BIRINCHI QISM

O‘QISH O‘LCHAMLARI

1. O‘qish faoliyati va san’ati

Bu kitob o‘quvchilar va mutolaa qilishni xohlov­chilar, ayniqsa, kitobxonlarga atalgan. Yanada aniqroq aytganda, bu qo‘llanma kitob o‘qish orqali o‘zlarining tushunish doiralarini kengaytirishni maqsad qilganlar uchun.

«O‘quvchi» deganda xuddi o‘tgan zamonlardagi kabi olam haqidagi barcha bilimlarini, tushunchalarini yozilgan so‘zdan oladigan insonlar nazarda tutilgan. Albatta, barcha ma’lumotlar bu yo‘l bilan olinmaydi. Hatto radio va televideniye asridan oldin ham insonlarning olam haqidagi bilimlarining muayyan qismi eshitish va kuzatish orqali orttirilgan. Lekin aqlli va qiziquvchan insonlar hech qachon bu bilan kifoyalanmagan. Ular o‘qish ham kerakligini bilishgan va mutolaa qilishgan.

Bugungi kunda o‘qishni ilgarigidek muhim emas deb hisoblaydigan kayfiyat mavjud. Xuddi fotografiya oldin rassomchilik va boshqa tasviriy san’at turlari tomonidan bajarilgan vazifani o‘zlashtirib olgani singari radio, ayniqsa, televideniye ham oldinlari bosma nashrlar tomonidan bajarilgan vazifalarni bajarmoqda. Tan olish kerak: televide­niye yangiliklarni vizual tomonlama yetkazib berish borasida ulkan ta’sirga ega. Boshqa yumush bilan bandligimizda, masalan, avtomobilni boshqarayot­ganimizda radioning bizga axborot yetkaza olish imkoniyati ajoyib, bu vaqtni anchagina tejash imkonini beradi. Lekin jiddiy savol ham tug‘iladi: zamonaviy kommunikatsiya texnologiyalarining taraqqiyoti olam to‘g‘risidagi tushunchalarimizning kengayishiga sabab bo‘ldimi yoki yo‘q?

Ehtimol, biz oldin bilganimizga qaraganda ko‘proq narsani bilarmiz va agar bilimning tu­shunchaga olib kelishini hisobga oladigan bo‘lsak, demak, hammasi joyida. Lekin bilim har doim ham o‘ylaganimizchalik tushunchaga olib kelavermaydi. Biror narsani tushunish uchun u haqidagi barcha narsani bilishimiz shart emas, haddan tashqari ko‘p faktlar ham xuddi ularning yetishmovchiligi kabi tushunish yo‘lida g‘ov bo‘lishi mumkin. Biz zamonaviy insonlar haddan tashqari ko‘p faktlarga g‘arq bo‘lganmiz va bu tu­shunish qobiliyatimiz zarar ko‘rishiga olib kelgan, degan fikrda jon bor.

Yuqorida tilga olingan axborot vositalari shunday ishlab chiqilganki, ularning ta’sirida bizda fikr­lash ortiqcha, degan taassurot paydo bo‘ladi (lekin bu taassurot shunchaki yuzakidir). Zamonamiz aqlli insonlarining eng faol yumushlaridan biri intellektual pozitsiyalar va qarashlarni jamlash va qadoqlash bo‘lib qoldi. Bugungi kunda televide­niye tomoshabini, radio tinglovchisi, gazeta va jurnallar o‘quvchisiga yetkazib beruvchi ma’lumotlar murakkab elementlarning jamlanmasidan iborat bo‘lib, ular axborotni qabul qiluvchining osonlik bilan bir qarorga kelishi uchun tayyor holatga keltirib qo‘yilgan. Biroq mazkur «qadoqlash» shu qadar samarali bajarilganki, tomoshabin, tinglovchi yoki o‘quvchi umuman bir qarorga kelmaydi. Aksincha, xuddi kasseta pleyeriga kasseta joylangani kabi u ham mazkur mahsulotni shunchaki miyasiga joylab oladi. Keyin u bir tugmani bosadi va xohlagan paytda muayyan qarashni «aylantirishni» boshlaydi, buni bajarish uchun fikr yuritishga hojat qolmaydi.

Faol o‘qish

Avvalboshdan ta’kidlaganimizdek, ushbu kitobda, asosan, kitoblarni o‘qish malakasini shakllantirish maqsadi ko‘zlanadi. Biroq kitoblarni o‘qish qoidalariga rioya qilinsa va amalda qo‘llansa, natijada shakllangan malaka har qanday bosma materialni, gazetalar bo‘ladimi yoki jurnal, pamflet, maqola, risola, yoki reklamalarmi, har qanday matnni samarali o‘qish imkonini beradi.

Har qanday o‘qishni faoliyat deb hisoblaydigan bo‘lsak, barcha o‘qish ko‘rinishlari qaysidir darajada faol bo‘lishi kerak. Butkul nofaol o‘qish imkonsizdir. Harakatsiz ko‘zlar va mudroq miya bilan o‘qiy olmaymiz. Shunday ekan, faol va nofaol o‘qish­ni solishtirar ekanmiz, bundan ko‘zlangan maqsad, birinchidan, o‘qish faol va nofaol bo‘li­shi faktiga e’tibor qaratish, ikkinchidan esa o‘qish qan­cha faol bo‘lsa shuncha yaxshiligini ta’kidlash­dir. Yaxshi o‘quvchi va yomon o‘quvchi orasidagi farq yaxshi o‘quvchining o‘qishga qanchalar zo‘r bera olishi va faollik ko‘rsatishidadir. Agar o‘quv­chi o‘zidan va oldidagi matndan ko‘proq narsa talab qilsa, demak u yaxshi o‘quvchidir.

To‘g‘risini aytganda, mutlaqo nofaol o‘qish imkonsiz bo‘lsa-da, ko‘pchilik insonlar faol yumushlar hisoblangan yozish va gapirishga nisbatan o‘qish­ni butkul nofaol deb hisoblashadi. Yozuvchi yoki so‘zlovchi qandaydir harakat bajarishi, nimagadir urinishi kerak, lekin o‘quvchi yoki tinglovchining o‘zini urintirishga hojat yo‘qdek, go‘yo. O‘qish va tinglash birovning faol tarzda yetkazib berayotgan axborotini sust qabul qilish sifatida tushuniladi. Bu yerdagi xatolik muloqotni qabul qilish xuddi turtki yoki meros, yoki sud qarorini qabul qilishga o‘xshash, degan fikrdadir. Aksincha, o‘quvchi yoki tinglovchi xuddi beysbol o‘yinidagi tutuvchi kabidir.

To‘pni tutish xuddi uni uloqtirish yoki urish kabi faoliyat talab qiladi. Uloqtiruvchi yoki uruvchi yetkazib beruvchidir: uning xatti-harakatlari to‘pni harakatga keltiradi. Tutuvchi esa qabul qiluvchidir: uning xatti-harakatlari bilan to‘p harakatdan to‘xtaydi. Ularning har ikkalasi ham faol, shun­chaki bu faoliyat turlari bir-biridan farqlanadi. Bu yerda to‘pdan boshqa nofaol qatnashuvchi yo‘q. To‘p harakatga keltirilayotgan va to‘xtatilayotgan nofaol predmet bo‘lsa, o‘yinchilar esa faol: ular to‘pni uloqtirishga, urishga yoki tutishga harakat qiladilar. Bu misol yozish hamda o‘qish faoliyatiga ham to‘la mos keladi. Yozilgan va o‘qiladigan narsa, xuddi koptok kabi nofaol predmet bo‘lib, u mazkur ikki faoliyat tomonidan boshlanadi va yakunlanadi.

Bu o‘xshatishni yanada mukammallashtirish mumkin. Tutish san’ati har qanday uslubda – tezkor, egri, ayyorona – uloqtirilgan koptoklarni tuta olish mahoratidir. Shu kabi o‘qish san’ati ham har qanaqasiga yetkazib berilgan muloqotni iloji bori­cha yaxshi tutib olish mahorati hisoblanadi.

E’tibor talab qiladigan jihat shundaki, uloqtiruvchi va tutuvchining muvaffaqiyati ularning bir-biri bilan hamkorlik qila olish qobiliyatlari bilan belgilanadi. Yozuvchi va o‘quvchi orasidagi munosabat ham shunga o‘xshash. Yozuvchi yozayotgan narsasining tutqich bermasligini xohlamaydi, garchi ba’zan shunday tuyulsa-da. Muvaffaqiyatli muloqot yozuvchi yetkazib bermoqchi bo‘lgan narsasining o‘quvchiga to‘g‘ri yetib borishidir. Yozuvchi va o‘quvchining mahorati umumiy maqsadni amalga oshirishda birlashadi.

