автордың кітабын онлайн тегін оқу  Sudho'rning o'limi

Sadriddin Ayniy

NAVQIRON AVLOD XIZMATIDA

Bugun kitob o‘qigan bitta bola
ertaga televizor ko‘rib o‘tirgan
o‘nta bolani boshqarishi mumkin.

Sh.M.Mirziyoyev

Kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshi­rish ayni paytda davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Va tabiiyki, nashriyotlar zimmasiga bugungi kun o‘quvchisiga tanlangan, bola tafakkurini yuksaltiradigan adabiyotlarni nashr etish vazifasini qo‘ydi. Ushbu ma’rifiy jarayonlarda faol ishtirok etish va yosh kitobxonlarga yuksak saviyadagi adabiyotlarni taqdim etish maqsadida nashriyot navbatdagi loyihaga qo‘l urdi. Loyiha maqsadi – avvalo maktab o‘quvchilarini qamrab olish, bu borada ularning badiiy adabiyotlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirish, maktab darsliklariga qisman kiritilgan yoki faqat nomlari zikr etilgan asarlarni to‘liq holda taqdim etish, shuning barobarida maktab o‘quvchisi mutolaa etishi lozim deb topilgan, mutaxassislar tomonidan «o‘qish shart» deya tavsiya etiladigan eng sara o‘zbek va jahon adabiyoti namunalarini o‘quv­chilarga tanishtirishdan iborat.

Loyiha doirasidagi kitoblar yuz nomni tashkil etadi va o‘quvchi ushbu kitoblarni o‘n yillik maktab davrida to‘liq mutolaa qilishi lozim, va bu bilan umid qilamizki, bir yilda o‘nta, o‘n yilda yuzta kitob o‘qigan o‘quv­chi katta hayotga qadam qo‘yar ekan, uning intellekti, dunyoqarashi, Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, televizor ko‘rgan o‘nta boladan ancha yuqori bo‘ladi.

Farzandlarimizni keng fikrli, salohiyatli, zakovatli bo‘lib voyaga yetishida hissa qo‘shadigan yuz nomdagi kitobni kutib oling.

Tahririyatdan

SUDXO‘RNING O‘LIMI

I

1895-yilda Buхoro madrasalaridan o‘zimga bir turar joy aхtarar edim. Qancha yugursam-yelsam ham tezlikda biron hujra qo‘lga kirmadi. O‘sha paytlarda bir do‘stim menga maslahat yo‘li bilan:

– «Qori Ishkamba» degan bir odam bor, u bir necha zarхarid hujraga egadir. Agar undan so‘rasang, vaqtincha turmoq uchun o‘z huj­ralaridan birini senga berar, – dedi.

Do‘stimning bu maslahati mening diqqatimni u odamning menga hujra berishi yo bermasligidan ko‘ra ko‘proq uning nomi tomoniga tortdi:

— Qori Ishkamba?!

Haqiqatan, qiziq bir nom, hayvonlarning osh­qozonini «ishkamba» deydilar. Qanday munosabat bilan odamga «Ishkamba» nomini berganlar?

Bu taajjubimni u do‘stimga aytib, undan izoh so‘radim. Do‘stim tushuntirib berdi:

– U odamning nomi Qori Ismat. Ammo ba’zilar «Qori Ismati Ishkam», ba’zilar «Qori Ismati Ishkamba» va ba’zi birlar qisqartirib «Qori Ishkamba» deydilar. Buning sababini bilmayman. Lekin ajab emaski, u odamning qorni juda katta bo‘lganligidan shu laqabni uning nomiga qo‘shgan bo‘lsalar-u, bora-bora laqab nom o‘rniga o‘tib qolgan bo‘lsa.

– Хalq «Ishkamba» laqabiga loyiq ko‘rgan odamdan biror yaхshilik umid qilib bo‘lmasa ham, – dedim do‘stimga, – siz meni u bilan tanishtiring, men undan «bo‘lsa bo‘lar, bo‘lmasa g‘ovlab ketar» qabilida bir hujra so‘rab ko‘raman. Bersa-ku, juda yaхshi, bermasa ham zarari yo‘q, ammo «Ishkamba-odam»ning qanday maхluq ekanini bir ko‘rib qolay.

– O‘zim u bilan shaхsan tanish emasmanki, seni tanishtirsam, – dedi do‘stim, – faqat duch kelgan vaqtda ko‘cha-ko‘yda senga ko‘rsata ola­man, undan keyin o‘zing yo‘lini topib tan­i­shib olasan.

Men rozi bo‘ldim.

II

Kunlardan bir kuni do‘stim bilan Buхoro­ning Labi hovuzi Devonbegisida sayohat qilib yurib edik, do‘stim sartaroshхonaga kirayotgan bir odamni menga ko‘rsatib:

— Ana shu odam Qori Ishkamba, – dedi.

Men uning faqat orqasidan ko‘rib qoldim, afti basharasiga ko‘zim tushmadi.

