni oqizmay-tomizmay yozib yuborayotirman, nega desang, Xudoning inoyati bilan endi kutilmaganda hamma narsa yaxshilikka o‘zgarib ketdi, endilikda Dunya seni qanchalar yaxshi ko‘rishini, uning qanchalar bebaho yuragi borligini bilib qo‘­yi­shingni istayman. Haqiqatan ham janob Svidrigaylov oldinlari unga juda qo‘pol munosabatda bo‘lib, bachkana qiliqlar qilgan, dasturxon tepasida uning ustidan kulgan... Biroq seni ortiq iztirobga qo‘ymaslik uchun bunaqangi og‘ir gaplarni yozib o‘tirmayman, negaki, endi buning hojati yo‘q, hammasi o‘tib ketdi. Qisqasi, janob Svidrigaylovning xotini Marfa Petrovnaning olijanoblik bilan qilgan yaxshi muomalasiga, umuman, barcha oila a’zolarining hurmat-e’tiboriga qaramasdan Dunechka juda ham qiynalib ketdi, ayniqsa, janob Svidrigaylov o‘zining eskitdan polkda xizmat qilgan kezlari orttirgan odatiga ko‘ra mayxo‘rlikka berilgan paytlarida Dunya nima qilishini bilmay qolardi. Oxirida nima bo‘ldi degin? Buni qaraki, u muttaham Dunyani anchadan beri yo‘ldan urmoqchi bo‘lib yurar ekan, lekin buni o‘zini qo‘pol qilib ko‘rsatib, xo‘ja ko‘rsinga nafrat bildirib, vaqti-soati kelguncha yashirib yurarkan. Balki u o‘z ahvolidan, oilamandligi, yoshi o‘tib qolganligini ko‘rib, o‘zidan-o‘zi uyalib, boshqa bir tomondan dahshatga tushib, shuning natijasida ehtimolki, Dunyaga ham yomon muomalada bo‘lgandir. Ehtimol, u qo‘pol muomala qilsam, uning ustidan kulsam, boshqalar yomon fikrga bormaydilar, deb o‘ylab, shu yo‘l bilan hammasini pardalamoqchi bo‘lgandir. Keyin alohal u quyushqondan chiqib Dunyaga ochiqdan-ochiq gap tashlagan va palidlik qilib unga turli va’dalar bergan, agar rozi bo‘lsang, hammasini tashlab boshqa qishloqqa yoki bo‘lmasa chet elga ketamiz, degan. Ana endi Dunya boshidan nimalarni kechirganlarini o‘zing tasavvur qilib ko‘r! U erni tashlab ketib ham bo‘lmasdi, chunki gap faqat olingan qarzdagina emasdi, agar Marfa Petrovna bu ishdan xabardor bo‘lsa, shubhaga tushgan, oilada urish-janjal ko‘tarilgan, beka tinchini yo‘qotgan bo‘lardi. Dunechkaning o‘zi ham qiz bola bo‘la turib, yomon otliqqa chiqib qolishi mumkin edi; boshi janjaldan chiqmay qolardi. Bulardan tashqari yana boshqa turli sabablar ham bor edi, shunday bo‘lgach, Dunya olti haftasiz g‘alvaning koni bo‘lgan u erdan qutulib chiqa olmasdi. Dunyani o‘zing bilasanku, u juda ham oqila va ahdida mahkam turadigan sabotli qiz. Dunechkaning bardoshi qattiq, u hatto eng og‘ir damlarda ham ko‘nglini keng tutib qiyinchilikni engib o‘ta oladi. U bu gaplarni, hattoki menga ham yozib ma’lum qilmagan, oyimni bekorga xafa qilmay deb, vaholanki, biz tez-tez xat yozishib turardik. Hammasi kutilmagan tarzda hal bo‘ldi-qo‘ydi. Marfa Petrovna erining bog‘da Dunechkaga yalinib-yolvorib turganini bexos eshitib qolibdi. Va hammasini butunlay teskari tushunib, butun aybni Dunechkaning bo‘yniga qo‘yibdi, bariga uni sababchi qilibdi. Shu erning o‘zida bog‘da juda yomon voqea ro‘y beribdi: Marfa Petrovna Dunyaga tarsaki tortib yuboribdi, hech narsa eshitishni istamabdi, bir soatcha baqirib-chaqiribdi, keyin nihoyat, o‘sha zahoti Dunyani aravada oyi­sinikiga olib borib tashlanglar, debdi va shunday qilib, Dunyani oddiy dehqon aravasida hamma yuklarini ayqash-uyqash ortib, kiyim-kechaklarini betartib uloqtirib jo‘natib yuborishibdi. Buning ustiga jala quyib beribdi, Dunya sho‘rlik haqoratlangan, nomus o‘tida qovurilgan ko‘yi xizmatchi bilan usti ochiq aravada o‘n etti chaqirim yo‘l bosishga majbur bo‘libdi. Ana endi o‘zing ayt, sendan ikki oy oldin kelgan xatga nima deb javob berishim kerak edi, nimani yozishim kerak edi? Men o‘zim boshimni qayerga urishni bilmay qoldim; senga rost gapni yozib yuborolmasdim, negaki sen bundan juda qattiq xa­fa bo‘lgan, qayg‘urgan, g‘azablangan bo‘larding, lekin qo‘lingdan nima ham kelardi? Balki bekorga halak bo‘larmiding, undan tashqari Dunechkaning o‘zi ham yozmang, dedi; undan-bundan har turli mayda-chuyda gap­larni yozishga bo‘ynim yor bermadi, diling kuyib-yonib turganda odamning ko‘ngliga hech narsa sig‘mas ekan. Bir oygacha butun shahar faqat shuning g‘iybati bilan mashg‘ul bo‘ldi, bora-bora shu darajaga etdiki, biz Dunechka ikkimiz hatto cherkovga ham borolmaydigan bo‘lib qoldik, hamma bizga eb yuborgudek bo‘lib qarashar, pichirlashar, hatto o‘zimizga eshittirib ham gapiraverishardi. Hamma tanish-bilishlarimiz bizdan yuz o‘girib ketishdi, biz bilan salomlashmay ham qo‘yishdi, keyin men kupes mirzalari bilan ayrim idora xizmatchilari uyimizning darvozasiga qora moy surtib bizni pastkashlik bilan haqoratlab ketmoqchi bo‘lganlarini ham eshitib qoldim, shuning uchunmikin, uy egalari bizdan ko‘chib ketinglar, deb talab qila boshladilar. Bularning bariga Marfa Petrovna sababchi bo‘lgan edi. U hamma erda Dunyaning boshidan mag‘zava ag‘darib, og‘ziga siqqancha yomonlab yurardi. U kishi bizning shahrimizdagi barcha xonadonlar bilan yaxshi tanish, shu on davomida to‘xtovsiz shaharga qatnab yurdi, u kishining og‘izlari ancha bo‘sh bo‘lganidan oila sirlarini har kimlarga gapirib, hikoya qilib yurishni yaxshi ko‘radilar va ayniqsa, duch kelgan odamga, duch kelgan erda erlarining ustidan shikoyat qilishga tushib ketadilar, yaxshi emas bu: shunday qilib desang, hash-pash deguncha gap shahargagina emas, butun viloyatga ham ma’lum bo‘ladi. Men yotib qoldim, Dunechka mendan ko‘ra sabotliroq ekan, uning menga qanday dalda berganlari, yupatganlarini, hammasiga qanday chidaganlarini o‘zing bir ko‘rsayding! U farishta! Lekin Xudoyimdan aylanayki, uning sharofati bilan azob-uqubatlarimiz uzoqqa cho‘zilmadi: janob Svidrigaylov es-hushini yig‘ishtirib, o‘kiniga tushgan shekilli va Dunyaga achinibmi, Marfa Petrovnaga qizda sira ayb yo‘qligini asosli dalillar bilan tushuntirgan, ya’ni: Dunya Marfa Petrovna ularni bog‘da uchratib qolgunga qadar Svidrigaylovga bir xat yozgan ekan, yashirincha uchrashib turish, betma-bet turib gaplashishdan qochib shunday qilgan ekan, Svidrigaylov uni uchrashaylik, deb qistab sira tinch qo‘ymas ekan, shuning uchun bularni rad etib xat yozishga majbur bo‘libdi, shu xat janob Svidrigaylovning qo‘lida qolgan ekan. Xatda qizgina Svidrigaylovga uning qilayotgan qiliqlari Marfa Petrovnaga nisbatan g‘oyatda pastkashlik ekanligini, u oila boshlig‘i hamda ota ekanligini eslatib, yonib-kuyib g‘azab bilan yozibdi, o‘zi baxtsiz va bechora bir qizni yanada ham baxtsizroq qilish, uni azob-uqubatlarga qo‘yish qabihlik emasmi, debdi. Nimasini aytasan, azizim Rodya, bu xat shunchalar olijanoblik bilan yurakdan chiqarib yozilganki, uni o‘qib turib ko‘z yoshlarimni tiyolmadim va hanuzgacha uni yig‘lamasdan o‘qiy olmayman. Bulardan tashqari uy xizmatkorlari ham bor bo‘lgan voqeani, ko‘rgan-bilganlarini oqizmay-tomizmay aytib berishganlaridan keyin Dunyada zarracha gunoh yo‘qligi yanada oydinroq bo‘lgan; xizmatkorlar esa ma’lumki, janob Svidrigaylov tasavvur qilgandan ko‘­ra xiyla ko‘proq narsalarni bilishadi. Marfa Petrov­na bundan g‘oyatda hayron bo‘lib qolibdi va o‘zining aytishiga qaraganda, «yana adoyi tamom bo‘libdi», lekin Dunechkada gunoh yo‘qligiga ishonibdi va ertasigayoq yakshanba kuni to‘g‘ri jomega kelib tiz cho‘kibdi-da, Xudoga tavallo qilib bu sinovlarga chidash uchun o‘ziga sabr-toqat so‘rabdi, yig‘lab-yolvoribdi, o‘z burchimni ado etayin, deya iltijo qilibdi. Keyin jomedan to‘g‘ri boshqa hech kimnikiga kirmay biznikiga o‘tibdi, u bizga bo‘lgan gapni oqizmay-tomizmay aytib berdi, achchiq-achchiq yig‘ladi, Dunyani quchoqlab olib, qilgan bo‘htonlariga kechirim so‘radi, uzrlar qildi, afsus-nadomat chekdi. Ke­yin o‘sha kuni ertalabning o‘zida biznikidan chiqib to‘g‘ri shahardagi barcha xonadonlarga birma-bir kirib chiqqan va hamma erda ko‘z yoshi qilib Dunyada sira gunoh bo‘lmaganligini, u ajoyib, halol qiz ekanligini maqtab gapirgan, uning nomusini, yaxshi nomini tiklagan. Buyam ozlik qilganday hammaga Dunyaning janob Svidrigaylovga yozgan xatini ko‘rsatib, yana o‘zi ovozini chiqarib o‘qib bergan va hatto odamlarga xatni ko‘chirib olishlariga ham ijozat bergan (menimcha, mana shunisi ortiqcharoq bo‘lgan). Shunday qilib, u bir necha kungacha ketma-ket hammanikiga kirib chiqqan, keyin ba’zi birovlar biznikiga kirmabsiz, deb xafa bo‘lishgandan so‘ng, navbat tashkil qilishgan, shunday qilib desang, har bir xonadonda Marfa Petrovna falon kuni bizni­kiga keladi, falon kuni falon joyda xat o‘qiydi, deb oldindan aniqlab bilib olishgan, xat o‘qilganda avval uni bir necha marta o‘z uylaridami yoki nav­bat bilan o‘z tanishlarinikidami, eshitganlar ham yana qayta eshitgani yig‘ilishavergan. Mening fikrimcha, bu erda ko‘l narsalar, juda ko‘p narsalar ortiqcha bo‘lgan; lekin Marfa Petrovnaning fe’li shunaqa. Har holda, u nima bo‘lganda ham, Dunechkaning nomini oqladi va shundan keyin butun sharmisorlik erining gardaniga tushdi, butun ayb-karohat unda ekanligi ravshan bo‘ldi, yana bir tomondan desang odamning unga ham rahmi keladi; muttahamni juda yomon haddan tashqari o‘sal qilishdi. Shundan keyin Dunyani ba’zi bir xonadonlarga dars bergani taklif qila boshlashdi, lekin u bu takliflarni rad qildi. Umuman olganda, hamma birdan unga o‘zgacha bir hurmat ko‘zi bilan qaray boshladi. Bularning bari bizning hayotimiz va taqdirimizda o‘zgarish yasaydigan kutilmagan bir tasodif voqeaga sabab­chi bo‘ldi, desak ham mumkin. Senga aytsam, azizim Rodya, Dunyaga bir kuyov chiqdi va singling bunga roziligini ham berib bo‘ldi, senga ham buni tezlik bilan ma’lum qilyapman. Garchi bu ishni sendan maslahatsiz qilgan bo‘lsak-da, lekin o‘zing ishning borishini ko‘rib na mendan va na sing­lingdan ranjib o‘tirmassan deb o‘ylayman, chunki buni sendan javob kelguncha paysalga solib o‘tirishning sira iloji yo‘q edi. Buning ustiga sening o‘zing ham orqavarotdan turib aniq bir narsa deyishing qiyin edi.