Tan olish kerak, xuddi uloqtiruvchilar kabi yozuvchilar ham turli-tumandir. Ba’zi yozuvchilar mukammal nazoratga ega; ular nimani yetkazib bermoqchi ekanliklarini aniq bilishadi va uni aniq-tiniq yetkazib berishadi. Boshqa omillar joyida bo‘lsa, ular «uloqtirgan» narsani tutib olish o‘z ustidan «nazorat»ni yo‘qotgan «yovvoyi» yozuvchilar uloqtirgan narsaga qaraganda osonroq.

Bu o‘xshatishda qamrab ola bilmaydigan bir jihat mavjud. Koptok sodda predmet, u butkul tutib olinadi yoki umuman tutqich bermaydi. Yozilgan matn esa, aksincha, murakkab predmetdir. Uni tutib olishning turli darajalari mavjud bo‘lib, bu yozuvchi yetkazmoqchi bo‘lgan fikrini uzuq-yuluqdan to to‘laqonli anglab olishgacha darajalanadi. O‘quvchining «tutib olgan» narsasi miqdori, odatda, uning mazkur jarayonga zo‘r bera olish darajasiga, shuningdek, u talab qilingan turli aqliy amaliyotlarni qay darajada mahorat bilan bajara olishiga bog‘liq bo‘ladi.

Faol o‘qish nimani ko‘zda tutadi? Bu savolga mazkur kitobda bir necha bor to‘xtalamiz. Hozircha aytilishi kerak bo‘lgan narsa shuki, agar bir xil material berilganda bir kishining ikkinchisiga nisbatan yaxshiroq o‘qishiga, birinchidan uning bu yumushni faolroq bajarishi, ikkinchidan bu jarayonda talab qilinuvchi amaliyotlarni mahoratliroq bajarishi sabab bo‘ladi. Mazkur ikki hodisa bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. O‘qish ham xuddi yozish kabi murakkab faoliyat hisoblanadi. O‘qish bir-biridan mustaqil bo‘lgan ko‘p sonli amaliyotlar to‘plamidan iborat bo‘lib, yaxshi o‘qish uchun ularning barchasi ado etilishi kerak. O‘quvchi ulardan qancha ko‘pini bajara olsa, u o‘qishda shuncha mahoratli bo‘la boradi.

O‘qishdan maqsadlar: axborot olish uchun o‘qish va tushunish uchun o‘qish

Siz aqlga egasiz. Aytaylik, o‘qishni xohlaydigan kitobga ham egasiz. Kitob sizga nimanidir yetkazib berishni mo‘ljallagan boshqa bir kishi tomonidan yozilgan ma’lumotni o‘z ichiga oladi. O‘qishdagi muvaffaqiyatingiz sizning yozuvchi yetkazib bermoqchi bo‘lgan narsani qanchalar qabul qila olish darajangiz bilan belgilanadi.

Albatta, bu haddan tashqari soddalashtirilgan xulosa. Sababi – aqlingiz va kitob orasida bir emas ikki ehtimoliy aloqa mavjud. Bu ikki aloqani siz kitob o‘qish davomida oladigan ikki xil kechinma misolida tavsiflash mumkin.

Bir tomonida kitob bor – ikkinchi tomonda aqlingiz. Kitobni varaqlar ekansiz, yo muallif yetkazmoqchi bo‘lgan barcha ma’noni butkul tushunasiz, yoki umuman tushunmaysiz. Agar tushunolmasangiz, siz bir qancha axborotga ega bo‘lishingiz mumkin, lekin bu sizning dunyoqarashingizni kengaytirmaydi. Agar kitob boshdan oyoq siz ­uchun tushunarli bo‘lsa, demak, siz va muallif bir xil qolipdan chiqqan ikki aqlga egasizlar. Sahifalardagi belgilar shunchaki uchrashuvdan oldingi mavjud umumiy tushunish darajasini aks ettiradi.

Keling, ikkinchi aloqani ko‘rib chiqamiz. Kitobni mukammal tushunmaysiz, yoki, aytaylik uni to‘la tushunmasligingizni anglar darajada uni tushunasiz (afsuski, har doim ham shunday bo‘lib chiqmaydi).

Endi qanday yo‘l tutishingiz kerak? Siz kitobni o‘zingizdan ko‘ra yaxshiroq o‘qiy oladigan insonga olib borishingiz va tushunmaydigan qismlarini tushuntirib berishini so‘rashingiz mumkin. (Bu «inson» tirik kishi bo‘lishi ham, o‘sha kitobni izohlovchi sharh yoki darslik bo‘lishi ham mumkin.) Bundan tashqari siz tushunganingizga qanoat qilib, undan ortig‘i urinishga arzimaydi, degan qarorga kelishingiz mumkin. Har ikkala holda ham siz o‘sha kitob talab qiluvchi o‘qish mahoratini namoyish qilmaysiz.

Ushbu mahoratni namoyish qilishning faqatgina bir yo‘li bor. Hech qanday tashqi ko‘maksiz kitob ustida ishlashni boshlaysiz. Faqatgina o‘z zakovatingiz qudratiga tayangan holda ko‘z o‘ngingizdagi belgilar ustida ish olib borishingiz natijasida o‘zingizni kamroq tushunish darajasidan ko‘proq tushunish darajasiga olib chiqasiz. Aqlning kitob ustida ishlashi orqali yuzaga keladigan bu jarayon yuqori mahoratli o‘qishdir.

Shunday qilib, o‘qish san’ati deganda nimani nazarda tutishimizni quyidagicha ifodalash mumkin. O‘qish san’ati – bu hech qanday tashqi yordamsiz [1] o‘qiladigan materialda aks etgan belgilar ustida ishlash bilan aqlning mustaqil ravishda o‘z-o‘zini yuqori darajaga olib chiqishidir. Aql kamroq tu­shunishdan ko‘proq tushunish holatiga o‘tadi. Bu jarayonni sodir etadigan mahoratli operatsiyalar o‘qish san’atini tashkil qiluvchi amaliyotlardir.

O‘qishda o‘z aqliy sa’y-harakatlaringiz bilan kamroq tushunishdan ko‘proq tushunish holatiga o‘tish jarayoni xuddi baron Myunxauzenning o‘z quloqlaridan tortib, o‘zini botqoqdan chiqarib olishiga o‘xshash, aqlning o‘zini o‘zi shakllantirish va yuqori darajaga olib chiqa olish jarayonidir. Bu jarayonni xuddi shunday tasvirlash mumkin. Bu o‘ta mushkul jarayon. Albatta, buning uchun oldingiga nisbatan ancha faol o‘qish talab qilinadi va unda nafaqat ko‘p sonli amaliyotlarni bajarish zarur, balki ularni bajarishda yanada ko‘proq mahorat va ko‘nikma ham namoyish qilish kerak. Qolaversa, odatda, mushkulroq sanalgan, yaxshiroq o‘quvchi talab qiluvchi matnlar, avvalo, shunday o‘qish mahoratini talab qiladi va bunga arziydi.

Axborot olish uchun va tushunish uchun o‘qish orasidagi farq bundan ko‘ra chuqurroq ahamiyatga ega. Keling, bu haqda batafsilroq to‘xtalamiz. O‘qishdan ko‘zlangan har ikkala maqsadni ham ko‘rib chiqishimiz kerak, zero o‘qish mumkin bo‘lgan narsa va o‘qish zarur bo‘lgani orasidagi farq, odatda, mavhum va noaniqdir. O‘qishdan ko‘zlangan mazkur ikki maqsadni bir-biridan farqlab turish uchun «o‘qish» so‘zini ikki xil ma’noda qo‘llash lozim.

Birinchi ma’noda «o‘qish» deganda mavjud mahorat va qobiliyatlarimiz evaziga bizga birdaniga to‘la tushunarli bo‘lgan gazeta, jurnal yoki boshqa vositalar mutolaasini nazarda tutamiz. Bu narsalar bizni qo‘shimcha axborot bilan ta’minlashi mumkin, lekin ular tushuncha doiramizni kengaytira olmaydi, zero ularni o‘qishni boshlashimizdan oldin ham tushuncha doiramiz ularga teng bo‘ladi. Aks holda, tushunchamizning yetarli emasligi natijasida (agar to‘laqonli samimiy va ogoh bo‘ladigan bo‘lsak) biz ajablanish va chigallik hissini tuygan bo‘lar edik.