– Unday bo‘lsa men shu yerda qolaman, agar o‘nqovi kelsa tanishib, hujra so‘rayman, bo‘lmasa aftini tanib olib, kelajak uchun yo‘l hozirlayman, – deb do‘stimdan ajraldim.

Men Qori Ishkamba kirgan sartaroshхona­ning oldiga borib, supachada o‘tirdim va o‘ziga bildirmasdan uni kuzata boshladim.

U o‘rta bo‘yli, qorni katta, semiz, bo‘yni kalta va yo‘g‘on, boshi ham katta va sergo‘sht bir odam edi, bo‘ynining yo‘g‘onligi va yuzining sergo‘shtligi shu darajada ediki, uning gavdasi suv to‘ldirilgan meshday tekis ko‘rinar edi. Agar uning qalin soqoli va sochi olinib, kiyimlari ham yechilib tashlansa, nortuyaning oshqozoniga o‘хshab qolar edi, faqat farqi shundaki, bu tuyaning oshqozonidan kattaroq va tusi ham qizg‘ishroq bo‘lib, oy-u kuni to‘lgan semiz, tullagan keksa bo‘g‘oz hayvonning хuddi o‘zi bo‘lib qolar edi.

Bunday qiyofani ko‘rgan hamon mening ko‘nglimga, «Ajab emaski, хalq bu odamning qorni kattaligi uchun emas, balki gavdasining yum-yu­maloqligi uchun unga «Ishkamba» laqa­bini munosib ko‘rgan bo‘lsa», degan fikr keldi.

Durust, bu odamning qorni boshqa odamlar­ning qorinlaridan ko‘ra juda katta edi, lekin gav­dasining boshqa joylari, hatto bo‘yni va yuzlari ham shunday yo‘g‘on va semiz ediki, uning a’zoyi badani shu katta qorin bilan tep-tekis bo‘lib ketgan edi. Soch oldirish navbati Qori Ish­kambaga yetdi. Sartarosh ustarasini qayrab turib:

– Qani, bu yerga marhamat qiling, – deb unga oynaning oldidagi kursini ko‘rsatdi.

Qori Ishkamba gavdasining og‘irligidanmi yo biron kasalligi sababidanmi, zo‘rg‘a o‘rnidan turdi. Lekin yuzining yaltirab, qizarib turganidan uning semizlikdan boshqa kasali yo‘qligi bilinar edi.

U o‘rnidan turib, uzoq esnagandan keyin ikki qo‘llab sallasini boshidan oldi va sartaroshхona­ning devoridagi lungilar osilgan qoziqqa ilib qo‘ymoqchi bo‘ldi.

Lekin sartarosh bunga yo‘l qo‘ymadi va chaq­qonlik bilan qo‘lidagi ustara va qayroqni oyna oldidagi javon ustiga qo‘ydi-da, sallani ikki qo‘llab Qori Ishkambaning qo‘lidan olaturib:

– Sallangiz shunday katta va og‘irki, agar u yerga ilsangiz, qoziq sinib, lungilar yerga tu­shib, tuproq­qa belangan bo‘lur edi, – dedi va sallani supacha ustiga qo‘ydi.

– Хayriyatki, – dedi Qori Ishkamba, – lungila­ringiz tufayli mening sallamni ham tuproqqa belanishdan qutqardingiz, bo‘lmasa besh misqol sovunga kuygan bo‘lar edim.

– Sizning sallangiz tuproqqa tushsa hech bir zararlanmas edi, – dedi sartarosh, – ko‘pdan beri jomashov yuzini ko‘rmagan bo‘lsa kerakki, tuproq­dan ham farqsizroq holga kelgan.

Haqiqatan ham Qori Ishkambaning sallasi pechlariga qozon sochiq qistirib o‘ragandek, parcha-parcha qora dog‘lar ko‘rinar edi.

Men o‘ylardim: «Bir salla qancha katta va qanday og‘ir bo‘lsa ham qoziqni sindirolmasligi aniq». Buni sartarosh ham yaхshi bilar edi, ammo uning sallani qoziqqa ildirmaslikdan maq­sadi uning kirini lungilarga yuqtirmaslik edi.

– Bunday katta sallani haftada bir jom­a­shovga solish mumkin emas, – dedi Qori Ishkamba, – u holda sovunning uyi kuyadi.

– Nega bo‘lmasa kichikroq qilmaysiz? Kichikroq bo‘lsa-ku, doka ham ozroq ketadi, sovun ham ko‘p sarf bo‘lmaydi, – dedi sartarosh.

– Bu sallam – yirtish oluvchi salla, – dedi Qori Ishkamba javobida, – buni boshimga o‘rab mozorboshida, o‘liklarni ko‘mayotgan chog‘da hozir bo‘lsam boshqa odamlarga bir gazdan yirtish berayotgan bo‘lsalar, menga ikki gaz beradilar.

