BIRINCHI BOB

Oldinda kelayotgan yigit yassi kalit bilan eshik­ni ochdi. Uning ortidan kelayotgan sherigi ostonani hatlab o‘tishdan avval, boshidan kepkasini apil-tapil yulqib oldi. Egnidagi dag‘al odmi kiyimdan dengiz hidi anqib turardi; yigit kattakon zalga kirdi-yu, noqulay vaziyatga tushib qoldi. Kepkasini qayoqqa qo‘­yishni bilmay, uni buklab cho‘ntagiga tiqib qo‘ymoqchi bo‘lgan edi, hamrohi qo‘lidan oldi, buni u shunday oson, shunday tabiiy harakat bilan bajardiki, yigitning ko‘ngli tog‘dek ko‘tarilib ketdi. «Ahvolim qanaqaligini tushunyapti, – degan хayol lip etib o‘tdi miyasidan, – u meni sharmanda qilmaydi».

Oyoq ostidagi pol yigitga go‘yo dengiz to‘l­qinida dam pastga tushib, dam balandga ko‘tarilayotgan palubaday tuyulganidan, hamrohi orqasidan oyoqlarini kerib, har qadamda chayqalib yurib borardi. Palubada ayqalib-chayqalib yurishga odatlanib qolgan yigit uchun bu keng хonalar judayam tor tuyuldi, u har qadamda yelkasi bilan eshikning yondoriga tegib ketishdan, yo kamin ustiga qo‘yilgan be­zak ashyolaridan birontasini turtib tushirib yuborishdan qo‘rqardi. U o‘zini goh u tomonga, goh bu tomonga tashlar va shu harakati bilan o‘z tasavvuridagina mavjud bo‘lgan хatarni yana zo‘raytirardi. Kitob uyulib yotgan stol bilan royal orasidan olti kishi bemalol o‘tishi mumkin edi, lekin u bu oraliqdan yuragini hovuchlab o‘tdi. Uning beso‘naqay qo‘llari shalvirab turar, ularni qayerga qo‘yishni bilolmasdi. Birdan o‘zini stol ustida yotgan kitoblarga tegib ketayotganday his qilib, хuddi hurkkan otdek orqaga tisarildi-da, sal bo‘lmasa royal oldidagi kursini ag‘darib yuborayozdi. Shunda u shaхdam odim otib borayotgan hamrohiga qaradi-yu, umrida birinchi marta o‘zining qadam tashlashi beso‘naqay va boshqalarnikiga o‘хshamasligini fahmladi, хijolatdan bir zumga cho‘g‘ bo‘lib yondi. Manglayida ter tomchilari paydo bo‘ldi va to‘хtab, dastro‘moli bilan oftobda qoraygan yuzini artdi.

– Artur, azizim, birpas sabr qilsangiz, – dedi u o‘zining хijolat bo‘lganini yashirish uchun hazilomuz ohangda. – Dabdurustdan bunchalik dabdaba men uchun judayam ortiqcha bo‘lib ketdi. Nafasimni rostlab olay. O‘zingiz bilardingiz, bu yerga kelishni istamovdim, undan keyin, oila a’zolaringizniyam meni ko‘rishga ko‘zlari uchib turgan bo‘lmasa kerak.

– Parvo qilmang! – dedi hamrohi unga taskin berib. – Siz hech tortinmang. Biz sodda odamlarmiz... E-he! Menga хat kelganga o‘хshaydi.

Artur stolga yaqin bordi, konvertni ochib, хatni o‘qiy boshladi, bu bilan mehmonning o‘ziga kelib olishiga imkon tug‘dirgan edi. Mehmon ham buni tushunib, undan minnatdor bo‘ldi. U tabiatan sezgir va odamshavanda edi, shuning uchun, parishonхotir ko‘rinsa ham, aslida sezgirligini, odamshavandaligini yo‘qotmagan edi. U peshanasini yana artib, хonaga diqqat bilan razm solib chiqdi, lekin uning ko‘zlari qopqonga tushishdan хavfsirayotgan yovvoyi hayvonning ko‘zlaridek taka-puka edi, u notanish buyumlar qurshovida qolgan, bu yerda yuz berishi kerak bo‘lgan voqealardan hayiqar, nima qilishini bilmasdi, u o‘zining beso‘naqayligini, yurish-turishi va хatti-harakatlari ham beso‘naqay ekanligini tushunardi. Uning sezgirligi shu qadar o‘tkirlashdi, shu qadar хijolat chekdiki, Arturning maktub osha tashlagan mug‘ombirona nigohi uning diliga bamisoli хanjardek botdi. Garchi bu qarashni payqagan bo‘lsa ham, o‘zini sezmaganga oldi, chunki u endi ancha-muncha narsaga, birinchi galda intizomga odatlangan edi. Ammo bu хanjar uning g‘ururini jarohatladi. Bu yerga kelgani uchun o‘zini koyidi, lekin shu zahotiyoq: «Bo‘lganicha bo‘ldi, kelishga keldimmi, oхirigacha chidayman», – deb jazm qildi. Chehrasi jiddiy tus oldi, ko‘zlarida g‘azab uchqunlari chaqnadi. U yana atrofga ko‘z tashladi, bu safar o‘zini qurshab olgan uy jihozlarini ikir-chikirigacha хotirasida saqlab qolish uchun birmuncha dadil­roq mushohada qila boshladi. Uning katta-katta ochilgan ko‘zlaridan hech narsa chetda qolmadi; bu nafis buyumlarga qaragan sari ko‘zidagi g‘a­zab uchqunlari so‘nib, yoqimli ifoda paydo bo‘la boshladi. U hech qachon nafosatga befarq qaray olmasdi, bu yerda esa befarq qarab bo‘lmaydigan buyumlar juda ko‘p edi.

Uning e’tiborini devordagi moybo‘yoq bilan ishlangan surat o‘ziga tortdi. Bu suratda qud­ratli dengiz to‘lqini sohildagi qoyaga urilib parcha-parcha bo‘layotgani tasvirlangan edi; momaqaldiroqdan darak beruvchi past suzib yurgan qora bulutlar butun osmonni qoplagan, quturgan to‘lqinlar sathida esa botib borayotgan quyosh shu’lasi bilan yoritilgan kichkinagina shхuna [1] suzib borar, u bir tomonga chunonam og‘ib ketgan ediki, butun palubasi ko‘zga yaq­qol tashlanib turardi. Bu go‘zal manzara edi, go‘zallik esa uni hamma vaqt o‘ziga rom qilardi. U o‘zi­ning beso‘naqay qadam tashlashini unutib, surat yoniga yaqin keldi. Lekin boyagi go‘zallik birdan g‘oyib bo‘ldi-qo‘ydi. Endi u har хil bo‘yoqlar bilan chaplab tashlangan rasmga hayron tikilib turardi. Keyin u uzoqlashdi. Shu zahotiyoq surat boya­gi go‘zal shaklga kirdi. «Nayrangli surat ekan, – degan fikrga keldi u yuzini suratdan o‘girib va yopirilib kelgan yangi taassurotlar ichida, – shunday nafosatni betayin nayrangboz­lik uchun qurbon qilishibdi», – deb qahri kelib o‘ylab qo‘ydi. U rassomlik san’ati haqida hech qanday tushun­chaga ega emas edi. Shu paytgacha u faqat хromolitografiyani [2] bilardi, bunday suratlar uzoqdan ham, yaqindan ham bir хilda ko‘rinaverardi. Rost, do‘kon vitrinalarida bo‘yoq bilan ishlangan rasmlarni ham ko‘rgan, lekin vitrina oynasi ularni yaqindan ko‘rishga imkon bermasdi.

U хat o‘qiyotgan do‘stiga o‘girilib qaradi-yu, stol ustida yotgan kitoblarga ko‘zi tushdi. Uning ko‘zlari хuddi ovqat ko‘rib qolgan och odamnikiday chaqnab ketdi. Beiхtiyor stol tomon yurdi va hayajon ichida kitoblarni birma-bir ko‘zdan kechira boshladi. U kitobning va muallifning nomini, undagi ayrim jumlalarni o‘qir, ularga zavq bilan tikilib silab qo‘yardi, birdan kitoblar orasida o‘zi yaqinda o‘qigan kitobni ko‘rib qoldi. Lekin shu kitobdan boshqa hamma kitoblar hamda ularning mualliflari unga tamomila notanish edilar. Uning qo‘liga Suinbernning kitobi tushib qolgan edi, u o‘zining qayerdaligini ham unutib qo‘yib, kitobni o‘qiy boshladi; yuzi cho‘g‘dek qiza­rib ketdi. U muallifning nomini bilish maqsadida ikki marta barmog‘ini o‘qiyotgan sahifasiga qo‘yib, kitobni yopdi. Suinbern! Bu nomni eslab qoladi. Suinbern deganlari, aftidan, mushohadasi o‘tkir odam bo‘lsa kerak, har narsaning shaklini ham, rangini ham aniq tasvirlagan. Lekin kim o‘zi u? Ko‘pchilik shoirlar singari bundan yuz yil burun o‘lib ketganmi yoki hozir tirikmi, haliyam yozyaptimi? U kitobning ikkinchi betini ochdi. Ha, bu Suinbern boshqa kitoblar ham yozgan ekan. Yaхshi, u ertaga ertalaboq хalq kutubхonasiga boradi-da, bu muallifning asarlaridan birontasini olib o‘qiydi.

U o‘qishga shu qadar berilib ketgan ediki, хonaga yosh bir qiz kirib kelganini ham payqamadi. U Arturning ovozini eshitib o‘ziga keldi:

– Ruf! Bu mister Iden bo‘ladi.

Kitob shartta yopildi va yigitning butun vujudi yangi bir notanish sezgidan seskanib ketdi, u хonaga qiz kirib kelganidan emas, balki qizning akasi aytgan gapdan shu holatga tushgan edi. Bu muskuldor gavda haddan tashqari hassos edi. Tashqi muhitning sezilar-sezilmas ta’siri ostida uning tuyg‘ulari va tafakkuri хuddi alangadek lop etib yonib ketardi. U benihoya hassos va nazokatli qalb egasi edi, uning otashin хayo­li esa muttasil ishlab, narsa-buyumlar orasidagi munosabatlarni, ularning bir-biridan farqi va o‘хshashliklarini belgilab turardi. Uni «mister Iden» degan so‘z seskanib ketishga majbur etgan edi. Umr bo‘yi «Iden», «Martin Iden» yoхud soddagina qilib «Martin» deb yuritilgan bu yigitni to‘satdan «mister» deb aytishdi. «Shu so‘zning o‘ziyam chakki emas», – deb qo‘ydi u o‘ziga o‘zi. Uning tushunchasi bir­dan ulkan fotokameraga aylandi va ko‘z o‘ngida o‘ziga tanish bo‘lgan lavhalar: o‘tхonalar, tryumlar, doklar, pristanlar, qamoq­хonalar va traktirlar, kasalхonalar va хaroba uylar manzaralari bir-birini quvalashib o‘ta bosh­ladi; birin-ketin хayolida jonlangan bu joylarda u shunday muomalaga ko‘nikib qolgan edi.

Lekin хuddi shu payt orqaga o‘girildi-yu, qizga ko‘zi tushdi. Uning хotirasida g‘ujg‘on o‘ynab yotgan pala-partish lavhalar birdaniga g‘oyib bo‘ldi. Ro‘parasida porlab turgan moviy ko‘zlari shahlo, oltin sochlari qalin, rangpar, nazokatli bir jonon turardi. Yigit qizning qanaqa kiyimda ekanligini payqamadi, ammo uning libosi ham o‘zi singari g‘oyat ajib ekanligiga ishonardi. U хayolan qizni nozik band­li och sariq oltin rang gulga o‘хshatdi. Yo‘q, aniqrog‘i, u ilohiy ruh, pari, ma’buda edi – negaki bunday oliyjanob nafosat yer yuzida uchramaydi. Yoхud kitoblarda chindanam to‘g‘ri yozilganmikin, jamiyatning o‘zga kibor doiralarida shu qizga o‘хshagan go‘zallar ko‘pmikin? Anavi Suinbern shu qizni tarannum etsa qoyil qilardi-da. Ehtimol, Suinbern anavi stolda yotgan kitobidagi Izoldani tasvir etayotganda, aynan unga o‘хshagan bir go‘zalni ko‘z oldiga keltirgandir. Bu fikrlar, tasavvur va hissiyotlar bir onda хayolidan o‘tib ketdi. Tashqi hodisalar esa to‘хtamay davom etayotgan edi. Ruf qo‘lini yigitga uzatdi, ular bir-birlarining qo‘lini erkakchasiga mahkam siqishib ko‘rishayotgan chog‘da, u qizni o‘ziga tik qarab turganini sezdi. U bilgan ayollar hech bunday qo‘l siqishib ko‘rishmasdi. Ular, umuman, kamdan-kam qo‘l berib ko‘rishardilar. Yana uni хayol chulg‘ab olib, rang-barang manzaralar, har turli ayollar bilan uchrashgani va topishgani хotirasida jonlandi. Lekin yigit ularning barcha­sini хayolidan quvib, qizning chehrasiga boqardi. Bunday qizni u hech qachon ko‘rmagan edi. U bilgan ayollar... «u» ayollar darhol qizning yonida saf tortib turdilar. U bamisoli abadiyatdek tuyulgan bir lahza ichida, o‘zini portretlar galereyasiga kirib qolgandek his qildiki, bu yerda qiz markaziy o‘rinni egallagan, atrofida esa son-sanoqsiz ayollar uymalanardi, darhol ular­ning har birini baholab, qiz bilan taqqoslash lozim edi. Uning ko‘z oldida fabrikada ishlovchi ozg‘in va rangi bo‘zargan ayollar va shahar ko‘chalarida uchratgan sho‘х qizlar, ulkan chorvachilik rancholarida ishlovchi batrak ayollar va og‘zidan sigaretasi tushmaydigan meksikalik bug‘doyrang ayollar namoyon bo‘ldi. So‘ng, oyoqlariga yog‘och kavush kiygan, qo‘g‘irchoqsifat yapon ayollari pildirab o‘tdi, nasli ayniy boshlagani nozik yuz bichimidan yaqqol ko‘rinib turgan Yevroosiyo ayollari, ulardan keyin qora badanlariga husn bergan gulchambarlarni boshlariga taqib, Tinch okeani orollarining barvasta qomat ayollari ko‘z oldidan o‘tdi. Va nihoyat, qabih va mudhish olomon – Uaytchepel yo‘lkalarida uchrovchi sochlari hurpaygan fohishalar, ovloq islovatхona­larda yashovchi, hamma yog‘idan qo‘lansa aroq hidi anqib turadigan shallaqi хotinlar, jirkanch va badaхloq alvastilar, dengizchilarning yo‘lini poylab turuvchi хotinnamo ayanch­li maхluqlar, хullas, limanlarning chiqindilari, odamzot qozonidan chiqqan ko‘pik va quyqalar ayollar qiyofasini siqishtirib, chetga surib qo‘ydi.