Voqea bunday bo‘ldi. Kuyov bo‘lajak odam asli idora xizmatchisi, maslahatchi Petr Petrovich Lu­jin Marfa Petrovnaning uzoqroq qarindoshi bo‘ladi. Marfa Petrovnaning o‘zi bu ishga har tomondan bosh qo‘shdi. Kuyov Marfa Petrovna orqali biz bilan tanishishga rozilik so‘rabdi, u biznikiga kelgandan keyin o‘ziga yarasha kutib oldik, qahva ichdi, keyin ertasigayoq xat jo‘natib unda g‘oyatda odob bilan o‘zining taklifini bayon qilibdi. Xatda menga zudlik bilan uzil-kesil javobini beringlar, debdi. U juda ishbilarmon va vaqti ziq odam, Peterburgga bir ish bilan shoshilib turgan ekan, hozir har bir daqiqa uning uchun g‘animat. O‘zingga ma’lum, avval biz bundan juda hayron bo‘lib boshimiz qotib qoldi, nega desang hammasi birdan hech kutilmaganda ro‘y berib qoldi-da. O‘sha kuni ikkovimiz tuni bilan bosh qotirib chiqdik. U ishonchli hamda o‘ziga to‘q odam, ikki joyda xizmat qiladi, o‘ziga yarasha mablag‘i, sarmoyasi ham bor. Rost, uning yoshi qirq beshga borib qolgan, lekin ko‘rinishi ancha tuzuk, hali ayollarga yoqadigan darajada ko‘rkam, umuman olganda, ancha sipo va salobatli odam, faqat bir oz to‘rsayganroq hamda dimog‘dorroqqa ham o‘xshaydi. Biroq bu bir qaragan odamga ehtimol shunday bo‘lib tuyilsa kerak. Ha, seni ogohlantirib qo‘yayki, azizim Rodya, u bilan Peterburgda ko‘rishgan kezlaringda, bu tezda ro‘y beradi, agar biron narsa unda senga unchalar o‘tirishmasa, birinchi qarashda g‘alati bo‘lib ko‘rinsa, buni sening fe’lingni bilganim uchun aytyapman, darrov shosha-pisha bir hukm chiqarib qo‘ymagin. Garchi u senda yaxshi taassurot qoldirishiga amin bo‘lsam-da, buni yana har ehtimolga qarshi aytib qo‘yyapman senga. Umuman, biron odamni bilmoqchi bo‘lsang, xato qilib qo‘ymaslik, oldindan noto‘g‘ri xulosaga kelmaslik uchun uning ko‘ngliga sekin qo‘l solib ko‘rish kerak, bo‘lmasa xatoni keyinchalik tuzatish va o‘rniga qo‘yish juda qiyin bo‘ladi. Petr Petrovich bo‘lsa ko‘p tomondan olib qaraganda ancha-muncha hurmatga sazovor kishi. U biznikiga birinchi marta kelgan kuniyoq men birovga yomonlik qilmaydigan odamman, buning ustiga «bizning yangi muosir yoshlarimizning qarashlariga» qo‘shilaman, har qanday bid’atlarga qarshiman, deb aytdi. U yana boshqa ko‘p narsalarni ham gapirdi, nega desang, bir oz mag‘rurroq odam emasmi, uning gapiga quloq solib o‘tirishlarini yaxshi ko‘rar ekan, lekin buning unchalar aybsitadigan joyi ham yo‘q shekilli. O‘zing bilasanki, men bunaqa gap­larga unchalar tushunmayman: lekin Dunya menga u aytarli bilimdon odam bo‘lmasa ham, biroq aqlli va aftidan, yaxshi kishi bo‘lsa kerak deb tushuntirib berdi. Sen singlingning fe’lini bilasan, Rodya. U bardoshli, es-hushi joyida, sabr­-toqatli va olijanob, lekin yuragi jo‘shqin qiz, buni men ayniqsa yaxshi bilib olganman. Albatta, kuyov bilan singling o‘rtasida aytarli bir ishq-muhabbat yo‘q, lekin Dunya aqlli qiz va bundan tashqari u xuddi farishtalarday olijanob bir xilqatki, er kishini baxtli qilishni o‘z burchi deb biladi, o‘z navbatida er ham uning baxti haqida g‘amxo‘rlik qilishi kerak, biz shunday bo‘lishiga hozircha shubha qiladigan erimiz yo‘q, garchi bu ish xamirdan qil sug‘urganday tez bitgan bo‘lsa ham rost-da, axir. Buning ustiga kuyov juda ishning ko‘zini biladigan, tejamli odam, shu boisdan Dunechkani qanchalar baxtli qilsa o‘zi ham undan ko‘ra ko‘proq baxtli bo‘lajagiga aqli etar deyman. Xarakteridagi ba’zi bir kamchiliklar eskitdan orttirgan odatlari va hattoki ba’zan, fikrlarning to‘g‘ri kelmay qolishi kabilar haqida bo‘lsa (eng baxtiyor er-xotinlar ham bundan xoli emas), Dunyaning o‘zi menga, o‘zimga ishonaman, buning xavotir oladigan eri yo‘q, men ko‘p narsalarga chidayman, faqat keyingi munosabatlarimiz halol va adolatli bo‘lsa bas, dedi. Misol uchun desang, avvaliga u menga ham bir oz shartakiroq bo‘lib ko‘rindi; lekin to‘g‘ri ko‘ngilli odam bo‘lganligi uchun ham axir shunday tuyilishi mumkinku, aslida o‘zi ham shunday. Senga aytsam, u bizni­kiga ikkinchi marta kelganda, roziligimizni olgandan so‘ng, gap orasida: men hali Dunyani bilmagan paytimda ham sepsiz, ammo halol qizni olaman, buning ustiga u qiz albatta boshidan bir qiyinchilikni kechirgan bo‘lishi kerak, deb yurardim dedi; nega desangiz, dedi u, er xotinga hech bir jihatdan bog‘lanib qolmasligi kerak ekan, aksincha, xotin kishi erini xaloskorim deb bilsa, valine’mat o‘rnida ko‘rsa, shunisi yaxshi bo‘larkan. Shunisini ham aytib qo‘yayki, u bularni men yozayotganimdan ko‘ra mayinroq qilib, muloyimgina gapirdi, shuning uchun ham men aslida u nima deganligini aniq eslolmayman, faqat gapining mazmuni esimda qolibdi, darvoqe, u bu gapini atay aytmadi, ehtimol gap orasida qizishib og‘zidan chiqib ketgandir, nega desang, keyin u gapni to‘g‘rilashga, hattoki yumshatishga ham urindi; lekin nima bo‘lganda ham, bari bir menga uning gaplari xuddi qo‘polroq qilib aytilganday bo‘ldi va keyin men buni Dunyaga aytdim. Lekin Dunya g‘ashi kelganday bo‘lib, «quruq gapdan nimani ham bilib bo‘lardi» dedi, menimcha ham shu gapda jon bor. Dunechka bir qarorga kelguncha kechasi bilan uxlamay chiqdi va meni uxlab qolgan, deb o‘yladi shekilli, o‘rnidan turib tun bo‘yi xonada u yoqdan-bu yoqqa yurib chiqdi; keyin but qarshisida tiz cho‘kib ancha vaqtgacha ich-ichidan yolvorib ibodat qildi, ertalab esa menga bir qarorga keldim, deb aytdi.