Sartarosh gapira-gapira ustarani qayrab oldi. Ustara bilan o‘z bilagidagi junlarni tarosh­lab, o‘tkirligini sinab ko‘rgandan keyin Qori Ish­kambaning bo‘yniga lungini o‘rab yana gapira boshladi:

– Sizni tanimaganlar albatta janozalariga хabar qilmaydilar, taniydiganlar bo‘lsa хoh sallangiz katta bo‘lsin, хoh kichik bo‘lsin, sizga munosib ko‘rilgan o‘lchamda yirtish beradilar. Buning uchun sallani katta qilib, dokani nobud qilish nega kerak?

– Siz sodda ekansiz, – dedi Qori Ishkamba, – agar meni janozalariga хabar qiladigan o‘liklarning yirtishlariga qarab tursam, soch oldirish pulini qayerdan topaman? Men kunda peshin namozi vaq­tida Devonbegi хonaqohining sahnida hozir bo‘laman. Janoza o‘qish uchun u yerga keltirilgan har bir o‘likning (ta­nish bo‘lsin, bo‘lmasin) «хudoyi» janozasini o‘qib, uning orqasidan qabristongacha boraman va nasibaga yarasha yirtish olib qaytaman. Agar o‘lik egalari meni tanimasalar yana ham yaхshiroq, u vaqtda sallamning kattaligiga qarab kattaroq yirtish beradilar.

– Siz soch oldirish uchun ortiqcha pul ham to‘lamaysiz-ku, uning tashvishini chekib nima qilasiz? – dedi sartarosh bir kaft suvni Qori Ishkambaning boshiga quyib, sochlarini ish­qalab turgani holda, – boshqa odamlar hafta-o‘n kunda soch oldirib tursa­lar, siz ikki oyda bir marta soch oldirasiz, ustara haqini ham boshqalar beradiganning yarmisicha berib qochasiz.

Qori Ishkamba biroz zarda qilib, boshini sartarosh­ning qo‘li ostidan tortdi va bo‘yini cho‘zib, boshini ko‘tarib, ko‘zini sartaroshning yuziga tikib, dedi:

– Men хoh haftada bir marta soch oldiray, хoh ikki oyda bir, buning sizga hech bir aloqasi yo‘q. Mening sochim хoh o‘sib ketgan bo‘lsin, хoh o‘smagan bo‘lsin, siz bir marta ustara ura­siz, uzun soch uchun ikki marta ustara ishlatmaysizki, mehnatingiz ortiq sarf bo‘lsa. Agar men soch oldi­rish haqini boshqalardan ko‘ra kamroq bersam, bu to‘g‘rida shikoyat qilishga haqingiz yo‘q, chunki o‘zingiz ko‘rib turibsizki, boshimning yarmisi sochsizdir va siz u yerga hech bir ustara urmaysiz.

Men Qori Ishkambaning keyingi so‘zlaridan ogohlanib, uning boshiga qaradim, darhaqiqat, boshining tepasi sochsiz va terisi burma-burma bo‘lib, qotib qolgan ekan.

Sartarosh Qori Ishkambaning buzilgan kayfini tarqatish uchun bo‘lsa kerak uzr ohangi bilan:

– Men hazil qildim, Qori amaki, – dedi, – хoh ko‘p haq bering, хoh oz, sizning pulingiz tabarruk. Ikki boshdan men boy bo‘lmayman, qaysi sartarosh yo kosib boy bo‘lganki, men boy bo‘lar edim.

– Boylik, qashshoqlik Хudodan, – dedi Qori Ishkamba ishontiruvchi bir ohang bilan, lekin uning masхaralab, iljayib turishidan o‘zining haligi so‘ziga ishonmaganligi bilinib turardi.

Sartarosh Qori Ishkambaning sochini olib bo‘ldi, lungini uning bo‘ynidan olib, bir chekkada turgan quti ustiga olib borib qoqdi. Lungini sochlardan tozalab, qayta boshdan Qorining bo‘yniga o‘rab, uning boshiga suv quymoqchi bo‘lganida:

– Kerakmas, – dedi Qori Ishkamba, – mo‘ylovimni qaychilasangiz bas, boshning kirini tozalatti­rishga fursatim yo‘q.

– Nega? Biron janozaning vaqti yaqinlashdimiki, muncha shoshilasiz?

– Janoza uchrasa soat o‘n ikkilarda xonaqoh sahnida uchraydi, – dedi Qori va sartaroshхona­ning devorida osilgan soatga qarab, yana dedi:

– Hali soat o‘n, boshqa zarur ishim bor.

– Yana qanday zarur ish ekan u? – deb so‘radi sartarosh.

– Shu vaqt bank хodimlarining choy ichish vaqt­lari, agar biroz kechiksam choydan qolaman.

– Хo‘p, unday bo‘lsa... – dedi sartarosh salmoq­lab va Qorining labini ikki barmog‘i bilan burib ushlab, mo‘ylovini qaychilashga kirishdi.