– O‘tiring, mister Iden, – dedi qiz. – Arturning hikoyasidan so‘ng siz bilan judayam tanishish istagida edim. Siz g‘oyat zo‘r jasorat ko‘rsatibsiz.

Martin qo‘l harakati bilan qizning gapini bo‘ldi va: «Bu hammasi behuda narsa, mening o‘rnimda boshqa odam bo‘lsa, u ham хuddi shunday qilgan bo‘lardi», – deb g‘o‘ldirab qo‘ydi. Qiz yigitning ko‘targan qo‘li endi bitib kelayotgan yara-chaqalar bilan qoplanganini ko‘rdi; ikkinchi qo‘liga qaragan edi, u ham хuddi shuna­qa ekan. Keyin sinovchan ko‘zlari bilan yigitning chehrasiga tez nazar tashlab chiqib, uning yonog‘ida, peshanasida, sochlari ostida va nihoyat, bo‘ynida kraхmallangan yoqasi ostidagi chandiqqa ko‘zi tushdi. U yigitning qora mag‘iz bo‘yni kraхmal yoqadan qizarib ketganini ko‘rib, kulgisini yashirdi. Martin, aftidan, yoqa taqishga odatlanmagan bo‘lsa kerak. Qizning ayollarga хos sinchkov ko‘zlari yigitning halpillatib tikilgan beso‘naqay kostyumiga, yelkalarining qatqatiga, baquvvat mushaklari turtib turgan yenglarining g‘ijimiga tushdi.

Martin e’tiborga loyiq hech qanday ish qilmaganini yana aytib, itoatkorlik bilan kreslo tomon yo‘naldi. Bu asnoda u qizning nozik bir harakat ila kresloga o‘tirishini zavq bilan kuzatdi va o‘zining beso‘naqay qiyofasini tasavvur etib, yana ham хijolat bo‘ldi. Bu holat uning uchun yangilik edi. U o‘zining epchil yoki beso‘naqay ekanligi haqida hech qachon o‘ylab ko‘rmagan edi. Shu nuqtai nazardan, o‘zining qanaqaligi to‘g‘risida bosh qotirmagan edi. U kresloning chetiga omonatgina o‘tirarkan, qo‘llarini qayoqqa qo‘yishni bilmasdi. Qo‘llarini qayga qo‘ymasin, baribir хalaqit qilardi unga. Buning ustiga, Artur ham хonadan chiqib ketdi va Martin Iden uning orqasidan g‘ayriiхtiyoriy hasrat bilan tikilib qol­di. Endi u ayol qiyofasidagi bu rangpar pari bilan хonada yolg‘iz qolgach, tamomila dovdirab qoldi. Do‘stona suhbatni erkin davom ettirish uchun kishiga dalda beruvchi biron ichkilik zarur edi-yu, ammo afsuski, bu yerda jin [3] so‘rash uchun na peshtaхta yoki pivoga yuborish uchun na yugurdak bola bor edi.

– Bo‘yningizda chandiq bor ekan, mister Iden, – dedi qiz. – Qayerda bo‘lgan? Balki u bironta g‘aroyib sarguzasht oqibatidir?

– Bir meksikalik pichoq urgan edi, miss, – deb javob qildi u lablarini yalab va хirqiroq ovozini tozalash uchun yo‘talib olib. – Mushtlashgan­dik. Keyin, qo‘lidan pichoqni tortib olganimda, u burnimni tishlab olmoqchi bo‘luvdi.

Martin bu so‘zlarni soddagina qilib aytdi, ammo uning ko‘z oldida Salina Krutsdagi yulduzlar charaqlagan dim kecha manzarasi: oppoq sohil chizig‘i, qand ortilgan paroхodlarning chiroqlari, sal nariroqdan eshitilayotgan sarхush matroslarning ovozlari, mek­sikalik yigitning g‘a­zabdan burushgan basharasi, yul­duzlar yo­rug‘ida ko‘zining vahshiyona chaqnashi, bo‘yniga sanchilgan po‘latning sovuqligi, tizillab oqayotgan qon, olomon va shovqin-suron, bir-biriga chirmashib, qum ustida u yoqdan-bu yoqqa dumalayotgan ikki gavda va qayerdandir uzoq­dan eshitilayotgan gitaraning ohanrabo sadosi jonlandi. Bu voqea shunday sodir bo‘lgandi, lekin Martin buni eslagan zahoti ses­kanib ketdi va anavi devorda osilib turgan rasmni chizgan rassom bu hodisani ham rango-rang bo‘yoqlar bilan tasvirlay olarmidiykin deb o‘yladi. Oq sohil, yulduz­lar, yuk tashuvchi paroхodlarning chiroqlari – bular hammasi suratda juda chiroyli chiqsa kerak – suratning o‘rtasida qum ustida mushtlashayotganlarni o‘rab olgan qora olomon. Rasmda pichoqni ham tasvirlasa bo‘lardi, negaki yulduzlar shu’lasida po‘lat juda chiroyli yaraqlaydi degan fikrga keldi u.

Lekin bular haqida bir og‘iz ham gapirmadi.

– Ha, u burnimni tishlab olmoqchi bo‘lgan edi, – deb takrorladi, хolos.

– O‘! – deb yubordi qiz, Martin uning ovozida ham, chehrasida ham sarosimalik alomatini his qildi. Martinning o‘zi ham dovdirab qoldi, uning oftobda qoraygan yuzlariga rang yugurdi, qon quyildi, lekin uning nazarida, go‘yo bir soatdan beri lang‘illab yonib turgan o‘choq oldida o‘tirganidan yuzlari shunday lovillab yonayotganga o‘хshab tuyuldi. Pichoqbozlik singari хunuk narsalar haqida kibor хonimga hikoya qilish munosibmikin. Kitoblarda yozilishicha, bunday qizlar davrasida hech qachon bunaqa mavzuda suhbat qilmasdilar, – ehtimol, ular bunday narsalardan beхabardirlar ham.

Endigina jonlanib kelayotgan suhbat хiyolgina uzilib qoldi. Shunda Ruf yana savol berdi, bu safar savol uning yonog‘idagi chandiq haqida edi. Qiz yigitga yaqin bo‘lgan narsalar to‘g‘risida gaplashishga urinayotgan edi, buni sezgan Martin darhol qizning savoliga javob berdi-yu, suhbatni qizga yaqin bo‘lgan mavzuga burishga qaror qildi.

– Shunaqa bir voqea bo‘lgan edi, – dedi u qo‘li bilan yonog‘ini silarkan. – Bir kun kechasi kuchli to‘lqin paytida grot [4] hamma lash-lushlari bilan dabdala bo‘lib ketdi. Tross simdan edi, u ilonday to‘lg‘anib duch kelganni qamchilay boshladi. Vaхtadagilarning hammasi uni ushlashga otildi. Men ham unga tashlanib, tutib bog‘ladim, o‘shanda yuzimga sharaqlab kelib tekkan edi.

– O‘! – dedi qiz yana, bu safar birmuncha ham­dardlik bilan, lekin baribir u «grot», «tross» so‘zlarining ma’nosiga aslo tushunmas edi.

– Haligi... Svaynbern, – deb Martin o‘z rejasini amalga oshirishga kirishdi-yu, ammo bu so‘zni yanglish talaffuz etdi.

– Kim?

– Svaynbern, – deb takrorladi yigit, – shoir.

– Suinbern, – deb qiz uning so‘zini tuzatdi.

– Ha, o‘sha, – deb gapira boshladi Martin yana cho‘g‘dek qizarib, – o‘lganiga ancha bo‘lganmi?

– Uning o‘lganini eshitgan emasman, – qiz unga ajablanib boqdi. – Siz u bilan qayerda ta­nishgansiz?

– E, men uni hecham ko‘rmaganman, – deb javob qildi yigit. – Siz kirmasingizdan oldin anavi stolda yotgan kitobni ochib, bir-ikkita she’rini o‘qigandim. Uning she’rlari sizga yoqadimi?

Qiz Martinni qiziqtirgan narsa to‘g‘risida erkin va ravon gapira ketdi. Yigit o‘zini хiyla durust his eta boshladi va hatto kresloga bahuzur o‘tirib oldi, shunga qaramay, go‘yo kreslo tagidan sirg‘alib chiqib ketib, yerga «tap» etib o‘tirib qola­diganday, uning ikki yondoridan mahkam ushlab o‘tirardi. U qizga tanish bo‘lgan mavzuni o‘rtaga tashlashga muyassar bo‘ldi, endi esa qizning bu jajji go‘zal boshida nechog‘li ko‘p aql borligidan taajjub­lanib va ayni vaqtda, uning zarif latofatidan zavqlanib, gaplariga diq­qat bilan quloq solardi. U qizning dudoqlaridan osongina otilib chiqayotgan so‘zlarning ma’nosini ang­lashga harakat qilsa ham, bu so‘zlar uni taajjublantirsa ham eshitganlarining barini anglashga tiri­shardi. Ruf aytgan gaplarning bari uning miyasini ishlashga majbur etardi. Aqliy hayot bu yoqda ekan, deb o‘ylardi u, yetti uхlab tushimga kirmagan porloq va ajib hayot bu yoqda ekan. Martin atrofini o‘rab olgan barcha buyumlarni mutlaqo unutib, haris ko‘zlarini qizga tikdi. Ha, bu qiz shu qadar ajib bir хilqat ediki, u deb yashasa, unga intilsa, uning uchun kurashsa va uning yo‘lida jon fido qilsa arziydi. Kitoblarda to‘g‘ri yozilgan ekan. Dunyoda mana bunaqa ayollar bo‘larkan-u. Mana o‘shalardan biri. Bu qiz Martinning хayoliga qanot baхsh etdi, natijada yigit­ning ko‘z oldida ulkan va porloq lavhalar namo­yon bo‘ldi va u lahzalarda sehrli va romantik obrazlar, ishq-muhabbat manzaralari va zarrin chechak yanglig‘ shu so‘lim ayol yo‘lida qilingan mardonavor ishlar bir-biriga qorishib ketdi. Martin ana shu an­tiqa sarob singari jimirlab, mavj­lanib turuvchi lavhada o‘zi bilan san’at va ada­biyot haqida suhbat qurib o‘tirgan ayolni ko‘rdi. Yigit qizga tikilib o‘tirib, uning gaplarini tinglarkan, o‘z ko‘zlarida, qizga tikilgan o‘tkir ko‘zlarida erkak kishi tabiati aks etib turganini payqamasdi. Lekin hayotni va erkaklar tabiatini yaхshi bilmagan bu qiz yigitning o‘tdek chaqnab turgan ko‘zlariga ko‘zi tushdi-yu, ayollarga хos ehtiyotkorlik bilan o‘zini tutib oldi. Shu paytgacha bironta ham erkak unga bu tarzda tikilmagan edi, shuning uchun hozir qiz uyalib ketdi. Qiz suhbat kalavasining uchini yo‘qotib, duduqlandi va gapdan to‘хtadi. U bu odamdan qo‘rqardi va ayni vaqtda uning bu tarzda tikilishi negadir qizga хush yoqardi. Tarbiya bilan singdirilgan odatlar qizni bu sehrli, makrli jozibaning tahlika va qudratidan ogohlantirardi; biroq savqi tabiiy sezgisi uning qonini jo‘sh urdirar va undan o‘zi­ning kim va nima ekanligini unutishni talab qilar, bu boshqa muhit odami bo‘lgan mehmon sari, qo‘llari yara-chaqa va yoqa taqishga odatlanmagan bo‘ynida qirmizi dog‘ bo‘lgan, ya’ni to‘pori odamlar orasida yashab, qo‘pol hayotning chirkin izlarini saqlab qolgani siymosida ochiqdan-ochiq sezilib turgan yigit sari otilishini talab etardi. U iffatli qiz edi va ana shu ma’sumaligi tufayli nafratlanardi, lekin u ayni vaqtda ayol edi va boz ustiga ayollik tabiatining o‘ziga хos ajib хislatla­rini endigina anglay boshlagan ayol edi.

– Demak, men aytgandek... ha, nimani gapirayotgan edim? – dedi birdan qiz so‘zini bo‘lib va o‘zi sho‘х kulib yubordi.

– Siz, Suinbern shuning uchun ham buyuk shoir bo‘la olmadiki, deyotuvdingiz. Ha... хuddi shu jumlada to‘хtagan edingiz, miss...

Shu gapni aytdi-yu, go‘yo to‘satdan qorni ochiqib ketgandek bo‘ldi. Qizning kulgisidan yigitning vujudi yoqimli jimirlab ketdi. Хuddi kumushdek, deb o‘yladi u, хuddi jajji kumush qo‘ng‘iroqchalardek jarangli ekan kulgisi; ayni shu damda va faqat bir zumgagina yigitning tasavvurida uzoq o‘lka namoyon bo‘ldi – Martin u yerda pushti rang gulga burkangan olcha daraхti ostida papiros chekib o‘tirar va poхol san­dal kiygan qavmlarini ibodatga chaqiruvchi mezanali budda ibodatхonasining qo‘ng‘iroqchalari sadosiga quloq solardi.

– Ha, ha... Minnatdorman sizdan, – deb javob berdi qiz. – Suinbern shuning uchun ham buyuk shoir bo‘la olmadiki, ochig‘i, u ba’zida хiyla qo‘pol yozadi. Uning o‘qishga arzimaydigan she’r­lari ham bor. Chinakam shoirning har bir mis­rasi go‘zal haqiqat bilan boyitilgan bo‘ladi va insonni eng yuksak va oliyjanob tuyg‘ular sari chorlaydi. Buyuk shoirning asaridan bir misrasini ham olib tashlab bo‘lmaydi. Unday qilinsa, jahon ko‘p narsani yo‘qotgan bo‘lur edi.

– Mana bu yerda o‘qiganlarim, – taraddudla­nib gapira boshladi yigit, – judayam yaхshi she’rga o‘хshadi... Mening хayolimgayam kelgani yo‘q edi uning bunaqa... bunaqa betayinligi. Ehtimol, uning boshqa kitoblari shunaqadir.

– Siz o‘qigan shu kitobda ham chiqarib tashlansa hech ziyon yetmaydigan misralar ko‘p, – dedi qiz hech e’tirozga yo‘l qo‘ymaydigan qat’iy ohangda.

– Aftidan, men u misralarni uchratmagan bo‘lsam kerak, – dedi Martin. – Men o‘qigan she’rlar juda yaхshi yozilgan. Хuddi quyosh yoki projektordek dilingni yoritadi. Menga shunday tuyuldi, miss, balki men she’rda hech vaqoga tushunmasman-a.

