Jadid namoyandalari

OBOD - AXLOQKITOBI

Toshkent
Yangi asr avlodi
2016

Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875–1919)

Mahmudxo‘ja Behbu­diy 1875-yili Samarqandda tu­g‘il­gan. Beh­budiy haj sa­fa­rida bo‘lgan cho­g‘i­da Arabiston, Misr, Turkiyani kezib chiqqan (1899–1900). Sayo­hat da­vo­­mida yangi maktab (usu­li jadid) ochish fikri mustahkam­lanib bordi. Samarqand yaqinidagi Halvoyi qishlog‘ida Aj­ziy, Rajabamin­da Abdulqodir Shakuriylar bilan hamkorlikda yangi maktab ochadi. 

Behbudiy Qozon va Ufaga borib (1903–1904), u yerdagi yangi usul maktablari bilan tanishadi, tatar ziyolilari bilan aloqani yo‘lga qo‘yadi. Yangi maktab­lar uchun darsliklar tuzishga kirishadi. «Risolayi asbobi savod» («Savod chiqarish kitobi», 1904), «Risolayi jug‘rofiyai umroniyi» («Aholi geografiyasiga kirish», 1905), «Muntahabi jug‘rofiyayi umumiy» («Qisqacha umumiy geografiya», 1906), «Kitobat ul-atfol» («Bolalar xati», 1908), «Amaliyoti islom» (1908), «Tarixi islom» (1909) ka­bi kitoblar chop ettiradi. 

Behbudiy 1911-yilda «Padarkush» dramasini yozadi. Bu birinchi o‘zbek dramasi edi. 3 parda 4 manzarali bu asar mazmunan sodda bo‘lib, o‘qimagan, johil va nodon bolaning o‘z otasini o‘ldirgani haqida edi. Behbudiy bu asar janrini «milliy fojia» deb atagan. Abdulla Qodiriy «Baxtsiz kuyov» dramasini shuning ta’sirida yozgani ma’lum. «Padarkush» ham janr, ham mazmuniga ko‘ra yangi o‘zbek adabiyotini boshlab bergan asar bo‘ldi. Drama Toshkentda 1914-yil 27-fevralda Avloniy tomonidan qayta sahnalashtiriladi. 

Behbudiy matbuotimiz tarixida maqolanavis sifatida alohida mavqega ega. Uning hozircha aniqlangan maqolalarining soni 300 ga yetadi. 1917-yil 26-no­yabrda Qo‘qonda o‘lka musulmonlarining 4-favqulodda qurultoyi ish boshladi. 27-noyabrga o‘tar kechasi «Turkiston muxtoriyati» e’lon qilindi. Uning g‘oyaviy asoschilaridan biri 1919-yilning erta bahorida mamlakatdan chiqib ketayotganida Shahrisabzda Inqilobiy favqulodda komissiya ayg‘oqchilari ko‘magida Bu­xoro amirligi odamlari tomonidan qo‘lga olinadi, hamrohlari Muhammadqul va Mardonqul bilan birgalikda Qarshida zindonga tashlanadi va qatl qilinadi.

YOSHLARGA BAG‘ISHLANGAN MAQOLALAR

Yoshlarg‘a murojaat

Bizni Turkiston va Buxoroda bir sinf muhtaram yoshlar mavjuddurki, hukumat mahkamalarinda tijoratxona, bonka va korxonalarg‘a kotib, tarjimon, molfurush va dallollik yoyinki nasyachinlik ila mashg‘uldurlar va bu sinf ahlining adadi bugun Buxoro va Tur­kistonda minglarchadur. Ana yoshlarg‘a murojaatdan murod shu sinf ahlidan bo‘lgan hamvatanlarimizg‘a bir necha kalima arz qilmoqdur. Lutfan so‘zimizni tinglasalar, deb iltimos qilamiz. Va kamoli ehtirom ila ul janoblarg‘a bayon qilarmizki, sizlardan aksaringiz savqi qadar va yoyinki savqi tabiat ila bir nav’i bo‘lub, ruscha biroz o‘qub-yozmoqg‘a va yoinki faqat so‘ylamoqg‘a qodir bo‘lubsiz va bu ozgina zamoniy bilgu sababidan vazifa olib, engillik va biroz rifohiyat ila umr o‘tkarursizki, Tangrim ziyoda etsun!

