автордың кітабын онлайн тегін оқу Talaba
Tara Vestover

Кітап туралы Пікірлер4 Дәйексөздер20 Қазір оқып жатыр372 Сөрелерде Тегін фрагмент

Salom, o‘quvchi!

Biz xalqchil bank sifatida mijozlarimiz mushkulini oson qilish, mamlakatimiz taraqqiyotiga hissa qo‘shish maqsadida qariyb bir yarim asrdan beri xalq xizmatidamiz. Taraqqiyot ilmsiz mukammal bo‘lmaydi, ilmning azaliy manbasi esa kitobdir.

Yurtdoshlarimizga jahon adabiyotining so‘nggi namunalarini o‘zbek tilida yetkazish uchun biz “Asaxiy Books” loyihasi bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘ydik va ushbu loyiha doirasida chiqadigan 20 ta kitob nashriga ko‘mak berishga ahd qildik. Xalqimizning, ayniqsa, yoshlarning kitobga qiziqishini oshirishga, ularning kitobga oshno bo‘lishiga imkon qadar hissa qo‘shishdan baxtiyormiz.

“Asaxiy Books” bilan hamkorlikda chop etilgan “Talaba” nomli memuar ham shunday foydali kitoblardan biridir. Unda murakkab bolalikni boshidan kechirgan, oilaviy muammolar va zo‘ravonliklar girdobidagi qizning ilm olishga bo‘lgan ishtiyoqi, bu mashaqqatli yo‘lni qanday bosib o‘tgani haqida hikoya qilinadi.

Samimiyat bilan, Xalq banki

O‘tmish go‘zal, chunki inson hissiyotlarni o‘z vaqtida anglolmaydi. Uning ko‘zi kech ochiladi. Shu sabab biz bugungi kunimizga emas, balki o‘tmishimizga nisbatan laziz hislarni tuyamiz.

– VIRJINYA VULF

Nihoyat, ta’lim tajriba asosida davomiy shakllanadigan jarayon ekaniga ishonch hosil qildim; zotan, ta’lim jarayoni va maqsadi ayni bir tushunchadir.

– JON DIVEY

Muallif eslatmasi

Bu hikoya Mormonizm haqida emas. U boshqa turdagi diniy e’tiqodlar haqida ham emas. Unda turfa kishilar to‘g‘risida gap boradi: ba’zilari dindor, ba’zilari dahriy; ba’zilari xushfe’l, ba’zilari badxulq. Muallif ikkisini, xoh salbiy, xoh ijobiy taraflama bo‘lsin, qiyoslashga qarshi.

Alifbo tartibida keltirilgan quyidagi ismlar taxalluslardir: Aaron, Odri, Benjamin, Emili, Erin, Fey, Jin, Judi, Piter, Robert, Robin, Sedi, Shennon, Shon, Syuzan, Vanessa.

Muqaddima

Men molxona yonidagi tashlandiq, qizil temir yo‘l vagoni ustida turibman. Shamol esib, sochlarim yuzimni qamchilaydi, ko‘ylagimning ochiq yoqasidan ichimga sovuq kiradi. Tog‘ yaqinida bo‘ron kuchli, go‘yo cho‘qqining o‘zi nafas olayotganday taassurot uyg‘otadi. Pastda esa tinch va bahavo vodiy yastanib yotibdi. Ayni damda fermamiz raqsga tushadi: og‘ir ignabargli daraxtlar ohista tebranadi, shuvoq va qushqo‘nmas shamol xurujlari ostida egilgancha titraydi. Ortimda cho‘zilgan qiya tepalik tog‘ etagiga ulanib ketgan. Yuqoriga qarasam, Hindular malikasining qoramtir qiyofasini ko‘raman.

Tepalik yovvoyi bug‘doy bilan qoplangan. Ignabargli daraxtlar va shuvoqlar yakkaxon ijrochi bo‘lsa, bug‘doyzor – baletchilar guruhi. Har bir poya boshqalarga mutanosib tarzda harakatlanadi, shiddatli shamol ularning oltin boshoqlariga urilganda, barchasi birin-ketin ta’zim qiladi. Bir lahzagina davom etgan shu tomoshada shamolni ko‘rganday bo‘lasiz.

Tog‘ yonbag‘ridagi uyimiz tomon qayrilib, men boshqa bir manzaraga guvoh bo‘laman: uzun soyalar shamol oqimini yorib o‘tmoqda. Akalarim uyg‘ongan, ular bugun ob-havo qanday bo‘lishi bilan qiziqadi. Pechdagi kepakli kulchalar qarshisida kuymalanayotgan onam ko‘z oldimga keladi. Orqa eshikda bukchayib, uchi po‘lat qoplamali etikning ipini bog‘layotgan va qo‘liga payvandlash qo‘lqopini taqayotgan dadamni tasavvur qilaman. Pastdagi katta yo‘ldan maktab avtobusi to‘xtamay o‘tib ketyapti.

Men endigina yetti yoshda ekanimga qaramay, oilamizni boshqalardan yaqqol ajratib turuvchi bir haqiqat borligini anglab yetgandim: biz maktabga bormaymiz.

Dadam hukumat bizni maktabga borishga majburlashidan xavotirda, lekin xavotiri o‘rinsiz, chunki hukumat bizning borligimizni bilmaydi. Ota-onamning yetti nafar farzandidan to‘rttamizda tug‘ilganlik haqidagi guvohnoma yo‘q. Bizda tibbiy qaydnomalar ham mavjud emas, negaki biz uyda tug‘ilganmiz va hech qachon shifokor yoki hamshira qabulida [1] bo‘lmaganmiz. Maktabga hech qachon qadam bosmaganimiz uchun bizda maktab hujjatlari ham yo‘q. To‘qqiz yoshga to‘lsam, menga tug‘ilganlik to‘g‘risidagi kechiktirilgan guvohnoma berishadi, ammo ayni damda, Aydaho shtati va federal hukumat nazdida, men mavjud emasman.

Aslida esa mavjud edim. Men Qora kunlarga hozirlanib, quyosh botishi va oyning xuddi qonga belanganday ro‘y ko‘rsatishini tomosha qilib o‘sdim. Yozda shaftoli tersam, qishda mahsulotlarni saralash bilan band bo‘lardim. Insoniyat dunyosi zavol topsa ham, mening oilam hech nima bo‘lmaganday yashashda davom etishi uchun shunday qilardim.

Men tog‘lar maromiga xos ta’lim olardim. Ulardagi o‘zgarish fundamental emas, balki davriy ravishda yuz beradi. Har kun kechagi quyosh chiqib, vodiy uzra nur sochib o‘tadi va cho‘qqi ortiga g‘oyib bo‘ladi. Qishda yog‘gan qor bahorda erimay qolmaydi. Butun hayotimiz takrorlardan iborat edi – kunlar, fasllar takrori nihoyasiga yetgach, asli hech nima o‘zgarmaganiga dalil bo‘luvchi cheksiz o‘zgarishlar takrori. Mening oilam ham shu hayot zanjirining bir qismi ekaniga va shu narsa bizni qaysidir ma’noda abadiy qilishiga ishonardim. Lekin faqat tog‘ abadiy edi.

Dadam tog‘ cho‘qqisi haqidagi bir hikoyani ko‘p aytib berardi. U ulkan va qadimiy, bosh cherkovning o‘zginasi. Tog‘ tizmasida undan ham yuksak va salobatliroqlari borligiga qaramay, Bak cho‘qqisi o‘zgacha chiroyi bilan ajralib turardi. Uning o‘zagi bir milga yetadi, qoramtir qiyofasi yerdan unib chiqqan tep-tekis shpilni eslatadi. Uzoqdan qarasangiz, tog‘ ko‘rinishi ayol tanasiga o‘xshab ketadi: tubsiz jarliklar uning oyoqlarini, shimoliy tizma bo‘ylab yoyilgan qarag‘aylar esa sochlarini aks ettirgan. U ayolda qat’iyat bor, bir oyog‘ini dadil cho‘zib, oldinga shaxdam qadam tashlamoqda.

Dadam uni “Hindular malikasi” deb atardi. U har yili qor eriy boshlaganda ko‘rinish berib, janub tomon yuzlanardi va vodiyga qaytayotgan buyvollarni kuzatardi. Dadamning aytishicha, ko‘chmanchi hindular uchun uning paydo bo‘lishi bahor boshlanayotganidan, tog‘ qorlari erib, qish poyoniga yetgani va endi uyga qaytish kerakligidan darak bergan.

Dadamning barcha hikoyalari o‘sha tog‘ va vodiyimiz haqida, Aydahodagi kaftdekkina, qirrador oshyonimiz haqida edi. Qachondir tog‘ni tark etib, okeanlar va qit’alarni kesib o‘tsam-u, ufqda Malikani boshqa ko‘rolmaydigan g‘alati joylarga borib qolsam, nima qilishim kerakligi haqida indamagandi. U menga uyga qaytish vaqti bo‘lganini qanday qilib aniqlash mumkinligini o‘rgatmagan.

[1] Kichkinaligida qo‘li va oyog‘ini sindirib olgan opam Odri bundan mustasno. Uni gips qildirish uchun olib borishgandi.

BIRINCHI QISM

Birinchi bob

Yaxshisini tanlang

Xotiramdagi eng aniq narsa asli xotira emas. Men uni avval tasavvur qilib, keyin boshdan kechirganday eslab qolganman. Bu xotira besh yoshimda, aniqrog‘i, salkam olti yashar ekanimda dadamning hikoyasi ta’sirida shakllangan. Dadam uni eng mayda tafsilotlarigacha so‘zlab bergani uchun men va aka-opalarim, har birimiz, o‘zimizning otishma va qiy-chuvlarga to‘la, filmsifat talqinimizni o‘ylab topgandik. Menikida chigirtka ham bor edi. Uning ovozini oila a’zolarim oshxonada bir-birining pinjiga suqilib, chiroqni o‘chirib, uyni o‘rab olgan federallardan yashirinib o‘tirgan payt eshitaman. Ayol stakandagi suvga qo‘l cho‘zadi, uning qora sharpasini oy nuri yoritib turibdi. Otilgan o‘q qamchi zarbiday aks sado berib, u yiqiladi. Yiqilgan ona va uning qo‘lidagi chaqalog‘i miyamda aylanaveradi.

Bilmadim, chaqaloq qayoqdan kelib qoldi? Men yettita farzand ichida eng kenjasiman, lekin aytganimday, bular asli sodir bo‘lmagan.

* * *

Dadam bizga mazkur voqeani hikoya qilib berganidan bir yil o‘tgach, bir kecha Ishayoda keltirilgan Immanuil haqidagi bashoratni tinglash uchun yana yig‘ildik. Dadam xantal tusli divanimizga o‘tirib, kattagina Injilni ochib tizzalari ustiga qo‘ydi. Onam uning yoniga o‘tirdi, biz esa to‘zib ketgan, jigarrang gilam ustiga sochildik.