Ikkinchi ma’nodagi o‘qishda siz o‘qimoqchi bo‘lgan narsa birinchi urinishda tutqich bermasligi, siz uni to‘la tushuna olmasligingiz, aqlingiz bilan qamray olmasligingiz nazarda tutiladi. Shunday ekan, o‘qilishi kerak bo‘lgan narsa o‘quvchiga qaraganda yaxshiroq yoki yuqoriroqdir. Bunda yozuvchi yetkazmoqchi bo‘lgan narsa o‘quvchining tushuncha doirasini kengaytirishga xizmat qiladi. Mazkur noteng tomonlar o‘rtasida muloqot mavjud bo‘lishi zarur, aks holda, bir kishi ikkinchisidan xoh u og‘zaki ifodalangan bo‘lsin, xoh yozma, hech nima o‘rgana olmagan bo‘lardi. Bu yerda «o‘rganish» deganda shunchaki sizda mavjud axborot bilan bir xil tushunish darajasini talab qiluvchi boshqa axborotni eslab qolish emas, balki ko‘proq yoki kengroq tushunish doirasiga ega bo‘lish nazarda tutilgan.

Agar o‘qish davomida yangi faktlar sizda oldindan mavjud bo‘lgan axborot bilan bir darajada bo‘lsa, siz hech qanday intellektual mushkulotga duch kelmaysiz. Amerika tarixi to‘g‘risida ba’zi faktlardan xabardor bo‘lgan va ularni muayyan nuqtayi nazardan tushunadigan inson uchun birinchi ma’noda yana shunga o‘xshash faktlarni o‘zlashtirish va ularni ham xuddi o‘sha nuqtayi nazardan tushunish mushkul emas. Lekin, tasavvur qilaylik, u nafaqat yangi faktlar bilan ta’minlovchi, balki unga ma’lum bo‘lgan faktlarga yangi, ehtimol, yanada teran nuqtai nazardan qarashga imkon beruvchi tarixni o‘qimoqda. Aytaylik, bu yerda u o‘qishni boshlagandagidan ko‘ra ko‘proq tushunchaga ega bo‘lish imkoniyati mavjud. Agar u o‘sha kengroq tushunchaga ega bo‘lishni eplasa, u ikkinchi ma’nodagi o‘qish bilan shug‘ullanmoqda. U o‘z faoliyati bilan o‘zini yanada yuqori darajaga ko‘targan, lekin, albatta, bu jarayon bilvosita bo‘lib, unda o‘quvchiga nimadir yetkazib bera olgan yozuvchi ham ishtirok etadi.

O‘qishning mazkur ko‘rinishi – tushunish uchun o‘qish – amalga oshishi uchun qanday shart-sharoitlar hozirlanishi kerak? Bular ikkita bo‘lib, bularning birinchisi tushunishdagi dastlabki notenglikning bo‘lishidir. Yozuvchi o‘quvchiga nisbatan tushuncha borasida, ya’ni konseptual jihatdan «yuqori» darajada bo‘lishi kerak, yozuvchi yozgan kitob o‘quvchida mavjud bo‘lmagan qarashlarni oson o‘qiladigan shaklda yetkazib bera olishi kerak. Ikkinchisi, o‘quvchi mazkur notenglikni qandaydir darajada yengib o‘ta olishi kerak. Bu notenglik kamdan-kam holda to‘la bartaraf etiladi, lekin doimo yozuvchining darajasi bilan salkam tenglashish talab qilinadi. Yozuvchi va o‘quvchi orasidagi muloqotning aniq va ravshanligi ular orasidagi tenglikka erishish darajasi bilan to‘g‘ri proporsionaldir.

Qisqasini aytganda, faqat o‘zimizdan «zo‘rroqlardan» o‘rganishimiz mumkin. Ularning kimligini va ulardan qanday o‘rganishni bilishimiz kerak. Shu turdagi bilimga ega bo‘lgan inson mazkur kitobda muhokama qilinadigan o‘qish san’atiga ega hisoblanadi. Shunchaki o‘qishni biladigan har qanday inson qaysidir darajada shunday o‘qish qobiliyatiga ega, lekin barchamiz yaxshiroq o‘qishni o‘rganishimiz va o‘z qobiliyatlarimizni foydaliroq materiallarga qo‘llash orqali ko‘proq narsani bilib oli­shimiz mumkin.

Ko‘proq axborot beradigan faktlar va kengroq tushuncha ulashadigan fikrlarni doimo osonlik bilan bir-biridan ajratish mumkin, degan taassurot qoldirmoqchi emasmiz. Buning ustiga, tan olish kerak, ba’zan shunchaki faktlarni takrorlash ham kengroq tushunchaga olib kelishi mumkin. Biz aytmoqchi bo‘lgan fikr shundan iboratki, mazkur kitob kengroq tushunchaga ega bo‘lish maqsadida o‘qish san’atini egallashga bag‘ishlangandir. Baxtimizga, agar shuni eplay olsangiz, axborot uchun o‘qish o‘zini o‘zi eplab ketadi.

Albatta, mutolaadan shunchaki axborot olish yoki tushuncha doirasini kengaytirishdan tashqari yana bir maqsad ko‘zlanadi. Bu – hordiq uchun o‘qishdir. Biroq bu kitobda hordiq uchun o‘qish asosiy muhokama doirasiga kiritilmagan. Bu eng oson o‘qish turi bo‘lib, unda eng kam darajada harakat va faollik talab qilinadi. Uning ustiga, bu o‘qish turida hech qanday qoida mavjud emas. O‘qishni bilgan har bir inson agar xohlasa hordiq chiqarish uchun o‘qishi mumkin.

To‘g‘risi, xuddi tushuncha doiramizni kengaytira oladigan har qanday kitob shunchaki undagi ma’lumot uchun ham o‘qilishi mumkin bo‘lgani kabi, tushunish yoki axborot olish uchun o‘qiladigan har qanday kitob hordiq maqsadida ham o‘qilishi mumkin (Lekin bu fikrni teskarisiga qo‘llab bo‘lmaydi: hordiq chiqarish uchun o‘qish mumkin bo‘lgan har qanday kitobni ham tushunish uchun o‘qish mumkin, degan fikr xatodir). Qolaversa, sizni yaxshi kitobni hordiq maqsadida mutolaa qilish fikrdan yiroqlashtirmoqchi emasmiz. Nazarda tutilgan fikr shundan iboratki, agar tushunish uchun yaxshi kitob o‘qimoqchi bo‘lsangiz, sizga yordamimiz tegishi mumkin. Shunday ekan, muhokama qiladigan mavzuimiz agar maqsadingiz tushuncha doirasini kengaytirish bo‘lsa yaxshi kitoblar o‘qish san’atidir.

O‘rganish sifatida o‘qish: yo‘riqnoma orqali o‘rganish va kashf qilish orqali o‘rganish orasidagi farq

Ko‘proq ma’lumot olish o‘rganishdir va shu sababli oldin tushunmagan narsangizni tushunishga ham yordam beradi. Lekin mazkur ikki o‘rganish turlari orasida muhim farqlar mavjud.

Xabardor bo‘lish shunchaki bir narsaning shunday ekanligini bilishdir. Ma’rifatli bo‘lish esa bunga qo‘shimcha tarzda barcha hodisalarning mohiyatini tushunish, ya’ni nega bir fakt shunday ekanligini va ushbu faktning boshqalari bilan o‘zaro nisbatini bilish, o‘xshash yoki farqlanishini bilishdir.

Bu farqni xuddi bir narsani eslay olish va uni tushuntirib bera olish orasidagi farqqa qiyoslash mumkin. Agar muallif nima yozganini eslay olsangiz, demak, uni o‘qish bilan undan nimadir o‘rgangan hisoblanasiz. Agar u yozgan narsa to‘g‘ri bo‘lsa, siz hattoki olam haqida nimadir bilib ham olgan bo‘lasiz. Lekin o‘rgangan narsangiz kitobning o‘zi haqida bo‘ladimi yoki olam haqida, agar bu jarayonda faqatgina xotirangizni ishga solgan bo‘lsangiz, demak, qo‘shimcha axborotdan boshqa hech nimaga ega bo‘lmagan bo‘lasiz. Bu sizni ma’rifatli qilmaydi. Ma’rifatga qachonki muallifning nima deganini bilishga qo‘shimcha tarzda, uning bu narsani yozishda nimani nazarda tutganini ham bilish bilan erishish mumkin.

Albatta, sizdan muallifning nimani nazarda tutganini bilish bilan birga uning nima deganini ham eslab qolish talab qilinadi. Xabardor bo‘lish ma’rifatga yetaklovchi qadamlardan biridir. Biroq gap shundaki, xabardor bo‘lish bilan cheklanish kerak emas.