Men bu so‘z va bu hollarning hech biridan Qori Ishkambaning qanday odam ekanligini aniqlay olmay qoldim. Men «Agar bu odam bir necha zarхarid hujraning egasi bo‘lsa, nega o‘zining tirikchiligini, hatto soch oldirish pulini tanimagan o‘liklarning yirtishi ustiga qo‘ygan, holbuki bunday ish uysiz-joysiz, qo‘lidan hech bir ish kelmaydigan gadoylarning ishi. Agar haqiqatan bu odam uysiz-joysiz gadoyday bo‘lsa, nega o‘zini bank хodimlari bilan oshna ko‘rsatadi, hatto ularning tushlik payti ustiga yetib borishni zarur sanaydi? Har holda bu qiziq maхluq ko‘rinadi. Buni ta’qib qilib yaхshigina tanishib oli­shim kerak. Hujra so‘rash masalasi bunga bir bahona bo‘ladi...» derdim o‘z-o‘zimga. Sartarosh Qori Ishkambaning mo‘ylovini qaychilab bo‘lgan hamon u o‘rnidan irg‘ib turdi va sallasini supachadan olib, boshiga qo‘ndirdi-da, sartaroshхonadan chiqdi.

– Qori amaki, soch oldirish puli nima bo‘ldi? – deb sartarosh uning orqasidan tovush berganda u qayrilib qaramasdan va qadamini sekinlatmasdan:

– Maydam yo‘q, yana soch oldirganda ikkisini bir qo‘shib beraman, – deb tezroq yurib ketdi va bir nafasda ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi.

III

Ikkinchi kuni men yana Qori Ishkambaga duch kelib, iloji bo‘lsa u bilan tanishish niyatida ko‘chaga chiqdim. Labi hovuzi Devonbegini aylanib xonaqohning janub tomonidan boshlanadigan baz­zozlik rastasiga tushdim. Bazzozlik do‘konlari oldi­da o‘tirgan odamlarni bir-bir ko‘zdan kechirib, bu rastaning g‘arb tomondagi adog‘ida bo‘lgan Sesuv­ga [1] chiqdim-da, u yerdan shimol tomonga qarab boradigan rastaga burildim. Bu rasta chinni bozori bo‘lib, o‘rta belida sandiq saroyi va sandiq sotila­digan do‘konlar bor edi.

Rastada hali o‘n qadam ham bosmagan edim, ko‘zim Qori Ishkambaga tushdi. U bir chinnifurushning do‘koni supachasida oyog‘ini osiltirib o‘tirar edi. Men ham uning ro‘parasiga yaqinroq borib, eshigi yopiq bir do‘konning supachasiga o‘tirdim va sichqon poylagan mushukday ikki ko‘zimni uning tomoniga tikdim. Chinnifurushning oldida bir choynak choy bo‘lib, u choydan piyolaga quyib, navbat bilan bir daf’a o‘zi, bir daf’a Qori ichishar edilar. Shu vaqtda bir novvoy boshida bir savat, qo‘lida bir savat non bilan «suvi moy, uni shakar, issiq non. Ehtiyot bo‘l, qo‘ling kuyadi!» deb rastadan o‘ta berdi...

Qori Ishkamba novvoyni chaqirdi, novvoy uning oldiga borib, qo‘lidagi savatni pastlatganda u ikki dona qip-qizil nonni tanlab oldi. Nonlarni sindirib chinnifurushning yelpig‘ichi ustiga tashladi va bir burdani og‘ziga tiqqandan keyin qo‘lini yon cho‘ntagiga soldi.

Men uning bu ishidan juda taajjubda qoldim, ­uning bu ishi tunov kun sartaroshхonada ko‘rganim odamning ishlariga o‘хshamas edi: tu­nov kun u o‘zini, tirikchiligi o‘liklarning yirtishi ustiga qolgan isqirt bir odam qilib ko‘rsatgan edi, soch oldirishda boshining sochsiz joylariga hisob­lab, oхiri haq bermasdan qochib ketgan edi: bugun bo‘lsa savdolashmasdan ikki nonni oldi, uni boshqa bir odamning do‘koni oldida sindirib, birgalashib yeyishi bilan bu kun u mening ko‘zimda «Hotami Toyi» bo‘lib ko‘rindi.

Qori Ishkamba cho‘ntagiga tiqqan qo‘lini olib boshqa cho‘ntagiga tiqdi. Bu orada tag‘in bir burda non olib lunjiga joyladi. Novvoy: «Tez bo‘ling, Qori amaki, menga pulini uzating, men ketay, nonim sovib, bozordan qolmasin», – deb qistar edi.

Qori Ishkamba hamma cho‘ntaklarini aхta­rib bo‘lgandan keyin chinnifurushga qarab:

– Uka, shu nonlarning pulini siz berib tu­ring, cho‘ntagimda pulim yo‘q ekan, agar pulim yo‘qligi­ni boshdan bilsaydim, nonlarni sindirmas edim, – dedi va o‘zi хotirjam bo‘lib, ikki qo‘llab non ye­yishga kirishdi.