“U sariyog‘ va asal yeydi, – kun bo‘yi og‘ir mehnat qilib, toliqqan dadam bir maromda g‘o‘ng‘illab o‘qiy boshladi, – yomonidan voz kechib, yaxshisini tanlash zarurligini anglamaguncha”.

Og‘ir sukut cho‘mdi. Biz jim o‘tirardik.

Dadam novcha odam emasdi, lekin boshqalar diqqatini o‘ziga qaratishni eplardi. Unda o‘ziga xos viqor va orakul jiddiyati bor edi. Qo‘llari esa yo‘g‘on va dag‘al, umr bo‘yi og‘ir mehnatda toblangan shu qo‘llari bilan Injilni mahkam tutib turardi.

U satrni ikkinchi bor, so‘ng uchinchi va to‘rtinchi bor ovoz chiqarib o‘qidi. Takrorlagani sari ovozi balandlab borardi. Sal avval charchoqdan shishgan va qizarib ketgan ko‘zlari endi kattalashgan va sergak tortgandi. Bunda ilohiy ta’limot bor, dedi u. U bizga Xudoning so‘zlarini yetkazardi.

Kelasi tong dadam muzlatkichdagi sut, yogurt va pishloqni tashqariga uloqtirdi va o‘sha kecha mashinasida ellik gallon asal olib keldi.

– Ishayo sariyog‘ yoki asaldan qay biri yomon ekanini aytmagan, – dedi dadam, asal to‘la idishni yerto‘laga sudrab borayotgan akalarimga qarab irshayarkan. – Lekin so‘rasangiz, Xudoning o‘zi sizga aytadi.

Dadam o‘sha satrni o‘z onasiga o‘qib berganida, u dadamning ustidan kulibdi. “Cho‘ntagimda bir hovuch tanga bor, – degan buvim. – Ol uni. Miyangda aqalli shuncha bo‘lsayam sog‘lom fikr yo‘q”.

Buvim yuzi ozg‘in, yonoqlari turtib chiqqan ayol edi, bo‘yni va barmoqlarida kumush hamda firuzadan yasalgan soxta hindu taqinchoqlari to‘p-to‘p osilib turardi. Tepalik etagida, katta yo‘l yoqasida yashagani uchun uni “Pastdagi buvi” deb atardik. Bu nom uni biz “Shaharlik buvi” deb ataydigan onamning onasidan farqlashda yordam berardi. U buvim esa bizdan 15 mil narida, shtatdagi yagona shaharchada istiqomat qilardi. O‘sha shaharchada bitta svetofor va bir dona oziq-ovqat do‘koni bor edi xolos.

Dadam va buvim dumlari bir-birinikiga bog‘lab qo‘yilgan ikkita mushukka o‘xshardi. Ular bir hafta gaplashib, hech qaysi masalada fikrlari bir joydan chiqmasligi mumkin edi-yu, tog‘ga bo‘lgan sadoqat ularni bog‘lab turardi. Dadamning oilasi yarim asrdan beri Bak cho‘qqisi etagida yashab kelgan. Buvimning qizlari turmushga chiqib, ko‘chib ketishgan. Dadam esa qolib, tog‘ tagidagi tepalikka, buvimning uyidan sal yuqoriroqqa, katalakday keladigan, sariq uyni qura boshlagan, ammo haligacha bitirolmagandi. U buvimning bejirimgina maysazori yoniga ham temir-tersaklarini qalashtirib tashlagandi.

Ular har kuni tortishardi, ba’zan o‘sha chiqindilar haqida, ammo ko‘pincha biz, bolalar haqimizda. Buvim bizning “yovvoyilar kabi tog‘da izg‘ib yurmay”, maktabga borishimiz kerakligini uqtirardi. Dadam esa maktab bolalarni Xudodan uzoqlashtirish uchun o‘ylab topilgan hukumat fitnasi ekanini ta’kidlardi. “Ularni o‘sha maktabga yuborsam, bolalarimni o‘z qo‘lim bilan shaytonga topshirib qo‘ygan bo‘laman-u!” – derdi u.

Xudo dadamga ilohiy kalomlarni Bak cho‘qqisi soyasida yashab, dehqonchilik qilayotgan odamlar bilan baham ko‘rishni buyurgan. Yakshanba kunlari deyarli hamma yo‘l bo‘yidagi cherkovga, mormon cherkovlariga xos bejirimgina shpili bor, och jigarrang ibodatxonaga to‘planardi. Dadam o‘rnidan turayotgan erkaklarga burchakdan joy ko‘rsatib, so‘ng amakivachchasi Jimga yuzlandi. U Injilni varaqlab, sut ichish gunohligini tushuntirayotganda, Jim xotirjam quloq tutdi. Keyin birdan jilmayib, dadamning yelkasiga qoqib qo‘ydi va hech qaysi adolatli Xudo odamga yozning jazirama kunida uyda tayyorlangan qulupnayli muzqaymoq yeyishni taqiqlamasligini aytdi. Jimning xotini uning qo‘lidan tortdi. U yonimizdan sudralib o‘tayotganida dimog‘imga go‘ng hidi urildi. Shunda esladim: Bak cho‘qqisidan bir mil shimolda joylashgan katta sut fermasi Jimga qarashli edi.

Dadam sutga qarshi va’z o‘qiy boshlaganidan so‘ng buvim muzlatkichini sut bilan to‘ldirib tashladi. Bobom ikkisi faqat qaymog‘i olinganidan ichishardi, lekin tez orada sutning har turidan paydo bo‘ldi – ikki foizlisi, qaymog‘i olinmagani, hatto shokoladlisi ham. Aftidan, buvim shu chegarani qat’iy ushlab turmoqchi edi.

Nonushtada imonimiz sinovdan o‘tardi. Har kuni ertalab oilamiz bilan qizil emandan ishlangan katta stol atrofiga o‘tirib, asal va shinni qo‘shilgan yetti don yormasini yoki yana o‘sha asal va shinni qo‘shilgan yetti donli kulchani yerdik. Uyda to‘qqiz kishi bo‘lganimiz uchun doim kulchaga to‘ymay qolardik. Yormaga sut quyib, qaymog‘ini obdan shimdirib, paqqos tushirsam qaniydi-ya! Lekin dadam joriy qilgan yangilikdan so‘ng biz uni suvga qo‘shib tanovul qila boshladik. Bu xuddi bir kosa loy yeyishday gap edi.

Ko‘p o‘tmay men buvimning muzlatkichida uzoq turib qolib, aynib qolayotgan sutlar haqida o‘ylay boshladim. Keyin har kuni ertalab nonushta qilmay, to‘g‘ri molxonaga borishni odat qildim. Cho‘chqalarni ham, sigir va otlarni ham to‘yg‘azib, oxurlarini to‘ldirib qo‘yardim-da, yog‘och panjaradan bir sakrab, molxonani aylanib o‘tganimdan so‘ng yon tarafdagi eshik orqali buvimning uyiga kirib olardim.

Bir kuni stol yonida buvimning makkajo‘xori yormasiga sut qo‘shayotganini tomosha qilib o‘tirgandim. Shu payt u savol berib qoldi:

– Maktabga borishni istarmiding?

– Maktabni yoqtirmayman, – dedim.

– Buni qayerdan bilasan?! – jerkib berdi u. – Umringda ko‘rmagansan-ku!

U yormaga sut qo‘shdi, keyin menga uzatdi va to‘g‘rimdagi kursiga joylashib, ovqatni qoshiqlab og‘zimga solayotganimni kuzatib o‘tirdi.

– Biz ertaga Arizonaga ketyapmiz, – dedi u, lekin aytmasa ham, bilardim. Havo o‘zgara boshlasa, bobom ikkisi doim Arizonaga qarab jo‘nab qolishardi. Bobom endi Aydaho qishlariga yaramay qolganini aytadi: sovuqda oyoqlari qaqshab og‘rirmish. “Ertaga barvaqtroq uyg‘on, – dedi buvim, – soat beshlarda, seni o‘zimiz bilan olib ketamiz. Maktabga borasan”.

Men o‘tirgan joyimda sapchib tushdim. Maktabni tasavvur qilishga urinib ko‘rdim-u, lekin o‘xshamadi. Uning o‘rniga men har yakshanba qatnaydigan va jonimga tegib ketgan yakshanba maktabini tasavvur qildim. Aaron ismli bola barcha qizlarga maktab ko‘rmagan savodsiz ekanimni aytganidan so‘ng men bilan hech kim gaplashmay qo‘ygandi.

– Dadam ruxsat berarmikin? – deb so‘radim.

– Yo‘q, – dedi buvim. – Lekin u g‘oyib bo‘lganingni sezgunicha biz uzoqlarga ketib bo‘lamiz. – U kosani suvchanoqqa qo‘yib, derazadan tashqariga nazar soldi.

Buvim tabiatan sabrsiz, qiziqqon va o‘ziga bino qo‘ygan ayol edi. Unga qaragan kishi beixtiyor orqaga tisarilardi. U sochlarini qoraga bo‘yar, bu esa uning vajohatli qiyofasini yanada bo‘rttirib ko‘rsatardi. Ayniqsa, qoshlarini. U har tong qoshlarini yoysimon shaklda qalin qilib bo‘yab olardi. Yoyni katta qilib chizgani uchun yuzi cho‘zinchoq bo‘lib ko‘rinardi. Keyin ular juda baland chizilganidan buvim hafsalasiz va salkam jizzaki xotinga o‘xshab qolardi.

– Sening joying maktabda, – dedi u.

– Dadam meni uyga qaytarib olib kelishga majburlamaydimi? – deb so‘radim.

– Dadang meni hech baloga majburlolmaydi. – Buvim o‘rnidan turib, qaddini rostladi. – Agar istasa, o‘zi kelib, olib ketsin. – U ikkilanib turdi, keyin yuzida tashvish alomati ko‘rindi. – Kecha u bilan gaplashgandim; yaqin orada seni olib ketolmaydi. U shahardagi omborxona qurilishida ishlayapti. Vaqt orttirib, Arizonaga borib kelolmaydi. Havo ochiqligida tezroq qurilishni bitirib olishlari kerak.

Buvim rejasini puxta o‘ylab qo‘ygandi. Dadam odatda yerga birinchi qor tushishidan bir necha hafta avval tongotardan to kunbotargacha temirtepada ishlab, omborlar qurib, qishga yetarli pul g‘amlab olishga harakat qilardi. Qishda esa ish taqchil bo‘ladi. Hatto onasi uning kenja qizini olib qochib ketgan taqdirda ham, u yuk ortkich mashina muzlab qolmagunicha ishni to‘xtatolmasdi.

– Ketishdan avval hayvonlarga qarab qo‘yishim kerak, – dedim men. – Sigirlar suvsirab, panjaradan oshib o‘tsa, u ketganimni aniq sezib qoladi.

* * *

Men o‘sha kecha uxlolmadim. Oshxona poliga o‘tirib, vaqt poyladim. Tungi bir bo‘ldi, ikki, uch.

Soat to‘rtda turib, etigimni orqa eshik yoniga qo‘ydim. U go‘ngga belangandi, buvim bu oyoq kiyimim bilan mashinasiga chiqarmasligi aniq edi. Men etiklarim buvimning ayvonida yotganini, o‘zim esa Arizonaga yalangoyoq yugurib ketayotganimni tasavvur qildim.