Monten «Bilimdan oldin keluvchi elementar nodonlik va undan keyin keluvchi dono nodonlik» to‘g‘risida so‘z yuritadi. Bulardan birinchisi alifboni bilmaydigan va shuning uchun o‘qiy olmaydigan kishilar nodonligidir. Ikkinchisi esa ko‘plab kitoblarni noto‘g‘ri o‘qigan yoki noto‘g‘ri talqin qilgan insonlarning nodonligidir. Ular, Aleksandr Poupning topqir ta’biri bilan aytganda, nodonlarcha o‘qigan xumboshlardir yoki kitob ortilgan eshaklar deyish mumkin. Har doim juda ko‘p lekin sayoz o‘qigan savodli kaltafahmlar bo‘lgan. Qadimgi yunonlar barcha davrlarga xos shu kabi kitobxon, lekin sayoz fikrlovchi insonlarda mavjud o‘rganish ishtiyoqi va ahmoqlik aralashmasi uchun o‘ziga xos nom ham berishgan. Ularning barchasi – sofomorlardir [2].

Ko‘p o‘qish va yaxshi o‘qish bir-biri bilan ayniy deb hisoblashdan iborat mazkur xatoni chetlab o‘tish uchun o‘rganish turlari orasidagi muayyan farqni ko‘rib chiqishimiz kerak. Mazkur farq o‘qish amaliyoti, umuman olganda, ta’lim bilan ham muhim aloqalarga ega.

Ta’lim tarixida insonlar doimo yo‘riqnoma bilan o‘rganish hamda kashf qilish bilan o‘rganishni bir-biridan farqlashgan. Yo‘riqnoma bir kishining ikkinchisini og‘zaki yoki yozma nutq orqali o‘qitishidir. Biroq biz o‘qitilishsiz ham bilim olishimiz mumkin. Agar shunday bo‘lmaganda va har bir o‘qituvchi boshqalarga o‘rgatadigan bilimlarni o‘zi kimdandir o‘rganishi kerak bo‘lar edi va bu bilan o‘rganish jarayonining boshlanishini topish imkonsiz bo‘lib qolar edi. Shunday ekan, bu yerda kashfiyot – biror narsani birovning yo‘riqnoma va o‘qitishisiz, tadqiq qilish yoki mushohada qilish orqali o‘rganish jarayoni ham bo‘lishi kerak.

Kashfiyotning yo‘riqnoma bilan nisbatini xuddi o‘qituvchisiz o‘rganishning o‘qituvchi ko‘magi bilan o‘rganishga nisbatiga qiyoslash mumkin. Har ikki holda ham o‘rganuvchi o‘rganish faoliyati bilan mashg‘ul bo‘ladi. Kashfiyot faol o‘rganish, yo‘riqnoma asosida o‘rganish esa nofaol va sust o‘rganish, deb hisoblash xatodir. Xuddi nofaol o‘qish bo‘lmagani kabi, nofaol o‘rganish ham bo‘lishi mumkin emas.

Bu shunchalar to‘g‘riki, mazkur farqni yaxshiroq ko‘rsatish uchun yo‘riqnoma berishni «ko‘maklashilgan kashfiyot», deb ataymiz. O‘rganish nazariyasi borasida chuqurlashib, uning psixologlar nazdidagi ma’nosiga to‘xtalib o‘tirmasdan shuni aytish mumkinki, o‘qitish bu o‘ziga xos san’at turi, u xuddi tibbiyot va dehqonchilik bilan birga juda ajib xususiyatga ega. Shifokor o‘z bemoriga ko‘p tomonlama yordam berishi mumkin, lekin yakunda bemorning o‘zi sog‘lomlashishi va tuzali­shi talab qilinadi. Dehqon ham o‘simliklari uchun ko‘p narsalarni bajarishi mumkin, lekin yakunda o‘simliklarning o‘zi o‘sishi va ulg‘ayishi talab qilinadi. Xuddi shunday, o‘qituvchi ham o‘z talabasiga ko‘p tomonlama yordam berishi mumkin bo‘lsa-da, nihoyada talabaning bilimi va tushunchasi oshishi uchun uning o‘z harakatlari va intilishi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. O‘rganish sodir bo‘lishi uchun talabaning ongida bilim o‘sishi va unishi kerak.

Yo‘riqnoma bilan o‘rganish va kashfiyot bilan o‘rganish yoki o‘zimizning ta’birimiz bilan aytganda, ko‘maklashilgan va ko‘maklashilmagan kashfiyot orasidagi farq, avvalo, o‘rganuvchi ish olib boruvchi materiallar orasidagi farqda namoyon bo‘ladi. U yo‘riqnoma qabul qilayotganda yoki o‘qituvchisining yordami bilan bilimlarni kashf etayotganda o‘rganuvchi o‘ziga yetkazib berilgan vositaga ko‘ra, yozma yoki og‘zaki shakldagi muhokamalar ustida ish olib boradi. U o‘qish yoki tinglash amaliyotlari bilan o‘rganadi. Bu yerda o‘qish va tinglash orasidagi uzviy aloqaga e’tibor qarating. Agar axborotni qabul qilishning mazkur ikki ko‘rinishlari orasidagi kichik farqlarni e’tibordan chetlashtiradigan bo‘lsak, o‘qish va tinglashning bir xil san’at – o‘qitilish san’ati deb ham atashimiz mumkin. Biroq o‘rganuvchi hech qanday o‘qituvchisiz o‘rganishda davom etsa, o‘rganish operatsiyalari muhokamaga emas, balki tabiatga yoki atrof-olamga asoslangan bo‘ladi. Bunday o‘rganish qoidalari ko‘maklashilmagan kashfiyot qoidalarini o‘zida aks ettiradi. Agar «o‘qish» so‘zini keng ma’noda qo‘llaydigan bo‘lsak, kashfiyot – ko‘maklashilmagan sof kashfiyot tabiat yoki olamni o‘qish san’ati, yo‘riqnoma (o‘qitilish yoki ko‘maklashilgan kashfiyot) esa kitoblarni o‘qish, yoki tinglashni ham qo‘shadigan bo‘lsak, muhokamalardan o‘rganish san’ati, deb aytishimiz mumkin.

Fikrlash-chi? Agar «fikrlash» deganda aqlimiz yordamida bilim yoki tushunchaga ega bo‘lishni nazarda tutsak va bilimga ega bo‘lish yo‘li faqat kashfiyot bilan o‘rganish va yo‘riqnoma bilan o‘rganishdan iborat ekanligini hisobga olsak, demak, fikrlash mazkur faoliyat turlarining har ikkalasida ham mavjud bo‘lishi kerakligi ayon bo‘ladi. Xuddi tadqiqot davomida fikrlash talab qilingani singari, o‘qish va tinglash jarayonida ham fikrlash lozimdir. Tabiiy ravishda, fikrlash ko‘rinishlari turlicha, zero o‘rganish yo‘llari ham har xil.

Ko‘pchilikning fikrlash o‘qitilishdan ko‘ra mustaqil tadqiqot va ko‘maklashilmagan kashfiyot bilan bog‘lashlariga sabab shundaki, ular o‘qish va tinglashni nisbatan oson va qiyinchiliksiz bitadigan ish, deb hisoblashadi. Ehtimol, axborot olish yoki hordiq chiqarish maqsadida o‘qish davomida o‘qish biror narsani kashf qilish uchun mutolaa qilishdan ko‘ra osonroq ekanligi to‘g‘ridir. Chunki bular o‘qish­ning sustroq ko‘rinishlaridir. Lekin bu fikrni faol o‘qish ko‘rinishlariga nisbatan – masalan, uchun tushunchani kengaytirish uchun o‘qishga nisbatan qo‘llab bo‘lmaydi. Bunday o‘qish bilan shug‘ullangan hech bir inson bu o‘qishni fiklashsiz bitadigan jarayon deb hisoblamagan bo‘lar edi.