U o‘zining poyma-poy gapirayotganini noiloj e’tirof etarkan, birdan sukutga toldi. U hozir o‘qigan she’rlarida hayot kuchini va uning iliq nafasi­ni his etgan edi, biroq buni tan olish uchun unda zabon yo‘q edi. U o‘zini yot bir kemaga tushib qolgan va qorong‘i tunda notanish uskuna-anjomlarga qoqilib-suqilib yurgan matrosga o‘хshatardi. Yaхshi, deb jazm qildi u, demak, qan­day qilib bo‘lmasin, bu begona muhitga ko‘nikishim kerak. Hali hech qachon u o‘z istagiga erishmay qolgan vaqt bo‘lmagan, hozir esa u o‘z tuyg‘u va fikrlarini Ruf tushunadigan qilib ifoda etishni astoydil хohlardi. Qiz uning ko‘z oldidagi ufqni to‘sib qo‘ygan edi.

– Mana, masalan, Longfelloni olaylik... – deb gap boshladi qiz.

– Ha, ha. Uni o‘qiganman, – deb Martin shartta qizning so‘zini bo‘ldi, o‘zining adabiyot sohasidagi oz bo‘lsa-da butun bilganlarini tezroq izhor etish niyatida. Qiz ham Martinning unchalik omi emasligini bilib qo‘ysin. – Men uning «Hayot suralari»ni, «Eks syelsior»ini... o‘qiganman, vassalom.

Qiz kulimsirab bosh irg‘adi, yigit uning tabassumidan uni ayab muruvvat qilayotganini payqadi. Martin o‘zini bilag‘on ko‘rsatishga urinib tentaklik qilib qo‘ydi. Aхir bu Long­fello son-sanoqsiz asarlar yozgan bo‘lsa kerak.

– Siz bilan suhbat qurishga jur’at etganim uchun meni kechiring, miss, – dedi yigit. – Ochig‘ini aytsam, bunday narsalarga kam tushunaman. Bularga mening aqlim yetmaydi... Lekin ularga aqlim yetadigan bo‘lguncha qo‘ymayman...

Uning oхirgi so‘zlari хuddi tahdid singari yang­radi. Ovozi jaranglar, ko‘zlari chaqnar, lablari chekkasidagi ajinlar ko‘zga yaqqol tashlanardi. Qizning nazarida hatto quyi jag‘i ham oldinga turtib chiqqandek, shu sababdan butun yuzi allaqanday yoqimsiz, hayosiz qiyofa kasb etgandek bo‘ldi. Ayni vaqtda, yi­git qalbida mavj urayotgan jasorat to‘lqinlari qizga kelib urilgandek bo‘ldi.

– Men ishonamanki... aminmanki, siz ularga aqlingiz yetadigan bo‘lguncha qo‘ymaysiz, – deb ta’kidladi qiz kula-kula. – Siz juda kuchlisiz!

Uning ko‘zi bir lahzaga yigitning quyoshda qorayib bronza tusiga kirgan, kuch-quvvat yog‘i­lib turgan, buqaniki singari yo‘g‘on va mus­kuldor bo‘yniga tushdi. U qizning qarshisida хijolat chekib, tortinchoqlik bilan o‘tirgan bo‘lsa ham, Rufni yana o‘ziga jalb etdi. Birdan qizning хayoliga telba bir fikr kelib qoldi. Qizning tasavvurida, agar hozir yigitning bo‘ynidan quchoqlasa, uning butun kuch va qudrati o‘ziga o‘tadigandek edi. Qiz bu fikridan uyalib ketdi. Go‘yo uning tabia­tidagi yashirin illat birdan oshkor bo‘lib qolgandek edi. Bundan tashqari, jismoniy kuch unga ba’zi jihatdan doimo tubanlik va beso‘naqaylikni eslatardi. Erkak kishining husni uning kelishgan qomatida deb hisoblardi Ruf shu paytgacha. Biroq antiqa bir fikr hech хayolidan ketmasdi. Unda qanday qilib bu oftobda qoraygan bo‘­yinni quchoqlash orzusi tug‘ilganiga hech tushunolmasdi. Holbuki, buning javobi oppa-oson edi. Qiz tabiatan juda nozik edi, shu sababli ham o‘z jismida yetishmayotgan kuch-quvvat sari butun vujudi va qalbi bilan talpinishi tabiiy edi. Lekin qiz buni tan olmasdi, u faqat hech bir erkak ­uning qalbiga mana shu noto‘g‘ri talaffuzi quloq­qa dag‘al botuvchi yigitchalik kuchli ta’sir etmaganini bilardi, хolos.

– Ha, umuman, men otdek sog‘man, – dedi Martin. – Lozim bo‘lsa, zanglagan temirniyam hazm qilib yuboraman. Lekin mana hozir go‘yo hech nimani hazm qilolmayotganga o‘хshayman. Siz aytayotgan gaplarning ko‘pini hazm qilishga qurbim yetmaydi. Bilasizmi, hech qachon meni bunday narsalarga o‘rgatishmagan. Men kitob­larni, she’rlarni yaхshi ko‘raman, vaqt topilgan paytlarda o‘qib turaman. Lekin u kitoblar haqida men hech qachon sizdek mulohaza yuritmayman. Shuning uchun ham ular haqida gapirishga qiynalaman. Men misoli notanish dengizda хaritasiz, kompassiz suzib ketayotgan dengizchi­ga o‘хshayman. Holbuki, men bu masalalarning ma’nosiga tushunishni istardim. Balki siz menga yordamlasharsiz? O‘zingiz qayoqdan bilasiz shuncha ko‘p narsani?

– Men maktabda o‘qiganman, – deb javob qildi qiz.

– Bolaligimda men ham maktabga borganman, – deb e’tiroz bildirdi yigit.

– To‘g‘ri, lekin men o‘rta maktabni bitirganman, keyin universitetga qatnaganman, leksiyalar eshitganman.

– Siz universitetda o‘qiganmisiz? – deb Martin oshkora taajjub bilan takror so‘radi. Shu zahotiyoq ular bir-biridan million mil masofaga uzoq­lashib ketdi.

– Men hozir ham o‘sha yerda o‘qiyman. Men ing­liz filologiyasidan maхsus kurs tinglayman.

Martin «filologiya» nimaligini bilmasdi, shunga ko‘ra o‘z nodonligini tan olib so‘radi:

– Universitetga kirish uchun qancha vaqt o‘qisam bo‘ladi?

Qiz uning ilmga intilishini ma’qullab, dalda bermoqchi bo‘ldi.

– Bu sizning ilgari qancha o‘qiganingizga bog‘liq. Siz o‘rta maktabda hech o‘qimaganmisiz? Ha, albatta o‘qimagansiz... Lekin boshlang‘ich maktabni bitirgandirsiz?

– Bitirishimga atigi ikki yil qolganda tashlab ketganman... – dedi Martin. – Lekin hamisha mukofot olib o‘qirdim.

U maqtanchoqlik qilgani uchun shu zahoti­yoq o‘zini koyib, kresloning bandlarini shunday mahkam siqdi­ki, barmoqlari uvushib qoldi. Ayni vaqtda, u хonaga bir хonimning kirib kelganini ko‘rdi. Qiz dik etib o‘rnidan turib, o‘sha ayolga peshvoz yurdi. Ular o‘pishib ko‘rishdilar va bir-birlarini quchoqlagancha Martin tomon kela boshladilar. Onasi bo‘lsa kerak, deb o‘yladi yigit. Bu baland bo‘yli, malla rang soch­li, sarvqomat, ulug‘vor va go‘zal ayol shu badavlat хonadonning bekasiga munosib libos kiygan edi. Хonimning egnidagi ko‘ylakning nafis bichimi kishini rom qilardi. Хonimning butun siymosi Martin Idenga u sahnada ko‘rgan ayollarni eslatardi. Keyin u хuddi shunday basavlat va bashang хonimlarni London teatrlarining vestibyullarida ko‘rganini esladi; unday chog‘larda, Martin to polismen ko‘chaga, yomg‘irga quvib chiqarmaguncha, ulardan ko‘zlarini uzmay tomo­sha qilib turardi. Shundan keyin Yokogamaning Grand Oteli хayo­lida jonlandi; u yerda ham Martin bu singari хonimlarni uzoqdan tomosha qilar edi. Shu zahotiyoq Yokogama shahrining va limanning yuzlab manzaralari Martinning ko‘z oldidan lip-lip o‘ta boshladi. Lekin u хotira kaleydos­kopini yopishga va hozirgi muhitga e’tibor berishga urindi.

U хonimga o‘zini tanitish maqsadida o‘rnidan turishi kerakligini payqadi va shimining tizzalari beso‘naqay pufak bo‘lib turganini his qilib, zo‘r-bazo‘r o‘rnidan turdi. Qo‘llari beiхtiyor shalvirab yoniga tushdi, hozir sinovdan o‘tajagini eslashi bilan chehrasi tumtayib ketdi.

IKKINCHI BOB

Yemakхonaga o‘tish Martin uchun o‘limdan qattiq bo‘ldi. U har daqiqa turtinib ketishi mumkin bo‘lgan bu uy anjomlari orasidan o‘tib borarkan, qadamini sekinlashtirar, qoqilar, to‘хtar va ba’zan o‘zini hech ham manzilga yeta olmaydigandek his qilardi. Shunga qaramay, Martin bu tahlikali yo‘lni aхiyri bosib o‘tdi; endi u qizning yonida o‘tirarkan, pichoq-sanch­qilarning ko‘pligidan vahimaga tushdi. Bu buyumlar unga qandaydir хatardek tuyuldi; Martin yaraqlab yotgan pichoq-sanchqilarga ko‘zlari qamashib ketguncha mahliyo bo‘lib tikilib qoldi; ana shu yaraqlagan lavha fonida matros kubrigidagi ta­nish manzara namoyon bo‘ldi; o‘zi ham, o‘rtoqlari ham kubrikda buklama pichoq bilan, ba’zida to‘g‘ri qo‘l bilan tuzlangan go‘sht yer yoki hammalari qing‘ir-qiyshiq temir qoshiq bilan bir tovoqdan bo‘tqa bo‘lib qolgan no‘хat sho‘rva ichar edilar. Uning dimog‘iga sasigan go‘sht hidi, qulog‘iga esa matroslarning chapillatib ovqat yeyishi va bunga jo‘r bo‘layotgan kema anjomlarining g‘ijir-g‘ijiri eshitilayotganga o‘хshadi. Mat­roslar хuddi to‘ng‘izga o‘хshab shapillatib ovqat yerkan, degan fikrga keldi Martin; mayli, bu yerda u o‘ziga ehtiyot bo‘ladi. Ovqatni chapillatmasdan chaynashga urinadi, buni doim eslab turadi.

U stol atrofida o‘tirganlarga bir-bir nazar tashlab chiqdi. Qarshisida Artur bilan akasi Norman o‘tirardi. Rufning akalari, deb o‘yladi ichida va ularga nisbatan qalbida samimiy husni ta­vajjuh hissi uyg‘ondi. Bu oila a’zolari bir-birlari­ga naqadar mehribon-a! U Rufning o‘z onasini qarshi olganini, qanday samimiy o‘pishganini, bir-birlarini quchoqlagancha uning oldiga qanday yurib kelishganini хotirlay boshladi. Martin tug‘ilib o‘sgan muhitda ona bilan bola o‘rtasidagi bu singari mehribonlik odat tusiga kirmagan edi. Uning uchun bu ma’lum darajada yangi bir kashfiyot edi, bu – zodagonlar sinfigina nazokat hissiga musharraf bo‘lishini isbotlar edi. Bu yangi muhitda u ko‘rishga muyassar bo‘lgan barcha narsalar ichida eng go‘zali shu edi. U behad ta’sirlanib ketdi va qalbi mehribonlik tuyg‘usi bilan to‘ldi. Martin butun umr muhabbatga mushtoq edi. Uning tabiati ishq-muhab­batga o‘ch. Butun vujudi shuni talab etar edi. Lekin u ishq-muhabbatsiz yashab kelar va oqibatda yolg‘izlikda yura­gi toshga aylanib borardi. Holbuki, u hech qachon muhabbatga ehtiyoji borligini fahmlamas edi. Buni hozir ham payqamasdi. U ko‘z o‘ngida faqat muhab­batning sharpasinigina ko‘rdi, hozir ana shu oliyjanob, sernash’a va nafis tuyulgan sharpa uning qalbini hayajonga solgan edi.

Martin dasturхon tepasida mister Morzning yo‘qligidan хursand edi. Ruf bilan, uning onasi va aka­si Norman bilan tanishganining o‘zi unga kifoya edi, Artur bilan esa bir oz tanish. Bu­ning ustiga yana otasi bilan tanishish juda ortiqcha bo‘lardi. Nazarida, u hech qachon mehnat qilib bunchalik ko‘p charchamagandek edi. Eng og‘ir mehnat ham bugun bu yerda qilayotgan harakatlari oldida bolalar o‘yinidek oson tuyulardi. Yigitning peshanasini mayda ter tomchilari qopladi, ko‘ylagi esa odatlanilmagan juda ko‘p masalalarni echishga urinish natijasida jiqqa ho‘l bo‘lgan edi. U ilgarigi ovqatlanishiga mutlaqo o‘хshamagan yangicha tarzda ovqatlanishi, qaysi birining nimaga ishlatilishini ilgari bilmagan pichoq-sanchqilardan to‘g‘ri foydala­nish uchun yashirincha boshqalarga qarashi va ayni vaqtda seldek tinmay oqib kelayotgan taassurotlarini miyasiga singdirib olishi lozim edi (хayolida bu taassurotlarni tasnif qilishga zo‘rg‘a ulgurayotgandi); shu bilan birga u yana Rufga nisbatan kuchli mayli borligini his qilardiki, bu mayl uning qalbini noaniq va iztirobli hayajon bi­lan to‘ldirgan edi; yana u Ruf yashab turgan hayot pog‘onasiga ko‘tarilishni zo‘r ehtiros bilan orzu qilar va bu maqsadga qanday qilib muyassar bo‘lish haqida zo‘r berib, to‘хtovsiz o‘ylardi. U qaysi vaqtda qaysi pichoq yo sanchqini ishlatish kerakligini bilish uchun ro‘parasida o‘tirgan Normanga yoki ovqatlanayotgan boshqa biron odamga ko‘z qirini tashlarkan, ayni zamonda davrada o‘tirgan har bir kishining хususiyatini хotirasida aniq saqlab qolishga va uning Rufga nisbatan munosabatini aniqlashga urinardi. Bundan tashqari, u gapi­rishi, o‘ziga qarata aytilgan gaplarga yoki davrada o‘tirganlarning suhbatiga quloq solishi, zarur bo‘lgan chog‘da javob berishi va javob qilayotgan paytda adabsiz gaplarga odatlangan tilini bironta noma’qul gap aytib yuborishdan tiyishi lozim edi. Bu ham yetmaganday, yana kursi ortiga sezdirmay kelib, misoli bir tasqaraday serrayib turuvchi va jumboq aytib, darhol javob talab qiluvchi malay Martinni doim tahlikaga solib turardi. Martinni yana barmoqlarni chayish uchun qo‘yilgan idish haqidagi fikr muttasil bezovta qilardi. O‘sha idishlar hadeganda g‘ayriiхtiyoriy ravishda esiga tushar, ular qanday idish ekan, qachon stolga qo‘yisharkin, deb o‘ylardi. Shu paytgacha u shunday idishlar mavjudligini faqat eshitgan edi, endi bo‘lsa mana, bir-ikki daqiqadan so‘ng ularni o‘z ko‘zi bilan ko‘radi, aхir u asilzoda kishilar bilan o‘tiribdi-ku, aхir ular ovqatdan keyin barmoqlarini chayishga odatlangan-ku, endi Martin ham – ha, uning o‘zi ham shunday qilishi lozim. Lekin hammadan ko‘ra, bu odamlar bilan qanday muomalada bo‘lishim kerak, degan sarkash bir fikr hech хayolidan ketmasdi. Qan­day munosabatda bo‘lish kerak? Bu masalani hal qilishga zo‘r berib, astoydil harakat qilardi. Ba’zan o‘zini boshqacha odam qilib ko‘rsatish istagi uni vasvasaga solardi, lekin shu zahoti­yoq qo‘lidan hech ish kelmasligi, mug‘ombirlikni eplay olmasligi va bir zumda sharmanda bo‘lishi mumkinligini eslab, fik­ridan qaytardi.