Uydagilar g‘oyib bo‘lganimni bilgach, nima qilishlarini ham tasavvur qilib ko‘rdim. Akam Richard bilan deyarli har kuni tog‘da edik. Kun qorayib, Richard kechki ovqat payti bir o‘zi uyga kirib kelmaguncha yo‘qolganimni hech kim payqamasa kerak. Akalarim meni izlash uchun tashqariga birin-ketin otilib chiqayotganini ko‘z oldimga keltirdim. Ular birinchi navbatda hovli chetidagi temirlar orasini tekshirib ko‘radi. Axir birorta temir bo‘lagi ustimga tushib, o‘sha yerda qisilib qolgan bo‘lishim mumkin-ku. Keyin o‘sha atrofni qarab, fermaga ham ko‘z tashlab, daraxtlar va molxona cherdaklarini erinmay tintib chiqishadi. Oxiri, tog‘ga borishadi.

Ungacha oqshom cho‘kadi – ayni quyosh botayotgan payt, atrofni g‘ira-shira qorong‘ilik qoplaydi va bunaqa paytda dunyoni xiraroq ko‘rsang-da, teranroq his qilasan. Men akalarimning tog‘da har tomon tarqalib, qorong‘i o‘rmonlar oralab meni izlayotganini tasavvur qildim. Hech kim gapirmaydi, hamma bir narsa haqida o‘ylaydi. Tog‘da har nima bo‘lishi mumkin. Qoyalar lop etib ko‘zingizga tashlanadi. Bobomning yovvoyi otlari qalin suv o‘tlari tepasidan yelday uchib o‘tadi. Boz ustiga, u yerda shaqildoq ilonga ham yo‘liqib qolish mumkin. Avvalroq molxonadan buzog‘imiz yo‘qolib qolganida, uni shunday izlagandik. Vodiyda jonivorni mayib holda topishingiz mumkin, ammo tog‘dan faqat o‘ligi chiqadi.

Dadam meni topolmay, uyga umidsiz qaytib kelganida, onam zulmat qa’ridagi cho‘qqiga termulgancha, orqa eshik yonida ma’yus o‘tirganini tasavvur qildim. Opam Odri buvimdan so‘rab ko‘rishni taklif qiladi, onam bo‘lsa buvim o‘sha kuni ertalab Arizonaga jo‘nab ketganini aytadi. Uydagilar bir zum shu gap-so‘zlar bilan andarmon bo‘lib, keyin qayoqqa ketganimni bilib qolishadi. Men dadamning avzoyini, qora ko‘zlari qisilganini, onamga xo‘mrayib qaraganini tasavvur qilaman: “U o‘zicha ketgan deb o‘ylaysanmi?”

Dadamning past va qayg‘uli ovozi xayolimda aks sado beradi. Keyin uni xotiramdagi boshqa ovozlar shovqini bosib ketadi – chigirtkalar, otishmalar, sukunat.

* * *

Keyinroq bilsam, o‘sha voqea Vunded Ni yoki Ueyko singari mashhur ekan, lekin dadam bizga uni birinchi marta aytib berganida, u haqida bizdan bo‘lak hech kim bilmaydigandek tuyilgandi.

U konservalash mavsumi – boshqa bolalar ta’biri bilan aytganda, yoz fasli – oxirlab qolgan paytda boshlangandi. Issiq oylarda uydagilar bankalarga meva-cheva yopish bilan band bo‘lardi; dadam bular Qora kunlarda asqatishini aytadi. Dadam bir kuni kechqurun temirtepadan qaytib kelgach, bezovta ko‘rindi. Kechki ovqatdayam tomog‘idan hech nima o‘tmadi. Hamma narsani taxt qilib qo‘yish kerak, dedi u. Vaqt juda oz qolgandi.

Ertasiga kun bo‘yi shaftoli qaynatib, po‘stloqlarini tozaladik. Kun botguncha biz o‘nlab meyson bankalarini to‘ldirib, bir tekisda terib qo‘ygandik. Ular hali sovishga ham ulgurmagandi. Dadam ishimizni ko‘zdan kechirdi, idishlarni sanab, o‘zicha ming‘irlab qo‘ydi-da, so‘ng onamga qarab: “Bu yetmaydi”, – dedi.

O‘sha kecha dadam oilaviy yig‘in o‘tkazdi. Hammamiz oshxonadagi keng va uzun stol atrofiga to‘plandik, chunki bemalol sig‘ardik. Biz dushmanimizni tanib olishga haqqimiz bor, dedi dadam. U stol boshida turar, qolganlarimiz qizil emanning qalin taxtalariga tikilib o‘tirardik.

– Bu yerdan sal nariroqda bir oila yashaydi, – dedi dadam. – Ular ozodlik kurashchilari. Farzandlarining miyasi davlat maktablarida yuvilishini istamagani uchun hukumat ularning ketiga tushgan, – dadam og‘ir xo‘rsinib qo‘ydi. – Federal xizmatchilar uyni o‘rab olib, ularni bir necha hafta tashqariga chiqarishmadi. Qorni ochib ketgan mushtday bola tashqariga ovqat izlab chiqqanida, uni otib tashlashdi.

Men akalarimga nazar soldim. Lyukning yuzida hali bunaqa qo‘rquv ko‘rmagandim.

– Ular haliyam ichkarida o‘tiribdi, – dedi dadam. – Chiroqlari o‘chiq, o‘zlari polda sudralib yurishadi, eshik-derazalar yoniga yaqin borishmaydi. Qancha oziq-ovqati qolgani noma’lum. Federallar ketgunicha ochdan o‘lishmasa go‘rga edi.

Hammamiz jim edik. Faqat o‘n ikki yoshli Lyuk: “Ularga yordam berolamizmi?” – deb so‘radi. “Yo‘q, – dedi dadam. – Hech kim yordam berolmaydi. Ular o‘z uyida bandi bo‘ldi. Lekin ularda qurol bor, shuning uchunam federallar ichkariga kirishga botinolmayapti. – U gapidan to‘xtab, pastakkina skameykaga ehtiyotkorlik bilan o‘tirib oldi. Dadam ko‘zimga bir zumda keksayib qolgandek ko‘rinardi. – Biz ularni qutqarolmaymiz, lekin o‘zimizni qutqarishimiz mumkin. Federallar Bak tog‘iga yaqinlashgunicha tayyor turishimiz kerak”.

O‘sha kecha dadam yerto‘ladan bir taxlam eski harbiylar to‘rvasini olib chiqdi. Mabodo, qochishga to‘g‘ri kelsa, rosa asqatishini aytdi. Tuni bo‘yi ularni to‘ldirib chiqdik – dorivor giyohlar, suv tozalovchi vosita, chaqmoqtosh va po‘lat bilan. Dadam harbiylarning tayyor ovqatidan bir necha quti sotib olgandi. Biz uydan qochib, soy bo‘yidagi yovvoyi olxo‘rilar orasiga yashiringanimizni tasavvur qilib, qoplarimizga ulardan qancha sig‘sa, shuncha tiqdik – qorin g‘amini qildik. Ba’zi akalarim to‘rvasiga qurol ham soldi, menda bo‘lsa kichkinagina pichoqcha bor edi xolos. Shunga qaramay, ishni tugatganimizda, sumkam bo‘yim baravar edi. Men Lyukdan uni shkafim tokchasiga qo‘yib berishini so‘radim, lekin dadam uni shoshilinch paytda tezroq taqib olishim uchun pastroq joyda saqlashim kerakligini aytdi, shu bois uni karavotim chetiga qo‘ydim.

Men sumkamni taqib, u bilan yugurishni mashq qildim: orqada qolib ketishni istamasdim-da. Yarim tunda Hindular malikasi tomon jon hovuchlab yugurib ketayotganimizni ko‘z oldimga keltirdim. Tog‘ biz tomonda ekanini yaxshi bilardim. U o‘zini taniganlarga mehribon, bosqinchilarni esa ayab o‘tirmaydi. Biz shu tomonlama ulardan ustun edik. Lekin tushunmadim, agar federallar kelganida, tog‘dan panoh topmoqchi bo‘lsak, unda bankalarga shaftoli yopishda qanday hikmat bor? Axir bu zil-zambil idishlarni cho‘qqiga ko‘tarib chiqolmaymiz-ku. Yoki bizam Uiverlar kabi uyga berkinib olib, shaftoli yeb, otishma qilamizmi?

Bir necha kundan so‘ng dadam uyga o‘ndan ortiq qurollarni olib kelganida, jang qilishimiz ehtimoli yanada oshdi. Ularning ko‘pi o‘zi o‘qlanuvchi Simonov karabinlari bo‘lib, stvollari ostida yupqa kumush nayzalari bor edi. Ular qalaydan yasalgan tor qutilarga joylangandi, sirti esa “Kosmolin” nomli, cho‘chqa yog‘ini eslatuvchi moy bilan qoplangan. Moy tozalanganidan so‘ng Tayler akam qurollardan birini tanlab, uni qora plastmassa bilan o‘radi-da, ustini kumushrang yopishqoq tasma bilan chandib tashladi. Keyin uni yelkasiga ortib, tepalikdan to‘g‘ri qizil temir yo‘l vagoni yoniga olib bordi. Qurolni o‘sha joyga qo‘yib, yer qazishni boshladi. O‘ra yetarlicha keng va chuqur bo‘lgach, miltiqni ichiga tashlab, ustidan tuproq torta boshladi. Men akamning bilaklari zo‘riqishdan shishib ketganini, lablari esa qimtilganini kuzatib turardim.

Ko‘p o‘tmay dadam otilgan patronlardan o‘q yasaydigan uskuna sotib oldi. Endi ular bilan uzoqroq kurasha olamiz, dedi. Men yotoqxonamda kutayotgan “xaloskor” to‘rvam va vagon yoniga ko‘milgan miltiq haqida o‘ylay boshladim. O‘q yasovchi uskuna ko‘zimga juda sovuq ko‘rinardi. Bu beso‘naqay matohni dadam yerto‘laga o‘rnatib qo‘ydi. Federallar qo‘qqisdan bostirib kelsa-yu, biz undan foydalanolmay qolsak, nima bo‘ladi? Uniyam miltiq bilan birga ko‘mib qo‘ysak bo‘larkan, deb o‘yladim.

Biz shaftoli yopishni davom ettirdik. Oradan bir qancha kun o‘tib, zaxiramizga yana allaqancha shaftoli bankalari qo‘shilganidan so‘ng dadam hikoyaning davomini aytib berdi.

– Rendi Uiverni otib tashlashdi, – dedi dadam, horg‘in va titroqli ovozda. – U o‘g‘lining jasadini olish uchun tashqariga chiqqanida, federallar uni ham o‘ldirdi! – Men dadamning yig‘laganini umuman ko‘rmagandim, lekin o‘shanda yuzi ko‘zyoshdan ivib, ko‘ylagiyam ho‘l bo‘lib ketgandi. Dadam uni artmadi. – Ayol o‘q ovozini eshitib, qo‘lidagi chaqalog‘i bilan deraza tomon yuguribdi. Keyin ikkinchi o‘q uzilgan”.