Fikrlash o‘rganish faoliyatining faqatgina bir qismidir. Undan tashqari, hissiyotlarimiz va tasavvurimizni ham ishga solishimiz kerak. Kuzatishimiz, eslashimiz va kuzatib bo‘lmaydigan narsalarni tasavvurda jonlantirishimiz zarur. Yana bu yerda mazkur faoliyat turlarining ahamiyatini ko‘maklashilmagan kashfiyot jarayonida yuqori qo‘yish va o‘qish hamda tinglash orqali o‘qitilishda ularni yoddan chiqarish yoki ahamiyatini pasaytirish tendensiyasi mavjud. Misol uchun, ko‘pchilik insonlar garchi shoir she’r yozayotganda o‘z tasavvurini ishga solishi kerak deb hisoblashsa-da, o‘zlari she’rni o‘qiyotganda tasavvur yordamiga muhtoj emas, deb o‘ylashadi. Qisqasi, o‘qish san’ati ham ko‘maklashilmagan kashfiyot jarayonida talab qilinadigan barcha narsalarni talab qiladi: bularga ogohlik bilan kuzatish, shay xotira, keng tasavvur va, albatta, tahlil va mushohada, chiniqqan zakovat kabilarni misol keltirish mumkin. Buning sababi, ushbu ma’noda o‘qish ham bir kashfiyot hisoblanadi, lekin u ko‘maklashilmagan emas, balki ko‘mak beriluvchi kashfiyotdir.

Mavjud va mavjud bo‘lmagan
o‘qituvchilar

Shu paytgacha o‘qish ham, tinglash ham o‘qituvchilardan o‘rganish sifatida ko‘rilishi mumkin, deb hisoblayotgan edik. Bu qarash qaysidir ma’noda to‘g‘ri. Ularning har ikkisi ham yo‘riqnoma berish usuli va ularning har ikkisida ham inson o‘rganish san’atini egallagan bo‘lishi kerak. Ma’ruzalar kursini tinglash ham ko‘p jihatdan kitob o‘qish bilan barobar; she’rni tinglash ham uni o‘qishga qiyoslanishi mumkin. Mazkur kitobdagi keltirilgan ko‘plab qoidalar shunday kechinmalarga nisbatan qo‘llanadi. Biroq bizda o‘qishga asosiy urg‘uni berish va tinglashni ikkinchi darajali maqomga tushirishga yetarli asoslar mavjud. Sababi tinglash mavjud bo‘lgan o‘qituvchidan o‘rganish bo‘lsa, o‘qish mavjud bo‘lmagan o‘qituvchidan o‘rganishdir.

Agar o‘qituvchiga savol bersangiz, u sizga, odatda, javob qaytaradi. Agar u aytgan javob sizni o‘ylantirsa, bosh qotirib o‘tirmasdan uni nimani nazarda tutganini so‘rashingiz mumkin. Biroq agar kitobga savol beradigan bo‘lsangiz, unga o‘zingiz javob berishga majbursiz. Shu jihatdan kitob xuddi tabiat yoki olam kabidir. Agar uni so‘roqqa tutsangiz, u fikrlash va tahlil qila olish darajangizga qarab sizga javob qaytaradi.

Biroq bu bilan agar tirik o‘qituvchi sizning savolingizga javob bersa boshqa qiladigan ishingiz yo‘q, demoqchi emasmiz. Qachon so‘ragan savolingiz shunchaki bir faktni nazarda tutsagina shunday bo‘lishi mumkin. Agar tushuncha so‘rayotgan bo‘lsangiz, uni o‘zingiz tushunishingiz kerak, aks holda, sizga hech nimani tushuntirishning imkoni bo‘lmaydi. Shunga qaramasdan, agar sizda o‘qituvchi mavjud bo‘lsa uni tushunishda sizga ko‘makchi bo‘ladi, agar oldingizda o‘qituvchining kitobda aks etgan so‘zlaridan boshqa hech nima bo‘lmasa bu masalada ko‘makchingiz ham bo‘lmaydi.

Ko‘pincha maktablarda o‘quvchilar mushkul kitoblarni o‘qituvchilarning yordami va yo‘riqnomasi asosida o‘qishadi. Biroq maktabda o‘qimaydiganlar, shuningdek, maktabda bo‘lsa-da, talab qilinmagan yoki vazifa qilib berilmagan kitoblarni o‘qish niyatidagilar uchun shuni aytish mumkinki, bizning davomiy ta’limimiz o‘qituvchining yordamisiz, yolg‘iz o‘qilgan kitoblargagina bog‘liq bo‘ladi. Shunday ekan, agar o‘rganish va kashf etish yo‘liga otlanar ekanmiz, kitoblardan qanday qilib, o‘qituvchi o‘rnida foydalanishni o‘rganishimiz kerak. Mazkur, kitobning bosh maqsadi ham aynan shudir.

2. O‘qish darajalari

Oldingi bobda bir qancha narsalarni bir-biridan farqlagan edik va bu quyida ilgari suruvchi fikrlarimiz uchun muhim ahamiyatga ega. O‘quvchi mo‘ljalidagi maqsad – xoh u hordiq chiqarish bo‘lsin, yoki axborot uchun, yoki tushunish uchun o‘qish bo‘lsin – uning o‘qish uslubini belgilaydi. Uning o‘qish samaradorligi o‘quvchining o‘qishga zo‘r berish va mahorat bilan yondashishi darajasi bilan belgilanadi. Umuman olganda, qoida shunday: o‘qishga qancha zo‘r berilsa, shuncha yaxshi – bu fikrni hech bo‘lmasa o‘quvchi sifatidagi qobiliyat darajamizdan yuqori turuvchi va shunday ekan, bizni kamroq tushunish darajasidan ko‘proq tushunish darajasiga olib chiquvchi kitoblarga nisbatan qo‘llash mumkin. Nihoyat, yo‘riqnoma va kashf qilish orasidagi farqni ilg‘ash muhim, zero ko‘pchiligimiz aksar hollarda birovning yordamisiz o‘qishimizga to‘g‘ri keladi. O‘qish, xuddi ko‘maksiz amalga oshuvchi kashfiyot kabi, mavjud bo‘lmagan o‘qituvchidan saboq olishdir. O‘qishda muvaffaqiyatga erishish uchun qanday o‘qishni bilish kerak.

Biroq bu farqlar muhim bo‘lsa-da mazkur bobdagi fikrlarimizga solishtirganda nisbatan ahamiyatsizdir. Mazkur bobda, asosan, o‘qish darajalari to‘g‘risida fikr yuritiladi. O‘qish mahoratida muayyan natijaga erishishdan oldin ushbu darajalar orasidagi farqlar anglanishi kerak.

O‘qishning to‘rt darajasi mavjud. Ular turlar emas, balki darajalar deb atalmoqda, chunki turlar, qat’iy qilib aytadigan bo‘lsak, bir-biridan farqlanadi, yuqorilari quyilarini o‘z ichiga oluv­chi, birliklar esa darajalar deb ataladi. Shunday ekan, o‘qish darajalari jamlovchi ahamiyatga ega hisoblanib, birinchi daraja ikkinchisida ham mavjud bo‘ladi, ikkinchisi esa – uchinchisida, to‘rtinchi daraja o‘z ichiga uchinchisiga xos jihatlarni ham oladi. To‘g‘rirog‘i, o‘qishning to‘rtinchi – eng yuqori darajasi o‘zidan quyidagi barcha darajalarni qamrab olib, shunchaki ulardan ham kengroq miqyosga ega bo‘ladi.

O‘qishning birinchi darajasini elementar yoki boshlang‘ich o‘qish deb ataymiz. Uni boshqa­cha qilib ibtidoiy, dastlabki yoki asosiy o‘qish deb atash mumkin. Bu atamalardan ko‘zlangan ma’no shundaki, mazkur darajani bosib o‘tgan o‘quv­chi batamom savodsizlikdan hartugul boshlan­g‘ich savodxonlik tomon o‘tgan hisoblanadi. Mazkur bosqichdagi darajani bosib o‘tish bilan o‘quvchi o‘qish san’atining eng asosiy qirralarini o‘zlashtiradi, o‘qish uchun talab qilinadigan boshlang‘ich tayyorgarlikdan o‘tadi va dastlabki o‘qish malakalarini shakllantira boshlaydi. Biz elementar yoki boshlang‘ich o‘qish nomini xiyol afzal ko‘ramiz, chunki mazkur o‘qish darajasi, odatda, boshlan­g‘ich maktablarda o‘zlashtiriladi.

Bola birinchi marotaba o‘qish bilan aynan shu darajada yuzlashadi. Shunday ekan, uning (o‘qish­ni boshlaganimizda bizning ham) birinchi vazifasi sahifadagi individual so‘zlarni tanishdir. Go‘dak oq yuzadagi qora belgilarni (ehtimol, agar u doskada o‘qiyotgan bo‘lsa qora yuzadagi oq belgilarni) ko‘radi; unda «Mushuk shlyapaning ustiga o‘tirdi», degan so‘zlar bitilgan. Birinchi sinf o‘quvchisi mazkur nuqtada mushuklar chindan ham shlyapalar ustida o‘tirishi yoki bu gap mushuklar, shlyapalar va olam haqida nima anglatishi haqida bosh qotirmaydi. U shunchaki yozuvchi tomonidan qo‘llangan til ustida bosh qotirmoqda.