Va sizlarni ozgina ilmi zamoniy bilganingiz, albatta, naf kelturdi va alhamdulilloh dini mubing‘a ham yaxshi mu’taqidsiz va bu ilmiy zamoniy e’tiqodingizni buzmadi. Zotan islomiyat shunday bir dini matin va qobili taraqqiydurki, na qadar ilmi zamoniy ko‘b o‘qusa, insonni yana dini islomg‘a shuncha aqidasi mustahkam bo‘lur. Chunonchi, ilmi zamoniy ko‘b o‘qug‘on Ovrupo ulamolarini(ng) eng nomdor va davlatliklaridan musulmon bo‘lub turgonlari jaridaxonlarg‘a ma’lumdur. Bas, sabab bo‘ldiki, ilmi zamoniy islomiyatg‘a zarar qilmoq nari tursun foyda etar, endi matlabg‘a kelayluk.

Muhtaram birodarlar! Siz xizmat qilaturgon doiralarda sizdan katta va sizdan oz ishlaydurgon va siz­larg‘a ish buyuraturg‘on kishilar borki, sizdan besh, hatto, yigirma daf’a ziyoda vazifa olur. (Ba’zi bonka va tijoratxonalarda oyinda besh yuz so‘m, hatto ming so‘m olaturgon kishilar bor va alarni tijorat maktabi­g‘a o‘qugoni besh-olti yilginadur.) Muning sababi nadur? Sizning qo‘l ostingizda sizdan ko‘p ishlaydurgon va qattig‘ xizmat qilaturgon va yuk ko‘tara turgon musulmon va yo o‘ruslar borki, sizdan ham oz vazifa olur. Muning sababi nadur? Albatta, munga javob berursizki, bizni ustimizdan qaraydurgonlarni(ng) «ilmi zamoniy»si bizdan ziyoda va mehnatkashlarni ilmi bizga ham emas. Mana sabab shudur. Biz ham dermizki, javobingiz durust. Bas, ma’lum bo‘ldiki, hozirgi zamon ishlarig‘a xoh tijorat va hukumat va san’atxonalarga bo‘lsun, kirib vazifa olmoqg‘a va ish qilmoqg‘a ilmi zamoniy degan nimarsa lozim ekan va har kim baqadar bilgusi vazifa olur ekan. Bas, siz muhtaramlar ham o‘z avlodingizni va aziz bolalaringizni, agarda xohlasangizki, sizdan ko‘ra taraqqiy etsa, din va millatg‘a xizmat etsa. (Din va millatg‘a xizmat ilm va oqcha ila bo‘lur.) Shu ilmi zamoniyni tahsil qilmoq uchun harakat qil­mog‘ingiz lozimdur. Hamvatanlarimiz mulkini sotib to‘y qilganidek siz-da, hatto, lozim bo‘lganda mulkingizni sotsangizda o‘g‘lingizni zamoncha o‘qumoqig‘a sa’y qilsangiz. To‘yga isrof qilinaturgon oqchalarni o‘qumoq yo‘lig‘a sarf qilsangiz! Zamoncha o‘qutmoq tariqasidan boshqa maqolada arz qilinur.

«Oyna» jurnali, 1914-yil, 21-son,
390–391-betlar.