Buni eshitib, tong qolgan onam bir qo‘lini ko‘kragiga bosib, ikkinchisi bilan og‘zini to‘sib olgandi. Men eski linoleumga tikilgancha dadamni tinglardim: ayolning qo‘lidan chaqaloqni olishganda, uning yuzi onasining qoniga belangan ekan.

Men o‘sha kungacha federallar kelishini oz-moz istardim ham, chunki bu menga sarguzashtday ko‘rinardi. Endi bo‘lsa rostakam qo‘rquvni his qilayotgandim. Akalarim terlagan qo‘li bilan miltiqlarni changallab, qorong‘i xonada cho‘kkalab o‘tirganini tasavvur qildim. Onam titrab-qaqshagancha derazadan orqaga chekinishini ko‘z oldimga keltirdim. O‘zim esa polga cho‘zilib, ko‘chadagi chigirtkalarning o‘tkir sayrog‘ini jimgina tinglab yotganimni xayolladim. Shu payt onam o‘rnidan turib, oshxona stoliga qo‘l cho‘zayotganini ko‘rdim. Ko‘z oldim chaqnab, o‘q ovozi gumburlab ketdi va onam quladi. Men chaqaloqni ilib olish uchun sakrab o‘rnimdan turdim.

Dadam bizga hikoyaning oxirini hech qachon aytmagan. Uyimizda televizor yoki radio yo‘q edi, shu sabab u qanday tugashini o‘ziyam bilmagan bo‘lsa kerak. Lekin u haqida oxirgi aytgan gapi esimda: “Navbatdagi biz bo‘lishimiz mumkin”.

* * *

Bu so‘zlar bir umr yodimda qoldi. Men u so‘zlar aks sadosini chigirtkalar chirillashida, banka ichiga oqib tushayotgan shaftoli murabbosi tovushida va karabin tozalangan paytdagi temirning shig‘irlashida eshitardim. Har tong temir yo‘l vagoni yonidan o‘tayotib, Tayler miltiq ko‘mgan joyda o‘sgan qumo‘t va qushqo‘nmaslar yonida bir zum to‘xtab qolgan paytlarim qulog‘im ostida shu so‘zlar yangrardi. Ishayodagi bashorat dadamning esidan chiqib, oyim muzlatkichda yana ikki foizli “G‘arb oilasi” sutini saqlay boshlagan kunlardan ancha o‘tib ham men Uiverlarni unutolmadim.

* * *

Soat tonggi beshga yaqinlab qolgandi.

Men xonamga qaytdim, miyamdan esa chigirtkalar chirillashi va o‘q tovushi ketmasdi. Ikki qavatli karavot pastida Odri xurrak otib uxlab yotardi. Past ovozda, shirin g‘o‘ng‘illab qo‘yishini ko‘rib, men ham yoniga yotib olgim keldi. Lekin o‘zimning karavotimga chiqdim-u, oyog‘imni chalishtirib, derazadan tashqarini kuzata boshladim. Soat besh bo‘ldi. Keyin olti. Yettida buvim tashqariga chiqdi, men esa uning hovlida u yoqdan bu yoqqa aylanib yurganini, har daqiqada boshini burib, uyimiz tomonga qarab qo‘yayotganini ko‘rib turardim. Keyin bobom ikkisi mashinaga o‘tirib, katta yo‘lga chiqishdi.

Mashina ketgach, to‘shakdan turdim-da, suv qo‘shilgan bir kosa yorma bilan nonushta qildim. Tashqarida meni Lyukning echkisi Kamikadze kutib oldi. Molxonaga ketayotgandim, u ko‘ylagim etagidan tishlab qo‘ydi. Men Richardning eski o‘t o‘rish mashinasidan yasayotgan aravasiga ham ko‘z tashlab o‘tdim. Cho‘chqalarga yem berib, oxurni to‘ldirdim va bobomning otlarini yangi o‘tloqqa ko‘chirdim.

Ishim tugagach, temir yo‘l vagoni tepasiga chiqib, vodiyni tomosha qila boshladim. Bunaqa paytlar vagon yurib ketayotganini, u borgan sari tezlashib, ortimdagi vodiy tobora kichrayib borayotganini xayol qilish oson edi. Soatlab shu kabi tasavvur o‘yinlari bilan andarmon bo‘lardim, lekin bugun vagon o‘rnidan miq etmadi. Men esa boshimni yaylovdan g‘arb tomonga burib, cho‘qqiga qaradim.

Malika bahorda ochilib ketardi. Ignabargli daraxtlar qordan xalos bo‘lishi bilan ularning to‘q yashil ignalari jigarrang tuproq va daraxt po‘stloqlari yonida qoraga o‘xshab ko‘rinardi. Hozir esa kuz. U haliyam ko‘rinib turibdi, lekin xira tortgan: oxirlab qolgan yozning qizil va sariq ranglari uning husniga parda tortgan. Tez orada qor yog‘adi. Vodiyda-ku birinchi qor erib ketadi, ammo tog‘da emas. U Malikani bahorgacha o‘rab turadi. Keyin Malika bahorda yana paydo bo‘lib, bizni kuzata boshlaydi.

Ikkinchi bob

Doya

Judi onamdan so‘radi: “Sizda tirnoqgul bormi? Menga lobeliya va gamamelis ham kerak”.

U oshxonamizdagi stol yonida o‘tirib, oyimning qayindan yasalgan shkafimizni kavlashtirayotganini kuzatardi. Ikkisining o‘rtasidagi peshtaxtada elektr tarozi turar, onam ahyon-ahyonda uni qurigan barglar og‘irligini o‘lchash uchun ishlatardi. Bahor edi. Quyosh zarrin nurini ayamayotganiga qaramay, ertalablari picha sovuq bo‘lardi.

– O‘tgan hafta kalendula tayyorlagandim, – dedi onam. – Tara, borib, olib kel.

Men damlamani olib keldim, onam uni quritilgan giyohlar solingan yelimxaltaga joylab qo‘ydi. “Yana biror nima kerakmi?” – Onam jilmaydi. Lekin ovozida asabiylik sezilib turardi. Doya uni cho‘chitib qo‘ygandi. Onam bunaqa vaziyatda o‘zini yo‘qotib qo‘yar, doya har safar shoshilmay, ohista harakatlansa ham, u seskanib ketardi.

Doya ro‘yxatni ko‘zdan kechirib, shunday dedi: “Ha, buni ishlatsa bo‘ladi”.

U qirqdan oshgan, pakana va to‘lachadan kelgan, iyagida qizg‘ish-jigarrang so‘gali bor ayol bo‘lib, o‘n bir farzandning onasi edi. Sochi men ko‘rgan sochlar ichida eng uzuni, dala sichqoni rangidagi sharshara; agar qattiq tugilgan bog‘ichini yechsa bormi, naq tizzasiga tushardi. Unga qaragan odamni yuk bosadi, yo‘g‘on ovozida buyruq ohangi seziladi. Na ruxsatnoma, na guvohnomasi bor. U shunchaki o‘zini doya deb e’lon qilgan va shuning o‘zi yetarli edi.

Onam unga yordamchi bo‘ldi. Yodimda, o‘sha kuni ularni ilk bor birga ko‘rib, solishtirgandim. Onamning terisi atirgul yaprog‘iday nafis edi, xiyla to‘lqinlangan sochlari esa beliga tushardi; qovoqlari yaltirardi. Onam har kuni tongda pardoz qilar, agar bunga vaqt topolmay qolsa, go‘yo bu ishi bilan boshqalarni xafa qilib qo‘yganday, kun bo‘yi hammadan uzr so‘rab yurardi.

Doya bo‘lsa o‘n yildan beri o‘ziga qaramaganga o‘xshardi, ammo yurish-turishini ko‘rib, u haqida shunday o‘ylaganingiz uchun xijolat chekardingiz.

Doya bosh irg‘ab, xayrlashdi, qo‘lida bir talay onam bergan giyohlar bor edi.

U kelasi safar qizi Mariyani ham yetaklab keldi. Bu to‘qqiz yashar, oriqqina qiz oyisining yonida turib, uning harakatlarini o‘zicha takrorlar, qo‘lida esa chaqaloq ko‘tarib olgandi. Men unga umidvor boqdim. O‘zim singari maktab ko‘rmagan qizlarni ko‘p uchratmasdim-da. So‘ng uning e’tiborini jalb qilish maqsadida yaqinroq bordim, biroq u onasining og‘ziga angraygancha tikilib qolgandi. Doya tug‘uruqdan keyingi bachadon qisqarishi davrida bodrezak va arslonquyruqdan qanday foydalanish kerakligini tushuntirayotgandi. Mariya onasidan ko‘zini uzmay, har gapini ma’qullab turardi.

Men yo‘lakdan xonamga o‘tdim, ammo eshikni yopish uchun qayrildim-u, qarshimda uni ko‘rdim. Chaqaloq haliyam qo‘lida edi. U do‘mboqqina bo‘lgani uchun Mariya gavdasini keskin egib, uni soniga tushirib olgandi.

– Senam borasanmi? – so‘radi u.

Men savolni tushunmadim.

– Men doim boraman, – dedi u. – Sen bola tug‘ilishini ko‘rganmisan?

– Yo‘q.

– Men esa ko‘p ko‘rganman. Homila yonboshi bilan kelishi nima ekanini bilasanmi?

– Bilmas ekanman, – bu gapim uzr so‘raganday eshitildi.

* * *

Onam ilk bor tug‘uruqqa ko‘maklashish uchun ketib, uyga ikki kundan so‘ng qaytdi. U rangi o‘chib ketgan bir ahvolda orqa eshikdan kirib keldi-yu, divanga arang yetib olib, behol cho‘zildi. Uning oyoq-qo‘llari qaltirardi. “Dahshat! – deya pichirladi u. – Hatto Judi ham qo‘rqib ketdi. – onam ko‘zlarini yumdi. – Lekin qo‘rqqanga o‘xshamasdi”.

Onam biroz tin olib, rang-ro‘yi sal o‘ziga kelganidan so‘ng batafsilroq gapirib berdi. Tug‘uruq uzoq va mashaqqatli kechibdi. Nihoyat, chaqaloq tug‘ilganida esa ayolning ichki a’zosi og‘ir jarohat olganini ko‘rishibdi. Hamma yoq qonga belanibdi. Qon ketishini hech to‘xtatib bo‘lmasmish. O‘sha payt onam chaqaloqning bo‘ynida kindigi o‘rog‘liq turganini payqab qolibdi. Bola shu qadar qizarib ketganidan onam uni o‘lik tug‘ildi deb o‘ylabdi. U bu tafsilotlarni so‘zlab berarkan, yuzidan qon qochib, tuxumday oqarib ketgan, qo‘llari bilan o‘zini quchoqlab olgandi.