O‘qishning bu darajasida o‘quvchidan quyidagi savol so‘raladi: «Bu gapda nima deyilgan?» Albatta, bu murakkab va mushkul savol sifatida tushunilishi mumkin. Biroq bu yerda biz uning eng oddiy ma’nosini nazarda tutganmiz.

Mazkur kitobni o‘qiyotganlarning deyarli bar­chasi qachonlardir boshlang‘ich o‘qish darajasini bosib o‘tgan. O‘quvchilik mahoratimiz qandayligiga qaramasdan mazkur o‘qish darajasi muammolariga duch kelaveramiz. Misol uchun, o‘qishni xohlagan narsamiz biz yaxshi bilmaydigan xorijiy tilda yozilgan bo‘lsa yana shu muammo bilan to‘qnashamiz. Shunda, bizning birinchi vazifamiz so‘zlarning o‘zini aniqlash bo‘ladi. Har birining alohida olingandagi mazmunini tushungandan keyingina ularning nima ma’no anglatishini tushunishga harakat qilamiz.

Hatto o‘qilayotgan material o‘quvchining ona tilida yozilgan bo‘lsa-da, ko‘pchilik aynan boshlang‘ich o‘qish darajasidagi qiyinchiliklarni boshdan o‘tkazishadi. Bu mushkulotlarning ko‘pchiligi yuzaki, ba’zilari esa o‘qishdagi dastlabki yo‘riqnomalar bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu qiyinchiliklarni yengib o‘tish, odatda, bizga tezroq o‘qish imkonini beradi, shuning uchun ham ko‘pchilik tez o‘qish kurslari aynan shu darajaga o‘z diqqatlarini qaratishadi. Keyingi bobda elementar yoki boshlang‘ich o‘qish haqida batafsil to‘xtalamiz. To‘rtinchi bobning muhokama mavzusi esa tez o‘qishdir.

O‘qishning ikkinchi darajasini taftish deb ataymiz. Bu darajada vaqtga alohida urg‘u beriladi. Unda o‘quvchi o‘ziga topshirilgan o‘qish materialini belgilangan vaqtda tamomlashi kerak. Misol ­uchun, qo‘lingizdagi, yoki, hatto bundan ikki barobar katta kitobni o‘qish uchun unga o‘n besh daqiqa vaqt berilishi mumkin.

Shunday ekan, bu o‘qish darajasini tasvirlashning yana bir yo‘li shuki, uning maqsadi: belgilangan, odatda, nisbatan qisqa va doimo yetarli bo‘lmagan muddat ichida kitobdan o‘zlashtirish mumkin bo‘lgan barcha narsani o‘zlashtira olishdir.

Bu darajani, shuningdek, ko‘z yugurtirish deb ham atash mumkin. Biroq bu bilan kitobni shunchaki beparvolik yoki pala-partish varaqlashni nazarda tutganimiz yo‘q. O‘qishning taftish darajasi tizimli ravishda ko‘z yugurtira olish san’atidir.

O‘qishning mazkur darajasida maqsadingiz kitobni yuzaki ko‘zdan kechirish va faqatgina yuzadan turib o‘zlashtirish mumkin bo‘lgan barcha narsani o‘rganishdir. Ko‘pincha shuning o‘zi ham ko‘p narsani anglatadi.

Agar o‘qishning birinchi darajasida so‘raluvchi savol: «Bu gapda nima deyilgan?» bo‘lsa, ikkinchi darajada «Bu kitob nima haqida?» savoli qo‘yiladi. Bu yuzaki savol, boshqa shunga o‘xshash savollar qatoriga «Kitobning tuzilishi qanday?» yoki «U qanday qismlardan iborat?» kabilarni qo‘shish mumkin.

Muayyan kitobni taftishdan o‘tkazganingizdan keyin, bu uchun qanchalar qisqa muddat talab qilingan bo‘lmasin, siz «Bu qanday kitob – romanmi, tarixiy asarmi yoki ilmiy risolami?» degan savolga javob bera olishingiz kerak.

To‘rtinchi bob o‘qishning aynan shu darajasi tavsifiga bag‘ishlanadi, shuning uchun ham uni hozircha muhokama qilmaymiz. Lekin shuni ta’kidlab o‘tmoqchimizki, ko‘pchilik, hattoki ko‘pgina yaxshi o‘quvchilar ham taftish qilib o‘qishning qadriga yetishmaydi. Ular kitobni birinchi sahifadan o‘qishni boshlashadi va sekinlik bilan davom etishadi va hatto mundarijani ham o‘qib ko‘rishmaydi. Shu tarzda, ular kitobni tushunish uchun o‘qish davomida u haqda yuzaki bo‘lsa-da bilimga ega bo‘lish vazifasiga ham duch kelishadi, bu esa yumushni yanada murakkablashtiradi.

O‘qishning uchinchi darajasini tahliliy o‘qish deb ataymiz. Bu yuqorida keltirilgan har ikkala o‘qish darajasiga bilan solishtirganda anchagina murakkab va tizimli faoliyatdir. O‘qilishi kerak bo‘lgan matnning murakkablik darajasiga qarab bu o‘quvchiga kattagina talab qo‘yadi.

Tahliliy o‘qish bu – sinchiklab o‘qish, batafsil o‘qish yoki yaxshilab o‘qish – qisqasi qo‘lingizdan keladigan eng yaxshi o‘qish usulidir. Agar taftish qilib o‘qish muddatning cheklanganligi sharoitida eng yaxshi va mukammal o‘qish bo‘lsa, tahliliy o‘qish cheklanmagan muddatdagi eng yaxshi va mukammal o‘qishdir.

Tahliliy o‘quvchi o‘qiyotgan narsasi haqida ko‘plab tizimli savollar berishi kerak. Bu savollarni hozir ta’kidlamoqchi emasmiz, chunki qo‘lingizdagi kitob, asosan, shu darajada o‘qish haqida yozilgan. Ikkinchi qism sizni tahliliy o‘qish qoidalari bilan tanishtiradi va uni qanday qilib eplashni o‘rgatadi. Tahliliy o‘qishning o‘ta faol mashg‘ulot ekanligini aytib o‘tishning hojati bo‘lmasa kerak. O‘qishning bu darajasida o‘quvchi kitobni ilg‘aydi nazarimizda o‘xshatish o‘rinli va toki kitob o‘ziniki bo‘lmaguni­cha uning ustida ishlaydi. Frensis Bekon o‘z davrida quyidagilarni yozib qoldirgan: «Ba’zi kitoblar tatib ko‘rilishi, ba’zilari yutilishi va ba’zi oz sonlilari esa chaynab, hazm qilinishi kerak». Kitobni tahliliy o‘qish uni chaynash va hazm qilishdir.

Yana shuni aytib o‘tish joizki, agar maqsadingiz hordiq chiqarish yoki axborot olish uchun o‘qish bo‘lsa, tahliliy o‘qish deyarli talab qilinmaydi. Tahliliy o‘qish, asosan, tushuncha hosil qilish uchun o‘qishdir. Qarama-qarshi tarzda, kitob yordamida aqlingizni kamroq tushunish holatidan ko‘proq tushunish holatiga olib kelish uchun oz bo‘lsa-da tahliliy o‘qish malakasi talab qilinadi.

O‘qishning to‘rtinchi va eng yuqori darajasini sintopik o‘qish deb ataymiz. Bu o‘qishning eng murakkab va tizimli shaklidir. Garchi o‘quvchi o‘qiyotgan materiallar oson va oddiy bo‘lsa-da, u o‘quvchi oldiga mushkul va murakkab talablar qo‘yadi.

Bu o‘qish darajasini yana qiyosiy o‘qish deb ham atash mumkin. Sintopik o‘qish jarayonida o‘quvchi faqat birgina emas, balki ko‘plab kitoblar o‘qiydi va ularni bir-biriga nisbatan va barchasi uchun umumiy bo‘lgan mavzuga nisbatan solishtirib, ularga o‘rin berib chiqadi. Lekin shunchaki matnlar qiyosining o‘zi yetarli emas. Sintopik o‘qish ko‘proq narsani o‘z ichiga oladi. O‘qilgan kitoblar yordamida sintopik o‘quvchi mavzuni shu darajada tahlil qilib, u haqda shunday tushunchaga kela oladiki, bu tu­shuncha yoki tahlil u o‘qigan birorta alohida olingan kitobda bo‘lmasligi mumkin. Shunday ekan, ayonki, sintopik o‘qish eng faol va og‘ir o‘qish turidir.