MUHTARAM YOSHLARG‘A MUROJAAT

Har bir mamlakatda islohot va madaniyat asbobig‘a tavassul va tashabbus etmoqlik harakati u mamlakatning yoshlari tarafidan zuhur eta boshlagani kabi, bizning Turkistonda ham madaniyat eshigi manzalasida bo‘lgan makotibi ibtidoiyya ila intiboh va islohot jarchisi bo‘lgan milliy matbuot g‘ayratlu yoshlarning harakoti maorifparvaronalari soyasida vujudga keldi. Shuning uchun har bir milliy havoyijimizdan bo‘lgan mushkul ishlarda yolg‘iz yoshlarimizni marja’ va umidgoh tutib, alardan yordam so‘raymiz (mollari yoki so‘zlari ila millat foidasig‘a yordamlari tekgan ba’zi ulamou ag‘niyomiz ham yoshlar qatoridadurlar).

Muhtaram birodarlar! Barchamizga oftob kabi ravshan va ayondurki, makotib – taraqqiyning boshlang‘ichi, madaniyat va saodatning darvozasidur. Har millat eng avval, makotibi ibtidoiysini zamoncha isloh etib ko‘payturmaguncha taraqqiy yo‘lig‘a kirub madaniyatdan foydalanmas. Madaniyati hoziradan mahrum qolub, sanoe va maorif salohi ila qurollanmagan millat esa, dunyoda rohat va saodat yuzini ko‘rolmas. «Muborizayi hayot» maydonida mutlaqo mag‘lub bo‘lur, oyoqlar ostida ezilur, diniy, iqtisodiy ishlarda o‘zgalarning asiri bo‘lub, bora-bora milliyat va diyonatini ham ho‘ldan berur. Ana ushbu yo‘llar ila oxiri mahv va nobud bo‘lub ketar.

Binoan alayh, yer yuzidagi barcha millatlar o‘z bolalarini ibtidoiy tarbiyasig‘a va maktablarning har jihatdan intizom va akmolig‘a ahamiyat berub bolalarini milliy va diniy ruhda mukammal suratda yetushdurarlar. Aning uchundurki, o‘zga millatlar diniy va milliy hissiyotg‘a molik bo‘lub, har ishda diyonat va milliyatni muqaddam tutarlar. Va luzumi kelganda bu yo‘lda mol-u jonlarini fido etmoqg‘a hozir turarlar. Mana, hozirgi urushlar va iqtisodiy tortishlar diyonat va milliyat hissiyoti natijasidur.

Eidi, bizni Turkistonda munday hissiyotlar qayda? Modomiki, biz turkistoniylar ilm-u maorifdan haqqincha istifoda etmaymiz. Fazoyili insoniyadan sanalgan shaylar qanday hosil bo‘lur? Chin insoniyat nimadan iborat ekanligini qaydan bilurmiz?

Bizlarda bir fazilat bor bo‘lsa, ul ham faqat taassuboti johilonadan iboratdur. Demak, bizlar hozirgi iymon-la diyonatimizni yolg‘uz taassub soyasida saqlab turubmiz. Lekin ushbu tamaddun asrida ilmsiz quruq taassub ila ham yashab bo‘lmas. Chunki zamona­miz shunday zo‘rki, ozgina fursatda churuk taassubo­timizni asosidan qo‘parub tashlaydur.

Shuning uchun zamonaning muhlik asbobig‘a qarshu muqovamat etadurgon bir narsa bor bo‘lsa, ul-da maorifdur.

Tahsili maorifni ibtidoiy qismi muntazam maktablar bo‘lgan uchun endi biz Turkiston musulmonlarig‘a ibtidoiy maktablarni ko‘payturmoq lozimdur. Tabiiy, maktab muallimsiz ko‘­paymas. Hozirda esa Turkistonda muallim oz bo‘­lub, muallimlarga ehtiyojimiz sha­diddur. Chunki bu kunlarda yangi maktab havaskoroni kundan-kun ziyodalashmoqdadurki, muallimlar mavjud bo‘lgan taqdirda har yil Turkistonda yuzlarcha maktab ochmoq mumkindur.