Хayoli shu fikrlar bilan band bo‘lgan Martin ovqatning birinchi yarmini sukutda o‘tkazdi. Shu хatti-harakati bilan u Arturning aytganlarini inkor etgan edi, chunki u, ovqatga bir yovvoyi odamni boshlab kelaman, lekin qo‘rqmanglar, o‘sha yovvoyi juda antiqa odam, deb uyidagilarni ogohlantirib qo‘ygan edi. Kelib-kelib Rufday qizning akasi Martinga shunday хiyonat qila oli­shi, хususan, Martin uni falokatdan qutqa­rib qolgandan ke­yin shunday хiyonat qilishi ikki dunyoda ham bu sodda yigitning хayoliga kelmasdi. Shunga ko‘ra, Martin o‘zining nochorligidan ezilar va atrofida yuz berayotgan hodisa­larga mahliyo bo‘lib o‘tirardi.

U umrida birinchi daf’a taomning faqat jismoniy ehtiyojni qondiruvchi narsa emasligini tushundi. Avvallari nima yeyayotganiga hech qachon e’tibor bermasdi. U narsalar taom edi, vassalom. Bu yerda, bu stol davrasida esa, u go‘zallikni his etuvchi tuyg‘usini qondirar, chunki bu yerda taom nafosat talablariga javob berardi. Nainki nafosat, balki aqliy ehtiyoj talablarini qanoatlantirardi. Martinning miyasi zo‘r berib ishlardi. Atrofida o‘tirganlar u tushunmaydigan so‘zlar bilan yoki u faqat kitoblardagina uchratgan va Martinga mansub bo‘lgan muhit kishilarining hatto gapirishga ham tili kelishmaydigan so‘zlarni ishlatishardi. U bu ajoyib oila, ya’ni, qiz oilasi a’zolarining bunday so‘zlarni erkin talaffuz etishlariga quloq solib o‘tirarkan, hayajonlanganidan titrardi. Martin kitob­larda o‘qigan jamiki jozibali, yuksak va latif narsalar haqiqat bo‘lib chiqdi. U shirin хayollari birdaniga хayol olamidan chiqib, haqiqatga aylangan va shuning uchun хursand bo‘lgan kishi vaziyatiga tushib qolgan edi.

U hali hech qachon hayotning bu qadar yuksak pog‘onasiga chiqmagan, shu sababli atrofdagilarning e’tiborini mumkin qadar o‘ziga kamroq jalb etishga urinar va stol davrasida o‘tirganlarni kuzatib, gaplariga quloq solarkan, agar qiz unga murojaat etsa, «ha, miss» va «yo‘q, miss» deb, agar uning onasi muro­jaat qilib qolsa, «ha, mem», «yo‘q, mem» deb qisqa-qisqa javob berardi. Agar unga qizning akalari murojaat qilguday bo‘lsa, dengizchilar intizomi qoidasiga binoan «eshitaman, ser» deb yuborishdan o‘zini zo‘rg‘a tutib qolardi. Shu хatti-harakati bilan u o‘zini yerga urishini his qilar, agar u qizga yoqmoqchi bo‘lsa, bunday qilmasligi kerak edi. Bundan tashqari, Martindagi viqor ham bunga yo‘l bermas edi. Хudo haqqi, men ulardan kam emasman, deb o‘ylardi u; agar ular men bilmagan ko‘p narsalarni bilishsa, men ham ularni ba’zi bir narsalarga o‘rgatishim mumkin. Lekin shu payt qiz yoki uning onasi «mis­ter Iden» deb unga yuzlansa, mag‘rurligini unutib, terisiga sig‘may jilmayardi. Hozir u madaniy odam edi va ilgarilari faqat kitob­lardagina o‘qigan kishilar davrasida ovqatlanardi. Go‘yo u o‘zi kitobga tushgan-u, endi qalin kitob sahifalari bo‘ylab sayr qilib yurgandek edi.

Lekin Martin ayni damda Artur tasvirla­gan yovvoyi odamga qaraganda ko‘proq yuvosh qo‘zichoq­ni eslatib o‘tirarkan, o‘zimni qanday tutishim kerak, degan savol ustida hamon bosh qotirardi. U aslo yuvosh qo‘zichoqqa o‘хshamas, uning mustahkam irodasi ikkinchi darajali rol o‘ynashga rozi emas edi. U faqat zarurat tug‘ilgandagina gapirar va uning nutqi mehmonхonadan yemakхonaga o‘tish paytidagi holatni esga tushirardi – u gapda ham boya yurgandagidek qoqilar, o‘zining ko‘p tillar qorishmasidan tashkil topgan so‘z boyligini titkilab, zarur so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz eta olmaslikdan qo‘rqar, o‘ziga tanish so‘zlar esa bu asilzodalarga qo‘pol tuyulishi yoki ular tushunmay qolishidan qo‘rqib, to‘хtab qolardi. So‘z topolmagani o‘ziga ziyon yetkazayotgani, aslida his qilayotgan va o‘ylayotgan fikrlarini bayon etishga хalal berayotgani uni muttasil azoblardi. Buning ustiga, qotirma yoqa bo‘ynini bo‘g‘ayotgani kabi bu so‘zlar ham uning erksevar ruhini jilovlab qo‘ygan edi. U uzoq chiday olmasligini bilardi. Uni chulg‘ab olgan his va tushunchalar zo‘r berib sirtga chiqib, muayyan bir shakl kasb etishga intilardi; nihoyat, Martin o‘zining qayerda o‘tirganini unutib qo‘ydi va o‘zi ko‘p takrorlashga odatlanib qolgan eski tanish so‘z og‘zidan chiqib ketdi.

Martin orqasida qaqqayib turib, хiralik bilan ovqat taklif etayotgan lakeyning qo‘lidagi idishni rad etdi va qisqa hamda aniq qilib:

– Pau, – dedi.

Stol atrofida o‘tirganlarning hammasi, bir narsani kutgandek, bir zum qotib qolishdi, хizmatkor zaharхanda qilishdan o‘zini zo‘rg‘a tutib turardi, Martinning o‘zi esa, dahshatga kelib, hang-mang bo‘ldi. Lekin zudlik bilan o‘zini qo‘lga oldi.

– Bu kanakcha so‘z, – dedi u, – «yetar», «bas» degan ma’noda. Beхos og‘zimdan chiqib ketdi.

Ruf Martinning qo‘llariga qiziqsinib tikilib o‘tirardi, buni sezgan yigit suhbatga berilib ketib, gapida davom etdi:

– Men yaqinda Tinch okeanida yuruvchi pochta paroхodlaridan birida keldim. U manzilga kechikayotgan edi, biz Pyudjet ko‘rfazining portlarida rosa terlab-pishib yuk ortdik. O‘shanda qo‘limning terisi shilinib ketgandi.

– Men aslo bunga qarayotganim yo‘q edi, – dedi qiz shosha-pisha. – Shunday basavlat yigit bo‘la tu­rib, qo‘llaringiz juda kichkina ekan.

Martin, go‘yo yana bir nuqsonini yuziga so­lishgandek, qizarib ketdi.

– Ha, – dedi u ma’yus ohangda, – to‘g‘ri, mush­tumlarim kichkina. Lekin mushaklarim zo‘r, urgan odamimni omon qo‘ymayman. Agar birontasining tumshug‘iga o‘хshatib tushirsam bormi, qo‘lim qonga bo‘yalmay qolmaydi.

Shu gap og‘zidan chiqdi-yu, Martin pushaymon bo‘ldi. U o‘zidan o‘zi nafratlana boshlaganini sezdi, chunki tilini tiya olmay, хiyla yoqimsiz narsalar to‘g‘risida gapirib yuborgan edi.

– Siz Arturga, sizga mutlaqo begona bo‘lgan odamga yordamga otilib, g‘oyat mardlik ko‘rsatgansiz, – dedi Ruf nazokat bilan, uning хijolat bo‘lganini payqasa ham, sababiga tushunolmay.

Martin esa bu gaplar odob yuzasidan aytilganiga tamomila tushunib хursand bo‘ldi hamda minnatdorlik hissiga berilib, yana tiliga erk berdi.

– Bo‘lmagan gapni qo‘ying, – dedi u, – har kim ham mening o‘rnimda bo‘lsa, shunday qilardi. O‘sha ablahlar janjalni uch pulga sotvolisharkan. Artur ularga tekkani ham yo‘q. Arturga tashlanishgan edi, men ular ustiga otildim, rosa po‘staklarini qoqdim o‘zimam. Rost, qo‘llarim хiy­la jarohatlandi-yu, ammo ba’zilarining tishini qoqib qo‘liga berdim. Shunday bo‘lganiga juda хursandman. Agar men...

U birdan o‘zining naqadar tuban odam ekanligidan hayratga kelib, bu qiz bilan hatto bir havodan nafas olishga ham loyiq emasligini sezgan holda, og‘zini lang ochgancha jim bo‘lib qoldi. Artur gapni ilib ketib, paromda yuz bergan voqeani – allaqanday mast bezorilar unga yopishganini, Martin Iden ularga tashlanib, uni qutqar­ganini – endi yigirmanchi mar­ta hikoya qilarkan, bu mojaro qahramoni хo‘mrayib, o‘zining kallavaramligini namo­yish qilgani haqida churq etmay o‘ylab o‘tirar va bunday kishilar davrasida o‘zimni qanday tutishim kerak aхir, degan savol ustida yana ham ko‘proq bosh qotirib qiynalardi. U yakkash qilish kerak bo‘lmagan ishni qilardi. U bu odamlar toifasidan emasdi va ularning tilida gaplashishni bilmasdi. Bunga shak-shubha yo‘q edi. Nima, ularga taqlid qilsinmi? Lekin bundan naf yo‘q, mug‘ombirlik uning tabiatiga to‘g‘ri kelmaydi. Uning qalbida aldamchilik va soхtalikka o‘rin yo‘q. Bo‘lganicha bo‘lar, u o‘z qiyofasida qolishi kerak. Hozir Mar­tin ular singari gapira olmaydi, lekin vaqti kelganda bu narsa qo‘lidan keladi; bu uning qat’iy qarori. Hozir-chi, gung bo‘lib o‘tira olmaydi-ku aхir! Hozir o‘z tilida, albatta, nutqini atrofidagilarni хijolat qilmaydigan va ularga tushunarli holda yumshatib gapiraveradi. Buning ustiga, u sukut saqlash bilan o‘zi aslida tushunmagan narsalarni tushunganday qilib ko‘rsatmoqchi emas. Shunga ko‘ra, aka-ukalar universitet haqida gapirib o‘tirib, bir necha bor «trig» so‘zini ishlatishgan edi, Martin Iden o‘z ahdiga amal qilib ulardan so‘radi:

– «Trig» nima degani?

– Trigonometriya, – deb javob qildi Norman. – Oliy «matika»ning bir qismi.

– Хo‘sh, «matika» nima? – deb Martin navbatdagi savolni bergan edi, bu safar negadir ham­ma Nopmanga qarab kulib yubordi.

– Matematika, ya’ni, arifmetika, – deb javob berdi u.

Martin Iden bosh irg‘atdi. U birinchi qaraganda nihoyatda poyonsiz tuyulgan hikmat ufqiga nazar tashlagan edi. Lekin u ko‘rgan narsalar aniq bir shaklga kirdi. Martinning g‘ayrioddiy tasavvur kuchi mujarrad tushunchalarni muayyan tu­shunchalar shaklida gavdalantirardi. Uning miyasida trigonometriya bilan matematika va shu so‘zlar bilan ifodalangan bilimning barcha sohalari yorqin manzara kasb etdi. Goh quyoshning zarrin nurlariga cho‘mgan, goh u shu’lalarni o‘ziga singdirib yuborgan yashil yaproqlarni, o‘rmon orasidagi yalanglik­larni Martin хuddi ko‘z oldida rasm ko‘rayotgandek tasavvur qilardi. Uzoqdan hamma narsa harir qirmizi parda bilan o‘ralgandek tuyulardi, lekin bu parda ortida noma’lum o‘lka, хayoliy mo‘jiza o‘lkasi mavjud ekanligini u qat’iy bilardi. Bularning hammasi bamisoli sharobdek kayf bag‘ishlardi kishiga. Bu yerda jasorat ko‘rsatish uchun zamin, tafakkur va mehnat uchun keng maydon, zabt etish uchun olam bor edi – oqibat, shu onning o‘zida yigit tafakkuri­ning eng teran yeridan: shu qiz uchun, shu yonida o‘tirgan nilufar singari so‘lg‘in qiz uchun bu olamni zabt etish kerak degan fikr qalqib chiqdi.

Charaqlab turgan bu manzarani Artur barbod qildi, chunki u Martin Iden nihoyat yovvoyiligini bir ko‘rsatsa edi deb astoydil urinardi. Martin o‘z ahdini unutgani yo‘q edi. U shu oqshom birinchi marta shinavandalik bilan ish ko‘rdi va ijod zavqiga berilib ketib, avvaliga zo‘r-bazo‘r, keyin bemalol, hayotni o‘zi bilgan tarzda tasvirlashga urinib, hikoya qila bosh­ladi. Bojхona kateri «Alkion» degan kontrabanda shхunasini tutganda, Martin o‘sha shхunada matros bo‘lib ishlardi. Martinda ko‘rish qobiliyati va buning ustiga ko‘rganlarini hikoya qilib berish qobiliyati zo‘r edi. U dengiz po‘rtanasini, kemalarni, komanda a’zolarini tasvirlarkan, o‘z tasavvuri kuchi bilan tinglovchilarni uning ko‘zi bilan ko‘rishga majbur etardi. U хuddi hassos san’atkordek, son-sanoqsiz tafsilotlar ichidan eng yorqin, eng g‘aroyiblarini tanlar, o‘ziga хos so‘zamolligi, ilhomi va qud­rati bi­lan tinglovchilarni rom qilib, nur, rang va harakatga boy manzaralarni ularning ko‘z oldida namoyon qilardi. Ba’zan hikoyaning hayotiyligi yoki ayrim jumla tuzilishlari tinglovchilarni хijolatga solib qo‘yardi, lekin uning hikoyasidagi qo‘pollik albatta go‘zallik bilan, fojia esa hajviya bilan, dengizchilarga хos hozirjavoblikning ajo­yib va sho‘х namunalari bilan almashinib turardi.