Odri moychechakli choy damladi, biz onamni joyiga yotqizdik. Dadam o‘sha kecha uyga qaytganida, onam bu voqeani unga ham aytib berdi. “Bu ish menga to‘g‘ri kelmadi, – dedi u. – Judi eplashi mumkin, lekin men emas”. Dadam esa uning yelkasiga qo‘lini qo‘yib, shunday dedi: “Bu Yaratganning irodasi. U ba’zan bizni shunday mushkulotlar bilan sinaydi”.

Onam asli doyalik qilishni istamasdi. Bu faqat o‘z kuchimizga suyanishimizni istaydigan dadamning rejasi edi. Dadam uchun hukumat qo‘liga qarab qolishdan ko‘ra og‘irroq haqorat yo‘q edi. Qachondir elektr tarmog‘idan ham voz kechamiz, derdi. U yetarlicha pul yig‘ilganidan so‘ng quvur yordamida tog‘dan suv olib tushib, butun fermaga quyosh panellarini o‘rnatib chiqmoqchi edi. Oxirzamon kelib, hamma ko‘lmak suvini ichib, chiroqsiz yashasa, bizning uyda toza suv va elektr energiyasi bo‘ladi. Onam giyohchi bo‘lgani uchun sog‘lig‘imizga o‘zi g‘amxo‘rlik qilardi. Agar doyalikni o‘rganib olsa, nabiralari tug‘ilishida ham bosh-qosh bo‘ladi.

Doya o‘sha tug‘uruqdan bir necha kun o‘tgach, onamni yo‘qlab keldi. Qizi Mariya ham birga edi, u yana ortimdan xonamga ergashib bordi. “Birinchi ishdan so‘ng oyingning tobi qochgani yomon bo‘ldi, – dedi u. – Lekin o‘rganib ketadi”.

Bir necha haftadan so‘ng qizning bashorati sinovdan o‘tdi. Yarim tun edi. Telefonimiz yo‘qligi bois doya ayol buvimga qo‘ng‘iroq qilibdi, buvim esa yonimizga halloslagancha chiqib keldi-yu, onamni “shifokor rolini o‘ynashga” chaqirishayotganini aytib, baqirdi. Shu bir necha daqiqa ichida u butun uyni boshiga ko‘tardi. “Shular el qatori shifoxonaga borib, davolansa, o‘lib qolarmikan?!” – deb qichqirdi-da, eshikni qarsillatib yopib, chiqib ketdi.

Onam ish sumkasini va to‘q rangli shishalarda damlama solingan qutini oldi-da, eshikdan asta chiqib ketdi. Meni esa xavotir bosib, uyqim qochdi. Lekin onam ertasi kuni tongda sochlari hurpaygan, ko‘zlarining osti qoraygan ahvolda kirib keldi va yuzida yoniq tabassum bilan: “Qiz tug‘ildi!” – dedi.

So‘ngra u joyiga yotib, kechgacha uxladi.

Kunlar shu zaylda o‘taverdi. Onam istalgan payt uydan chiqib ketar, keyin qaltiragancha, ish xayrli bitganidan mamnun kayfiyatda qaytib kelardi. Xazonrez boshlangunicha u o‘nga yaqin bola tug‘ilishiga ko‘maklashdi, qish oxirigacha esa o‘nlab. Bahorda u dadamga charchaganini, oxirzamon boshlanib, majbur bo‘lsagina, doyalik qilishi mumkinligini aytdi. Hozircha esa bu ishni to‘xtatmoqchi edi.

Bu gapni eshitib, dadamning avzoyi buzildi. Onamga bu Xudoning irodasi ekanini, shu ish oilamizga baraka olib kelishini yana bir bor eslatdi. “Doyalikni o‘rganishing kerak, – dedi u. – Bolani o‘zing tug‘dira olishing kerak”.

Onam bosh chayqadi. “Qo‘limdan kelmaydi, – dedi. – Judi turibdi-ku, menga yo‘l bo‘lsin!”

Onam jahl ustida Xudoga shirk keltirdi. Ko‘p o‘tmay Mariya menga otasi Vayomingdan yangi ish topganini aytdi. “Oyimning aytishicha, onang endi o‘zi mustaqil doyalik qilishi mumkin ekan”, dedi Mariya. Buni eshitib, o‘zimni bir boshqacha tasavvur qildim – Mariyaning o‘rnida. Men doyaning qiziman, o‘ziga ishongan, aqlli! Lekin yonimda turgan onamga ko‘z tashladim-u, tasavvurim bir zumda chilparchin bo‘ldi.

Aydaho shtatida doyalik noqonuniy sanalmasdi, ammo litsenziya talab etilardi. Agar tug‘uruq muvaffaqiyatsiz kechsa, doya hujjatsiz tibbiy faoliyat bilan shug‘ullangani uchun javobgarlikka tortilishi mumkin edi; agar ahvol o‘ta jiddiy bo‘lsa, u odam o‘ldirganlikda ayblanib, jazoga tortilar va hatto qamalardi. Kamdan-kam ayol bunday tavakkalga bora olgani uchun ham doyalar sanoqli edi: Judi Vayomingga ketgan kuni onam yuz mil masofali hududdagi yagona doyaga aylandi.

Shundan so‘ng uyimizdan qorni qappaygan ayollar qadami uzilmay qoldi. Ular onamdan farzandini dunyoga keltirishda yordam berishini o‘tinib so‘rardi. Onamning esa bundan ichi ezilardi. Bir ayol boshini eggancha eski sariq divanimiz chetida o‘tirar, eri ishsiz qolgani uchun kasalxonaga borishga puli yo‘qligini tushuntirmoqchi bo‘lardi. Onam esa ko‘zlarini unga qadab, lablarini qimtib, jimgina o‘tirar, yuzi toshday qotib qolgandi. Keyin esa biroz yumshab, past ovozda shunday dedi: “Men doya emasman, oddiy yordamchiman xolos”.

O‘sha ayol uyimizga bir necha bor keldi. Divanimizda qayta va qayta o‘tirib, oldingilarini tug‘ishda umuman qiynalmaganini aytib ketdi. Dadam har gal hovlida ayolning mashinasini ko‘rsa, suv ichish bahonasida uyga orqa eshikdan asta kirib olardi; keyin u oshxonada turib, suvni shoshilmay ho‘plagancha mehmonxonadagi suhbatni tinglardi. Ayol har gal uyni tark etganida, dadam hayajonini yashirib o‘tirmasdi. Nihoyat, onamning bechora ayolga rahmi keldimi yoki dadamning qistovlaridan bezdimi, har tugul, taslim bo‘ldi.

Tug‘uruq qiyinchiliksiz o‘tdi. Onam keyinroq o‘sha ayolning boshqa bir dugonasiga ham doyalik qildi. Keyin dugonasining dugonasi keldi. Onam unga ham doyalik qildi. Ko‘p o‘tmay onamning ishi shu qadar jadallab ketdiki, Odri ikkimiz har kuni u bilan birga vodiy kezib, homilador ayollarni ko‘rikdan o‘tkazishi va har xil dorivor giyohlarni yozib berishini kuzatardik. Biz uyda dars tayyorlamaganimiz uchun oyim ta’lim masalasiga beparvo edi, lekin endi haqiqiy ustozimizga aylangandi. U qaysi dorini qachon qo‘llash kerakligini o‘rgatdi. Agar falonchining qon bosimi oshsa, unga (kollagenni barqarorlashtirish va koronar qon tomirlarini kengaytirish uchun) do‘lana berish kerak. Agar falonchi xonimda erta qisqarish kuzatilsa, bachadonga ko‘proq kislorod yetib borishi uchun zanjabilli suvda vanna qildirish kerak bo‘lardi.

Doyalik onamni o‘zgartirdi. U yetti bolani dunyoga keltirgan kap-katta ayol ekaniga qaramay, umrida ilk bor, shak-shubhasiz, peshqadamga aylangandi. Ba’zan tug‘uruqdan keyingi kunlarda u nimasi bilandir Judini eslatib yuborardi – boshini dadil burishi yoki qoshlarini chimirishi bilan. U bo‘yanmay qo‘ydi, buning uchun uzr so‘rashni ham bas qildi.

Onam har bir tug‘uruq uchun besh yuz dollar atrofida haq olardi va shu narsa ham o‘zgarishga sabab bo‘ldi: u puldor ayolga aylandi. Dadam ayollarning ishlashiga qarshi bo‘lsa ham, aftidan, oyimning pul topishiga xayrixohlik bilan qarardi, chunki bundan hukumat zarar ko‘rardi. Qolaversa, bizga pul kerak. Dadam men tanigan erkaklar ichida eng tirishqog‘i bo‘lsa ham, ombor va pichanxonalar qurilishidan katta daromad tushmasdi. Onam esa sumkachasidagi konvertga solingan pullardan uyga oziq-ovqat olib, dadamga ko‘maklashardi. Ba’zan kun bo‘yi vodiyda yelib-yugurib, giyoh tashib, ayollarni ko‘rikdan o‘tkazsak, onam bizni biror yoqqa olib borib, o‘sha kungi tushgan puldan mehmon qilardi. Shaharlik buvim muqovasiga karamel rangli ayiqcha tasviri tushirilgan, pushti daftar sovg‘a qilgandi. Ichiga oyim bizni ilk bor restoranga olib borgan kun haqida yozib, u yerni “taomnoma va turli g‘aroyib narsalari bor joy” deb tasvirladim. Hisobga ko‘ra, men 3,30 dollarlik ovqat yebman.

Onam o‘zini doya sifatida rivojlantirishga ham pul sarflardi. U tug‘ilganidan so‘ng nafas ololmaydigan chaqaloqlar uchun kislorod balloni sotib oldi, keyin ichi jarohatlangan ayollarga yordam berish uchun tikish kursiga qatnadi. Judi bunaqa vaziyatda ayollarni shifoxonaga yuborardi, lekin onam buni o‘zi uddalamoqchi edi. Menimcha, u o‘z kuchiga suyanish haqida o‘ylardi.

Onam qolgan pulini uyga telefon olib kirishga sarfladi. [1] Bir kuni oq furgon paydo bo‘ldi va undan bir to‘da qora forma kiygan erkaklar tushib, yo‘l bo‘yidagi simyog‘ochlarga tirmasha boshladi. Dadam nima bo‘layotganini bilish uchun orqa eshikdan yugurib chiqdi. “Uyga telefon ulatishni istayapsiz deb o‘ylabman, – dedi onam, ma’sum nigohida hayrat uchquni yonib. U tez-tez gapirardi. – Tug‘uruq boshlangan payt buvimiz uyda bo‘lmay, telefonni ko‘tarmasalar, muammo chiqishini aytgandingiz. Keyin bizga telefon kerak deb o‘ylabman. Ahmoqlik qilibmanmi? Sizni tushunmabmanmi?”

Dadam bir zum angraygancha turib qoldi. Ha, doyaga telefon kerak, dedi so‘ng. Keyin temirtepaga qaytib ketdi va bu haqida boshqa og‘iz ochmadi. Men esimni taniganimdan beri uyimizda birinchi marta telefon paydo bo‘ldi. Uning och yashil taglik ustida yarqirab turishi yonidagi qora ilon o‘ti va do‘ppi chechagi damlamasi solingan idishlar rangiga mos tushmasdi.