Endi ushbu mushkul hollarni nazari e’tiborga olub, Turkiston yoshlari muallim yetushdurmoqning chorasini topmoqlari lozimdur. Agar bukungi yoshlarimiz ushbu muhim vazifa va xizmatni ifo etmakga qasd eta boshlasalar, muallim yetushdurmoqni chorasi ham topilsa kerak. Chunonchi, Turkistonda muallim chiqormak uchun dorilmuallimin bo‘lmasa ham, har shaharda usuli ta’limdan xabardor bir-ikki nafar muallim, albatta, bordur. Ana, muallimlikka tolib kishilarni alarning huzurig‘a yuborub, 3–4 oy zarfida usuli ta’limdan xabardor qildurmoq mumkindur. Agar boyafarz, ushbu xizmatni muallimlarimiz iltizom qilmasalar, ul holda muallimlikka havaskor yoshlarni biroz zahmatlik bo‘lsa ham, to‘g‘ridan-to‘g‘ri Toshkandda Munavvar-qori janoblarining maktabig‘a yubormoq kerakdurki, mushorun alayhning munday toliblarni maalmamnuniyat qabul etmoqlarig‘a amindurmiz. Ishta, muhtaram qarindoshlar, millatimizning tilagi va eng zo‘r ehtiyoji ushbu shaylar ediki, nazari oliylaringiza arzu taqdim etduk. Endi g‘ayrat sizlardan, tavfiq Ollodandur.

«Oyna» jurnali, 1914-yil, 41-son,
970–972-betlar.

ASARLARIDAN NAMUNALAR

Ikki emas, to‘rt til lozim [1]

Biz turkistoniylarg‘a turkiy, forsiy, arabiy va rusiy bilmoq lozimdur. Turkiy, ya’ni o‘zbekini sababi shulki, Turkiston xalqining aksari o‘zbakiy so‘ylashur. Forsiy bo‘lsa, madrasa va udabo tilidur. Bukung‘acha Turkistonni har tarafindagi eski va yangi maktablarinda forsiy nazm va nasr kitoblari ta’lim berilib kelgandur.

Barcha madrasalarda shar’iy va diniy kitoblar arabiy ta’lim berilsa ham, mudarrislarni taqriru tarjimalari forschadur. Bu qoida, ya’ni dars kitobi – arabiy, muallim – turkiy, taqrir-u tarjimani forsiyligi xila ajibdur.

Turkistonda qadimdan beri bu uch til joriydur. Chunonchi, eski yorliqlardan ma’lum bo‘lurki, Turkistonda eski amir va xonlarni amri farmoyish va muborak nomalari doimo turkiy, yana ayni zamonda dorulqazou adabiyot tahrirlari forsiy yozilar ekan. Bu qoidalar zotan yaxshidur. Ammo bora-bora yoinki kela-kela usuli ta’lim va kitobatg‘a ehmol paydo bo‘lub, hozir bir darajag‘a kelibdurki, ahli savod yoinki ahli ilmni yuzdan to‘qson to‘qquzi bu uch tilda mukammal tahriri adabiyg‘a molik yo‘qdur. Ya’ni usuli ta’lim va tadrisni isloh etmak kerak. O‘tayluk.

Turkistonning Samarqand va Farg‘ona viloyatlarinda forscha so‘ylayturgan bir necha shahar va qishloq­lar bordur. Buxoro hukumatining tili forsiydur.

Fors shoir-u udabosi asarlari qiyomatg‘acha lazzati ketmayturgan xazinayi ma’naviydurki, mundan foydalanmoq uchun ovrupoyilar milyardlar sarf etarlar.

Bizg‘a saodatdurki, turkiy va forsiyni tahsilsiz bilurmiz. Har turkni forsiy va har forsni turkiy bilmog‘i lozimdur.

Forsiy bilgan kishi Firdavsiy, Bedil, Sa’diy, «Masnaviy»­dan qanday lazzat olsa, turkiy bilganlar Fuzuliy, Navoiy, Boqiy, Somiy, Abdulhaq Homid, Akrambek, Sanoyi, Nobiy, Nojiylardan, yana Tolsto‘y, Jul Vern va ulamoyi zamoniy asarini turkiy tarjimasidan lazzat shunday oladur.