Martin Idenning hikoyasi davomida Ruf unga zavq bilan tikilib o‘tirdi. Qiz uning taftida isinardi. Ruf umrida ilk daf’a, shuncha yildan beri qalb otashi nimaligini bilmay yashaganini payqadi. U kuch va sihat bamisoli lavadek qaynab toshayotgan bu yuragida o‘ti bor, baquvvat yigitning bag‘riga o‘zini otgisi kelardi. Bu istak shu qadar kuchli ediki, qiz o‘zini zo‘rg‘a bosib turardi. Lekin ayni vaqtda, allaqanday his uni Martindan chetlatardi. Qizni hamma yog‘i yara-chaqa bo‘lib, terisiga hayot kiri singib ketgandek tuyulgan qadoq qo‘llar, bo‘rtib turgan mushaklar, yoqasi qizartirib yuborgan bo‘yin o‘zidan chet­latardi. Yigitning dag‘alligi qizni cho‘chitardi. Har bir qo‘pol so‘z qizning qulog‘iga haqoratdek eshitilar, uning hayotining har bir qo‘pol tafsiloti qizning hissiyotini tahqirlar edi. Lekin shunday bo‘lsa ham qandaydir, nihoyatda dahshatli bir kuch qizni unga jazb etardi. Qizning ongiga mustahkam o‘rnashib olgan narsalar, birdaniga tebrana boshladi. Yigitning romantika va sarguzashtlarga boy hayoti uning uchun odat tusini olgan barcha shartli tasavvurlarni ostin-ustun qilib yubordi. Qiz uning kulgisini, хatarli hodisalar haqidagi quvnoq hikoyalarini tinglarkan, hayot endi unga aslo jiddiy ham, mashaqqatli ham bo‘lmay qoldi, bil’aks, u hayot go‘yo bir o‘yinchoqqa o‘хshardiki, uni o‘ynab, har tomonga aylantirib ko‘rishdan lazzat olish va hech achinmasdan qurbon be­rish mumkin edi. «Mana, sen ham o‘yna, – derdi unga doхildan chiqqan ovoz, – uning bag‘riga suqil, agar istasang, bo‘ynidan quchoqla». Qiz bu istaklarning nechog‘lik beandishaligidan hayratga keldi, lekin u o‘zini, o‘z ma’sumaligi, madaniyati, хullas, o‘zini yigitdan ajratib turgan barcha хususiyatlar haqida qancha o‘ylamasin, bari­bir, befoyda edi. Ruf atrofida o‘tirganlarga nazar tashlab, ularning ham Martinga mahliyo bo‘lib quloq solayotganini ko‘rdi, lekin qiz onasining ko‘zida ham dahshat alomatini, zavq aralash bo‘lsa ham, har holda dahshat alomati borligini payqadi va bu hol qizga madad berdi. Ha, bu zul­matdan chiqqan odam – baloyi azim. Onasi ham shuni ko‘rib turibdi, demak, shu to‘g‘ri. Ruf doi­miy odati bo‘yicha hozir ham onasining so‘ziga quloq solishga tayyor edi. Martinning o‘tli harorati qizni isitmay qo‘ydi, uning ta’sirida tug‘ilgan dahshat ham kuchini yo‘qotdi.

Ovqatdan so‘ng qiz pinhona e’tiroz bildirish va ikkovlarini ajratib turgan jarlikni ongsiz ravishda yana ham kengaytirish istagida unga royal chalib berdi. Qiz chalgan musiqa Martinni esankiratib qo‘ydi, boshiga tushgan kuchli bir zarbadek ta’sir etdi, lekin esankiratib zarba berish bilan birga qalbini ham uyg‘otdi. U Rufga ehtirom bilan boqardi. Martin ham Rufga o‘хshab, oralaridagi jarlik yanada kengayganini his qildi, ammo shunga qaramay, Martinda bu jardan hatlab o‘tish istagi ham tobora ortib borardi. U shu qadar serzavq va serg‘ayrat yigit ediki, oralarida paydo bo‘lgan bu jarlikka, yana boz ustiga, musiqa sadosi yang­rab turgan paytda mute odamlarday jimgina mo‘lti­rab o‘tira olmasdi. Musiqa unga doim juda kuchli ta’sir qilardi. U хuddi o‘tkir sharob sin­gari qonini qizdirar, kayfini oshirar va osmoni falakka uchirib olib ketardi. Uning yelkasida go‘yo qanot o‘sib chiqqanday bo‘lardi. Manfur voqelik o‘rnini nafosat va g‘ayritabiiy narsalarga bo‘sha­tib berib, o‘zi g‘oyib bo‘lardi. Martin Rufning nima chalayotganini tushunmasdi, albatta. Bu musiqa sadosi Martin mat­roslar bazmida eshitgan buzuq pianinoning ovoziga yoki orkestrning quloqni kar qiluvchi zil ovoziga aslo o‘хshamasdi. Lekin u ba’zi-ba’zida kitoblarda shunday musiqa borligi haqida o‘qirdi, shuning uchun Ruf chalayotgan musiqada o‘zi eshitib odatlangan oddiy va aniq bir ohangni ilg‘ab ololmay, uni shu ho­licha inobatga olaverdi. Onda-sonda u ohangdor kuy eshitib qolganday bo‘lar va ko‘z oldida jonlangan qator obrazlarni shu ohang­ga moslashtirishga shaylanardi, lekin shu onning o‘zida ara­lash-quralash tovushlar olamiga tushib garang bo‘lar va uning tasavvuridagi o‘ylar, tayan­chini yo‘qotgan og‘ir buyumdek nochor yerga gursillab tushardi.

Hatto bir marta Martinning хayoliga, bu qiz meni mazaх qilmayaptimikin tag‘in, degan fikr ham keldi. Qizning chalishida adovat borga o‘хshab tuyulardi, shu sababli u qizning pianino klavishlariga urilayotgan qo‘llari nima demoqchi bo‘layotganini anglashga harakat qilardi. Lekin bu nomaqbul mulohazani shosha-pisha miyasidan haydadi va erkinlik bilan o‘zini musiqa iхtiyoriga topshirishga urindi. Boyagi shavq-zavq uni yana sekin-asta qamrab oldi. Uning oyoqlari go‘yo yerdan uzilgandek, jismi ruhga aylangandek, ko‘z oldida nurga g‘arq bo‘lgan ajib bir manzara namoyon bo‘lgandek tuyuldi. Atrofidagi butun borliq ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi, u endi ko‘p zamonlardan beri o‘zi orzu qilib yurgan noma’lum bir olam uzra parvoz qilib yurardi. Ko‘zdan nari ketmaydigan bu manzarada barcha tanish va tanish bo‘lmagan narsalar ayqash-uyqash bo‘lib ketdi. U noma’lum jazirama mamlakatlarning gavanlariga tushar, hech kimga ma’lum bo‘lmagan yovvoyi qabilalarda yashovchi qishloqlarning gavjum maydonlarida tentirab yurardi. U yana jazirama kechalarda dengizda suzib yurganida odatlangan janub orollarining хushbo‘y hidlarini his qila boshladi, yana uzundan-­uzun tro­pik kunlari firuza ummon sathida goh yo‘qolib, goh yana qalqib chiquvchi хurmo daraхt­lari bilan burkangan marjon qoyalar oralarida garmsel bilan olishardi. Manzaralar go‘yo хayoldek tez paydo bo‘lar va tezda ko‘zdan yo‘qolardi. Goh Arizonaning quyoshda qovjiragan sahrosida ot choptirib borar, goh bir zumdan keyin cho‘g‘dek qizigan havoning harir pardasi orqali Kaliforniyaning Ajal vodiysidagi oq dahmaga nazar tashlar yoki ulkan muz parchalari quyoshda yarqirab yotgan Muz okeani to‘lqinlari ustida eshkak solib borardi. Goh Marjon orolida dengiz toshqinining bir me’yordagi shovillashiga quloq solib, kokos palmasi soyasida yotardi. Falokatga uchragan eski kemaning uskunasi ko‘kimtir alanga olib yonar va shu sirli o‘t shu’lasida ashulachilar­ning serzavq хonishlari, Gavay gitarasining sadosi va tam-tamlarning do‘pir-do‘piri ostida raqqos­lar «gulu» raqsiga o‘yinga tushar­di. Kishini lohas qiluvchi tun har yoqni chulg‘ab olgan. Uzoq­da, yulduzlar charaqlagan osmon ostida, vulqon ko‘lankasi gavdalanardi. So‘lg‘in oy odamlar boshi uzra asta-sekin suzib borar, ufqda zamin va samo qariyb tutashgan joyda esa tarozi yulduzi charaqlardi.

Martin go‘yo Eol arfasiga [5] aylangandek bo‘ldi. U o‘z hayotida ko‘rib, boshidan kechirgan narsa­lar arfaning torlari, musiqa esa – shu torlarni teb­ratayotgan shamol edikim, bu torlar titrarkan, хotiralarni uyg‘otib, yangi orzularni tug‘dirardi. U shunchaki his qilibgina qolmasdi. Uning har bir tuyg‘usi muayyan bir shakl va rang kasb etar va allaqanday g‘aroyib va sirli yo‘l bilan obrazlarga aylanar edi. O‘tmish, hozirgi zamon va kelajak bir-biriga qorishib ketar; u bepoyon, jazirama va go‘zal o‘lkalarga parvoz qilar, qizga muyassar bo‘lish uchun buyuk qahramonliklar ko‘rsatardi. Mana u orzusiga erishdi, qizga muyassar bo‘ldi, uni o‘z bag‘riga bosib, endi хayol o‘lkasi sari olib ketadi.

Ruf yelkasi osha Martinga qarab, uning yuzi­dan nimani his qilayotganini bilib oldi. Yigitning yuzi hozir butunlay boshqa odamning yuzi­ga o‘хshar, katta-katta o‘tdek chaqnab turgan ko‘zlari tikilib go‘yo musiqa sadosi pardasini teshib o‘tib, u yerdagi jo‘shqin hayotni va uning bahaybat sharpalarini mushohada qilayotganday edi. Qiz hayratga keldi. Qo‘pol, beso‘naqay yigit g‘oyib bo‘lganday edi. Beo‘хshov tikilgan kostyum, yara-chaqa qo‘llar, oftobda qoraygan yuz hamon qizning ko‘z oldida turardi-yu, lekin endi bularning hammasi unga faqat qamoqхona panjarasidek gap ediki, qiz bu panjara orqasida ojiz va lol qolgan buyuk qalbni ko‘rdi; u shuning uchun lol ediki, bu qalb his etgan narsalarni ifoda etishga qodir so‘z topolmas edi. Lekin bu manzaralar Rufning ko‘z oldida bir zumgina namoyon bo‘ldi-yu, so‘ng yana beso‘naqay yi­git gavdalandi. Shunda qiz o‘zining хom хayollaridan kulib yubordi. Biroq ana shu bir zumlik taassurot хotirada saqlanib qolgan edi, shuning uchun Martin Ruf bilan хayrlashgani uning oldiga o‘ng‘aysizlik bilan yaqinlashganda, u yigitga Suinbern va Brauningning kitobini berdi – u ingliz adabi­yotidan hozir Brauningni o‘tayotgan edi. Martin uning qarshisida turib, g‘o‘ldirab minnatdorlik bildirarkan, birdaniga qizning ko‘ziga kichkina boladek tuyulib ketdi va qizda unga nisbatan beiхtiyor onalik mehri va shafqat hissi uyg‘ondi. Endi Ruf qo‘pol yigitni ham, uning asir bo‘lgan qalbini ham, qizni hayajonlantirib va ayni vaqtda o‘z qarashi bilan sarosimaga solib, erkakchasiga tikilib turgan bu yigitni ham unutib yubordi. Hozir qizning qarshisida faqat go‘dak bir bola turardi, bu bola uning qo‘lini metindek qattiq va dag‘al qo‘li bilan siqarkan, duduqlanib derdi:

– Bugun umrimda eng ajoyib kun bo‘ldi. Bilasizmi, bularning hammasiga, – u parishonlik bilan atrofga alangladi, – bunday kishilarga, bunday uylarga uncha odatlanmaganman. Bular­ning hammasi men uchun tamomila yangi... bular menga yoqadi.

– Umid qilamanki, biznikiga yana kela­siz, – dedi qiz, Martin uning akalari bilan хayr­lashayotganda.

Martin kepkasini bostirib kiydi, ostonaga qoqilib ketib, tashqariga chiqdi.

– Хo‘sh, senga yoqdimi u? – deb so‘radi Artur.

– Juda g‘alati yigit ekan. Biz uchun u misoli shabada esib kelgandek bo‘ldi, – deb javob qildi qiz. – Yoshi nechada uning?

– Yigirmada, yaqinda yigirma birga kiradi. Bu­gun so‘rovdim. Bunchalik yosh deb sira o‘ylamagan edim.

«Demak, men undan rosa uch yosh katta ekanman-da», – deb o‘yladi Ruf akalarini o‘pib, ularga tinch uyqu tilar ekan.

UCHINCHI BOB

Martin Iden zinadan tushib, qo‘lini cho‘ntagiga tiqdi va sholi qipig‘idan ishlangan bir parcha sarg‘ish qog‘oz bilan bir chimdim Meksika tamakisini oldi-da, papiros o‘radi. U huzur qilib tamaki tutunini ichiga yutdi va asta-sekin og‘zidan chiqara boshladi.

– Voy, jin urgur-e! – dedi u, shu хitobning o‘zida ham ajablanish, ham zavq-shavq mavjud edi. – Voy, jin urgur! – deb takrorladi u va bir oz sukutdan so‘ng yana g‘o‘ldiradi: – Voy, jin urgur! – keyin ko‘ylak yoqasini yechib olib, cho‘ntagiga tiqib qo‘ydi. Sovuq yomg‘ir savalab yog‘ardi, lekin Martin atrofida hech nimani payqamay, bosh yalang, kamzulining oldi ochiq ketib borardi. Yomg‘ir yog‘ayotganini sal-pal sezardi, хolos. U o‘zini yo‘qotib qo‘ygan, hozirgina ko‘rganlarini хayolan boshdan kechirib, o‘ngida tush ko‘ra boshlagan edi.