Men boya Petr Petrovichning shu kunlarda Peterburgga jo‘nab ketayotganligini yozgan edim. U erda zo‘r ishlarni boshlab yubormoqchi, Peterburgda omma uchun advokatlik idorasi ochmoqchi. U ancha vaqtlardan beri odamlarning turli ishlari, tortishuvlari yuzasidan ish olib boradi, kuni kecha u bir janjalli ishda yutib chiqdi. Peterburgga ketayotganining sababi, senatda muhim bir ishi bor. Shunday qilib desang, azizim Rodya, uning senga ham nafi tegib qolishi mumkin, har jihatdan, shuning uchun ham biz Dunya ikkalamiz endi sen kelajaging xususida bosh qotirsang va taqdiring ancha oydin bo‘lib qolganligini hisobga olsang yaxshi bo‘ladi, degan qarorga keldik. O, qani endi bu shunday bo‘lib chiqsa! Bu shunday bir yutuq bo‘lar ediki, uni yaratgan Parvardigori olamning bizga inoyati, deb hisoblagan bo‘lardik. Dunya ham ertayu kech shuni o‘ylagani-o‘ylagan. Biz bu haqda Petr Petrovichga ikki og‘iz so‘z ochishga ham jur’at etdik. U albatta menga kotib ham kerak, shunday bo‘lgandan keyin hamon oylik berar ekansan, uni begonaga bergandan o‘z odamingga berganing ham ma’qul, faqat u qo‘lidan ish keladigan odam bo‘lsa bo‘lgani (sening qo‘lingdan ish kelmas emishmi) degan ma’noda ehtiyotkorlik bilan javob qildi, lekin yana shu zahoti universitetda tahsil ko‘rayotgan bo‘lsa, mening idoramda ishlagani vaqt topa olarmikin, deb ishtiboh ham bildirib o‘tdi. Gap bu safarcha shu erga kelib to‘xtadi, lekin Dunyaning butun fikr-zikri faqat mana shu bilan band. U mana bir necha kundirki, xuddi isitmalagan odamday bo‘lib yuradi, kelajakda qilinadigan ishlarning butun bir rejasini ishlab chiqdi, shunga ko‘ra seni borib-borib Petr Petrovichning to‘la huquqli sherigi bo‘ladi, buning ustiga o‘zi ham yuridik fakultetni bitiryapti, deydi. Men Rodya, uning fikriga tamomila qo‘shilaman va uning rejalari amalga oshajagiga ko‘zim etadi; garchi Petr Petrovich hozircha aniq-tiniq bir narsa demagan bo‘lsa ham buni tushunish mumkin (chunki u seni hali bilmaydi), Dunya bo‘lajak turmush o‘rtog‘iga yaxshi gap bilan ta’sir qilib bularning barini amalga oshirish mumkin deb qattiq ishonadi. Albatta, biz hamma yaxshi niyatlarimizni birato‘la Petr Petrovichga to‘kib solishdan o‘zimizni tiydik va, ayniqsa, sen kelajakda u bilan birga ish olib borishing xususida. U ishning ko‘zini biladigan odam, bizning tilaklarimiz unga havoyi orzular bo‘lib tuyilishi va bunga unchalar ro‘yxush bermay qarashi mumkin edi. Xuddi shuningdek, sen universitetda o‘qib turgan paytingda o‘qishingga ham qarashib yuborarmikin, degan katta umidimiz bor edi, lekin hozircha unga bu haqda na Dunya va na men og‘iz ochdik; buni aytmaganimizning boisi, birinchidan, keyinchalik bu o‘z-o‘zidan shunday bo‘ladi, dedik, o‘zi ham o‘ylar axir (Dunechkaga yo‘q demasku), buning ustiga sen o‘zing ham tez orada uning o‘ng qo‘liga aylanib qolsang, qiladigan yordamining ham o‘rni to‘lib ketadi. Dunechka mana shunday qilmoqchi, men uning fikriga butunlay qo‘shilaman. Ikkinchi tomondan, gapirmaganligimizning boisi men sizlar uchrashganlaringizda uning oldida tilning qisiq bo‘lib qolmasin, deb o‘ylagan edim. Dunya unga sen haqda juda maqtab gapirganda, u har qanday odamni yaxshi bilib olish uchun uni o‘z ko‘zing bilap ko‘rishing, yaqindan bilishing kerak, shuning uchun u ki­shi haqida tanishib olganimdan keyin o‘zim bir xulosaga kelaman, degan gapni qildi. Bilasanmi, bebaho Rodya, menimcha, ba’zi bir mulohazalarga ko‘ra (aytganday, buning Petr Petrovichga unchalar taalluqli joyi yo‘q, to‘g‘rirog‘i, o‘zimning shaxsiy injiqligimga ko‘ra, kampir xotinlarni bilasanku qanaqa bo‘lishini), ular turmush qurganlaridan so‘ng hozir qanday turgan bo‘lsam, shunday alohida o‘zim tursam yaxshi bo‘larmikin, deb yuribman. Ishonchim komilki, kuyovning o‘zi olijanoblik qilib odob yuzasidan endi biz bilan birga yashayvering, deb taklif qilib ham qolar, agar u buni shu paytgacha aytmagan bo‘lsa, bu aytilmasa ham o‘zi shundoq ravshan narsaku, deb o‘ylagan bo‘lsa ajabmas; lekin men rozi bo‘lmayman. Hayotda qaynanalarini un­chalar xush ko‘rmaydigan kishilarni ham ko‘p ko‘rdim, shuning uchun men birovning qosh-qovog‘iga qarab yurishni, birovga zig‘ircha bo‘lsin, og‘irligim tushishini istamayman, buning ustiga men o‘z kunimni o‘zim ko‘rishni yaxshi ko‘raman, bu dunyoda nasibam bor ekan, ozroq rizqi ro‘zim chiqib turarkan, sen bilan Dunechkaday farzandlarim borligidan boshim osmonga etib yuraveraman. Agar imkon tug‘ilsa, Xudo xohlasa, sen bi­lan Dunechkaning yonlaringda turarman, nega desang, Rodya, eng ajo­yib xushxabarimni senga xatimning oxirida yozmoqchiman: bolaginam, tez orada, yaqin kunlarda yana uchov omon-eson diydor ko‘risharmiz, uch yil diydor ko‘rishmay sog‘inishib yurganlarimiz bilinmay ham ketar! Men va Dunyaning Peterburgga borishimiz endi aniq bo‘lganga o‘xshaydi, qaysi kun, qaysi soat bilmaymanu, lekin har holda tez orada, yaqin kunlar ichida, hatto ehtimol bir haftalardan keyin borib qolarmiz. Hammasi Petr Pet­rovichning so‘ziga bog‘liq, u Peterburgda joylashib olgan zamonim sizlarga xabar qilaman, degan edi. O‘zining ba’zi bir mulohazalariga ko‘ra u nikohni tezroq o‘qitsak, deydi va agar iloji bo‘lsa, yaqin kunlarda lahm kuni to‘yni o‘tkazib yubora qolsak, agar ungacha ulgurolmasak, vaqt ziq bo‘lgani boisidan gospojinokdan keyinroq qilsak, deydi. O, seni yana bag‘rimga bosishdan qanchalar baxtiyor bo‘laman! Dunya sen bilan tezroq ko‘rishish ishtiyoqida o‘zini qo‘yarga joy topolmay yuribdi, shuning o‘zi uchungina Petr Petrovichga turmushga chiqsam arzirdi, deb hazillashib ham qo‘yadi, hatto. Farishta u! U hozir mening xatimga o‘zi qo‘shimcha qilmoqchi emas, faqat men Rodya bilan juda-juda ko‘p narsalarni gaplashib olishim kerak, gaplashib oladigan narsalarim shunchalar ko‘pki, hatto qo‘limga qalam olishga yuragim betlamayapti, qog‘ozda hamma narsani aytib ado qilib bo‘lmaydi, ko‘ngling ham joyiga tushmaydi, shuni yozib qo‘ying mening nomimdan, dedi; seni qattiq bag‘rimga bosib qo‘yishimni, behadu besanoq o‘pichlar yo‘llashimni tayinlab qoldi. Lekin biz ehtimolki, tez orada diydor ko‘rishib qolsak ham ungacha shu kunlarda qurbim etgancha senga ko‘proq pul jo‘natib yuboraman. Endi hamma Dunechka Petr Petrovichga turmushga chiqayotganidan xabardor bo‘lgach, menga qarz-havola qiluvchilar ko‘payib qolishdi, bilishimcha, Afanasiy Petrovich ham hozir menga nafaqam hisobidan etmish besh so‘mgacha pul berib turishi mumkin, shundan senga yigirma besh va, ehtimol, hatto o‘ttiz so‘m yuborarman. Ko‘proq ham jo‘natar edimu, lekin yo‘lda qiynalib qolmasmikinmiz, deb qo‘rqaman; garchi Petr Petrovich mehribonchilik qilib poytaxtga borishimizga ketadigan yo‘l xarajatlarimizning bir qismini o‘z bo‘yniga olgan bo‘lsa ham u ko‘ch-ko‘ronimiz bilan kattakon sandig‘imizni o‘z hisobidan jo‘natishini aytdi (allaqanday tanish-bilishlar orqali ekan), har holda Peterburgga quruq borib bo‘lmaydi, jilla qursa, birinchi kunlari pul kerak bo‘ladi. Aytganday, biz Dunechka bilan hammasini bir boshdan hisoblab chiqdik, yo‘lga unchalar ko‘p ketmas ekan. Biznikidan temir yo‘lgacha to‘qson chaqirim, shuning uchun biz har ehtimolga qarshi bir tanish izvoshchi aravakash bilan gaplashib qo‘ydik; u yog‘iga Dunechka ikkalamiz omon-eson etib olarmiz. Shunday bo‘lgach, men ehtimol, yigirma besh so‘m emas, senga bir amallab o‘ttiz so‘m yuborishning epini qila olarman balki. Bo‘ldi, bas endi; ikki varaqni to‘ldirib tashlabman-a, yozadigan boshqa joy ham qolmabdi; hammasi boshdan kechirganlarimiz; yig‘ilib yotgan edi-da! Endi bo‘lsa, qimmatli Rodya, tezda diydor ko‘rishguncha seni quchoqlab qolaman, ko‘nglimdagi eng yaxshi tilaklarimni senga yo‘llayman. Dunyani, singlingni sev, Rodya; u seni qanchalar sevsa, sen ham shunday sev va shuni bilib qo‘yki, u seni behad sevadi, joni jahonidan ortiq ko‘radi. Farishta u, sen bo‘lsang Rodya, bizning yakkayu yolg‘iz umidimiz, suyangan tog‘imizsan. Sen baxtli bo‘lsang, bizning baxtimiz ham shunda. Ishqilib, Xudovandi Karimni yodingdan chiqarmasang bo‘lgani. Rodya, Yaratganning shafqat va shafoatiga ishonchingni yo‘qotmadingmi? Ne qilayki, ko‘nglimning bir chekkasida bizning davrimizda odat tusiga kirib qolgan imonsizlik senga ham yuqmadimikin, deb cho‘chib qo‘yaman. Agar shunday bo‘lgan esa, sen uchun Xudoga topinaman. Jonim, esingga ol, hali unda otang tirik edi, bolalik kezlaring tizzamda o‘tirib shirin tiling bilan duo o‘qirding, o, biz qanchalar baxtiyor edik o‘shanda! Xayr endi, to‘g‘rirog‘i, ko‘rishguncha! Seni qattiq-qattiq quchoqlab, besanoq o‘pib qolaman.

O‘lguncha seni deydigan oying

Pulxeriya Raskolnikova».

Xatni o‘qiy boshlagandan Raskolnikovning yuzi ko‘z yoshlaridan nam bo‘lgandi, biroq xatni o‘qib tugatgan chog‘da uning rangi oqarib ketgan, afti o‘zgargan, lablarida og‘ir, achchiq, qahrli bir zaharxanda lipillab turardi. U aftoda va g‘arib bir alpozda boshini yag‘ir yostig‘i ustiga tashlab o‘yga cho‘mdi, uzoq xayolga toldi. Uning yuragi gupillab urmoqda, fikrlari g‘alayon qilmoqda edi. Nihoyat, bu is bosib ketgan, javonga yoxud sandiqqa o‘xshaydigan g‘urbatxonada unga havo etishmay qoldi, nafasi siqildi, yuragi qinidan chiqib ketadigan darajaga keldi. Nigohi va xayoli kenglik sari talpinardi. U shlyapasini oldi-da, chiqib ketdi, bu safar birov bilan duch kelib qolishidan cho‘chib ham o‘tirmadi; buni u unutgandi. U V-y shohko‘cha orqali Vasilevs­kiy oroli tomonga qarab yo‘l oldi, u yoqqa xuddi ishi bor kishiday shoshilardi, lekin odatdagiday bosgan izini ko‘rmas, lablari allanimalarnidir pichirlar va, hatto, o‘tkinchilarni hayron qoldirib, o‘zi bilan o‘zi gaplashib borardi. Ko‘plar uni mast bo‘lsa kerak, deb o‘ylashardi.