* * *

Lyuk o‘n besh yasharligida onam bilan tug‘ilganlik haqida guvohnoma olish bo‘yicha maslahatlashdi. U haydovchilik guvohnomasi olmoqchi edi, chunki to‘ng‘ich akamiz Tonining qo‘lida guvohnomasi borligi uchun mashinada shag‘al tashib, mo‘maygina daromad qilardi. Tonidan keyingi akalarim Shon va Taylerlarning ham tug‘ilganlik haqida guvohnomalari bor; Faqat to‘rt kishida yo‘q edi – Lyuk, Odri, Richard va menda.

Onam hujjat tayyorlashni boshladi. Avval dadam bilan maslahatlashib oldimi yoki yo‘qmi, bilmadim. Agar gaplashgan bo‘lsa, dadamning fikrini nima o‘zgartirgani menga qorong‘i – o‘n yil mobaynida davlat ro‘yxatidan o‘tishimizga qarshilik qilib kelgan odam nega birdan kurashsiz taslim bo‘ldi? Balki, telefon sababchi bo‘lgandir. Dadam agar chindan ham hukumatga qarshi kurashish kerak bo‘lsa, ma’lum bir tavakkalga ham bora olish zarurligini anglab yetgandir. Onamning doyalik qilishi tibbiy muassasalarga zarar keltirardi, lekin doya telefonsiz ishlolmaydi. Ehtimol, Lyuk masalasida ham shu mantiqqa suyangandir. Lyuk oilamizni boqish, uyning kam-ko‘stini qilish va oxirzamonga tayyorlanish uchun pul topishi kerak, shu sababli tug‘ilganlik haqida guvohnoma olmoqchi edi. Ehtimol, onam dadamdan so‘rab ham o‘tirmagandir. U o‘zi mustaqil qaror qilgan, dadam esa ko‘nib qo‘ya qolgan. Qanchalik qat’iyatli va bir so‘zli odam ekaniga qaramay, vaqtincha onam bilan murosa qilib turgisi kelgandir.

Lyukning hujjatlarini rasmiylashtirish boshlanganidan so‘ng onam hammamiz uchun tug‘ilganlik haqida guvohnoma olishga qaror qildi. Lekin bu onam kutganidan ancha qiyinroq ish edi. Biz uning farzandlari ekanimizni tasdiqlovchi hujjatlarni qidirib uyning tit-pitini chiqarib yubordi. Ammo hech narsa topolmadi. Masalan, mening qaysi sanada tug‘ilganim ham aniq emasdi. Onam bir sanani aytsa, dadam boshqasini aytardi, shaharga borib, men uning nabirasi ekanim haqida ont ichgan buvim esa umuman boshqa sanani ilgari surardi.

Onam Solt-Leyk-Sitidagi cherkov bosh qarorgohiga qo‘ng‘iroq qildi. U yerdagi xizmatchi go‘dakligimda ism berilgani haqidagi guvohnomani, boshqasi esa sakkiz yoshligimda boshqa mormon bolalari kabi cho‘qintirilganim haqidagi guvohnomani topdi. Onam nusxa so‘ragandi, bir necha kun ichida pochta orqali yetkazib berishdi. “O Xudo!” – onam konvertni ochib, xitob qildi. Hujjatlarda har xil sanalar ko‘rsatilgan bo‘lib, hech biri buvim ont ichib aytgan sanaga mos kelmasdi.

Onam o‘sha haftani soatlab telefonda gaplashish bilan o‘tkazdi. Go‘shakni qulog‘iga qistirib, ovqat pishirardi, uy tozalardi, oltin muhr va muborak qushqo‘nmas giyohlari damlamasini aralashtirardi. Telefon simi butun oshxonada aylanar, onam esa bir gapni betinim takrorlardi:

– Uni tug‘ilganidayoq ro‘yxatdan o‘tkazishim kerak edi, lekin o‘tkazmadim. Endi boshimizga shu tashvish tushib o‘tiribdi.

Go‘shakdan g‘o‘ng‘illagan tovushlar eshitilardi.

– Sizga allaqachon aytdim, yordamchingizga ham, yordamchingizning yordamchisiga ham, bu hafta yana elliktasiga tushuntirdim: bizda maktab va shifoxona hujjatlari yo‘q. Yo‘qotib qo‘ymaganmiz, tag-tugi bilan yo‘q! Nusxasini so‘rab berolmayman, chunki o‘zi yo‘q!

– Tug‘ilgan sanasimi? Aytaylik, yigirma yetti.

– Yo‘q, ishonchim komilmas.

– Aytdim-u, hujjatlari yo‘q.

– Xo‘p, go‘shakni ilmay turaman.

Onam mening noma’lum sanada tug‘ilganimni aytsa, o‘sha ovozlar go‘shakni qo‘ymay turishni so‘rab, keyin rahbariga ulab qo‘yardi, go‘yo tug‘ilgan sanamni bilmaslik tirikligim haqidagi barcha dalillarni yo‘qqa chiqaradiganday. Tug‘ilgan kunini bilmagan kishi odam emas, deyotganday edi ular. Men nega bunaqaligini tushunmasdim. Onam menga tug‘ilganlik haqida guvohnoma olib berishga qaror qilmaguncha tug‘ilgan kunimni bilmaslik hecham g‘alati tuyilmasdi. Men sentabr oxirlarida tug‘ilganimni bilardim va har yili yakshanbaga to‘g‘ri kelmaydigan sanani tanlardim, chunki tug‘ilgan kuningni cherkovda o‘tkazishdan ko‘ra zerikarliroq narsa yo‘q. Ba’zan onamning qo‘lidan go‘shakni olib, ularga tushuntirgim kelardi. “Meniyam xuddi siznikiday tug‘ilgan kunim bor, – degim kelardi. – Sanasi o‘zgarib turadi xolos. Nima, siz tug‘ilgan kuningiz o‘zgarishini istamasmidingiz?”

Oxiri onam buvimni yigirma yettinchida tug‘ilganim haqida ont ichishga ko‘ndirdi, garchi u haliyam yigirma to‘qqizinchida tug‘ilganimga ishonardi. Aydaho shtati tug‘ilganlik to‘g‘risidagi kechiktirilgan guvohnomani topshirdi. U pochta orqali yetib kelgan kunni eslayman. Mavjudligimni tasdiqlovchi birinchi hujjatni qo‘limda tutib turarkanman, o‘zimni juda g‘alati his qildim: o‘sha paytgacha bunga isbot talab qilinishini bilmagan ekanman.

Shunday qilib, tug‘ilganlik haqidagi guvohnomani Lyukdan ancha avval qo‘lga kiritdim. Onam telefondagi ovozlarga sentabr oxirlarida tug‘ilganimni aytsa, ular o‘ylanib qolardi. Ammo Lyukning may yoki iyun oyida tug‘ilganini aytganida, ular umuman gapirmasdi.

* * *

O‘sha kuzda to‘qqizga kirib, bola tug‘ilishiga guvoh bo‘ldim. Bir necha oydan beri onamga Mariya mening yoshimgacha o‘nlab tug‘uruqlarni ko‘rganini eslatib, men ham boraman, deb turib olgandim. “Mening emizikli bolam yo‘q-ku, – dedi u. – Xo‘sh, borib, nima qilasan? Keyin u joy senga yoqmaydi.”

Nihoyat, yosh bolalari ko‘p bir ayolda to‘lg‘oq boshlanib, onam meniyam olib ketdi, faqat bolalarga qarab turish sharti bilan.

Ular yarim tunda qo‘ng‘iroq qildi. Telefon jarangi butun uyga eshitildi, men esa nimadandir umid qilib, damimni chiqarmay yotardim. Birozdan so‘ng onam to‘shagim yonida paydo bo‘ldi. “Ketdik!” – dedi va biz birga mashina tomon yugurdik.

Onam, mabodo, falokat bosib, federallar kelib qolsa, nima qilishim kerakligini yo‘l bo‘yi tushuntirib ketdi. Nima bo‘lgan taqdirda ham, ularga onam doya ekanini aytmayman. U yerda nima qilayotganimizni so‘rashsa, hech nima demayman. Onam buni “tilni tiyish san’ati” deb atadi. “Uxlab yotgandim, de. Hech narsani ko‘rmagansan, hech narsa bilmaysan, bu yerga nima uchun kelganingniyam eslolmaysan, – dedi u. – Ularga uzunroq arqon tutqazib qo‘yma. Aks holda, o‘sha bilan meni osishadi.”

Onam jim bo‘lib qoldi. U mashina haydab borar, men esa undan ko‘zimni uzmasdim. Uning yuzini asboblar panelidagi chiroqlar yoritib turar, qishloq yo‘llarining mutlaq zimistonida arvohdek oppoq ko‘rinardi. Qo‘rquv uning chehrasida, tirishgan peshanasida va qimtilgan lablarida sezilib turardi. U faqat mening oldimda asl qiyofasini ko‘rsata olardi. Yana o‘sha sodda va ojiza ayolga aylanardi.

Qulog‘imga mayin shivirlagan ovoz eshitildi. Qarasam, onam ekan. U o‘ziga o‘zi pichirlab borardi. Agar xato qilib qo‘ysa-chi? Agar ular ayoldagi biror kasallik tarixini onamdan yashirgan bo‘lsa-chi? Muammo chiqsa-chi? Yoki hammasi joyida bo‘lsa-yu, onamning o‘zi vahimaga tushib, qon ketishini vaqtida to‘xtatolmay qolsa-chi? Bir necha daqiqadan so‘ng manzilga yetib boramiz va onamning ushoqqina, titroq bosgan qo‘llari ikki kishining hayotini saqlab qolishi kerak bo‘ladi. Men o‘sha paytgacha xavf-xatar ko‘lamini to‘la anglamagandim. “Kasalxonada ham odamlar vafot etadi, – deb shivirladi u, rulni bazo‘r changallab ketarkan. – Xudo jonini olaman desa, bandasi hech nima qilolmaydi. Lekin u doyaning qo‘lida jon bersa, – u endi o‘girilib, menga gapira boshladi, – tayoq mening boshimda sinadi, meni panjara ortida ko‘rasiz.”

Yetib borishimiz bilan onam o‘zini qo‘lga oldi. Ayolning eriga va menga bir qator ko‘rsatmalar berdi. Men u boyagina aytgan gaplarni deyarli unutib qo‘ygandim. Endi anglayapmanki, o‘sha kecha ilk bor uning asl qiyofasini, ichidagi yashirin kuchni ko‘rgan ekanman.

U buyurardi, biz esa so‘zsiz bo‘ysunardik. Chaqaloq sog‘lom tug‘ildi. Meni qandaydir sirli va ertaknamo hissiyot chulg‘adi. Hayot zanjiridagi bir muhim burilishga guvoh bo‘ldim, lekin onam haq ekan: bu menga yoqmadi. U uzoq va mashaqqatli jarayon ekan, keyin hamma yoqni terlagan chot hidi tutib ketdi.