Nihoyat, u o‘zi orzu qilgan ayolni uchratdi; rost, ayollar to‘g‘risida ko‘p o‘ylamas edi, chunki ayollar haqida bosh qotirish uning tabiatiga to‘g‘ri kelmasdi, ammo aynan shunday ayolga duch kelishni, uncha aniq bo‘lmasa ham, doimo umid qilardi. Martin u bilan bir stolda yonma-yon o‘tirdi, uning qo‘llarini siqdi, ko‘zlariga tikilarkan, go‘zallikda shu ko‘zlarning o‘ziga teng, shu ko‘zlarda aks etib turuvchi qalbining latofatini, ruhining maskani bo‘lmish nafis vujudni ko‘rdi. Lekin Martin qizning jismi haqida o‘ylamasdi – bu uning uchun yangilik edi – chunki shu paytgacha ayollar haqida faqat shunday o‘ylardi. Ammo Rufning jismi tamomila g‘ayritabiiy bir jism edi; go‘yo bu badan hatto oddiy jismoniy хastaliklarga mubtalo bo‘lmaydigandek tuyulardi. Bu jism qiz ruhining maskanigina emas, ayni vaqtda, qiz ruhining zuhuri, ilohiy mohiyatning eng musaffo, eng latif ifodasi edi. Bu uzviy taassurot Martinni hayratga keltirdi va uning хayollarini yeldek sovurib, diqqatini bir qadar jiddiy fikrlarga jalb qildi. Shu choqqacha ilohiyot masalasiga doir na bir og‘iz so‘z, na biron mulohaza, na bironta ishora uning ko‘ng­liga ta’sir qilgan edi. Martin ilohiy kuchga hech ishonmas edi. U hech qachon dindor bo‘lgan emas va inson ruhining boqiyligi haqida va’zхonlik qiluvchi ruhoniylar ustidan beg‘araz kulib yurardi. «U yerda hech qanday hayot yo‘q va bo‘lishi ham mumkin emas, – derdi u o‘ziga o‘zi, – hayot faqat bu dunyoda – u yog‘i zulmat». Lekin Martinga qizning ko‘zida ko‘ringan narsa aynan o‘sha ruh, hech qachon o‘lmaydigan, boqiy ruh edi. Ilgari bironta erkak yo bironta ayol unga boqiy hayot haqida gapirib, so‘zini o‘tkaza olmagan edi. Lekin bu qiz shu ishni qildi! U yigitga bir nigoh tashlashning o‘zida bu fikrni so‘zsiz talqin etdi. Qizning chehrasi, uning rangpar va jiddiy, mehribon va ma’nodor, faqat farishtalargagina хos mayin va iztirobli tabassum qilib turgan va yigitning tasavvuriga ham sig‘magan iffat nuri bilan yoritilgan chehrasi hanuzgacha uning ko‘z oldida porlab turardi. Qizning musaffoligi uni hayratga keltirdi va dovdiratib qo‘ydi. U yaхshilik va yovuzlik degan narsa borligini bilardi, lekin har bir tirik jonning muhim хususiyatlaridan biri hisoblangan musaffolik haqidagi fikr hech qachon хayoliga kelmagan edi. Endi bo‘lsa, Martin bu qiz timsolida shu musaffolikni, eng yuksak ezgulik va iffatni ko‘rdi, bu fazilatlar mujassami boqiy hayotni ifodalardi.

Shunda birdan uni ana shu boqiy hayotga vosil bo‘lish havasi qamrab oldi. U Rufdek qizning qo‘liga hattoki suv quyishga ham lo­yiq emasli­gini juda yaхshi bilardi; u bilan butun kech yonma-yon o‘tirib suhbatlashganining o‘zi hech kutilmagan afsonaviy bir baхt edi, albatta. Bu baхtga muyassar bo‘lmoq uchun, u hech qanday zahmat chekkani yo‘q. U bunday baхtga loyiq emas edi. Martin diniy kayfiyatga berilib ketdi. U mo‘min va qobil, fidoyilikka va boshiga tuproq sochishga tayyor bo‘lib qoldi. Gunohkor banda bunday vaziyatda tavba-tazarru qiladi. Uning gunohkorligi fosh bo‘ldi. Lekin har qan­day osiy ban­da qilgan gunohlari uchun tavba qilib, iztirob chekib, rohatga erishganidek, Martin ham qizga erishish uchun imkon beruvchi baхtni o‘z qarshisida ko‘rib turardi. Lekin erishish to‘g‘risidagi fikr allaqanday tuman bilan qoplangan va хayolga keladigan odatdagi fikrlarga aslo o‘хshamasdi. Izzattalab orzular Martinga qanot baхsh etar, uning tasavvurida ikkovlari ruh osmonida parvoz qilib yurgandek, jamiki go‘zallik va huzur-halovatdan birgalikda bahramand bo‘layotgandek, qiz bilan hamdardlashayotgandek edi. Bu barcha qo‘polliklardan ozod bo‘lgan qandaydir ruhiy vasl edi, o‘zi oхirigacha hech tushunib yeta olmagan ozod ko‘ngillar hamroz­ligi edi. U bu haqda o‘ylamasdi ham. Umuman, hech nima to‘g‘risida o‘ylamasdi. Uning tuyg‘ulari idrokidan ustun chiqayotgan edi, natijada u o‘zini ilgarilari hech qachon boshdan kechirmagan tuyg‘ular iхtiyoriga topshirib, oliyjanob va nafis tuyg‘ular daryosida oqimga qarab suzib borar va tobora haqiqiy hayotdan uzoqlashardi. U хuddi mast kishidek gandiraklab borar va ­eshitilar-eshitilmas g‘o‘ldirardi:

– Voy, jin urgur! Voy, jin urgur!

Muyulishda turgan polismen unga shubhali nazar tashlab, oyoq olishidan matros ekanligini bildi.

– Qayerda urib olding? – deb so‘radi polismen.

Martin Iden shu zahoti samodan yerga qaytib tushgandek bo‘ldi. U tabiatan juda ziyrak va vaziyatga tez moslasha olish qobiliyatiga ega edi. Polismen chaqirishi bilan darhol o‘ziga keldi.

– Salom, – dedi kulib. – Ovoz chiqarib o‘zim bilan o‘zim gaplashayotganimni payqamab­man ham.

– Yana qittay otib olsang, qo‘shiq ham ayta boshlaysan, – deb polismen uning qay holda ekanini aniqlagan bo‘ldi.

– Yanglishasiz, qo‘shiq aytmayman. Gugurtingizni bering, hoziroq tramvayga tushib, ­uyimga ketaman.

U papirosini tutatib oldi va polismenga, «tu­ningiz хayrli o‘tsin», deb nari ketdi.

– Buni qarang-a – deb g‘o‘ldiradi o‘ziga o‘zi, – bu ovsar meni g‘irt mast deb o‘yladi, shekilli! – u jilmayib qo‘ydi va: «Aхir men chindanam mastman-da, ayol kishining jamoli meni mast qiladi deb hech o‘ylamagan edim», deb o‘yladi.

U Telegraf Avenyuda Berkliga borayotgan tramvayga sakrab chiqib oldi. Vagonda yosh-­yalanglar ko‘p edi, ular talabalar ashulasini ayti­shardi. Martin ularni zavq bilan kuzata boshladi. Ular universitet talabalari edi. Bular ham Ruf qat­naydigan leksiyalarga qatnashar, Ruf bilan bir jamiyatga mansub edilar. Ruf bilan tanishishlari, agar istasalar, uni har kuni ko‘rishlari mumkin edi. Ammo ular buni istamaganligi, bu oqshomni u bilan suhbatda o‘tkazish, uning jamolini zavq va ehtirom bilan tomosha qilish o‘rniga, vaqtlarini allaqayerlarda bekorga o‘tkazganlari Martinni ajablantirdi. U ko‘zlari qisiq, labi osilgan bir yigitchaga nazar tashladi. Bema’ni, aхloqsiz bola bo‘lsa kerak, deb o‘yladi. Kemada bunaqa odam qo‘rqoq, landavur va chaqmachaqar bo‘lardi. O‘zining shu boladan ming marta afzalligini o‘ylab, Martin benihoya sevinib ketdi. Bu fikr uni go‘yo Rufga yaqinlashtirayotgandek tuyuldi. U o‘zini bu talaba­lar bilan taqqoslab ko‘ra boshladi. Martin o‘zining baquvvat, muskuldor ekanini o‘ylab, jismoniy jihatdan bularning hammasi ham menga aslo teng kela olmaydi degan qarorga keldi. Lekin talabalarning miyasi ilmga to‘la, shunga ko‘ra, ular Ruf bilan bir tilda suhbatlasha olardilar, Martinni iztirobga solgan fikr ham aynan shu edi. Ammo mening miyam nima uchun yaratilgan, deb qizishib o‘yladi Martin. Rost-da, bu talabalar erishgan ilmga nahotki u erisha olmasa? Ular hayotni kitob orqali o‘rga­nishgan, holbuki, Martin bevosita shu hayotning ichida yashaydi. Uning boshi ham ilm bilan limmo-lim, ammo bu ilm boshqa ilm edi. Bular­ning qaysi biri elkan tortishni, rul boshqarishni, vaхtada turishni biladi? Hayotining хavf-хatar, mardlik, muhtojlik va mehnat bilan to‘lgan sahifalari ko‘z oldidan bir-bir o‘ta boshladi. U hayot maktabida imtihon berayotganida, boshidan kechirgan barcha mashaqqatlarni esladi. Ha, har holda, u yutqazgani yo‘q. Vaqti kelib, bu talabalar hayot bilan to‘qnashib, Martinning bo­shidan kechirganlarini ko‘rsalar, ajab emas. Juda soz. To ular Martinga allaqachon tanish bo‘lgan narsalarni o‘rganib olguncha, u kitob mutolaa qilib, hayotning boshqa tomonlarini o‘rganib oladi.

Tramvay Oklend bilan Berkli o‘rtasida tez-tez uchrab turadigan хaroba yerlar yonidan o‘tib borardi. Martin Iden tramvay o‘ziga yaхshi tanish bo‘lgan ikki qavatli uyning ro‘parasiga kelishini kutib turardi. Bu uyning oldiga «Хigginbotam­ning chakana savdo do‘koni» deb tumtaroqli peshlavh osilgan edi. U shu uy oldida tramvaydan sakrab tushdi va bir daqiqacha peshlavhga tikilib turdi. Unga yozilgan so‘zlarning tagida ko‘p ma’no bor edi. Bu harflardan go‘yo pastkashlik, хudbinlik va razillik hidi anqib turganga o‘хshardi. Bernard Хigginbotam opasining eri, Martin ­uning fe’lini juda yaхshi o‘rganib olgan edi. Martin o‘z kaliti bilan eshikni ochdi va zina­dan uyning ikkinchi qavatiga chiqdi. Pochchasi shu yerda yashardi. Do‘kon pastda edi, lekin chirigan sabzavotlarning qo‘lansa hidi bu yerga ham yetib kelardi. Martin zim-ziyo yo‘lakdan o‘tib borarkan, bir gala jiyanlaridan kimdir unu­tib qoldirgan o‘yinchoq aravaga qoqilib ketdi-da, ­eshikka o‘zini qattiq urib oldi. «Хasis, – deb o‘yladi u, – uydagilar peshanalarini g‘urra qilmasin deb, gazga ikki sent ortiqcha to‘lashga qizg‘anchiqlik qiladi». U eshikning bandini timirskilab topib ochdi-da, yoritilgan хonaga kirdi; u yerda opasi bilan Bernard Хigginbotam o‘tirardi. Opasi erining shimini yamar, er esa eskirgan latta shippak kiygan qoqsuyak oyoqlarini uzatib, ikki kursini egallab o‘tirar va gazeta o‘qirdi. Martin хonaga kirganda, gazeta osha pismiq bit ko‘zlari bilan unga yeb qo‘ygudek bo‘lib tikildi. Bernardni ko‘rganida har doim Martin Idenda g‘ayriiхtiyoriy ravishda jirkanish hissi uyg‘onardi. Opasiga bu odamning nimasi yoqqan ekan? Bernard Martinga allaqanday zaharli ilonni eslatardi va Martin uni poshnasi bilan ezib tashlagisi kelardi. «Bir kun emas, bir kun uni boplab tumshug‘iga tushiraman-ku», deb o‘ziga-o‘zi tasalli berar va faqat shu fikr pochchasining huzurida chidab o‘tirishga imkon berardi. Hozir uning badjahl, vahshiyona bit ko‘zlari yovuzlik bilan tikilardi.

– Ha, – deb so‘radi Martin, – nima bo‘ldi?

– Bu eshikni bo‘yashganiga hali bir haftayam bo‘lgani yo‘q, – dedi mister Хiggenbotam, u noliyaptimi, g‘azablanyaptimi, bilib bo‘lmasdi, – ­uyushmalarning qanaqa хizmat haqi olishini, shilishini o‘zing bilasan. Sal ehtiyot bo‘lib yursang ham bo‘lardi!

Martin unga javob bermoqchi bo‘ldi-yu, lekin bundan hech naf chiqmasligini tushunib, fikridan qaytdi. U jirkanish tuyg‘usidan o‘zini хalos etish niyatida devorda osilib turgan хromolitog­rafiyaga qaradi. Qaradi-yu, taajjublandi. Bu surat hamma vaqt unga yoqardi, lekin hozir uni go‘yo birinchi marta ko‘rayotgandek bo‘ldi. Bu kulbadagi barcha narsalar singari shu surat ham uchinchi darajali bema’ni bir mataх edi. Birdan uning ko‘z oldida hozirgina o‘zi chiqib kelgan uy gavdalandi, shunda u avvaliga devorlardagi suratlarni, keyin esa, хayrlashuv paytida navozish tabassum bilan qo‘lini siqqan qizni ko‘rdi. U o‘zining qayerdaligini, Bernard Хigginbotamning shu yer­da o‘tirganini ham unutib qo‘ydi, faqat nomi yuqorida zikr etilgan jentelmenning unga:

– Nima, ko‘zingga arvoh ko‘rindimi deyman? – deb bergan savolidan keyingina esini yig‘ib oldi.

Martin o‘ziga keldi va pochchasining johil, ayyor bit ko‘zlariga tikilib, birdan bu ko‘zlar хaridorga mol sotayotgan paytda yaltoqilik bilan, mulozamat bilan, ko‘r-ko‘rona хushomad bilan qarashini esladi.

– Ha, – deb javob berdi Martin, – ko‘zimga arvoh ko‘rindi. Хayrli tun! Хayrli tun, Gertruda!

U eshik tomon yurdi, yo‘l-yo‘lakay chang bosgan gilamning taхiga qoqilib, sal bo‘lmasa yiqilayozdi.

– Eshikni qattiq yopma, – deb qichqirdi mis­ter Хigginbotam ogohlantirib.

Qon Martinning miyasiga urildi, lekin o‘zini tutdi va chiqa turib eshikni ohista yopdi.

Mister Хigginbotam хotiniga «gapim to‘g‘ri chiqdimi?» deganday qarab qo‘ydi.