Farang va rus donishmandlarining asarlaridan foydalanmoq turkiy yo rusiy va farangiy bilmak ila mumkin bo‘lur, na uchunki bugun usmonli, Kafkaz va Qazon turklari zamona ulamosi asarini turkiyg‘a tarjima qilib, ko‘paytirgandurlar, ya’ni turkiy bilgan kishi zamonni bilur. Turk tilig‘a har bir yangi va naf’lik kitoblar barcha tilda tarjima bo‘lgandur. Arab madaniyati yunoniy Suqrot, Buqrot, Falotunlardan foydalanganidek, zamoni hozira madaniyati Tolsto‘y, Jul Vern, Kepler, Kopernik, Nyutonlardan foydalanur. Maqsaddan uzoq tushdik.

Bizg‘a lozimki, o‘z nafyimiz uchun ruscha bilayluk, hukumat maktablarinda o‘quylik. Davlat mansabla­rig‘a kirayluk. Vatanimizg‘a va o‘z dinimizg‘a xizmat etayluk. Musulmon bo‘lub turib taraqqiy qilayluk. Bu zamon tijorat ishi, sanoat va mamlakat ishlari, hatto, dini islom va millatga xizmat ilmsiz bo‘lmaydur. Masalan, bugungi «podsholik duma»g‘a o‘z din va millatimiz nafyig‘a so‘zlamoq bizlar uchun mumkin bo‘lur. Ammo anda borib so‘ylaguvchi kishi bizg‘a yo‘q. Anda borib nafyi bir o‘n sana o‘qumoq kerak, zamondan, qonundan xabardor bo‘lmoq kerakdur.

Xulosa, bugun bizlarga to‘rt tilga tahrir va taqrir etguvchilar kerak, ya’ni arabiy, rusiy, turkiy va forsiy.

Arabiy til din uchun na daraja lozim bo‘lsa, rusiy ham tiriklik va dunyo uchun lozimdur.

«Oyna» jurnali, 1913 yil, 1-son,
12–14-betlar.

Ehtiyoji millat

«Boshqa millatlarga qaralsa ko‘rilurki, muntazam maktablari bor va avval maktabda diniy ilm ustida dunyoviy ilm va fanlar ham o‘qilur. Chunki dunyoda turmak uchun dunyoviy fan va ilm lozimdur. Zamona ilmi va fanidan bebahra millat boshqa millatlarga poymol bo‘lur.

50 sana muqaddamgi zamonda, biz turkistonlilar yakka va tanho yashab, boshqalar ila muomala va munosabatimiz yo‘q edi. Endi zamon o‘zgarib, boshqa millatlar ila maxlut bo‘lduk, shari’at va o‘z urfimiz ustiga qonun va Ovrupo odatiga itoat qilmoqqa majburmiz. Ammo qonun va Ovrupo odatlarini bilmaganimiz uchun boyimiz bo‘lsun, qozi va milliy hukamomiz va aholimiz bo‘lsun ko‘b tashvish va zarar ko‘rar. Zamoni sobiqda faqat shari’at bilmoq kifoya etardi. Endi qonun va zakunni bilmoq ham lozimdur.

Shari’at ilmi madrasalarga, qonun ilmi Rusiya dorilfununlariga o‘qilur.

Dorilfununga kirmoq uchun, avvalo, o‘n sana gimnaziyaga o‘qumoq kerak. So‘ngra to‘rt sana dorilfunun o‘qub andan huquqshunos, yurist, ta’bir joiz bo‘lsa, zamona faqihi bo‘lib chiqar.

Sud mahkamalarinda, davlat doiralarinda kirib, har huquqshunos o‘z muvakkili va o‘z millati va uz toyifasi va o‘z Vatani va o‘z davlatining nafyiga so‘ylashur, mudofaa qilur.

Masalan, davlat dumasinda biz Turkiston musulmonlaridan shunday huquqshunos vakil bo‘lsa, bizni din va millatimiz nafyiga harakat qilur. Ammo shunday odam bizda yo‘q.