Sintopik o‘qish haqida to‘rtinchi qismda batafsil to‘xtalamiz. Keling, hozircha shunchaki sintopik o‘qishning oson yumush emasligi, mazkur o‘qish san’ati qoidalari ko‘pchilikka notanish ekanligi bilan cheklanamiz. Shunga qaramasdan, sintopik o‘qish o‘qishning boshqa barcha darajalariga qaraganda eng mahsuldori bo‘lib – undan keladigan foyda shu qadar yuqoriki, bu uni o‘rganish uchun talab qilinadigan intilishni to‘la oqlaydi.

3. O‘qishning birinchi darajasi:
elementar o‘qish

O‘qishga nisbatan eng katta e’tibor va qiziqish bildirilayotgan zamonda yashamoqdamiz. Davlat amaldorlari 1970-yillarni «mutolaa dekadasi» bo‘ladi, deb e’lon qilishdi. Bestseller kitoblar nega insonlar o‘qiy olishlari yoki olmasliklarini uqtirishmoqda. Boshlang‘ich o‘qish malakasi shakllanish jarayoni sohasida tadqiqot va tajribalar misli ko‘rilmagan shiddat bilan ilgarilamoqda.

Bugungi kunda mazkur hodisaning shakllani­shi uchta tarixiy tendensiya bilan bog‘liqdir. Ularning birinchisi Qo‘shma Shtatlarning o‘z fuqarolarini o‘qitishga nisbatan muntazam intilishi bo‘lib, undan kamida barchani savodli qilish maqsadi ko‘zlangan. Mazkur intilish Amerika Qo‘shma ­Shtatlari milliy mustaqilligining dastlabki kunlarida boshlangan va demokratik hayot tarzimizning tamal toshlaridan biri bo‘lib, u ajoyib natijalarni ham berdi. Qo‘shma Shtatlarda salkam batamom savodxonlikka dunyoning boshqa barcha mintaqalaridan ilgariroq erishildi, bu esa o‘z navbatida bizning bugungi rivojlangan industrial jamiyatga aylanishimizga ko‘mak berdi. Lekin bu borada ulkan muammolarga ham duch kelindi. Bu muammolarni umumlashtirib aytish mumkinki, bir asr oldin ota-onalari savodli bo‘lgan oz sonli intiluv­chan bolalarni o‘qitish va kelib chiqishi qanchalar og‘ir va o‘zi qanchalar sust bo‘lishiga qaramasdan, har bir bolani o‘qitish orasidagi farq yer bilan osmoncha edi.

Ikkinchi tarixiy tendensiya bu o‘qishning o‘zini o‘rgatish tendensiyasidir. Hattoki 1870-yilda ham o‘qish bo‘yicha yo‘riqnomalar qadimgi Yunonistonda yoki Rim maktablarida qo‘llanilgan yo‘riqnomalar bilan deyarli bir xil bo‘lgan. Amerikada XIX asr davomida alifbo maktablari deb ataluvchi dargohlar asosiy savod chiqarish muassasalari hisoblangan. Bolalarga alifbodagi harflarni ovoz chiqarib o‘qish o‘rgatilgan uslubning nomi shundan kelib chiqadi – keyin ularni ma’no hosil qilish yoki qilmasligiga qarab oldin ikki harfli, keyin uch va to‘rt harfli bo‘g‘inlarga birlashtirish uqtirilgan. Shunday qilib, shunchaki tilni o‘zlashtirish uchun ab, as, ad, ib, is bo‘g‘inlari ustida mashqlar bajarilgan. Qachon bola belgilangan miqdordagi harflar birikmalarini nomma-nom ayta olgandagina u alifboni o‘zlashtirgan sanalgan.

O‘qishni o‘rgatishning mazkur sintetik uslubi o‘tgan asrning o‘rtalarida ayovsiz tanqidga uchradi va unga ikki muqobil uslub ilgari surildi. Ulardan biri o‘sha sintetik alifbo uslubning o‘zgargan ko‘rinishi bo‘lib, u fonik uslub [3], deb nomlangan. Bunda so‘z o‘zidagi harflar nomlariga qarab emas, balki tovushlariga qarab tanilgan. Yakka (asosan unli) harflar tomonidan chiqariladigan turli tovushlarni ifodalash uchun murakkab va o‘ziga xos matbaa tizimlari shakllangan. Agar ellik yosh yoki undan kattaroq bo‘lsangiz, ehtimol sizga ham o‘qishni o‘rgatishda o‘sha fonik uslubning bir ko‘rinishlarini qo‘llangan.

1840-yillardan boshlab Germaniyada batamom o‘zgacha, sintetik emas, analitik [4] yondashuv shakllangan va u Goratsiy Mann hamda boshqa ma’rifatparvarlar tomonidan yoqlab chiqilgan. Unda harflarning nomlari yoki tovushlarini eslab qolishdan oldin butun so‘zlarni ko‘rib, vizual eslab qolishni o‘rgatishga e’tibor berilgan. Ko‘rish deb nomlangan ushbu uslub keyinchalik kengayib, fikr birliklarini ifodalovchi butun-butun gaplar o‘quvchilarga yodlatilgan, keyin esa uni tashkil qiluvchi so‘zlar va oxirida so‘zlarni tashkil qiluvchi harflar o‘rgatilgan. Mazkur uslub 1920 va 1930-yillarda, ayniqsa, tanilgan bo‘lib, bu davrda shuningdek, e’tibor ovoz chiqarib o‘qishdan ovoz chiqarmasdan o‘qishga ko‘chadi. O‘sha davrda ovoz chiqarib o‘qish qobiliyatiga ega inson har doim ham ovoz chiqarmasdan o‘qiy olmasligi, shuningdek, agar maqsad ovoz chiqarmasdan o‘qish bo‘lsa, ovoz chiqarib o‘qish yo‘riqnomalari doimo ko‘zlangan natijani bermasligi aniqlandi. Shu tarzda 1920 – 1925-yillarda e’tibor to‘laligicha ovoz chiqarmasdan, tez va mufassal o‘qishga ko‘chdi. So‘nggi yillarda esa zamon yana teskari aylanib, o‘quv dasturini butkul tark etmagan ovoz chiqarib o‘qish yana urfga kira boshladi.

Elementar o‘qishni o‘rgatishning yuqorida keltirilgan turli uslublari ba’zi o‘quvchilar uchun yaroqli, ba’zilari uchun esa yaroqsiz edi. O‘tgan yigirma yoki o‘ttiz yil ichida odamlar e’tiborini, asosan, muvaffaqiyatsizliklar o‘ziga tortdi va aynan shu yerda uchinchi tendensiya o‘zini namoyon qila boshlaydi. Amerikada maktablarni tanqid qilish an’anaga aylanib qolgan; bir asrdan oshiqroq muddat davomida ota-onalar, o‘zini ekspert deb hisoblovchilar va ta’lim arboblarining o‘zlari ham ta’lim tizimini tanqid qilib, unga tosh otib kelishdi. Maktab tizimining hech qaysi jihati o‘qish ta’limichalik tanqid ostiga olinmagan. Amalda qo‘llanayotgan kitoblar uzoq tarixga ega bo‘lsa, har qanday innovatsiyalar o‘zi bilan birga bir qancha shubha va kamchiliklarga ega bo‘lardi.

Tanqidchilar haq ham, nohaq ham bo‘lishi mumkin, biroq nima bo‘lganda ham, barcha fuqarolarni o‘qitishni ko‘zlovchi davomiy intilishlar yangi bosqichga ko‘tarilar ekan, muammolar o‘zgacha dolzarblikka ega bo‘lib bormoqda, oqibatda katta maktab va kollej o‘quvchilari soni tobora ortmoqda. Yaxshi o‘qiy olmaydigan yigit yoki qiz o‘zining Amerika orzusini ro‘yobga chiqarishga talay qiyinchiliklarga duch keladi, lekin u maktabda o‘qimasa, bu, asosan, shaxsiy muammoligicha qoladi. Biroq u maktabda qolsa yoki kollejga borsa, bu uning o‘qituvchilari uchun, shuningdek, uning kursdoshlari uchun ham tashvishga aylanadi.