IV

Oyisining xati uni qiynab tashladi. Lekin eng asosiy, ko‘ndalang qo‘yilgan masalaga kelganda unda bir damga bo‘lsin va hatto xatni o‘qiyotgan chog‘ida ham ishtiboh tug‘ilmadi. U masalani uning mohiyatiga ko‘ra miyasida butkul hal qilib qo‘ygan, uzil-kesil bir fikrga kelgandi: «Men tirik ekanman, bu nikoh bo‘lmaydi, jin ursin janob Lujinni!»

«Hega desangiz, bu o‘z-o‘zidan ravshan, – deya g‘o‘ldirardi u o‘ziga o‘zi chiqargan qarori amalga oshajagini oldindan sezib alam bilan achchiq jilmayar ekan. – Yo‘q, oyi, yo‘q, Dunya, meni alday olmaysizlar!.. Yana sendan maslahat so‘rab ulgurmadik, o‘zimiz bir qarorga kelib qo‘ya qoldik, deb kechirim ham so‘rashlariga o‘lasanmi! Bo‘lmasam-chi! O‘ylashayotgandir, endi hammasi hal bo‘ldi, buni bekor qilib bo‘lmaydi deb, bekor qilib bo‘lmaydimi yoki kor qilib bo‘ladimi, ko‘ramiz hali! Keltirayotgan dalillarini qarang: «Petr Petrovich unday, Petr Petrovich bunday, ishbilarmon odam, shunday ishbilarmonki, to‘g‘ri kelgan erda – izvoshdami, sal bo‘lmasa temir yo‘ldami nikoh o‘qitib ketaveradigan ishbilarmon». Yo‘q, Dunechka, hammasini ko‘rib, bilib turibman men bilan gaplashadigan qanday gaping ko‘pligini: kechasi bilan uxlamay xona kezib nimalarni o‘ylab chiqqaningni ham, oyimning xonasidagi Bibi Maryam surati qarshisida nimalarni yolvorib so‘raganlaringni ham bilaman. Golgofaga chiqish qiyin-a. Hm... Demak, uzil-kesil hal qilib qo‘yibsizlar-da: ishbilar­mon, korchalon bir odamga turmushga chiqmoqchi bo‘libsiz-da, a, Avdotya Romanovna, yana sarmoyasi ham bor (ha, aynan sarmoyasi ham bor, shunday deyilsa boshqacha eshitilsa kerak-da), bir emas, ikki muassasada xizmat qiladigan, bizning muosir yoshlarimiz (oyim­ning yozishiga qaraganda) bilan hamfikr va Dunechkaning o‘zi aytishicha, «aftidan, yaxshi odamga o‘xshaydigan» kishiga. Hammasidan ham mana shu o‘xshaydigan, degani ajoyib! Va shu Dunechkaning o‘zi ana shu o‘xshaydiganga turmush­ga chiqyapti!.. Tasanno! Tasanno!..

...Biroq qiziq, nega oyim «muosir yoshlarimiz» haqida menga yozdiykin? Uning qanday odamligini ko‘rsatish uchunmi yoki boshqa bir maqsadni ko‘zda tutganmi: meni janob Lujin bilan apoq-chapoq qilib qo‘ymoqchimi? Obbo, ayyorlar-ey! Yana boshqa bir narsani ham oydinlashtirib olinsa yomon bo‘lmasdi: o‘sha kuni va o‘sha kecha va undan keyingi kunlarda ular bir-birlari bilan qanchalar ochiq gaplashib olishdiykin? Oralarida hamma so‘zlar ochiqchasiga aytildimikin yoki har ikkovlari ham fikri yodimiz birku, deb ortiqcha gap gapirib o‘tirishmadimikin, buning nimasini gapirib o‘tiramiz, deb. Aftidan, ma’lum darajada shunday ham bo‘lgandir; xatdan ko‘rinib turibdi: oyimga u qo‘polroq tuyilibdi picha, sodda oyim Dunyaga ham buni aytibdi-qo‘yibdi. U esa «g‘ashi kelib» javob beribdi. Bo‘lmasam-chi! Har xil savollarsiz ham barcha narsa shunday ravshan bo‘lib turganda ortiqcha gapga hojat bormidi. Buning ustiga boyagi so‘zlar-chi: «Dunyani sev, Rodya, u esa seni joni-jahonidan ham ortiq ko‘radi», o‘g‘lini deb qizini qurbon qilayotgani uchun vijdon qiynog‘iga tushmayotganimikin bu. «Sen bizning yakkayu yolg‘iz umidimiz, ishongan tog‘imizsan!» O, oyijon-a!.. Uning yuragini qahru g‘azab tobora kuchliroq, kuydirmoqda edi va mabodo hozir u janob Lujinga duch kelib qolganda o‘ldirib qo‘yishi hech gap emasdi!

«Hm, rostdan ham, – deya kallasida g‘ujg‘on o‘ynagan fikrlarini davom ettirardi u, – rostdan ham odamni «bilish uchun uning ko‘ngliga sekin qo‘l solib ko‘rish kerak», lekin janob Lujinning qandayligi tayin. Muhimi, «ishbilarmon va aftidan, yomon odam emas» hazil gapmi, ko‘ch-ko‘ronni o‘zim olib borib beraman, sandiqni ham deyish! Shundan keyin yomon odam, deb ko‘ring-chi uni? Ularning o‘zlari, ya’ni kelin bilan uning onasi bo‘lsa hammol yollab usti yopiq aravada (axir, men o‘zim shunday aravada kelganman-ku) yo‘lga tushishsa-ya. Qoyil-e! Nima qilibdi, atigi to‘qson chaqirimgina ekan, undan u yog‘iga bo‘lsa «uchinchi klass vagonda omon-­eson etib olarmiz», bu yog‘i esa ming chaqirimgina. To‘g‘rida: ko‘rpangga qarab oyoq uzat; siz-chi, siz janob Lujin, nima qilib yuribsiz? Axir, u sizning qallig‘ingizku... Qizning onasi yo‘lga ketadigan xarajatni pensiyasi hisobiga qarz olgan pulidan qilgani siz uchun qorong‘i bo‘lib qolmagandir-ov? Bilaman, bu erda savdo-sotiq, o‘rtada, foyda ikki tomonga baravar oqib turadi, sheriklik osh, shunday bo‘lgandan keyin sarf-xarajat ham o‘rtada bo‘lishi kerak; ya’ni tuz-nasiba o‘rtada – tangachasi xaltada, maqollarda aytilganidek. Buni qarang-a, ishbilarmon odam shu erda ham ularni andakkina chuv tushiribdi-ya: yukini olib borish egasini olib borishdan ancha arzonroqqa tushadi-da, suv tekin deyish ham mumkin. Nima, ikkovlari ham bu narsalarni payqashmayaptimi yoki atay ko‘rib ko‘rmaganga olishyaptimi? Bu qadar mamnun bo‘lib qolishibdi, tavba! Yana bularning bari hali xamir uchidan patir, yo‘g‘on-yo‘g‘oni keyin chiqadi! Zingil solib qarasangiz, bu erda gap uning qurumsoqligi, nokasligi ustida ham emas, gap umuman mana shunday narsalarning ro‘y berib turganida. Nikoh o‘qitilgandan keyin bo‘ladigan mashmashalardan darak berib turibdi bular, valiylik... Tavba, oyim o‘zlari nima qilyaptilar, es-hushlari qayoqda o‘zi? Peterburgga ikki qo‘llarini burunlariga tiqib kelaverishadimi? Uch-to‘rt tangayu, anov... kampir aytganday, ikkita «pattacha» bilan kelishadimi... hm! Keyin Peterburgda nima hisobiga kun kechirishadi o‘zi? Axir oyimning o‘zlari nikohdan keyin Dunya bilan birga turolmasliklarini, hatto birinchi kunlarda ham buning iloji yo‘qligini qayerdandir fahmlab qolibdilar-ku? Muhtaram zot bu erda ham bir narsa deb og‘zidan gullab qo‘ygan shekilli, shama qilgan, oyim bo‘lsalar o‘laman sattor unday emas, deb turibdilar: «o‘zim rozi bo‘lmayman» deyaptilar. Kimga, nimaga ishonayaptilar oyim: bir yuz yigirma so‘m nafaqagami, yana bundan Afanasiy Ivanovichdan olingan qarzni ham uzish kerakku? Qishki ro‘mol, qo‘lqop to‘qiyman, deb o‘ylayotgandir ko‘z nurini to‘kib. Ro‘moldan qancha pul tushardi, yiliga o‘sha bir yuz yigirma so‘mga ro‘moldan bor-yo‘g‘i yigirma so‘m kelib qo‘shiladi, xolos, bilamanku, buni. Demak, har holda, janob Lujinning xayr-saxovatiga ishonishibdi-da: «O‘zi bizni taklif qiladi, o‘zi bu borada bizni hol-jonimizga qo‘ymaydi». Ol-a! Shiller qahramonlariga o‘xshaydigan ko‘ngli bo‘sh odamlar doimo mana shunaqa ahvolda qolishadi: eng so‘nggi damlarigacha kishiga aylana qolay, o‘rgila qolay deb qarashadi, eng so‘nggi damlarigacha yomonlik emas, faqat yaxshilik bo‘lishiga ishonishadi; kosa tagidagi nimkosasini sezib tursalar ham hech qachon oldindan bor gapni aytib qo‘ya qolmaydilar; bunaqa narsani hatto xayollariga keltirishdan ham or qiladilar; haqiqatga tik qarashdan ko‘zlarini chirt yumib oladilar, o‘zlari ishongan, allada aziz, to‘rvada mayiz qilgan odamlari boplab dog‘da qoldirib ketmagunicha shunday davom etaveradi. Aytganday, qiziq, janob Lujinning ordenlari bormikin, yo‘qmikin; garov o‘ynaymanki, Anna ordenini olgan va uni pudratchilar hamda savdogarlarning ziyofatlariga, albatta, taqib boradi. To‘yida ham taqib olsa kerak. E, menga nima, taqsa taqavermaydimi...