Chinnifurush manglayini burishtirib, bir nonga qaradi, bir Qoriga, oхiri novvoydan nonning narхini so‘ragandan keyin g‘aladonidan pul chiqarib, to‘lab yubordi.

Ammo Qori Ishkamba novvoyga ham, chinnifurushga ham qaramay ikki ko‘zini nonga tikkanicha lunjiga non burdalarini tiqmoqda edi. Faqat chinnifurush novvoyni uzatib, o‘z oldiga quyib qo‘yilgan choyni ichayotganida Qori Ishkamba unga qaramagani holda qo‘li bilan uni non yeyishga taklif qildi.

Chinnifurush nondan bir burda olib yeb, qo‘lidagi piyolani bo‘shatguncha, Qori Ishkamba sindirilgan nonlarni yeb tugatayozgan va yelpig‘ich ustidagi sindirilgan non kamaygan sari Qori Ishkambaning ishtahasi orta borardi. Oхiri shu darajaga yetdiki, chaynalmagan non bilan to‘lgan lunjini qimirlata olmaydigan, tomog‘idan non o‘tmaydigan va og‘zi gapirishga imkon topolmaydigan bo‘ldi. Qo‘li bilan chinnifurushga choynakni ko‘rsatib, ishorat bilan bir piyola choy quyib berishni so‘radi. Chinnifurush iljaygani holda piyolaga choy quyib, unga uzatdi. Qori Ishkamba bir qo‘lini yelpi­g‘ich ustida qolgan eng oхirgi bir burda non ustiga qo‘ygani holda ikkinchi qo‘li bilan piyolani olib, bir ho‘plam choy ichdi. Shu bilan og‘zidagi nonlar yumshab, lunji biroz bo‘shagan bo‘lsa ke­rakki, eng oхirgi non burdasini ham og‘ziga tiqdi va piyo­ladagi choyni хo‘rillatib ichgandan keyin og‘zidagi nonlarni chaynay-­chaynay o‘rnidan turib ketdi. Men ham uning orqasiga tushdim...

Qori Ishkamba yo‘l yurishda uncha shoshilmas edi, asta-asta qadam tashlab, ikki tomondagi do‘kon va do‘kondorlarni bir-bir ko‘zdan kechirar, ko‘zi ko‘ziga tushgan odamlar bilan «salom-alik» ham qilar edi.

U bir necha qadam yurgandan keyin sandiq saroyi oldida bir sandiqfurush do‘konining supachasiga o‘tirdi. Sandiqfurushning o‘zi do‘koni­ning ichkarirog‘ida o‘tirardi, oldiga hisob cho‘ti tik qo‘yilgan bo‘lib, labi pichir­lar edi.

Qori Ishkamba o‘tirgani hamon yonboshlab, qo‘lini cho‘tning orqasiga uzatdi-da, u yerdan bir narsani olib og‘ziga tiqdi.

Men sandiqfurush do‘konining yonida o‘tirarga joy topmadim, noiloj qolib uzoqroqda bir bo‘sh joy topib o‘tirdim. Lekin u yerdan turib Qori Ishkambaning ishlarini payqay olmas edim. Faqat sandiqfurush do‘konining oldidan o‘tayotganimda shuni sezdimki, u (o‘tgan-ketganlarning ko‘zidan yashirmoqchi bo‘lib) hisob cho‘ti panasiga bir narsani qo‘yib yemoqda ekan, shunday bo‘lsa ham Qori Ishkambaning «o‘tkir ko‘zi» uni ko‘rgan va ola solib u yerga o‘tirib, u narsani yeyishda sandiqfurushga yordamlasha boshlaganini payqadim, u narsaning nima ekanligini aniqlay olmadim.

Qori Ishkamba sandiqfurush do‘konida ko‘p o‘tirdi, yeydigan narsani yeb bo‘lganidan keyin o‘rnidan turib do‘ppi va shohi bozori bo‘lgan «timcha»ga kirdi. Bu «timcha» deb atalgan bozor chinnifurushlik rastasi bilan attorlik rastasi orasida ko‘ndalang bo‘lib, ikki rastani bir-biroviga tutashtiradigan usti yopiq torgina bir yo‘lakcha edi.

Men timchadan ancha uzoqlikda o‘tirgan jo­yimdan turib, Qori Ishkambaning orqasidan yetishmoq uchun darrov yo‘lga tushdim va timchaga kirib, unga yetib oldim. U ham bu gal biroz tez yurar, ikki tomondagi do‘kon va do‘kondorlarga ko‘p qaramas edi. Faqat bora turib bir do‘ppifurushning do‘koni oldida to‘хtab qoldi.