Shunday ekan, hozirda tadqiqotchilar juda faol ish olib bormoqda va ularning ishlari o‘qishni o‘rgatishga nisbatan ko‘p sonli yondashuvlarni shakllanishiga olib keldi. Nisbatan muhim yangi yondashuvlar sirasiga eklektik yondashuv, individuallashtirilgan o‘qish yondashuvi, til-tajriba yondashuvi kabilarni, shuningdek, lingvistik tamoyillarga asoslangan turli yondashuvlarni va qaysidir darajada dasturlashtirilgan yo‘riqnomalarga asoslanuvchi boshqa yondashuvlarni kiritish mumkin. Boz ustiga, Boshlang‘ish O‘qitish Alifbosi (B.O‘.A) kabi yangi vositalar qo‘llanilmoqda va ba’zan bular yangi uslublarni ham o‘z ichiga oladi. Qolaversa, boshqa qurilmalar va dasturlarga «to‘la sho‘ng‘ish uslubi», «xorijiy-yil-maktabi uslubi», shuningdek «ko‘r-ayt», «qara-ayt», «qara-va-ayt» yoki «so‘z uslubi» kabilarni misol keltirish mumkin. Shubhasiz, hozirda yuqorida keltirilgan uslublarning birortasiga o‘xshamaydigan yondashuvlar ustida tajribalar olib bormoqda. Biroq, fikrimizcha, hozircha yuqoridagilarning birortasini anchadan beri davom etayotgan o‘qishdagi noqisliklarga davo bo‘ladi, deb hisoblashga ancha erta.

O‘qishni o‘rganish bosqichlari

So‘nggi yillarda o‘tkazilgan tadqiqotlardan olingan bir foydali jihat bu o‘qishga o‘rganish bosqich­larining tahlil qilinishidir. Hozirda jamoatchilik tomonidan qabul qilingan qarashlardan biri shuki, bola to‘laqonli o‘qish mahoratiga tomon rivojlanib borish jarayoni kamida to‘rtta aniq bosqichlardan iborat bo‘ladi. Birinchi bosqich «o‘qishga shaylik darajasi» deb nomlanadi. Bu bosqich bolaning dunyoga kelishidan boshlanib to u olti yoki yetti yoshga to‘lguncha davom etadi.

O‘qishga shaylik o‘qishni o‘rganishga bir necha turdagi tayyorgarlikni o‘z ichiga oladi. Jismoniy shaylik, misol uchun yaxshi ko‘ra olish va eshitish qobiliyatini nazarda tutadi. Intellektual shaylik darajasi deganda, bolaning butun so‘zni va uni tashkil qiluvchi harflarni ko‘rib, ularni birgalikda eslab qolishi uchun talab qilinadigan vizual idrok darajasini anglatadi. Til shayligi darajasi ravon so‘zlash va bir necha gaplarni to‘g‘ri tartibda qo‘llay olish qobiliyatini o‘z ichiga oladi. Shaxsiy shaylik darajasi boshqa bolalar bilan ishlay olish, diqqatni ushlab turish, yo‘riqnomalarga amal qilish kabilarni nazarda tutadi.

Umumiy o‘qish shayligi testlar yordamida baholanadi, shuningdek, u o‘quvchilarning qachon o‘qish uchun tayyor bo‘lishlarini payqay oladigan o‘qituvchilar tomonidan belgilanishi ham mumkin. Muhimi, shuni yodda saqlash kerakki, bu vaziyatda shoshqaloqlik qilish, odatda, o‘zini oqlamaydi. O‘qish uchun tayyor bo‘lmagan bola agar uni o‘qitishga urinishsa umidsizlikka tushadi va uning o‘qishga bo‘lgan nafrati maktabdagi faoliyatida, hattoki balog‘at yillarida ham saqlanib qolishi mumkin. O‘qishni o‘rganishning boshlanish muddatining kechiktirilishi, garchi ota-onalar o‘z farzandlari tengdoshlaridan «ortda qolib ketayotgan» yoki «yetib ola olmayotgan» dek his qilishsa-da, unchalik ham jiddiy muammo emas.

Ikkinchi bosqichda bolalar o‘ta sodda materiallarni o‘qishni o‘rganishadi. Ular Qo‘shma Shtatlarda bir necha ko‘rib taniladigan so‘zlarni o‘rganishdan boshlashadi va, odatda, birinchi sinf yakunigacha uch yuzdan to‘rt yuzgacha so‘zni o‘rganish­ga erishishadi. Bu davrda eng asosiy malakalar shakl­lantiriladi, bunga kontekstdan yoki ma’no ishoralaridan foydalanishni va so‘zlarning boshlanish tovushlarini misol keltirish mumkin. Bu davr­ning yakunigacha bolalar sodda kitoblarni mustaqil ravishda zavq bilan o‘qiyotgan bo‘lishi kerak.

Bu davrda o‘ziga xos bir mo‘jizakor, sirli hodisa sodir bo‘lib, u kuzatishga arziydi. Bola o‘z rivojlanishining bir bosqichida sahifadagi belgilar tizimlarini ko‘radi va ular bola uchun butkul ma’nosiz bo‘ladi. Oradan ko‘p o‘tmay, ehtimol ikki yoki uch hafta o‘tib, bola ularda o‘ziga xos ma’no yashirin ekanligini kashf qiladi; u bu belgilarning «Mushuk shlyapa ustiga o‘tirdi», deyayotganini bilib oladi. Garchi faylasuflar va ruhshunoslar bu hodisa ustida ikki ming yildan beri bosh qotirishayotgan bo‘lsa-da, mazkur jarayonning qanday sodir bo‘lishini hech kim tushuntirib bera olmaydi. Ma’no qayerdan kelib chiqadi? Qanday qilib, misol uchun fransuz o‘quvchisi «Le chat s’asseyait sur le chapeau» [5] gapidan xuddi o‘sha ma’noni chiqarib oladi? Darhaqiqat, belgilarda ma’no kashf qilish har qanday inson amalga oshiruvchi eng muhim intellektual karomat bo‘lishi mumkin – ko‘pchilik insonlar esa uni hatto yetti yoshga kirmasdan ham oldinroq bajarib bo‘lishadi!

Uchinchi bosqich so‘z boyligining shiddat bilan o‘sishi va notanish so‘zlarning ma’nolarini kontekst ishoralari yordamida «chaqish» malakasining rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Uning ustiga, bu bosqichda bolalar turlicha maqsadlarda va turli kontekstlarda o‘qishni o‘rganishadi, bunga misol sifatida ilm-fan, ijtimoiy fanlar, tilshunoslik va boshqa sohalardagi matnlarni keltirish mumkin.

Ular o‘qish, maktabda amalga bajariluvchi ish bo‘lishdan tashqari, hordiq chiqarish, qiziqqonlikni qondirish yoki «dunyoqarashni kengaytirish» maqsadida mustaqil shug‘ullanish mumkin bo‘lgan mashg‘ulot ekanligini ham kashf qilishadi.

Nihoyat, to‘rtinchi bosqich oldin egallangan mahoratlarning tozalanishi va takomillashtirili­shi bilan bog‘liq. Avvalo, talabalar o‘zlarining o‘qish davomida olgan bilimlarini o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘la borishadi, ya’ni ular tushunchalarni bir matndan ikkinchisiga o‘tishini payqashni, shuningdek, bir mavzudagi ikki yozuvchining fikrlarini bir-biri bilan solishtirishni boshlashadi. O‘qish­ning balog‘atga yetgan shakli hisoblanmish bu bosqichga yoshlar o‘smirlik davri boshlanishida [6] yetishishlari kerak. Ideal jihatdan olib qaralganda, ular mazkur malakalarini butun umrlari davomida rivojlantirib borishadi.

Yoshlarning ko‘pincha bu bosqichga umuman yeta olmay qolishlari ko‘plab ota-onalar va ko‘pchilik ta’lim arboblari uchun ayondir. Mazkur muvaffaqiyatsizlikka sabablar turli-tuman: ular bolalarning uy muhitlaridagi turli qiyinchiliklar – iqtisodiy, ijtimoiy yoki intellektual (jumladan, ota-onalarining savodsizligi) muammolardan tortib, turli xil shaxsiy muammolar (jumladan, «tizimga» qarshi butkul isyon) gacha turlarga bo‘linadi. Biroq muvaffaqiyatsizlikning bir sababi, odatda, e’tibordan chetda qoladi. O‘qishga shaylik hamda bolalarga o‘qishning boshlang‘ich asoslarini o‘rgatish uslublariga urg‘uning ko‘p berilishi o‘qishning boshqa, yuqoriroq darajalariga e’tiborning susayishiga olib kelmoqda. Mazkur darajada mavjud bo‘lgan muammolarning dolzarbligi va miqyosini hisobga oladigan bo‘lsak, buni tushunish mumkin. Shunga qaramasdan, o‘qishning barcha darajalarida sa’y-harakatlarni jadallashtirmasdan turib, umumiy o‘qish noqisliklariga samarali choralar topishning iloji yo‘qdir.