Mening tug‘uruqqa bo‘lgan qiziqishim so‘ndi. Bir kuni onam rangi oqarib, qaltiragancha uyga kirib keldi. So‘ng bo‘lgan voqeani titroq ovozda opam ikkimizga so‘zlab berdi. Aytishicha, homilaning yurak urishi sekinlashib, xavfli darajaga yetibdi. Zudlik bilan tez yordam chaqirishibdi, lekin onam u yetib kelgunicha sabr qilolmay, ayolni o‘z mashinasida olib ketibdi. U shu qadar tez haydaganidan bir guruh politsiyachilar ortidan kasalxonagacha quvib boribdi. Qabul bo‘limida vaziyatni imkon qadar aniq tushuntiribdi, biroq litsenziyasiz tibbiyot bilan shug‘ullanishini sezdirib qo‘ymaslik uchun o‘zini juda bilimdon qilib ko‘rsatmaslikka harakat qilibdi.

Chaqaloqni kesarcha (kesish) yo‘li bilan dunyoga keltirishibdi. Ona va bola kasalxonada bir necha kun yotib, nihoyat, uyiga javob bo‘lganidan so‘ng onam yengil tin oldi. To‘g‘risi, u juda xursand bo‘lib ketganidan voqeani boshqacharoq talqin qila boshladi; bir politsiyachi uni to‘xtatib, mashina orqasida dod solib tug‘ayotgan ayolni ko‘rgan paytni kulib esladi. “Men o‘zimni dovdirab qolganday ko‘rsatdim, – dedi u Odri ikkimizga. Uning ovozi baland va ishonch bilan yangrardi. – Erkaklar mushkul vaziyatga tushib, o‘zini yo‘qotib qo‘ygan ayolga yordam berishni xush ko‘radi. Ozgina past ketib, u o‘zini qahramonday his qilishiga qo‘yib bersam bo‘ldi edi.”

Eng xavfli vaziyat bir necha daqiqadan so‘ng ayol kasalxona ichkarisiga olib kirilgan payt sodir bo‘libdi. Shifokor onamni to‘xtatib, tug‘uruq payti ayolning uyida nima qilayotgandingiz, deb so‘rabdi. “Unga miyamdagi eng bema’ni savollarni berib tashladim, – onam baland va kulgili ovozda hikoya qilardi. Bu uning odatiy ovoziga umuman o‘xshamasdi. – O! U chaqaloqning boshimidi? Homila oyoq tomoni bilan tug‘ilardi shekilli?” Shifokor shundan so‘ng uning doya emasligiga amin bo‘libdi.

* * *

Vayomingda onamga teng keladigan giyohchi yo‘q edi. Kasalxonadagi voqeadan bir necha oy o‘tgach, Judi giyoh terish uchun yana Bak tog‘iga qaytib keldi. Ikki ayol oshxonada chug‘irlashdi. Judi kursida o‘tirar, onam esa peshtaxtaga suyanib, qo‘lini boshiga tirab olgandi. Men giyohlar ro‘yxatini olib, omborga tushdim. Mariya qo‘lida boshqa bir chaqaloq bilan ortimdan ergashdi. Men javondagi quritilgan barglar va loyqa suyuqliklarni olayotib onam qilayotgan ishlar va kasalxona voqeasini unga so‘zlab berdim. Albatta, Mariyaning ham federallarni dog‘da qoldirishgani haqida o‘z hikoyalari bor edi, lekin u endi og‘iz juftlagan payt gapini bo‘ldim.

– Judi yaxshi doya, – dedim men, kekkayib. – Lekin shifokor va politsiyachilarni hech kim onamchalik dog‘da qoldirolmaydi.

[1] Ota-onam uzoq vaqt telefonsiz yashaganini hamma bilsa ham, telefon uyimizda aynan qachon paydo bo‘lganini hech kim eslolmaydi. Men akalarim, xolalarim, amakilarim va xolavachchalarimdan so‘rab, baribir aniq javobini topolmadim, shuning uchun o‘z xotiramga suyanishga to‘g‘ri keldi.

Uchinchi bob

Qaymoqrang poyabzal

Onam Feyning dadasi pochtachi bo‘lgan. U shahardagi oq panjarali, sariq uyda ulg‘aygan. Panjara ostida binafsha rangli gulsapsarlar ochilib yotarkan. Onasi esa tikuvchilik qilar, ba’zilarning aytishicha, vodiyda unga yetadigani bo‘lmagan ekan, shu bois Fey qizlik chog‘ida bashang kiyingan. U nima kiysa ham, xoh baxmal jaket va sintetik matodan shim bo‘lsin, xoh yungli kostyum-shim va gabardin ko‘ylak bo‘lsin, yarashib turarkan. Onam cherkovga qatnab, maktab tadbirlarida ham, mahalliy tadbirlarda ham faol bo‘lgan. Uning hayoti beg‘alva, batartib va bekam-ko‘st kechgan.

Bu farovonlik Feyning onasi tomonidan qat’iy nazoratga olingandi. Buvim Laryuning bolaligi 1950-yillarga, Ikkinchi jahon urushidan keyin boshlangan idealistik vasvasa davriga to‘g‘ri keladi. Laryuning otasi ichkilikka ruju qo‘ygan ekan. U paytlar ichkilikka qaram kishilarga nisbatan hamdardlik hissi yo‘q edi, alkogolizmga kasallik sifatida qaramay, ichuvchi insonlarni shunchaki “aroqxo‘r” deb atashardi. Shunday qilib, buvim “noma’qul” oilada tarbiya topgan, ammo bu oila taqvodor mormonlar jamiyati tarkibida edi. U yerda, boshqa ko‘plab jamoalarda bo‘lgani kabi, ota-onalar gunohi farzandlariga ham o‘tgan. Shu sabab shahardagi ayrim martabali kishilar buvimni xotinlilikka yaroqsiz deb topibdi. Buvim esa yaqindagina dengiz flotidan qaytgan bir yaxshi yigit bilan tanishib, u bilan turmush qurgach, hamma havas qilgulik oila muhitini yaratishga yoki hech qursa shunday ko‘rinishga jon-jahdi bilan kirishib ketibdi. U o‘z bolaligini zaharlagan ijtimoiy nafratdan qizlarini himoya qilmoqchi edi.

Oq panjarali uy ham, shkafdagi bashang kiyimlar ham shundan. Lekin bu to‘ng‘ich qizini tim qora sochli, yurish-turishi chatoq, badjahl yigitga turmushga chiqishdan saqlab qololmabdi.

Onam esa o‘ziga ko‘rsatilgan ehtiromga munosib javob qaytargan. Buvim unga o‘zi erisholmagan baxtni sovg‘a qilmoqchi edi – bama’ni oilaning qizi bo‘lish baxtini. Ammo Fey buni istamabdi. Onam tabiatan yuvosh bo‘lgan, hatto undagi isyonkorlik kayfiyati rosa avj olgan paytlarda ham mormon qadriyatlariga rioya qilib, oilani va onalikni birinchi o‘ringa qo‘ygan. Ammo 1970-yildagi ijtimoiy to‘ntarilish unga ham o‘z ta’sirini o‘tkazibdi: u oq panjara va gabardin ko‘ylakni yomon ko‘rib qolibdi.

Onam menga bolaligi haqida ko‘p gapirib berardi – buvim to‘ng‘ich qizining ijtimoiy mavqeyidan qoniqmagani, pike ko‘ylak qaysi urfda tikilishi-yu, baxmal shimdagi ko‘kish rang qanchalik yarashimli ekani borasida ko‘p bosh qotirishi haqida. Bu hikoyalar deyarli har safar dadam paydo bo‘lib, duxobani ko‘k jinsiga alishtirgani bilan yakun topardi. Ayniqsa, bir hikoya yodimdan chiqmaydi. Men o‘shanda yetti yo sakkiz yoshlarda edim. Bir kuni cherkovga borishga tayyorlanayotgandik. Men yuzim, qo‘llarim va oyoqlarimni nam latta bilan artib, terimning faqat ko‘rinadigan joylarini tozaladim. Onam paxtali ko‘ylak yoqasidan boshimni chiqarayotganimni kuzatib turardi. Men atayin yengi uzunini tanlagandim, chunki shunda qo‘limni yuvishga majbur bo‘lmasdim. Onamning ko‘zi mungga to‘ldi.

– Agar buvingning qizi bo‘lganingda, – dedi u, – tong saharda uyg‘otib, sochingni o‘rardik. Keyin oq yoki qaymoqrang poyabzaldan qaysi biri yaxshiroq taassurot uyg‘otishi haqida bahslashardik.

Onamning yuziga yoqimsiz tabassum yugurdi. U hazil qilmoqchi edi-yu, achchiq xotiralar bunga yo‘l qo‘ymadi. “Nihoyat, qaymoqrangini tanlab, endi yo‘lga otlanganimizda, yana g‘alva boshlanardi: buving vahimaga tushib, tog‘avachchasi Donnaning uyiga jo‘nab qolardi – undan poshnasi pastroq, qaymoqrang poyabzalini olib turish uchun.”

Onam derazadan tashqariga tikilib, xayolga cho‘mdi.

– Oq yoki qaymoqrang? – deb so‘rayman undan. – Ikkisi bir xil emasmi? – Men cherkovga doim bitta poyabzalda borardim. U qora edi yoki hech bo‘lmasa opam kiygan vaqtlari qora bo‘lgan.

Ko‘ylagimni kiyib, oynaga qaradim va bo‘ynimdagi kirni tozalay boshladim. Men onamning naqadar baxtli ayol ekani haqida o‘ylardim. Axir u oq va qaymoqrang poyabzallar o‘rtasidagi farq shunchalik muhim sanalgan dunyodan qochib chiqqan. U yerda shu kabi daxmazalar bilan ajoyib tongni rasvo qilish mumkin. Bunday tongda Lyukning echkisi bilan dadamning temirlari orasida izg‘ib yurishga nima yetsin?

* * *

Dadam Jin bir vaqtning o‘zida ham jiddiy, ham mug‘ombir ko‘rina oladigan yigitlardan bo‘lgan. Xushbichim qiyofasi odamni lol qoldirardi: sochi qora, yuz chizgilari aniq, qirg‘iy burun, ko‘zlari ichiga chuqur botgan. U ko‘pincha qimtilgan lablari bilan go‘yo butun dunyo ustidan kulayotganday istehzoli tabassum qilarkan.

Men ham dadam kabi shu tog‘da yashab, xuddi o‘sha temir oxurda cho‘chqalarga yem berib ulg‘aygan bo‘lsam-da, uning bolaligi haqida ko‘p narsa bilmasdim. Uning o‘zi bu haqida umuman gapirmasdi, shu bois onamdan eshitgan ayrim ma’lumotlar bilangina cheklanaman. Onam pastdagi bobom tajang va jahldor odam bo‘lganini aytardi. Lekin “bo‘lgan” deyishi menga kulgili tuyilardi. Axir bobomni hammamiz yaxshi tanirdik-da. Jahli burnining uchida turardi va bu shunchalik oydin haqiqatki, vodiydagi istalgan kishidan so‘rasangiz, aytib beradi. Uning ichi ham, sirti ham ezilgan, ammo o‘zi tog‘dagi yovvoyi otlari kabi chayir va baquvvat edi.