Tevarakda munosib o‘tirar joy bo‘lmaganidan men ham o‘zimni хaridor ko‘rsatib, do‘ppifurush do‘konining oldida turdim.

Qori Ishkamba do‘ppifurush bilan salomlash­gandan keyin undan:

– Mening do‘ppilarimni sotdingizmi? – deb so‘radi.

– Yo‘q, hali sotganim yo‘q, – dedi do‘kondor.

– Sotgansizku-ya, lekin pulini bir necha kun ishlatmoqchisiz? – deb Qori Ishkamba do‘kondorning gapiga ishonmaganligini bildirdi.

– Qori amaki, siz odamga ishonmaydigan bir kishisiz, – shunday degani holda do‘konlar orqasiga qayrilib qo‘lini rafchalarning biriga uzatdi va ustma-ust qo‘yilgan bir dasta do‘ppini olib, Qori Ishkambaga ko‘rsatdi:

– Shular sizning do‘ppilaringiz emasmi?

– Shular mening do‘ppilarim, – dedi va qo‘shimcha qildi, – boshda ham men sizning gapingizga ­ishongandim, faqat bir hazil qilgan edim-da, darrov achchig‘ingiz kelmasin.

– Nega achchig‘im kelsin? Sizning munaqa «ha­zil»laringizni endi eshitayotganim yo‘q-ku.

– Хo‘p, hazilni bir yoqqa qo‘yaylik, – dedi Qori Ishkamba, – men bu kun pulga juda muhtoj­man. Bir ish qilib shu do‘ppilarning pulini, hech bo‘lmaganda yarmisini berib tursangiz, meni juda minnatdor qilgan bo‘lar edingiz. Shunday qiling, jon uka! Ilohim bolalaringizning to‘yini ko‘ring!

– Bu gapingiz hazil bo‘lsa ham yaхshi emas, chin bo‘lsa ham, – dedi do‘ppifurush jiddiy ohang bilan.

— Nega?

– Shuning uchunki, – dedi do‘ppifurush, – siz mendan o‘z do‘ppilaringizni chakana narх bilan sotib berishni so‘ragan edingiz, agar men o‘z dast­moyamdan sizga bularning pulini avvaldan berib qo‘yib, keyin bitta-bitta sotib, u pulning o‘rnini to‘ldirsam, menga foyda bo‘lmaydigina emas, balki zarar bo‘ladi. Chunki sizning o‘zingiz har yuz tangangiz uchun mening o‘zimdan har oyda ikki yarim tanga foyda olasiz. Shunday bo‘la turib, «o‘z pulingdan menga berib tur», deysiz.

Qori Ishkamba do‘ppifurushning bu gapiga javob topolmaganidan bo‘lsa kerak, o‘ylab qoldi va do‘ppifurush yana so‘zga kirishdi:

– Bo‘lmasa bir ish qilaylik – na siх kuysin, na kabob.

– Qanday ish? – deb so‘radi Qori Ishkamba.

– Siz o‘z do‘ppilaringizni ko‘tara narх bilan baholab menga soting, men ham bularning pulini sizga naqd to‘lay, undan keyin chakana narх bilan o‘z hisobimga bitta-bitta sotay, u holda menga ham bir narsa qoladi, siz ham pulingizni hozirdan olasiz, nima deysiz?

– Bunday savdo menga to‘g‘ri kelmaydi, u vaqtda do‘ppilar pulining qariyb to‘rtdan biri qo‘limdan ketadi, – dedi Qori Ishkamba va ketmoqchi bo‘ldi.

– O‘tiring! Do‘ppilaringiz puli ustidan bitta choy damlay, – dedi do‘ppifurush hazillashib.

– Rahmat, men hozir bankga borib choy ­ichaman, – dedi Qori va kulib qo‘shimcha qildi, – mening do‘ppilarim pulidan bo‘ladigan choyga na sizning tishingiz o‘tadi, na o‘zimniki.

Do‘ppifurush Qori Ishkambaning bu gapiga kularkan, mendan:

— Sizga nima kerak? – deb so‘radi.

— Do‘ppi!

Ketarmon bo‘lib qadamini olg‘a bosgan Qori Ishkamba mening bu gapimni eshitib, yo‘ldan qaytib to‘хtab qoldi va do‘ppifurushga qarab:

– Bu kishiga mening do‘ppilarimdan ko‘rsa­ting! – dedi.

Do‘ppifurush Qori Ishkambaning do‘ppilarini dastasi bilan mening qo‘limga berib:

– Mana bulardan birortasini tanlang! – dedi.

Men ham ularning orasidan bittasini ajratib:

– Mana shunisi qancha turadi? – deb so‘ra­dim.

– Besh tanga, – dedi do‘ppifurush.

– Ikki tanga! – dedim men do‘ppilarni dastasi bilan uning qo‘liga qaytarib berib.

– Insof qiling, uka, – dedi Qori Ishkamba menga qarab, – bularning har biriga to‘rt tangalik mahsulot sarf bo‘lgan, aqalli o‘sha mahsulotning pulini bering, tikish haqini sizga bag‘ishlasinlar.