Xo‘p mayli, baraka topkur oyimni shundayoq deylik, ammo Dunya-chi? Jonginam Dunechka, axir men sizni bilamanku! Biz oxirgi marta ko‘rishganimizda siz yigirmaga kirgan edingiz; sizning fe’l-atvoringiz menga yaxshi tanish bo‘lib qolgan. Ana oyim ham yozibdilarku, «Dunechka bardoshli qiz, ko‘p narsalarga chidab ketaveradi», deb. O‘zim ham biluvdim-a. Men buni ikki yarim yil oldin bilib olganman va o‘shandan beri ikki yarim yildirki, shu haqda o‘ylaganim-o‘ylagan va hali xuddi shu narsa, ya’ni Dunechkaning ko‘p narsalarga chidashi mumkinligi xayolimdan chiqqani yo‘q. Janob Svidrigaylovning butun qilg‘iliklariga chidagan, ularga bardosh berib ichiga yutib ketgan bo‘lsa, demakki, rostdan ham juda ko‘p narsalarga toqati etar ekan. Mana endi kelib-kelib oyim ikkovlari janob Lujinga ham chidasa bo‘ladi, deb xayol qilishibdi, janob Lujin bo‘lsa kambag‘aldan chiqqan, erlarini xaloskor, deb biladigan xotinlarning boshqalarga qaraganda oilada afzalliklari haqidagi dono fikrlarini birinchi ko‘rishgan kunlariyoq ularga bayon qilib beribdi. Mayli, «tajribali, ko‘pni ko‘rgan odam» bo‘lsa ham bu gap bilmasdan uning og‘zidan chiqib ketgan deylik (unday desak, tajribali odam bo‘lgandan ke­yin bunaqa gapni shunchaki og‘zidan chiqarib yubormasdi, buni atay aytgan), lekin Dunya-chi, Dunya? Axir, uning qandayligini ko‘rib-bilib turibdiku, shu ko‘rib-bilib turgan kishisi bilan turmush qurib yashashi kerak-ku. Axir, singlim bir burda qattiq qora non bilan bir piyola suvga qanoat qilib kun ko‘rsa ko‘radiki, lekin hech qachon qalbini birovga sotmaydi, ma’naviy hurligini hech narsaga, janob Lujin u yoqda tursin, butun bir Shlezvig Golshteynga ham alishmaydi. Yo‘q, men bilgan Dunya boshqacha edi, va... ha, albatta, hozir ham sira o‘zgarmagan!.. Nimasini aytasan! Svidrigaylovlarga dosh berish qiyin! Butun umr ikki yuz so‘mga tarbiyachi bo‘lib u viloyatdan bu viloyatga sudralib yurish qiyin, lekin men shuni yaxshi bilamanki, singlim mulkdorga xizmatkor bo‘lib ishga kirsa kiradiki, lekin hech qachon o‘zi hurmat qilmagan, ko‘ngliga yoqmagan odam bilan turmush qurib, insonlik sha’ni va ma’naviy dunyo­sini bulg‘amaydi, o‘z manfaati yo‘lida ­abadul-abad bunga yo‘l qo‘ymaydi! Agar janob Lujin yombi tilladan yoki quyma billurdan bo‘lganda ham va, hattoki, o‘shanda ham singlim janob Lujinga cho‘ri bo‘lishga rozi bo‘lmaydi! Hega endi bunga ko‘na qolibdi? Nima bo‘ldi o‘zi? Qanday sir-sinoat ro‘y berdi? Bilaman: o‘zini deb, o‘zining tinchi, farovonligini ko‘zlab va, hattoki, o‘zining hayotini saqlab qolish uchun o‘zini sotmaydi, lekin mana boshqa bir odam uchun esa sotadi! Aziz va jondan qimmatli odam uchun sotadi! Hamma sir-asror ham mana shunda: akasi uchun, oyisi uchun sotadi! Barini sotadi! O, bunaqa paytda biz kezi kelib qolsa o‘z ma’naviyatimiz ustiga qozon to‘nkarib ham qo‘ya olamiz; erkimiz, tinchu omonligimiz va hatto vijdonimiz, hamma-hammasini chayqov bozorga olib chiqamiz. Kuyib ketmaydimi hammasi! Faqat qalblarimizning to‘ridan o‘rin olgan kimsalar baxtli bo‘lsalar bas. Bu ham etmaganday, yana o‘zimizcha har turli gaplarni bichib-to‘qib chiqaramiz, ayrim narsalarni munofiqlardan o‘rganib ola­miz va vaqtincha bo‘lsa ham o‘zimizni o‘zimiz ovuntirib yuramiz, shunday qilish kerak edi, yaxshilik bo‘lsin deb o‘zimizni ishontiramiz. Hamma gap mana shunda, biz ma­na shundaymiz, bularning bari kunday ravshan. Yana shunisi ham ravshanki, faqat Rodion Romanovich Raskol­nikov bo‘lsa bas, hammasi uning uchun qilinmoqda. Bo‘lmasa-chi, uni oyoqqa bostirishi, universitetda o‘qib yurganida ko‘maklashib turishi, idorasida o‘ziga sherik qilib olishi va umuman uning butun kelajagini ta’minlashi mumkin; balki keyinroq borib boy-badavlat, hurmat-e’tiborli odam bo‘lib ketishi, hattoki mashhur bir zotga aylanib dunyodan o‘tishi mumkin! Oyisi-chi? Buni qarang, bu yoqda qimmatli Rodya, to‘ng‘ich o‘g‘il turganda nima ham deb bo‘lardi! Mana shunday to‘ng‘ich farzand uchun juda bo‘lmaganda mana shunday qizingni qurbon qilsang qilibsan-da! O, aziz va nohaq yuraklar! Nima bo‘libdi: biz bunda hatto Sonechka bo‘lishdan ham or qilmaymiz! Sonechka, Sonechka Marmeladova, dunyo turguncha turadigan Sonechka! Bu qurbon, bu qurbon qandayligini oxirigacha nahotki anglamadingiz? Nahot shunday? Qurbingiz etarmikin? Foydasi tegarmikin? Aqlga to‘g‘ri kelarmikin? Lujin janoblari bilan baham ko‘riladigan qismat Sonechkaning qismatidan tuzukroq emasligini bilasizmi, Dunechka? «O‘rtada sevgi-muhabbat yo‘q», – deb yozibdi oyim. Xo‘sh, agarda muhabbat bo‘lmasa, yana hurmat ham bo‘lmasa va hatto buning aksincha nafrat, jirkanish, hazar qilish hozirdanoq nish urib kelayotgan bo‘lsa, unda oxiri borib nima bo‘ladi?! Ko‘rdingizmi, agarda shunday bo‘la qolsa, unda demak, albatta, «tozalikni saqlashga» to‘g‘ri keladi. Nima, shunday emasmi? Bilasizmi, bilasizmi, bilasizmiki, bu tozalik nima degani? Lujinning tozaligi Sonechkaning tozaligidan farq qilmasligini va, hatto, battarroq irganchroq, palidroq ekanligini bilasizmi, nega desangiz, Dunechka, siz har holda ancha but-to‘kis bo‘laman, deb o‘ylagansiz, vaholanki, Sonechka xususida gap uncha-muncha ustida emas, ochlikdan o‘lmaslik haqida bor­moqda! «Juda qimmatga, qimmatga tushadi, Dunechka, ushbu tozalik!» Xo‘p, keyin kuchingiz etmay qoldi deylik, pushaymon bo‘lasizmi? Qancha qayg‘u-alam, g‘am, qarg‘ish-nadomat, hammadan yashiriladigan ko‘z yoshlari qancha, chunki siz Marfa Petrovna emassiz-ku? Oyimning ahvoli unda nima kechadi? Axir, mana hozirdanoq u ich-etini eb tashlamoqda, azobda qolgan; bularning barini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rgandan keyin nima bo‘ladi? Menga-chi?.. Menga qarang, bu o‘zi meni kim deb o‘ylab yuribsizlar? Sizning qurbonligingiz menga kerak emas, Du­nechka, istamayman, oyi! To tirik ekanman, bunday bo‘lmaydi, bo‘lmaydi, bo‘lmaydi! Kerakmas!» U birdan sergak tortib, to‘xtab qoldi.

«Bo‘lmaydi? Xo‘sh, unda bo‘ldirmaslik uchun qo‘lingdan nima keladi? Taqiqlab qo‘yasanmi? Nima haqing bor? Shunday huquqqa ega bo‘lish uchun buning evaziga o‘z navbatida ularga nima qilib bera olasan? O‘qishni tugatib ish topganingdan so‘ng ularga o‘zingning butun hayoting va kelajagingni bag‘ishlaysanmi? Bunaqa gaplarni ko‘p eshitganmiz, ularning o‘z fursati bor, mana hozir nima qilish kerak? Hozirning o‘zidayoq nimadir qilish kerak, tushunasanmi buni? O‘zing hozir nima qilib yuribsan? Ularning pullarini shilib olyapsan. Axir bu pullarni ular yuz so‘mlik nafaqalaridan, janob Svidrigaylovlarga xizmat qilib berish evaziga olganlar-ku! Ey, sen bo‘lajak millioner, ularning taqdirlarini o‘z qo‘lingda tutgan Zeves, ularni Svidrigaylovlardan, Afanasiy Ivanovich Vaxrushinlardan qanday qilib o‘z himoyangda saqlay olasan? O‘n yildan keyinmi? E-ha, o‘n yildan keyin oying ro‘mol to‘qiyverib ko‘zdan ayriladi, balki ko‘z yoshlari uni ko‘r qilib qo‘yar; o‘zini emak-ichmakdan tiyaverib cho‘p bo‘lib ketadi; singling-chi? Shu o‘n yil ichida yoki o‘n yildan ke­yin singling qay ahvolga tushishini bir ko‘z o‘ngingga keltir-chi, qani? Fahmladingmi?»

U o‘zini shu taxlit va mana shunday savollar bilan qiynar, o‘zini qiynayotganligidan hatto qandaydir lazzat olayotganga o‘xshardi. Voqean, bu savollar uning xayolida endigina, shu tobda, kutilmaganda tug‘ilayotgani yo‘q edi, ular allaqachonlardan beri unga azob berib kelardi. Shu savollar tufayli u ne zamonlardan beri tinchligini yo‘qotib qo‘ygan, o‘z yog‘iga o‘zi qovurilib yotadi. Bu g‘am-alam uning yuragiga cho‘kkaniga ancha zamonlar bo‘ldi, u to‘plana-to‘plana borgan sari kattayib, keyingi paytlarda hech erga sig‘may to‘lib-tosha boshlagan, bir joyga jamlanib dahshatli, yovuz va g‘ayri favqulodda muammo tusini olgan, aqlini, qalbini tinimsiz o‘rtab, qanday qilib bo‘lmasin, hal qilinishini talab qilmoqda edi. Mana endi oyisidan kelgan xat unga yashin urganday ta’sir qildi. Endilikda qayg‘u-g‘amga berilib o‘tirmasdan, azob-uqubatlar ichida o‘ralashib qolmay, bu muammolarni hal qilib bo‘lmaydi, deb g‘ingshib yurmasdan to‘xtovsiz suratda bir dam bo‘lsin kechiktirmasdan, paysalga solmay nimadir qilish kerak edi, qancha tez bo‘lsa shuncha yaxshi edi. Qanday bo‘lmasin, bir qarorga kelmoq lozim, nimadir qilmoq kerak yoki...

«Yoki yashamoqdan butkul voz kechmoq! – deya qichqirib yubordi u birdan talvasa ichida, – bir umr taqdirga tan berib yashaginu harakat qilmoq, yashamoq, sevmoq huquqidan butunlay voz kech-da, yuragingdan hamma narsani o‘chirib tashla, vassalom!»