Dadamning onasi shahardagi ferma byurosida ishlagan. Dadam ulg‘aygani sari unda ayollarning ishlashiga nisbatan salbiy munosabat shakllangan. Bu hatto qishloqdagi mormon ahli uchun ham radikal qarash sanalardi. U har gal shaharda ishlovchi oilali ayolni ko‘rganda “Ayol kishi uyda o‘tirishi kerak”, – derdi. Men endi voyaga yetib, ba’zan dadamning bu harakati diniy qadriyatlar bilan emas, ko‘proq o‘z onasi bilan bog‘liq edi degan gumonga boraman. O‘ylashimcha, u bobomning qovoq-tumshug‘iga toqat qila olmagani uchun ham buvimning uyda o‘tirishini istagan.

Dadamning bolaligi fermada ishlash bilan o‘tgan. U kollejda o‘qishni orzu qilganiga shubham bor. Lekin, onamning aytishicha, yoshligida kuch-g‘ayratga to‘la, xushchaqchaq va olifta yigit bo‘lgan. U ko‘k rangli “Volksvagen Bitl” haydab, rang-barang mato bo‘laklaridan tikilgan g‘alati kostyum kiyib, o‘sha vaqtlari urf bo‘lgan qalin mo‘ylovini ko‘z-ko‘z qilib yurarkan.

Ular shaharda uchrashgan. Juma kechalaridan birida Jin og‘aynilari bilan Fey ofitsiant bo‘lib ishlaydigan bouling zaliga boribdi. Fey u yigitni avval ko‘rmagan ekan, shu bois u shaharlik emasligini, vodiyni o‘rab turgan tog‘lar etagidan tushganini darhol fahmlabdi. Jin fermada ishlagani uchun ham yonidagi boshqalarga o‘xshamasdi: u yoshiga nisbatan jiddiy, jismonan baquvvat va mustaqil fikrli yigit edi.

Tog‘da yashash odamga erkinlik, boshqalardan ayrolik va hatto hukmronlik hissini beradi. Bunaqa keng joyda soatlab yolg‘iz sayr qilishing, qarag‘aylar, o‘t-o‘lan va qoyalar bag‘rida bo‘lishing mumkin. Bepoyonlik qarshisida qalbing orom topadi. U o‘z haybati bilan seni tinchlantiradi va sen uning qarshisida arzimas zarraday ko‘rinasan. Jin shu ulug‘vor tog‘lar bergan osoyishtalik ta’sirida ulg‘aygan.

Fey kichik shaharda tez tarqaluvchi mish-mishlarga e’tibor bermaslikka tirishsa-da, ular eshik va derazalar tirqishidan baribir kirib kelardi. Onam ko‘pincha boshqalar ko‘ngliga qarab yashaganini aytgan. U o‘zi haqida boshqalar nima deb o‘ylashi bilan qiziqar va o‘z ixtiyoriga qarshi chiqib bo‘lsa-da, ularning yo‘rig‘iga yurishga majbur edi. Shahardagi u yashagan shinamgina uy atrofida yana to‘rtta uy bo‘lib, bir-biriga shu qadar yaqinligidan qo‘shnilar derazadan tashqariga bosh chiqarib, bemalol pichirlashishi mumkin edi. Fey esa o‘zini qafasdagiday sezardi.

Dadam onamni Bak cho‘qqisiga olib borgani va u hayotida ilk bor shahardagi odamlarning aftini ko‘rib, ovozini eshitishdan xoli bo‘lgani ko‘z oldimdan ko‘p o‘tadi. Odamlar pastda qolib ketgandi. Ular tepadan mayda shamol uchirgan xasday ko‘rinardi.

Ko‘p o‘tmay ota-onam unashtirilibdi.

* * *

Onam oila qurishidan avval bo‘lib o‘tgan bir voqeani ko‘p aytib berardi. U akasi Linn bilan yaqin bo‘lgani uchun uni o‘zi turmushga chiqishni istayotgan yigit bilan tanishtirmoqchi bo‘libdi. Yoz oqshomlaridan birida dadamning amakivachchalari ishdan qaytib, odatdagiday ur-to‘polon o‘yinini boshlab yuborgan ekan. Shu payt Linn kirib kelibdi-yu, xonada baqir-chaqir qilib, bir-biriga mushtini do‘laytirib, dag‘dag‘a qilayotgan oyog‘i qiyshiq kallakesarlarni ko‘ribdi. U o‘zini Jon Ueyn ishtirokidagi film sahnalaridan biriga tushib qolganday sezibdi va politsiya chaqirmoqchi bo‘libdi.

– Uni tinchlantirdim, – derdi onam, kulgidan ko‘zlari yoshga to‘lib. U bu voqeani doim bir xil shaklda hikoya qilardi va bu bizga shu qadar yod bo‘lib ketganidan u salgina adashsa, o‘rniga o‘zimiz tugatib qo‘yardik. – Men ularning shovqiniga emas, aytayotgan so‘zlariga e’tibor qaratishni so‘radim. Ular qovog‘ariday tovush chiqarayotgan bo‘lsa-da, asli shunchaki suhbatlashayotgandi. Ular qanday ohangda gapirayotganiga emas, nima deyotganiga quloq tutish lozim edi. Men akamga Vestoverlar shunaqa gaplashishini tushuntirdim.

Onam hikoyasini tugatguncha biz polda yumalab qolardik. Yuvoshgina professor tog‘amiz dadamning chapani qarindoshlari bilan uchrashib qolgan paytni o‘zimizcha tasavvur qilib, kulgidan ichagimiz uzilay derdi. Linnga bu manzara umuman yoqmagani uchun qaytib uyimizga kelmay qo‘ygan va shu paytgacha uni biror marta tog‘da ko‘rmaganman. Lekin shunisiyam tinch edi: u ortiq onamning hayotiga aralashib, uni gabardin ko‘ylaklar-u, qaymoqrang tuflilar dunyosiga qaytarishga urinmasdi. Biz onamning ular bilan aloqasi uzilishi o‘z oilamiz bunyod bo‘lishiga xizmat qilganini tushunardik. Bu ikki oila bir vaqtning o‘zida mavjud bo‘lolmasdi. Onam ikkisidan birini tanlashi zarur edi.

Onam bizga qarindoshlari unashtiruvga qarshi bo‘lganini hech qachon aytmagan bo‘lsa-da, buni bilardik. Asoratini o‘nlab yillar davomida ko‘rdik. Dadam shaharlik buvimning uyiga deyarli qadam bosmas, borsa ham, nafasi qaytib, tezroq ketish payida bo‘lardi. Bolaligimda xolalarim, tog‘alarim yoki tog‘avachchalarimni yaxshi tanimasdim. Biz ularnikiga kam borardik, hatto ularning aksariyati qayerda yashashiniyam bilmasdim. Ular ham, o‘z navbatida, biz, tog‘liklarni yo‘qlab kelmasdi. Faqat onamning kenja singlisi Enji xolam bundan mustasno. U shaharda yashar va onam bilan ko‘rishib turishga harakat qilardi.

Unashtiruv haqida, asosan, onam aytgan ayrim tafsilotlargina menga ma’lum. Bilganim, dadam onamning qo‘liga uzuk taqqanidan so‘ng barcha sadoqatli mormon erkaklarining burchi sanalgan missiyani bajarib, Floridada ikki yil voizlik qilib qaytgan. Linn uning yo‘qligidan foydalanib, onamni tog‘ning bu tomonida uchragan barcha yaxshi yigitlar bilan tanishtirib chiqqan, biroq hech kim uni tog‘lar xojasi sanalgan yovqur yigitni unutishga majbur qilolmagan.

Jin Floridadan qaytgach, ular turmush quribdi.

Laryu kelin ko‘ylagi tikibdi.

* * *

Men to‘y suratlaridan faqat bittasini ko‘rganman. Bu ota-onamning fil suyagi rangli to‘r parda yonida tushgan surati edi. Onam munchoq qadalgan ipak va venetsiya krujevasidan tikilgan, yoqasi o‘mrovini yopib turgan, an’anaviy libosda edi. Yuzini bezakli to‘r to‘sib turardi. Dadam esa keng va qora qaytarma yoqali, qaymoqrang kostyumda edi. Ikkoviyam baxtdan sarmast: onam nim tabassum qilar, dadamning astoydil iljayishi esa qalin mo‘ylovi ostidan ko‘rinib turardi.

Rosti, o‘sha suratdagi xotirjam yigit mening dadam ekaniga ishonolmayman. U ko‘z oldimda doim o‘rta yoshlardagi, qo‘rquv va xavotirdan tinchini yo‘qotib, qurol hamda oziq-ovqat g‘amlayotgan erkak sifatida gavdalanadi.

Suratdagi yigit qachon men dadam deb biladigan odamga aylanib qolganini tushunolmayman. Ehtimol, bu asta-sekin yuz bergandir. Dadam yigirma bir yoshida uylangan, yigirma ikki yoshida birinchi o‘g‘li – Toni akam tug‘ilgan. U yigirma to‘rt yoshdaligida onamdan akam Shonning tug‘ilishida doyalik qilish uchun giyohchi yollashni so‘ragan. Onam rozi bo‘lgan. Bu birinchi ishora edimi yoki o‘sha biz tanigan Jin g‘ayrioddiy va o‘jar xulq-atvori bilan qudalarning battar jig‘iga tegmoqchi bo‘lganmi, bilmadim. Ammo yigirma oydan so‘ng Tayler akam shifoxonada tug‘ilgan. Dadam yigirma yetti yashar ekanida Lyuk uyda, doya yordamida dunyoga kelgan. Dadam tug‘ilganlik haqida guvohnoma olmaslikka qaror qilib, bu ishni Odri, Richard va men bilan ham takrorlagan. Oradan bir necha yil o‘tib, dadam o‘ttizga kirgach, akalarimni maktabdan chiqarib olgan. Men buni eslolmayman, chunki tug‘ilishimdan avval sodir bo‘lgan, lekin shu narsa burilish nuqtasi bo‘lganmikin deb o‘ylayman. Keyingi to‘rt yil ichida dadam telefondan voz kechadi va haydovchilik guvohnomasini ham yangilamaslikka qaror qiladi. U oilaviy avtomobilni ro‘yxatdan o‘tkazish va sug‘urta qildirishni to‘xtatadi. Shundan so‘ng oziq-ovqat g‘amlashni boshlaydi.

Bu so‘nggi parcha dadam haqida, ammo u akalarim eslaydigan dadam emas. Federallar Uiverlar uyini o‘rab olganida, dadam endigina qirqqa kirgandi. Mazkur voqea undagi qo‘rquv bekorga paydo bo‘lmaganini asoslab bergan. Shundan so‘ng u urushga kirdi, garchi bu urush faqat uning miyasida kechgan bo‘lsa ham. Balki, shuning uchuna

...