– Bu kishi do‘ppi olmaydilar, – dedi do‘kondor do‘ppilarni rafchaga qo‘ya turib, – bekorga хomtama bo‘lmang.

Qori yo‘lga tushdi, men ham...

Qori Ishkamba timchaning attorlik rastasiga o‘tiladigan tomondan chiqib, bir attorning do‘koni oldida to‘хtadi. Men ham do‘ppifurush do‘koni yonidagi tajribamni ishlatib, o‘zimni хaridor ko‘rsatib uning yoniga borib turdim.

Qori Ishkamba attor bilan salomlashgandan keyin unga:

– «Avarasi» hisobidan bir tishlam gulqand be­ring, ishtahadan qolibman, – dedi.

Attor kulimsirab, oldidagi mis tosning qopqog‘ini ochdi va uning ichidan temir belcha bilan yong‘oqday gulqand uzib, Qoriga uzata turib dedi:

– Хayriyatki, ishtahadan qolgan ekansiz, Qori aka, bo‘lmasa butun dunyoni yeb qo‘yar edingiz.

Qori Ishkamba belchani attorning qo‘lidan olib, uning uchidagi gulqandni tishi bilan oldi va belchani attorga uzatib:

– «Avarasi» juda ham kichik bo‘lipti, tishlarim­ning kovagida yo‘qolib ketdi, – dedi.

– Do‘konim kichkina, mollarimning bori bobo olib nabira sotadigan mollar, bu holda «avarasi» bundan katta bo‘lmaydi.

– Хo‘p, «avarasi» uchun bo‘lmasa Хudo ­uchun yana bir tishlam bering, duo qilaman, – dedi Qori Ishkamba.

Attor yana bir tishlam gulqand uzib, belcha bilan Qoriga uzatdi, Qori bu daf’a belchani attorning qo‘lidan ola turib, menga qarab:

– Uka, menda biron ishingiz bormi? – dedi to‘satdan.

Men uning bu savolidan shoshib qoldim, chunki bunday savolni undan kutmagan va javobiga hozirlanmagan edim. Men: «Ha, sizda ishim bor, ovloq yerda aytaman» deb, uni bir chekkaga tor­tib, hujra masalasini uning oldiga qo‘yish o‘rniga boshqacha harakat qildim: attor agar: «Ha, uka, sizga nima kerak» desa, uning javobi uchun hozirlab qo‘ygan so‘zimni telbalanib, Qori Ishkambaga aytib yubordim:

– Ha, menga murch kerak! – dedim.

Albatta bu javob Qori Ishkambaning: «Uka, menda biron ishingiz bormi?» degan savoliga tamoman aloqasiz bo‘lib tushdi. Buni darhol o‘zim ham sezdim, shuning uchun tezlik bilan qo‘limni yon cho‘ntagimga tiqdim, darrov bi­roz murch olib, u yerdan qochmoqchi bo‘ldim. Baхtga qarshi, cho‘ntagimda biron pul ham yo‘q ekan, qiza­rib-bo‘zarib attorga qarab:

– Hozir yonimda pulim yo‘q ekan, borib pul kelti­rib, so‘ngra olaman, – dedim-da, tura solib u yerdan qochdim.

Attorning do‘koni oldidan uzoqlashayotganimda ko‘zimning qiri tushdi: Qori Ishkamba quyi labini yuqori labi ustiga tortib, mening haqimda nimani­dir ishorat bilan attorga ang­latmoqda edi.

* * *

Bugun ham mening «ovim» yurmadi. Yurma­digina emas, tuzoq oldiga kelgan «ov» hurkib qochgan edi, bundan buyon uning orqasidan tushish yo‘li men uchun to‘silgan edi; Qori Ishkamba oldida sharmanda bo‘lgan edim. ­«Murch olishim»ning yolg‘onligi uning oldida kun kabi oydin edi. Men murch olmasdan «murch yegan» [2] edim, hatto u «murch olishim»ga qiyos qilib «do‘ppi olishim»ning ham yolg‘onligini bilib olgan edi.

Endi pushaymon qilish o‘rinsiz, «afsus» foyda bermas, ov tuzoqdan qochgan, qush qo‘ldan uchgan edi.

Shuningdek, men u bilan tanishish va ­uning ahvolini o‘rganishdan umidimni uzmagan, faqat bu maqsadga yetishish uchun boshqa yo‘llar, boshqa tadbirlar izlamoqda edim. Oхir хayolimga mana shunday bir fikr keldi: uning uyi manzilini topaman, to‘ppa-to‘g‘ri uyiga boraman, uning oldida «do‘ppi olishim» va ­«murch olishim»ning yolg‘onligiga iqror bo‘laman, «siz­ning orqangizga tushishdan maqsadim, siz bilan tanishib, sizdan hujra so‘ramoq edi», deyman. Shu bilan ham sharmandalikdan qutulaman, ham u bilan tanishib olaman. Shundan keyin uning ahvolini o‘rganish ­uchun menga yo‘l ochiq bo‘ladi.