«Boradigan boshqa joy qolmadi, degan gapning mazmuniga tushunasizmi, a’lo hazratim, tushunasizmi? – birdan uning esiga Marmeladovning kechagi savoli tushdi, zotan, har bir odam bolasining bironta boradi­gan joyi bo‘lishi kerak...»

U birdan seskanib tushdi: kecha miyasiga kelgan bir fikr yana uning xayolidan g‘uvillab o‘tdi. Lekin u shu fikr miyasiga kelib qolganligidan ses­kanib ketgani yo‘q. Bu fikr miyasidan «g‘uvillab» o‘tajagi, o‘tmay si­ra iloji yo‘qligini u bilar edi, u shunday bo‘lishini oldindan his qilgandi, uni kutgandi; axir bu fikr kechagina tug‘ilgani yo‘q. Biroq hamma farq shunda ediki, bir oy ilgari va hatto kuni kecha u faqat xayol edi, mana endi... endi u butunlay boshqacha bo‘lib, xayolga o‘xshamay, allaqanday o‘zgacha, vahimali va butkul notanish bir qiyofada huzuriga keldi va o‘zi ham buni kutilmaganda anglab etdi... Miyasi sirqirab, ko‘z o‘ngi qorong‘ilashdi.

U nimanidir qidirganday bo‘lib atrofiga alang-jalang qaradi. Uning o‘tirgisi kelib o‘rindiq axtarmoqdaydi; bu payt u K – bulvaridan o‘tib borayotgandi. YUz qadamcha oldinda o‘tiradigan o‘rindiq ko‘zga tashlandi. U shu tomonga iloji boricha tezroq etib olish uchun qadamini ildamlatdi; lekin bu orada u kichkina bir sarguzashtni boshidan kechirdiki, bir qancha daqiqa uning xayoli faqat shu narsa bilan band bo‘ldi.

U o‘tirishga joy qidirar ekan, o‘zidan yigirma qadamcha oldinda borayotgan ayolga ko‘zi tushdi, lekin hech narsaga e’tibor bermay borayotganligi uchun avvaliga bu uning diqqatini o‘ziga tortgani yo‘q. Darvoqe, u ko‘pincha uyga keta turib, uyga kelgandan keyin o‘zining qaysi yo‘ldan yurganligini aytib berolmasdi, yurgan yo‘lini eslab qolmasdi, bunga u odatlanib ham ketgandi. Lekin ketib borayotgan xotinning butun ravish-raftorida allaqanday g‘alati, darhol odamning diqqatini o‘ziga tortadigan bir narsa bor ediki, u av­valiga istar-istamas va, hattoki, unga g‘ashi kelib ko‘z tashlay boshladi, keyin u borgan sari diqqatini o‘ziga qattiqroq tortaverdi. Shunda birdan bu xotinning nimasi unga g‘alati tuyilayotganligini anglagisi kelib ketdi. Avvalo, qiz, aftidan, juda ham yosh ko‘rinar, kun qizig‘ida bosh yalang, soyabonsiz, yalang‘och qo‘llarini allaqanday kulgili tarzda likillatib borardi. Uning egnida yupqa matodan tikilgan ipak ko‘ylak bo‘lib, ko‘ylakning o‘zi ham g‘alatiroq qilib kiyib olingan, tugmalari qadalib qadalmagan va bel qismida xuddi yubkaning ustida yirtiq joyi bor edi; yirtilgan mato osilganicha lipillab turardi. Uning ochiq bo‘yniga kichkinagina ro‘molcha tashlangan, lekin u yon tomonga qiyshayib ketgan edi. Buning ustiga qiz alpong-talpong qadam tashlab, qoqilib-suqilib gandiraklab borardi. Mana shularning hammasi bir bo‘lib Raskolnikovning butun diqqat-e’tiborini alohal o‘ziga jalb qildi. U o‘rindiqqa etganda qizcha bilan baravarlashdi, lekin o‘rindiqqa etib olishi bilan qiz uning bir chekkasiga o‘zini tashladi, o‘rindiqning suyanchig‘iga boshini tashlab ko‘zlarini yumdi, aftidan, u g‘oyatdan holdan toygan edi. Raskolnikov unga zingil solib qaradi, qiz g‘irt mast edi. Unga qarab turib odam hayratdan yoqasini ushlab qolardi. Raskolnikov hatto bu o‘ngimmi, tushimmi, deb ajablandi ham. Uning ko‘z o‘ngida turgan qizcha juda ham yosh edi, uning chehrasiga qarab o‘n olti va hattoki, o‘n beshlarda deb taxmin qilish mumkin edi, qizchaning yuzlari kichkina, oppoqqina, chiroylikkina, qip-qizil bo‘lib bo‘rtib ketgan, xuddi shishganga o‘xshardi. Aftidan, qizning hushi o‘zida emasdi; u oyoqlarini chalkashtirib tarvaqaylab o‘tirib olgan, ko‘rinishdan o‘zining ko‘chada ekanligiga aqli etmasdi...

Raskolnikov o‘tirmadi, ketgisi ham kelmadi, nima qilishini bilmay turib qoldi. Bu xiyobon o‘zi doim huvillab turar, mana bu issiqda esa umuman odam zoti ko‘rinmasdi. Biroq shu asnoda o‘n besh qadamlar narida bir janob ham to‘xtadi, uning butun siyoqidan allaqanday bir maqsad bilan qizning oldiga kelmoqchi bo‘layotganligi ko‘rinib turardi. U ham qizchani uzoqdan ko‘rib qolib ta’qib qilib kelayotganga o‘xshardi, lekin unga Raskolnikov xalaqit bergandi. U Raskolnikovga eb yuborguday bo‘lib olayib qarar, ayni chog‘da, buni unga sezdirib qo‘ymaslikka urinar va bu juldurvoqi qachon ketarkin, deb kutardi. Hammasi tushunarli edi. Bu janob o‘ttizlarga kirgan, to‘ladan kelgan, semiz, ikki yuzi qip-qizil, lab­lari do‘rdaygan, mo‘ylov qo‘ygan, juda bashang ki­yingan edi. Raskolnikovning juda jahli chiqib ketdi; qanday qilib bo‘lmasin, bu oliftani bir haqorat qilgisi kelib qoldi shu tobda. U bir nafasga qizni tashlab, janobning oldiga bordi.

Hey, Svidrigaylov! Sizga nima kerak bu erda? – deya qichqirdi u qo‘llarini musht qilib tugib, og‘zi ko‘pirib zaharxanda ichida tirjaygancha.

– Nima gap o‘zi? – dedi qo‘rslik bilan janob qovog‘ini uyib, unga mensimasdan hayron bo‘lib qarab.

Yo‘qoling bu erdan!

– Nima deding, ablah!..

Janob qo‘lidagi tayoqchasini urishga ko‘tardi. Ras­kolnikov bu baquvvat janob unga o‘xshaganlardan ikkitasini bemalol kaltaklashi mumkinligiga ham e’tibor bermay musht ko‘tarib unga tashlandi. Lekin shu daqiqada uni kimdir orqasidan mahkam quchoqlab oldi, ularning o‘rtasiga mirshab tushdi.

– Qo‘yinglar, janoblar, jamoat joyda urishmanglar. Siz nima qilib yuribsiz? O‘zingiz kim bo‘lasiz? – jiddiy qilib so‘radi u Raskolnikovdan uning juldur ust-boshiga nazar tashlar ekan.

Raskolnikov mirshabga razm solib qaradi. Uning yuzidan fahm-farosatli, shovvoz zobit ekanligi ko‘rinib turar, mo‘ylovlari va chakka uzun sochlari oqarib ketgan edi.

– Menga xuddi mana siz o‘zingiz keraksiz, – qichqirdi Raskolnikov uning qo‘llariga yopishib. – Men sobiq talaba Raskolnikovman... Buni siz ham bilib qo‘ysangiz bo‘laveradi, – dedi u olifta janobga qarata, – siz esa men bilan yuring, men sizga bir narsani ko‘rsataman...

Shundan keyin u mirshabning qo‘lidan ushlab olgancha uni o‘rindiq tomonga boshlab ketdi.

– Manovini qarang, g‘irt mast, hozirgina xiyobondan yurib keldi; kimligini Xudo biladi, lekin, aftidan, kasbi unaqalardan emasga o‘xshaydi. Gapning ochig‘i, uni biron erda ichirib yo‘ldan urishgan shekilli... birinchi marta... bildingizmi? Keyin shu holicha ko‘chaga chiqarib yuborishgan. Qarang, ko‘ylaklarining yirtilib yotishini, qanday qilib kiyib olganini ham ko‘ring: buni o‘zi kiygan emas, uni kiyintirib qo‘yishgan, kiyintirganda ham uquvsizlik bilan erkak odam kiyintirgan. Ko‘rinib turibdi. Ana endi mana bu yoqqa qarang: manovi so‘laqmon bilan hozir urishmoqchi bo‘lib turuvdim, uni tanimayman, birinchi marta ko‘rib turishim; lekin u ham buning mast ekanligini ko‘rib yo‘l-yo‘lakay ilintirmoqchi bo‘lib turibdi, buning ahvolidan foydalanib qolmoqchi – uni biron erga olib bormoqchi... Bu turgan gap; gapimga ishoning, rost aytyapman. Men u ko‘zlari alang-jalang bo‘lib qizni ta’qib qilib kelganligini o‘zim ko‘rdim, faqat unga men xalaqit berib qoldim, u haligacha meni qachon ketarkin, deb poylab turibdi. Ana qarang, sal nariga ketdi, o‘zicha go‘yo papiros o‘rab chekmoqchi bo‘lib turib­di... Qizni undan qutqarishning iloji bormikin-a? Qanday qilib uni uyiga jo‘natib yuborsak bo‘larkin, a? O‘zingiz ayting-chi!

Mirshab hammasiga darhol tushundi-da, o‘ylab qoldi. Semiz janobning niyati ravshan, lekin qizchani nima qilish kerak? Mirshab qizni yaxshiroq ko‘rish uchun unga engashib qaradi va uning basharasida samimiy bir achinish ifodasi paydo bo‘ldi.

– Oh, sho‘rlikkina-ya! – dedi u boshini chayqab, – hali ona suti og‘zidan ketmagan go‘dak ­ekan­ku, a.­­ ­Aldab ketishibdi bechorani. Menga qarang, oyimqiz, – deya qizchani chaqira boshladi u. – Uyingiz qayerda?

Qiz horg‘in suzilgan ko‘zlarini ochdi, ularga hech narsani anglamay qarab qo‘ydi-da, qo‘lini siltadi.

– Menga qarang, – dedi Raskolnikov, – mana (u cho‘ntagini kavlashtirib yigirma tiyin chiqardi; tiyin bo‘lsa ham topilganini qarang) mana pul, izvosh olib, uni uyiga eltib qo‘ying. Faqat uyi qayerdaligini bilganimizda edi!

Oyimqiz, hoy, oyimqiz? – chaqira boshladi yana mirshab pulni olgach, – men hozir izvosh olib kelib sizni o‘zim olib borib qo‘yaman. Qayerga olib boray? A? Uyingiz qayerda?