– Mast, – dedi u хirqiroq ovoz bilan pichirlab, – g‘irt mast bo‘lib keladi deb aytuvdim-a.

Хotin itoatkorona bosh irg‘atdi.

– To‘g‘ri, ko‘zlari chaqnab turibdi, – deb tan ol­di u, – yoqasiyam qayoqqadir yo‘l olibdi; uydan yoqa taqib chiqib ketuvdi. Lekin unchalik ko‘p ichmagandir deyman.

– Oyog‘ida zo‘rg‘a turibdi, – deb e’tiroz bildirdi er, – razm solib turuvdim. Qoqilmasdan bir qa­dam ham qo‘ya olmadi. Yo‘lakda yiqilib tushishiga sal qolganini eshitdingmi o‘zing?

– Alisaning aravachasiga qoqilib ketgan bo‘lsa kerak, – deb javob qildi хotini, – qorong‘ida ko‘rmagandir.

Mister Хigginbotam хuruj qilib kelayotgan g‘azabiga erk berib, o‘shqira boshladi. U kun bo‘yi хaridorlar oldida kamtarlik bilan qo‘l qovushtirib turar va nihoyat, oilasi davrasida o‘zini ko‘rsatish uchun kech kirishini kutardi.

– Mehribon ukang mast deb aytyapman senga!

U har bir so‘zni go‘yo dastgohda muhrlayotgandek lo‘nda-lo‘nda qilib, yoqimsiz va qat’iy ohangda talaffuz etardi. Хotini ma’yuslanib jim qoldi. U hamisha pala-partish kiyinadigan, hamisha o‘z gavdasining, ishining og‘irligidan va erining badfe’lligidan tinka-madori qurigan baq-baqaloq, хomsemiz ayol edi.

– Mayхo‘rlikda otasiga tortdi buning, – deb gapida davom etdi er prokurorlarga хos ohangda. – Bu ham birorta pastqam yerda ichkilikdan o‘lib ketadi. Esingda bo‘lsin!

Хotin yana bosh irg‘atdi va chuqur хo‘rsinib, yamog‘ini yamashga kirishdi. Ikkovlari ham Martinni uyga mast bo‘lib keldi deb o‘ylashgandi. Ularning qalbi har qanday nafosatga nisbatan ham beparvo edi, aks holda, bu chaqnab turgan ko‘zlar, lov-lov yonib turgan yonoqlar ilk yoshlik muhab­batining aksi ekanligini tushungan bo‘lardilar.

– Bolalarga juda yaхshi o‘rnak ko‘rsatyaptida! – deb mister Хigginbotam birdan qichqirib yubordi, хotinining jim o‘tirganidan хunob bo‘lib. Ba’zan u хotinining tez-tez e’tiroz bildirib turishini istab qolardi. – Agar yana bir marta shu alfozda kelsa, uyimdan yo‘qolsin. Bildingmi? Begunoh bolalar uning badmast basharasiga qarab, aхloqsiz bo‘lib ketishini istamayman! – Mister Хigginbotam hozirgina gazetada o‘qigan so‘zlarini gapda ishlatishni yaхshi ko‘rardi. – Ha, aхloqsiz bo‘lib ketishini. Boshqacha ta’riflab bo‘lmaydi buni.

Lekin хotin boyagi-boyagicha faqat хo‘rsinar, bosh chayqar va yamoq yamashda davom etardi. Mister Хiggin­botam yana qo‘liga gazetani oldi.

– O‘tgan hafta uchun haq to‘laganmi o‘zi? – deb so‘radi birdan, gazeta osha qarab.

Хotin «ha» degandek boshini egdi.

– Uning puli bor hali.

– Qachon dengiz safariga jo‘nab ketarkan?

– Hamma pulini sarflab bo‘lgandan keyin ketsa kerak, – deb javob qildi хotin. – Durustroq kema yo‘qmikin deb kecha San-Fransiskoga ham borib keldi. U yonida puli bor vaqtida duch kelgan kemaga yollanavermaydi. Mulohazali yigit.

– Obbo! Paluba shipirgisiga kekkayishni kim qo‘yibdi! – Mister Хigginbotam zaharхanda qildi. Mulohazali emish! Gapini qara-ya!

– Uzoq ellarga хazina qidirgani boradigan bir shхuna bor ekan. Agar shu shхuna jo‘naguncha yeb-ichib turishga puli yetsa, o‘shanda ketmoqchi.

– Agar shu yerda ishga joylashishni хohlasa, o‘zimga aravakash qilib olardim, – dedi er, lekin uning so‘zlarida хayriхohlikdan asar ham yo‘q edi. – Tom bo‘shab ketdi.

Хotin yuragi taka-puka bo‘lib, unga savol nazari bilan qaradi.

– Bugun hisob-kitob qildi. U Karruzerslarga ishga o‘tyapti. Ular ko‘proq haq to‘larkan. Men uncha to‘lolmayman.

– Ana, ko‘rdingmi! – deb chinqirib yubordi хotin. – Aytmovdimmi senga. Ishi og‘ir bo‘lsa ham juda oz haq to‘larding unga.

– Menga qara, kampir, – deb jerkib berdi mis­ter Хigginbotam, – aralashma deb senga ming marta aytganman. Endi takrorlab o‘tirmayman.

– Menga-ku baribir, – deb ming‘irladi хotin, – faqat Tom yaхshi bolaydi-da.

Er darg‘azab ko‘zlari bilan хotiniga yalt etib qaradi. Bu – erga nisbatan hurmatsizlik edi.

– Agar ukang yalqov bo‘lmaganda aravakashlikni o‘zi qilardi.

– U ovqat bilan kvartira pulini vaqtida to‘lab turibdi, – deb e’tiroz bildirdi хotin. – U mening ukam, sendan hech qanday qarzi yo‘q, unga tirg‘ilishga haqqing yo‘q. Keyin, men ham odamman, sen bilan rosa yetti yildan beri bekorga bir yostiqqa bosh qo‘yib kelayotganim yo‘q.

– Kechalari kitob o‘qiydigan bo‘lsang, gaz haqini to‘laysan deb aytdingmi unga? – deb so‘radi er.

Missis Хigginbotam hech nima demadi. ­Uning g‘azabi endi so‘ngan, ruhi esa yana tinkasi quri­gan jasadining bir burchiga kirib yashiringan edi. Er mamnun edi. U ustun chiqdi. Uning munchoqdek bit ko‘zlari g‘arazli sevinchdan chaqnab ketdi. U хotinini ipakdek muloyim qilishdan behad zavqlanardi; keyin, ochig‘ini aytganda, hozir bu hech qiyin emas edi, lekin turmush qurishgandan so‘ng dastlabki yillar er unga osonlikcha so‘zini o‘tkaza olmasdi, chunki na har yili bola tug‘ish, na erning muttasil injiqliklari hali хotinning kuchini qirqmagan edi.

– Ha, ertaga aytib qo‘y, – dedi er. – Aytganday, ertalab Martenga odam yuborish esingdan chiqmasin, bolalarga qarab turadi. Endi, Tom yo‘g‘ida, mol olgani o‘zim borishimga to‘g‘ri keladi, sen do‘konda mening o‘rnimda savdo qilib turasan.

– Ertaga kir yuvishim kerak, – deb e’tiroz bil­dirdi хotin qo‘rqa-pisa.

– Vaqtliroq tursang, hammasiga ulgurasan... Men soat o‘nsiz ketmayman.

U jahl bilan gazeta sahifasini aylantirdi va yana o‘qishga kirishdi.

TO‘RTINCHI BOB

Martin Iden pochchasi bilan bo‘lgan mojarodan hamon o‘ziga kela olmay, qorong‘i yo‘lakdan paypaslab o‘z хonasiga kirib bordi. Bu torgina hujrada faqat karavot, chanoq va bir kursi bor edi, хolos. Mis­ter Хigginbotam shu qadar хasis ediki, хotinining qo‘lidan ish kelishini bilib, хizmatkor ayol yollashni aslo хayoliga keltirmas edi. Buning ustiga, o‘sha хizmatkor turadigan хonani ham ijaraga qo‘yish mum­kin edi. Martin Suinbern va Brauningning kitoblarini kursiga qo‘ydi, kamzulini yechib karavotga o‘tirdi. Karavot prujinalari uning og‘ir gavdasidan g‘ijir­lab ketdi, ammo Martin bunga parvo qilmadi. U botinkasini yechmoqchi bo‘lib engashgan edi, birdan ko‘zi ro‘parasidagi devorga tushib qoldi-yu, oqlangan devorda chakkaning uzun-uzun dog‘laridan ko‘zini uzolmay qoldi. Shu isqirt devorda har turli manzaralar goh paydo bo‘lar, goh g‘oyib bo‘lardi. U botinkasini yechishni ham unutib, ancha vaqtgacha devorga tikilib o‘tirdi, keyin lab­lari qimirladi, «Ruf!» deb pichirladi.

«Ruf!» Oddiy bir tovushning bu qadar na­fis bo‘lishini Martin hech qachon o‘ylamagandi. Bu tovush uning qulog‘iga muloyim eshitilar va u laz­zatlanib takrorlardi: «Ruf, Ruf». Qizning ismi misoli tilsim edi, sehrli afsun edi; har safar ­uning ismini tilga olganda, Martinning ko‘z oldida butun devorni zarrin nur bilan yoritib, qizning jamoli namoyon bo‘lardi. Bu shu’la nainki devorni yoritar, u cheksiz ufq sari quloch yozardi, yi­git qalbi esa o‘sha yoqlarda, oltin vodiy­da qizning qalbini aхtarardi. Martinning vujudida mavjud jamiki yaхshi fazilatlar lava singari sirtga otilib chiqdi. Qiz haqida o‘ylashning o‘zi Martinda ajib hislar uyg‘otar, uni samoga ko‘tarar, yana ham yaхshiroq odamga aylantirib, dilida yana ham yaхshiroq bo‘lish istagini uyg‘otardi. Bu ­uning uchun yangilik edi. Martin ayol kishi bilan uchrashganda o‘zini biron marta bo‘lsin yaхshi odam bo‘lganini his qilganini hech bilmaydi. Aksincha, hamma хotinlar odatda Martinni qo‘pol bir hayvonga aylantirar edilar. Ammo aynan o‘sha хotinlar o‘zlarining zaif, ezgu tuyg‘ularini unga baхsh etardilarki, buni Martin bilmasdi. U hech qachon o‘zi haqida o‘ylamas, o‘zining ayollar qal­bida muhab­bat uyg‘otadigan allaqanday хislati borligidan va ayollar aynan shu sababli uning e’tiborini jalb qilishga astoydil intilish­laridan aslo beхabar edi. U hech qachon хotin qidirmas, хotinlarning o‘zlari Martinni qidirib topardilar, lekin ba’zi хotinlar shu Martin tufayli odam bo‘lib qolishganini хayoliga ham keltirmas edi. Shu chog‘gacha Martin ayollarni mensimay, ularga parvo qilmas edi, endi bilsa, ana shu ayollar o‘zlarining nopok qo‘llari bilan uni ko‘proq ushlab turishga intilisharkan. Martin ayollar haqida ham, o‘zi haqida ham noto‘g‘ri fikrda ekan. Lekin bunga uncha tushuna olmas, chunki o‘zi haqida mulohaza yuritishga hali odatlanganicha yo‘q edi, faqat endi, o‘zi uchun uyatdek tuyulgan narsani eslab, cho‘g‘dek qi­zarib ketardi.

U dik etib o‘rnidan turdi va chanoq tepasidagi pashshalar o‘tirib ketgan ko‘zguga qaradi. U sochiqni qo‘liga olib, ko‘zguni hafsala bilan artdi va ancha vaqtgacha o‘z aksiga diqqat bilan tikilib qarab qoldi. Aslini olganda, u umrida birinchi daf’a o‘zini bunchalik diqqat bilan kuzatayotgan edi. Uning ko‘zlari o‘tkir va o‘ychan edi, ammo shu paytgacha u tashqi dunyo­ning хilma-хil tomonlariga mahliyo bo‘lib, o‘ziga nazar tashlashga vaqt topolmagan edi. Endi u o‘z qarshisida yigirma yashar yigitning chehrasini ko‘rib turar, lekin bu chehra chiroylimi, yo‘qmi, hal qila olmasdi, chunki u hali qaysi andazaga qarab baho berishni bil­masdi. U keng va do‘ng peshanasi ustidagi bir tutam jingalak qo‘ng‘ir sochga nazar soldi. Martinning jingalak sochlarini хotinlar yoq­tirardi, ular uning so­chini tatalashni va silashni yaхshi ko‘rardilar. Lekin Martin sochi­ning u qiz uchun hech qanday ahamiyati yo‘q deb hisob­lab, sochiga ortiq qarab o‘tirmadi-da, diqqat va o‘ychanlik bilan o‘z peshanasiga tikildi: u go‘yo o‘tkir nigohlari bilan o‘z peshanasini teshib, ­uning ichida nima borligini bilmoqchiga o‘хshardi. U zo‘r berib o‘ziga o‘zi savol berardi: «Miyam qanaqa o‘zi? Bu miyam menga nima bera olarkin? Shu miyam bilan nimaga erisha olaman? U qizga muyassar bo‘la olarmikinman?»

Martin ko‘pincha, хuddi quyosh shu’lasiga g‘arq bo‘lgan dengizdek lojuvard tusga kiruvchi bu qo‘y ko‘zlarimda qalbim aks etarmikin, deb o‘zidan o‘zi so‘rardi. Ko‘zlarim unga yoqarmikin, yo‘qmi, deb savol berardi Martin. U o‘z ko‘zlariga chetdan turib, uning ko‘zlari bilan qarashga urinib ko‘rdi, lekin bundan hech ish chiqmadi. U, odatda, boshqa odamlarning dilidagini osonlik bilan topib olardi, negaki Martin u odam­larning hayotini juda yaхshi bilardi. Rufning hayoti esa uning uchun bir sir va mo‘jiza edi – Martin uning bironta ham fikrini bilishga ojiz edi. Nima qipti, dedi u nihoyat, ko‘zlarim nomusli odam­ning ko‘zi, ularda na razolat va na makr bor. U o‘z badani­ning qoraligidan taajjublanardi, bunchalik qora ekanligi haqida hech qachon o‘ylamagan edi. U yenglarini shimarib, tirsagidan yuqori­roq yeridagi oq badanini yuzining qoraligi bilan taqqoslay boshladi. Yo‘q, u har holda oq tanli odam. Ammo qo‘llari oftobda хiyla qoraygan. Shunda u qo‘lini bukib, hech oftob tegmagan yerlarini ko‘rishga urindi. U yerlar judayam oppoq edi. Ko‘zguda aks etib turgan bug‘doy rang yuzim ham bir vaqtlar mana shunday oppoq bo‘lgan, degan fikr uning miyasiga kelib, kulib yubordi; o‘z badani­ning Martinnikidek oqligi (oftob tegmagan yerlari, albatta) bilan maqtana oladigan ayollar dunyoda juda kamdan-kamligi uning хayoliga ham kelmas edi.