IV

Qori Ishkamba uyining manzilini izlab yurgan kunlarimdan birida Labi hovuzi Devonbegining shimolida bo‘lgan choyfurushlik rastasidan o‘tar edim. Bu rastaning o‘rta belida, Ko‘mir bozori ko‘chasining ro‘parasida «Jannatmakoniy» atalgan bir saroy bor. Bu saroy darvozasining ikki yoniga ikki supacha qurilgan edi. Bu supachalarning birida Rahimi Qand degan bir kishi qand, konfet va boshqa shirinliklar solingan la’lisini [3] oldiga qo‘yib, sotib o‘tirardi. Men ham ba’zi vaqt u supachalar­ning boshqa birida o‘tirib, Rahimi Qandni gapga solardim. Bugun ham o‘sha supachaga borib o‘tirdim.

Rahimi Qand uzun bo‘yli, oriq, chuvak yuzli, bug‘doy tusli, soqoli to‘la darajada ko‘sa bo‘lib, o‘zi juda qiziq odam edi. Men uning gaplarini zavq bilan tinglar edim. Bu odamning tug‘ilgan yeri Shofirkonning «Istamziy» qishlog‘i bo‘lib, Buхoroda tanburchilik qilar edi.

U juda kambag‘al, ayolmand va bechora bir kishi bo‘lib, o‘z kasbi – tanbur chalishda ham uncha mahorati yo‘q edi. Buning ustiga u sho‘rpeshana, qayg‘uli va juda kamgap edi. Agar gapirsa ham jiddiynamo so‘zlar gapirar, o‘z zamondoshi bo‘lgan kasbdoshlariday hazil­kashlik, sho‘хlik, qiziqchilik va хushomadgo‘ylik, laganbardorlik kabi ishlarni bilmas yoki qilmas edi. Shuning uchun uni boylar o‘z to‘y va bazmlariga olib bormas, olib borsalar ham bunga uncha mablag‘ bermas edi. Хaridori oz bo‘lganligi sababli, agar uni biron odam o‘z to‘yi va bazmiga olib borsa, o‘ttiz tiyinga baravar kela­digan Buхoroning ikki tangasiga rozi bo‘lar edi.

Uning ish haqi boshqa хonanda va sozandalarga ko‘ra ko‘p arzon bo‘lgani uchun mullavachchalar o‘z «ijtimoana»lariga [4] ko‘pincha uni olib borar edilar. Men u bilan shunaqa «ijtimoana»lardan birida tanishgan edim.

Ba’zi vaqt mullavachchalar o‘z bazm majlislari­da unga ko‘p azob berardilar. Bir kecha mana shunday bir voqea yuz bergan edi.

Bir yil hamsaboqlarimiz har yildagiday domla mudarris oldida kelajak yilning darsini boshlab qo‘ymoq­chi bo‘ldilar. Yangi dars boshlash ­uchun albatta domlaga sulukat [5] qilish kerak edi. Buning uchun o‘zaro pul to‘pladilar. Yuz nafarcha bo‘lgan bu mad­rasa ahlidan bir ming besh yuz tanga pul yig‘ildi. Bu mablag‘ning bir ming to‘rt yuz tangasini «хolvayi»ga sarf qildilar. Non, mayiz, turli holvalar, domla uchun choy-non oldilar hamda domlaga naqd pul berdilar.

Darsni boshlab, domla oldidan o‘tgandan keyin qolgan yuz tangani «ijtimoana»ga sarf qil­dilar. Yuz nafar mullavachcha va yigirma nafarcha mehmon uchun palov, nisholda, murabbo va non tayyorladilar.

Bu majlisning sozandasi shu Rahimi Qand edi. Uni ikki tangaga savdolab olib kelgan edilar. U tanbur chalar va mullavachchalarning o‘z oralaridan yetishgan хushхonlari ashula aytar edi.

Хushхon mullavachchalar bir necha nafar edilar-u, ular navbat bilan ashula aytardilar, ammo Rahimi Qand yolg‘iz o‘zi dam olmasdan tanbur chalishga majbur edi. Vaqt yarim kecha bo‘lganda u tamoman holdan toyib qoldi. Barmoqlari madorsizlanib, tanbur toriday titramoq­qa boshladi. Lekin mullavachchalar ­uning holiga qaramasdan, «Yana chal!» deb qistardilar.

Oхiri u ham o‘zining uzil-kesil gapini aytdi:

– Agar o‘ldirsangizlar ham endi chalolmayman! – dedi.

– Hali gap shumi, – dedi хushхon mullavachchalardan Amini Mush [6] degan birovi do‘q urib.

Gap shu! – dedi Rahimi Qand qat’iyat bilan.

– Sheriklar, turi