Qoch-ey!.. Tinch qo‘yishmaydi!.. – g‘ingshidi qizcha va yana qo‘lini siltadi.

– Yaxshimas, oyimqiz, yaxshimas! Uyat emasmi axir, sharmandalik-ku bu! – Mirshab unga dashnom berib, jahli chiqqan holda afsus-nadomat bilan bosh chayqadi. – Buni qarang-a! – dedi u Raskolnikovga qarata va shu zahoti unga yana boshdan-oyoq zingil solib chiqdi.

Rosti, Raskolnikov ham unga g‘alati odam bo‘lib ko‘ringan bo‘lsa kerak: egni-boshi uvadayu, cho‘ntagidan pul chiqaradi-ya!

– Siz bu kishini qayerdan topib oldingiz? – so‘radi mirshab.

– Sizga aytyapmanku: xiyobonda mening oldimda kelayotgan edi deb. O‘rindiqqa etib kelib, o‘zini tashladi.

Oh, dunyo qanday bo‘lib ketyapti o‘zi, hech sharmu hayo qolmadi-ya, e Xudo! Ona suti og‘zidan ketmay turib o‘tirishini qarang mast bo‘lib! Haq gap, aldashgan! Ana, ko‘ylaklari ham yirtilib yotibdiku... Zamon qanday buzilib ketdi-ya!.. Tuppa-tuzuk oiladanga o‘xshaydi tag‘in, lekin kambag‘allardan bo‘lsa kerak... kambag‘aldan bunaqalar ko‘p chiqyapti hozir. Afti basharasi judayam nozik, xuddi ­oyimqizlarning o‘zi-ya, – u shunday deya yana qizga engashib qaradi.

Ehtimol, uning ham xuddi mana shunaqa «nozik, xud­di oyimqizlarga o‘xshaydigan», yaxshi tarbiya ko‘rgan oilalarning farzandlariga o‘xshab qiliq qiladigan, yangi zamonning odatlarini o‘zlashtirishga uringan qizchalari bo‘lsa ajab emas...

– Ishqilib, – hamon bezovtalanardi Raskolnikov, – manovi yaramasning qo‘liga tushmasa bo‘lgani! Qarang, o‘larmon bo‘lib turishini! Basharasidan ko‘rinib turibdi nima qilmoqchiligi! Qarang iflosni, ketmaydi!

Raskolnikov ovozinn baland qilib gapirar ekan, o‘sha oliftani qo‘li bilan ko‘rsatar edi. U odam Raskolnikovning gapini eshitdi va yana do‘q-po‘pisa qilib kelmoqchi bo‘ldiyu, lekin nimagadir o‘ylanib qoldi-da, unga nafrat bilan qarab qo‘ydi, xolos. So‘ngra o‘n qadamcha nari yurib ketdi-da, yana to‘xtadi.

– Uning qo‘liga-ku, tutqazib qo‘ymasmiz-a, – der edi zobit o‘ychanlik bilan. – Lekin mana o‘zlari aytsalar edi qayerga olib borib qo‘yishimizni, bo‘lmasa... Oyimqiz, hoy, oyimqiz! – deya yana engashdi u.

Qiz birdan ko‘zlarini to‘la ochib razm solib qaradi, xuddi nimanidir anglab etgan kabi o‘rnidan turdi-da, boya kelgan tomoniga qarab yura boshladi.

– Uf, uyatsizlar-ey, qo‘yishmaydi! – dedi u yana qo‘lini silkib. U qadamlarini tezlatdi, lekin hamon gandiraklar edi. Olifta xiyobonning bosh­qa tomoniga o‘tib, uning ketidan ketdi. U qizdan ko‘zlarini uzmasdi.

– Xotirjam bo‘ling, unga bermayman, – dedi qat’iyat bilan mo‘ylov va ularning ortidan jo‘nadi.

Eh, odamlar buzilib ketdi! – deya takrorladi u ovozini chiqarib va xo‘rsinib qo‘ydi.

Shu on Raskolnikovni nimadir chaqqanday bo‘ldi; bir zumda u butunlay boshqacha odam bo‘ldi-qo‘ydi.

– Menga qarang, hey! – deya qichqirdi u mo‘ylovning ortidan.

Mo‘ylov orqasiga o‘girilib qaradi.

– Qo‘yavering! Sizga nima? Bas! Mayli, bir xumordan chiqsin (u oliftani qo‘li bilan ko‘rsatdi). Sizga nima?

Mirshab nima gapligini tushunmasdan angra­yib qarab qoldi. Raskolnikov kulib yubordi, Mirshab bo‘lsa:

– Qo‘ying-e! – deya qo‘lini siltab, olifta bilan qizning ortidan ketdi, u Raskolnikovni telba bo‘lib qolgan yoki undan ham battarroq odam, deb o‘yladi chamasi.

«Tangani urib ketdi, – achchig‘i chiqib g‘o‘ldiradi Raskolnikov yolg‘iz o‘zi qolgach. – Endi anovindan ham undirsin-da, keyin qizni u bilan jo‘natib yuborsin, vas­salom... Nega endi birovning ishiga burnimni tiqib yuribman o‘zi? O‘zim nima ahvoldamanu? Nima haqim bor mening yordam berishga? Menga desa bir-birlarini tiriklay g‘ajib tashlashmaydimi, menga nima? Yigirma tiyinni berib yuborganimni qara-ya. O‘zimning pulim bo‘lsa ham mayliydi».

Shu g‘alati so‘zlarga qaramasdan Raskolnikov o‘zini juda yomon his qildi. U bo‘shab qolgan o‘rindiqqa borib o‘tirdi. Uning fikri chuvalashib ketgandi... Umuman, shu tobda miyasiga hech narsa sig‘masdi. U butkul hammasini unutishni, hammasini kallasidan chiqarib tashlashni istar, keyin uyg‘onsamu barini qaytadan boshlasam derdi...

– Sho‘rlik qizcha! – dedi u o‘rindiqning bo‘shab qolgan eriga qarab, – hushiga kelgandan keyin yig‘lab-siqtaydi, keyin oyisi biladi... Oldin rosa kaltaklaydi, qaqshatib uradi, keyin balki sharmanda qilib ko‘chaga haydaydi... Haydamagan taqdirda ham Darya Frantsovnaga o‘xshaganlar daragini eshitib qo‘lga kiritishadi, ana undan keyin qizgina sho‘rlikning qo‘lma-qo‘l bo‘lishini ko‘ring... Keyin kasalxona (ko‘pincha juda ham halol onalarning qo‘llarida tarbiya ko‘rib, ulardan bekitiqcha o‘yinqaroqlik qiladigan qizchalar shu ahvolga tushishadi), keyin-chi... keyin yana kasalxona... ichkilik... qovoqxonalar... va yana kasalxona... ikki-uch yil o‘tar-o‘tmas, qarabsizki, tirik notavon, mayib-majruh bo‘lib qolibdi, yoshini surishtirsangiz o‘n to‘qqiz yoki o‘n sakkizdan oshmagan hali... Nima, endi ko‘ribmanmi bunaqasini? Ular qanday qilib shu ko‘yga tushib qolishyapti? Mana shu qizchaga o‘xshab emasmi axir... Tuf-ey! Battar bo‘lsin! O‘zi shunday bo‘lishi kerak, deyishadi... Har yili ma’lum bir qismi... bir yoqqa... ajinaning qo‘yniga bo‘lsa kerak-da, boshqalarning dardiga em bo‘lish uchun va ularga xalal bermaslik uchun borish­lari kerak. Bir qismi! Tavba, topgan so‘zlarini qarang-a: beozorgina, fanniy so‘z. Bir qismi de­yildimi, tamom, buning tashvishini chekib o‘tirmasa ham bo‘ladi. Agarda boshqa bir so‘z bo‘lganda bormi, unda... balki bir oz besaranjom bo‘lishga to‘g‘ri kelarmidi. Dunechka ham bir kun emas, bir kun shu bir qismning ichiga kirib ketsa-ya!.. Bunisiga bo‘lmagan taqdirda, balki unisiga?..»

«O‘zi qayerga ketyapman? – deya o‘ylab qoldi u birdan. – Qiziq. Qayergadir ketayotgan edimku. Xatni o‘qib bo‘lgan zamonim yo‘lga tushuvdim... Ha, Vasilev oroliga, Razumixinning oldiga ketayotgan edim, ha, xuddi o‘zi, mana endi... esimga tushdi. Darvoqe, nimaga borayotgan edim? Nega xuddi shu bugun Razumixinning oldiga borish kallamga kelib qoldi? Toza qiziq bo‘ldiku».

U o‘zidan-o‘zi taajjublandi. U Razumixin bilan universitetda birga o‘qigan edi. Qizig‘i shundaki, Ras­kolnikov universitetda o‘qib yurgan kezlari hech kim bilan do‘st-o‘rtoq tutinmagan, hammadan o‘zini olib qochib yurar, hech kimnikiga bormas, o‘zini ham birov yo‘qlab kelib qolsa unchalar ro‘yxush bermasdi. Voqean, ko‘p o‘tmay uning o‘zidan ham yuz o‘girib ketishdi. U na bir yig‘inlarda, na bahs-mubohasalarda, na o‘yin-kulgida, umuman, hech bir narsada ishtirok etmasdi. U darslari ustida juda qattiq o‘tirar, o‘zini sira ayamas, shuning uchun ham unga hurmat bilan qarashar, lekin hech kim o‘rtoqchilik qilgisi kelmasdi. U juda kambag‘al va allaqanday kibrli, mag‘rur hamda odamovi edi: xuddi odamlardan allanimani yashirib yurganga o‘xshardi. Ba’zi do‘stlari u bizni yosh bolachalik ham ko‘rmaydi, balanddan keladi, mensimaydi, go‘yo hammamizdan ilmu e’tiqodda o‘zib ketganday qarashlarimiz va intilishlarimizga past nazar bilan qaraydi, degan xayolga ham borardilar.