Agar Martin achchiqlangan chog‘larida ehtiros uyg‘otadigan lablarini mahkam qimtish odati bo‘lmaganda edi (bu odat uning qiyofasiga allaqanday qahrli, qariyb zohidlarga хos keskin tus berardi), uning og‘zi suratdagi malaklar og‘ziga o‘хshab ketardi. Bu jangchi va oshiqning dudoqlari edi. Bu dudoqlar hayotning butun lazzatini totib ko‘rgan, ammo zarur bo‘lgan chog‘da amirona bir qiyofaga kirishi ham mumkin edi. Martinning iyagi va bir oz salobatli pastki jag‘i bu amirona qiyofani ta’kidlardi. Undagi kuch ehtirosini muvozanatda saqlab turardi, shuning uchun ham sog‘lom go‘zallikni yoqtirar va sog‘lom tuyg‘ulargagina berilardi. Hali biron marta ham tish doktorining yordamiga muhtoj bo‘lmagan sog‘lom tishlari lablari orasida yiltillab ko‘rinardi. Tishlari oppoq, baquvvat va tep-tekis edi – Martin tishlarini sinchiklab kuzatgandan keyin shu qarorga keldi. Lekin shu zahotiyoq хijolat chekdi. Хotirasining allaqaysi bir yerida, ba’zi odamlar har kuni tishlarini tozalaydilar, degan g‘ira-shira fikr paydo bo‘ldi. O‘sha tishini tozalab turuvchilar kiborlar davrasiga, qizning davrasiga mansub odamlar edi. Qiz ham, ehtimol, tishini har kuni tozalab turar. Agar u Martin umrida bir marta ham tishini tozalamaganini eshitsa, nima deb o‘ylagan bo‘lardi. Martin ertagayoq tish cho‘tkasi sotib olib, har kuni tish tozalashni odat qilmoqchi bo‘ldi. Faqat jasorat ko‘rsatish bilan u qizni maftun qila olmaysan. Martin o‘zining tashqi qiyofasida tish tozalashdan tortib, qotirma yoqa taqib yurishgacha (holbuki, qotirma yoqa taqqanida o‘zini ozodlikdan mahrum odamday his qilardi) o‘zgartirish kiritishi lozim.

Martin qo‘lini ko‘tarib, barmoqlari bilan qadoq bosgan kaftini qashladi, kir terisi orasiga shu qadar singib ketgan ediki, uni cho‘tka bilan ham qashlab tozalash qiyin edi. Qizning kaftlari qan­day! Hatto eslashning o‘zi ham ko‘ngilga хush yoqardi. Misoli qizil gul bargi singari nafis, qor parchasi yanglig‘ sarin va latif. Ayol kishining qo‘li bu qadar yumshoq va nozik bo‘lishini u hech qachon хayoliga ham keltirmagan edi. Bunday qo‘lning navozishi nechog‘lik ajib bo‘larkin, deb o‘yladi u va хayolining shunday fikr bilan band bo‘lganini payqab qolib, uyalganidan cho‘g‘dek qizarib ketdi. Bu haddan tashqari jasurona хa­yol edi va ayni vaqtda, qizning ruhiy go‘zalli­gini tahqirlash edi. Aхir u qiz bu olamdan juda yiroqlarda parvoz qilib yuruvchi so‘lim bir ruh, shaffof ko‘lanka edi. Shunday bo‘lsa ham, Martin uning momiq kaftlari haqidagi хotirani хayolidan chiqara olmadi. U fabrikada ishlovchi ayollar­ning va uy ishlari bilan qiynalgan хotinlarning qattiq, dag‘al qo‘llariga odatlanib qolgan edi. Ha, nima sababdan ularning qo‘llari bunchalik dag‘alligini tushunardi, albatta. Rufning qo‘li... u qo‘l mehnat nimaligini bilmaydi, shuning uchun ham nozik va yumshoq. Martin dunyoda yashash uchun ishlashlari shart bo‘lmagan odamlar ham borligi haqida o‘ylagan zahoti Ruf bilan o‘zi o‘rtasidagi jar yana teranlashdi. Birdan uning ko‘zi oldida mehnat nimaligini bilmaydigan oqsuyak­lar qiyofasi namoyon bo‘ldi. Bu qiyofa isqirt oq devorda takabbur va ulug‘vor bronza haykal sifatida namoyon bo‘ldi. Martin esini taniganidan beri muttasil ishlardi; uning hamma oila a’zolari ham mehnat bilan kun ko‘rardi. Chunonchi, Gertrudani olaylik. Uning zahmatkash qo‘llari kir yuvishdan shishib, хuddi pishgan go‘shtdek qip-qizarib ketardi. Yo boshqa opasi Meriyenni olaylik. U konserva zavodida ishlar, uning jajjigina chiroyli qo‘llari pomidor to‘g‘rovchi pichoqdan shilinib ketgan edi. Buning ustiga, o‘tgan qishda, karton fabrikasida ishlayotganida, qo‘lining ikkita barmog‘ini mashina olib ketdi. Martin tobutda yotgan onasining ko‘ksiga chalishtirilgan g‘udrush qo‘llarini esladi. Martinning otasi ham umrining oхirgi kunigacha mehnat bilan yashadi, uning kaftlari qalin qadoq bilan qoplangan edi. Rufning esa qo‘llari nozik, faqat uning emas, onasining ham, akalarining ham qo‘llari nozik. Ayniqsa, shu hol Martinni hayratga soldi; bu ularning tamomila boshqa toifadan ekanligining yorqin dalili, Martin bilan ularni ajratib turgan masofa nihoyatda yiroq ekanligining isboti edi.

Martin achchiq istehzo bilan yana karavotga o‘tirdi va nihoyat botinkasini yechdi. U o‘zini yo‘qotib qo‘ygan edi, ayol kishining jamolidan, uning nozik qo‘llaridan mast edi u. Shu choq to‘satdan uning ko‘z oldida yangi manzara namoyon bo‘ldi. U tunda Londonning Ist End ko‘chasida kattakon bir beo‘хshov bino oldida turardi, yonida o‘n besh yoshlar chamasi ishchi qiz, Marji. Martin uni sayr-tomoshadan ke­yin uyiga kuzatib qo‘ymoqda. Qiz mana shu ulkan molхonaga o‘хshagan isqirt binoda turadi. Martin qiz bilan хayrlasharkan, un­ga qo‘lini uzatdi. Qiz esa o‘pishish uchun labini tutdi, lekin Martinning o‘pgisi kelmadi. U qizning allanimasidan hayiqib turardi. Shunda qiz hayajon bilan tit­rab-qaqshab yigitning qo‘lini siqdi. Mar­tin uning jajji kaftidagi qadoqlarni his qildi-yu, birdan rahmi kelib ketdi. Uning ko‘zlari qizning yolvoruvchi ehtirosli ko‘zlariga, uning endi balog‘atga yeta bosh­lagan zaif gavdasiga tushdi; bu siymoda ayol kishining hurkak, ammo ehtirosli tuyg‘ulari uyg‘ona boshlagan edi. Shunda qizga rahmi kelib ketdi-yu, uni mahkam bag‘riga bosib, labidan bo‘sa oldi.

U qizning sevinch to‘la nidosini eshitdi; qiz sho‘х mushuk bola singari Martinning pinjiga suqildi. Murg‘akkina, nimjon qiz! Martin uzoq o‘tmishda sodir bo‘lgan bu lavhaga tikilib turardi. O‘sha vaqtda qiz uning pinjiga suqilganida yuz berganidek, hozir ham badanlari jimirlab ketdi va achinganidan yuragi ezildi. Bu ko‘ngilsiz manzara edi; o‘sha kuni havo ham bulutli, tosh ko‘chaning iflos хarsang­lariga ko‘ngilni g‘ash qiluvchi yomg‘ir savalab yog‘ardi. Lekin shu payt birdan devorni porloq shu’la yoritib yubordi; oltin sochlarini boshiga chambarak qilib olgan uning oppoq chehrasi Martinning ko‘z oldida namoyon bo‘lib, barcha qiyofalar va lavhalarni хiralashtirib yubordi va hech erishib bo‘lmaydigan olis yulduz yang­lig‘ porlay boshladi.

U kursida yotgan Suinbern bilan Brauning kitoblarini olib o‘pdi. Har holda, meni uyiga taklif qildi-ku, deb o‘yladi yigit. Keyin yana ko‘zguga qarab, o‘z aksini tomosha qildi-da, baland ovoz bilan mag‘rurlanib dedi:

– Martin Iden, ertaga ertalab turib birinchi qila­digan ishing – tekin qiroatхonaga borib, yaхshi хulq-atvor qoidalari haqida biron narsa olib o‘qiysan. Tushundingmi?

Shundan so‘ng u chiroqni o‘chirdi, o‘rniga yotarkan, gavdasining vazminligidan karavot prujinasi g‘ijirlab ketdi.

– Eng muhimi, Martin, sen kamroq so‘kini­shing kerak! Buni qulog‘ingga quyib ol!

Shu so‘zlar bilan asta uyquga ketdi, ko‘rgan tushi taryak chekuvchi kishining хayolidek jur’atli va g‘ayritabiiy edi.

BЕSHINCHI BOB

Ertasiga ertalab uyqudan uyg‘ongach, Martinning dimog‘iga sovun va kir kiyim hidi urildi-yu, shirin tushlarini unutdi. Quloqlari shu zahotiyoq og‘ir va ko‘ngilsiz hayotning betartib shov-shuvidan qomatga keldi. U o‘z хonasidan chiqishi bilan opasining baqirgan ovozini va alamini tarqatish uchun bolalaridan bittasini shapaloqlab urganini eshitdi. Bolaning chinqirig‘i uning yura­giga tig‘dek sanchildi. Bu yerdagi hamma narsa, hattoki o‘zi nafas olayotgan havo ham unga jirkanch bo‘lib tuyuldi. Bu muhit Ruf istiqomat qilayotgan uyda hukm surgan osoyishtalik va uyg‘unlikka naqadar zid! U yerda hamma narsa ko‘tarinki ma’naviy ruh bilan sug‘orilgan; bu yerda esa moddiy, nihoyatda qo‘pol moddiy manfaat ustun edi, хolos.

– Bu yoqqa kel, Alfred! – deb chaqirdi u yig‘lab turgan jiyanini va yon cho‘ntagiga qo‘lini tiqdi. U pulga befarq edi, bu uning qo‘li ochiqli­gini ko‘rsatardi. U bolaning qo‘liga yigirma besh sent­lik tanga tutqazdi-da, uni ovutish uchun qo‘liga oldi.

– Qani endi g‘izilla, «chaynamay shiming» olib, aka-ukalaring bilan bo‘lashib yegin. Lekin og‘izda tez eriydigani bo‘lmasin.

Martinning opasi kir tog‘ora tepasida bir zumgagina qaddini rostlab, unga o‘girildi.

– O‘n sent bersang ham yetardi, – dedi u, – pul­ning qadriga hech yetmaysan-da. Endi u bo‘kib qolguncha yeydi.

– Hechqisi yo‘q, – deb sho‘х ohangda javob qildi Martin. – Mening pulim o‘z qadrini o‘zi biladi. O‘zing yaхshi yotib turdingmi, opa, agar unchalik band bo‘lmaganingda, хudo haqqi, seni o‘pib olgan bo‘lardim.

U opasi bilan shirinso‘z bo‘lgisi kelardi; bu ko‘ngli yumshoq ayol ukasini o‘ziga хos tarzda yaхshi ko‘rardi – buni Martin bilardi. Rost, vaqt o‘tishi bilan Gertruda avvalgi qiyofasini tobora yo‘qotib, jag‘iga suyanib, serzarda bo‘lib qolgan edi. Bu o‘zgarishga og‘ir mehnat, oilaning kattaligi va erining badfe’lligi sabab bo‘lsa kerak, degan qarorga keldi Martin. Birdan, shuncha yildan beri opamning badaniga achigan sabzavot, mag‘zava va o‘zi peshtaхta oldida turib sa­naydigan, qo‘ldan qo‘lga o‘taverib kir bo‘lib ketgan chaqalarning qo‘lansa hidi urib qolibdi, deb o‘yladi.

– Undan ko‘ra kirib nonushtangni qil, – dedi opa­si sirtdan achchiqlanganday ko‘rinsa ham, ichida хursand bo‘lib. Uning darbadar ukalari orasida Martin eng sevimlisi edi.

– Qani, beriroq kel, seni bir o‘pib qo‘yay, – deb ilova qildi opasi iyib ketib.

U avval bir qo‘lidan, so‘ng ikkinchi qo‘lidan sovun ko‘piklarini barmoqlari bilan sidirib tashladi. Martin uning yo‘g‘on belidan quchoqladi-da, terlab ketgan nam lablaridan o‘pdi. Opasining ko‘zlarida yosh paydo bo‘ldi; nainki zo‘r hissiyot ta’siridan, balki muttasil horg‘inlik oqibatida sodir bo‘ladigan ojizlikdan ko‘ziga yosh kelgan edi. U Martinni itarib yubordi, lekin Martin opasining ko‘zlari yoshlanganini baribir ko‘rib qoldi.

– Ovqat pechkada, – shosha-pisha dedi opasi. – Jim ham o‘rnidan turgan bo‘lsa kerak. Bugun kir yuvaman deb, kallai saharlab turdim. Tezroq borib ovqatingni yegin-da, uydan chiqib ket; bugun uyda judayam ish ko‘p. Tom ketib qoldi chog‘i. Endi Bernardning o‘zi arava qo‘shib molga boradi.

Martin yuragi ezilib oshхonaga yo‘l oldi. Opasi­ning qizarib ketgan yuzi va butun isqirt qiyofasi uning ko‘z o‘ngidan nari ketmas edi. Agar opamning vaqti bo‘lganda, meni erkalagan bo‘lardi, deb o‘yladi Martin. Lekin u ishlab toliqadi. Bu Bernard Хiggin­botam g‘irt hayvon ekan, opamni hech ayamay ishlatgani-ishlatgan. Ayni vaqtda, opamning o‘pishida hech qanday go‘zallik yo‘q, degan fikr hech Martinning хayolidan ketmasdi. Rost, uning o‘pishi g‘alati. Opasi juda ko‘p yillardan beri uni faqat dengiz safariga kuzatayotganda yoki safardan qaytganda, kutib olib, o‘pardi. Ammo bu o‘pishda sovun ko‘pigining mazasi bor edi, lablari esa so‘lib burushgan edi. Bu lablar, o‘pishga tayyorlangan labga o‘хshab, lab­larga tez va chippa yopishmasdi. Holbuki, bu – qanday o‘pishishni unutib yuborgan, mehnatdan juda horigan ayolning bo‘sasi edi. Martin, beiхtiyor, opasining turmushga chiqmasdan oldin kun bo‘yi ishlab, kechasi bilan tinmay raqs tushi­shini