Davlat dumasi nari tursin, sudga va rasmiy mahkamalarga kirib, bizni mudofaa qiladurgon kishimiz yo‘q. Boshimiz og‘risa duxturga boramiz, ammo dardimizni aytmoqga til yo‘q. O‘zimizdan duxtur yo‘q.

Ikkimiz bir-birimiz ila nizo qilamiz. Ketamiz zakun­chiga, so‘ylamoqga til yo‘q. Oradagi odamlar yana biz­ga firib berar, pul berarmiz, yugurarmiz, yana ishlar barbod, oxiri yo‘q.

Imorat qilmoqchi bo‘lsak, plon-loyihasi lozimki, injinerga muhtoj bo‘larmiz. Ammo biz hanuz «muhandis» ismini bilmaymiz.

Kontur va rasmiy daftar tutib, kassa ko‘rib tijorat etmoq lozim. Ilm tijorat bila turgan buxgalterlik hisobi yuritadurgon boylarimizga kerak, ul ham o‘zimizdan bir nafar topilmaydur.

Hammollikdan bu ishlar yaxshi bo‘lsa kerak. Bir necha boyvachchani bilarmanki, eng qattiq xizmatlarga giriftor. Sababi nadur – ilmsizlik, xolbuki alarni «to‘yi»ga atosi 5 ming so‘m sarf etib edi.

Turkiston mevasi, donasi, toshi, tufrog‘i, eski nimarsalari Ovrupo bozoriga ketar. Muni Ovrupo dallollari kelib oz bahoga olib ketar, mehnatni biz qilurmiz, foydani ular ko‘rar. O‘z nimarsamizni Ovrupo bozoriga eltib, yaxshi bahoga sotaturgon bizda bir odam yo‘q. Azbaski, Ovrupo ila savdo qilaturgon kishini (o‘zi) avval un sana zamona ilmi o‘qumog‘i lozim.

Bizda shoxi, adras, beqasam, alocha… bofliklar bor. Agarda bir nafar texnik va muhandisimiz bo‘lsa bu dastgohlarni isloh etar, aholi obod bo‘lur. Valloh, yaqin vaqt­da «doka» bofillarimizdek zoye bo‘lib ketar. Chunki Ovrupo yangi asbob ila mundin yaxshi qilib chiqorur.

30 sana muqaddam Samarqandni Yomini mahallasinda 300 alochabof ishchi bor edi. Al-on 30 nafar yo‘q 10 sana so‘ngra tamoman mahv bo‘lur.

Xulosa, maktabimiz, do‘konimiz, korxonamiz, mad­­rasamiz va har nimarsamizni zamoncha islohi lozimdur. Valloh, har nimarsa qo‘ldan ketar, bizda muzdurlikdan boshqa hech ish qolmas. Bir uskuna, do‘kon va saroyni ishlatmog‘a ham ilmi zamoniy va zamona shumligini bilmoq lozim.

Valloh, bizdan dunyo ilmini yaxshi bilaturgonlarga mulk va asbobimiz o‘tar va o‘tub turubdur.

Qisqa qilaylik, boshqa millatlarni boylari faqira va yetimlar uchun maktab va dorilfununlar soladurlar, faqir va yetimlarni o‘qumog‘i uchun vaqf «istipendiya»lar tayin qilur. Boshqa millat miliunerlari maktabi ila istipendiyasi-la, idora qilaturgon gazet va majallasi-la, bino qilgan dorulojizin (ayollar universiteti), barpo qilgan jamiyati xayriyasi-la faxr qiladur.

Biznikilar juft oti-la, arobasi-la, to‘yi ila va… la faxr etar. Hatto, o‘z o‘g‘illarini o‘qutmaydurgon boylar bordur.

Bu ketishni oxiri yamondur, o‘qumoq, o‘qutmoq kerakdur. Bolalarga otalardan ilmi diniy va ilmi zamoniy meros qolsun.

Butun Turkistondan o‘n boy yilinda ming so‘mdan bersa, 25 bola uchun Toshkanda idiniy va zamoniy bir «pansiun» l

...