Razumixin bilan esa u nima uchundir o‘zini yaqin olar, yaqin olardigina emas, u bilan chiqishib gap­lashar, sirlashar edi. Darvoqe, Razumixin bilan bundan boshqacha munosabatda bo‘lishni umuman tasavvur qilib bo‘lmasdi. Razumixin bag‘oyat quvnoq va odamga tez el bo‘lib ketadigan, soddadil, ko‘ng­li ochiq yigit edi. Darvoqe, u soddadil bo‘lib ko‘rinsa-da, lekin buning tagida teranlik va o‘z izzatini bilish yashirinib yotar edi. Uning eng yaxshi do‘stlari buni sezishardi, hammalari uni yaxshi ko‘rishardi. U anchagina tiyrak, lekin shu bilan birga ba’zan g‘oyatda sodda bo‘lib ko‘rinardi. U ko‘zga yaqqol tashlanib turadigan odamlar sirasidan bo‘lib, qomatdor, chayir, doimo yuzini chala qirib yurar, sochlari qora edi. Ba’zan g‘alva-to‘polon qilib qolar, odamlar uni juda baquvvat, deb aytishar di. Bir kuni kechasi ulfatlari o‘rtasida davangirdek keladigan bir mirshabni bir zarb bilan sulaytirib qo‘ygandi. Ichganda u juda ko‘p icha olar, ammo ichmasa ichmay ham ketaverar edi; ba’zan sho‘xligi, to‘polonchiligi tutganda haddan oshib ketar, ammo tek yurari kelganda undan muloyimroq odam topilmasdi. Razumixinning yana bir ajoyib tomoni shunda ediki, u hech qanday og‘irchiliklardan cho‘chib o‘tirmas va har qanday qiyin vaziyatda ham esankiramas, bukilib, er tishlab qolmasdi. U uyi bo‘lmasa, tomda ham yotib ketaverar, dahshatli ochlik va chidab bo‘lmas sovuqlarga ham dosh berib keta olardi. U butunlay yo‘qchilik ichida yashar, faqat o‘z kuchi, o‘z mehnati hisobiga kun kechirardi. U o‘z qo‘l kuchi bilan pul topishning ming turli yo‘llarini bilardi. Bir yili qishda u xonasiga o‘t yoqmadi. Menga shunisi ham tuzuk, nega desangiz, sovuqda odam yaxshi uxlaydi, deb aytgandi. Shu kunlarda u ham vaqtincha universitetga qatnamay qo‘ygan, lekin bor kuchi bilan: ahvolini yaxshilashga urinar, o‘qishni davom ettirish uchun mablag‘ axtarar edi. Raskolnikov unikiga bormaganiga to‘rt oycha bo‘lib qolgan. Razumixin esa do‘stining xonadoni qayerdaligini ham bilmasdi. Ikki oycha ilgari bir kuni ular ko‘chada duch kelib qolishgan, lekin Raskolnikov o‘rtog‘ining ko‘ziga ko‘rinmaslik uchun teskari qarab ko‘chaning narigi tomoniga o‘tib ketgandi. Razumixin esa uni ko‘rgan bo‘lsa ham, lekin oshnasini bezovta qilib o‘tirmagandi.

V

«Rostdan ham men yaqinda Razumixindan o‘zimga ish topib berishini so‘ramoqchi edim, dars olib bersa, devdim, bo‘lmasa boshqa biron ish... – deya o‘ylardi Ras­kolnikov, – lekin endi u menga qanday yordam berishi mumkin? Boringki, dars olib bersin, deylik, boringki, cho‘ntagini qoqishtirib choychaqaga ozroq pul berib turdi, deylik, mabodo puli bo‘lsa o‘shandayam, keyin etik sotib olish mumkin bo‘lar, dars bergani boradigan bo‘lsam, kiyimlarimni ham tuzatib olgan bo‘lardim... hm... Xo‘p, undan keyin-chi? Bu chaqa-chuqa bilan nima qilib bo‘ladi? Menga hozir shu kerakmi? Qiziq, nega o‘zi men Razumixinning oldiga ketayotibman, bu kulgili-ku...»

Men nega Razumixinning oldiga ketayotibman, degan masala uni o‘zi o‘ylagandan ko‘ra ham ko‘proq tashvishga solmoqdaydi; u oddiy bo‘lib ko‘ringan shu narsadan o‘zi uchun hech narsadan hech narsa yo‘q allaqanday mash’um bir ma’no izlamoqda edi.

«Nima bo‘ldi o‘zi? Nahotki men Razumixinning ol­diga borsam, hamma ishim yaxshi bo‘lib ketadi, Razumixin barcha dardlarimga chora topib beradi, deb o‘ylagan bo‘lsam?» – deya o‘ziga o‘zi savol berardi u hayron bo‘lib.

U xayol surib, peshonasini ishqalarkan, kutilmaganda deyarli uzoq o‘y surgandan so‘ng o‘zidan-o‘zi uning miyasiga g‘alati bir fikr keldi.

«Hm... Razumixinning oldiga, – dedi u sekin xuddi butunlay bir qarorga kelgan odamday xotirjamlik bilan, – Razumixinning oldiga borishim tayin, ha, albatta... lekin hozir emas... Men uning oldiga... o‘sha ishning ertasiga boraman, o‘sha ish butunlay bartaraf bo‘lgandan so‘ng, butun ishlar boshqacha bo‘lib ketgach, boraman...»

U birdan sergak tortdi.

«O‘sha ishdan keyin, – qichqirib yubordi u o‘rindiqdan sakrab turib ketar ekan, – nahot o‘sha ish amalga oshsa? Rostdan ham shunday bo‘larmikin?»

U o‘rindiqni tashlab tez-tez shitob bilan yurib ketdi; u uyga qaytmoqchi ham bo‘ldi, lekin bu fik­ridan qaytdi, sira ham uyga borgisi kelmay qoldi: bu o‘sha ish haqidagi fikr o‘sha erda, dahshatli katalakda tug‘ilib mana bir oydan oshibdiki, uning butun tinchligini o‘g‘irlab azob beradi, shuning uchun ham u uyga bormay bosh oqqan tomonga qarab yo‘l oldi.

Uning asablari qaqshab isitma tutganday qaltiray boshladi; eti uvishib og‘ridi; kun shunchalar issiq bo‘lishiga qaramasdan u sovqota boshladi. Allaqanday ichki tabiiy zarurat yuzasidan bo‘lsa kerak, g‘ayrishuuriy tarzda o‘zini zo‘rlab bo‘lsa ham yo‘lda duch kelgan narsalarga tikilib qaray boshladi, u xuddi og‘ir xayollardan o‘zini chalg‘itmoqchiga o‘xshardi, lekin bunga muyassar bo‘la bilmas, hadesa xayoli qochib uzoqlarga ketib qolardi. Keyin seskanib boshini ko‘tarib atrofga qarar ekan, o‘sha zamonoq hozir nimani o‘ylab kelayotganligi va hatto qaysi yo‘ldan yurib kelganligini unutib qo‘yardi. Mana shu ahvolda u butun Vasilev orolidan o‘tdi, Kichik Nevaga chiqdi, ko‘prikdan o‘tib orollar tomonga qarab yo‘l oldi. Shaharning chang-to‘zonlariga, ohaklar hamda bahaybat, odamni siqib, iskanjaga oladigan uylariga o‘rganib qolgan uning ko‘zlariga tiniq ko‘kalamzorlar orom bag‘ishladi. Bu erlarda ko‘krakni to‘ldirib erkin nafas olsa bo‘lar, bunda badbo‘y hidlar anqimas, qovoqxonalar ko‘rinmasdi. Lekin ko‘p o‘tmasdan bu orom hissi yo‘qoldi, uning yuragini yana g‘ashlik va yana tajanglik egallab oldi. Goho u ko‘kalamzorlar quchog‘idagi chorbog‘larga tikilib qolar, bog‘ panjaralariga ko‘z yugurtirardi, olis­larda esa u ayvonlarda yasan-tusan qilib olgan ayollarni, bog‘chalarda o‘ynab yurgan bola-baqrani ko‘rib tomosha qilardi. Ayniqsa u gullarga uzoq qarab tikilib turardi; gullar unda boshqacha bir qiziqish uyg‘otardi. Yo‘lda borar ekan, unga bashang izvoshlar, suvorilar va suvoralar uchrab turardi; ularga qiziqsinib tikilgancha to o‘tib ketgunlaricha ko‘zlari bilan ta’qib qilib qolar va hali ko‘zdan yo‘qolib ulgurmaslaridan ularni esdan chiqarardi. Yo‘l-yo‘lakay u to‘xtab cho‘ntagida qolgan tangalarini sanab oldi; bor-yo‘g‘i o‘ttiz tiyincha puli qolibdi. «Bir tanga mirshabga, xatni olib qolgani uchun Nastasyaga uch tiyin... – demakki, kecha Marmeladovlarga qirq etti tiyin yo yarim so‘m beribman», – deya nima uchundir hisoblay boshladi u, lekin ko‘p o‘tmay tangalarini cho‘ntagidan nima sababdan olganligini ham unutdi. U emakxonaga o‘xshash bir uy oldidan o‘tib keta turibgina qo‘lida tangalarini ushlab turganligini esladi va qorni ochqaganini his qildi. U emakxonaga kirib bir qadahda aroq ichdi va ustiga allanimadir solingan pirog edi. Pirogni u yana yo‘lga tushganda eb tugatdi. U aroq ichmaganiga ancha bo‘lgandi, shuning uchun ham bir qadahgina ichganligiga qaramasdan darhol miyasiga ta’sir qildi. Oyoqlari birdan o‘z-o‘zidan og‘irlashib ketganday bo‘lib, uni qattiq uyqu bosa boshladi. U uyga yo‘l oldi; lekin Petrov oroliga etgandan so‘ng butunlay behol bo‘lib turib qoldi, yo‘ldan chetga chiqib, butazor ichiga kirdi-da, o‘zini maysalar ustiga tashladi va shu zahoti uyquga ketdi.

Kishi besaru somon bo‘lib ezilib yurgan chog‘larda uning ko‘radigan tushlari ham ko‘pincha behad qavargan, tiniqlashgan va xuddi o‘ngida ko‘rganga o‘xshagan bo‘ladi. Gohida odamning tushda ko‘rgan narsalari favqulodda juda dahshatli bo‘lib tu­yiladi, lekin tushdagi muhit va kechayotgan jarayonlar shu qadar ishonsa bo‘ladigan, umumiy manzaraga mos, uni badiiy jihatdan to‘ldiradigan nozik tafsilotlarga ega bo‘ladiki, ularni o‘ngida shu tush ko‘rgan odamning o‘zi ham, u boringki, Push­kin yoki Turgenev singari san’atkor bo‘lgan chog‘ida ham to‘qib chiqara bilmasdi. Shunday tushlar, silvaram tushlar juda uzoq vaqtlar esda qoladi va jismi uryon o‘zi bir holi cap bo‘lib yurgan odamga juda qattiq ta’sir qiladi.

Raskolnikov qo‘rqinchli tush ko‘rdi. U bolalik paytlarini: o‘zi tug‘ilgan shaharchani tush ko‘rdi. U etti yoshlik bola emishu bayram kuni otasi bilan kechqurun shahar chekkasida sayr qilib yurishgan emish. Nursizgina odmi, havosi dim bir kun ekan, u joylar bolaligida qanday xotirasida qolgan bo‘lsa shundayicha tushiga kiribdi: u erlarni u o‘ngida xuddi tushida ko‘rganchalik aniq eslolmaydi. Shaharcha xuddi kaftda turganday ko‘zga tashlanadi, atrofda bir tikkaygan bu­ta yo‘q; allaqayerlarda juda uzoqda osmon erga tushgan erda o‘rmon qorayib ko‘rinadi. Shahar chekkasiga chiqaverishdagi oxirgi tomorqadan bir necha qadam narida juda ham kattakon qovoqxona bor, bu qovoqxona oldidan otasi bilan sayr qilib o‘tgan kezlarida u doimo yuragini allaqanday yomon siqib, dilida qo‘rqinch bir vahima uyg‘otar edi. Qachon qaramang, u erda odamlar to‘dalashib yotishar, baqirgan-chaqirgan, xaxola