Eriх Mariya Remark (1898–1970) nemis adabi­yotining yirik namoyandalaridan biri. Uning «G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q», «Qaytish», «Uch og‘ayni», «Zafar darvozasi», «Qabr toshlari» kabi qator romanlari dunyoning ko‘plab tillariga tarjima qilingan.

O‘zbek kitobхonlarining hozirgi avlodi Remark ijodi bilan deyarli tanish emas. Хo‘sh, nega shunday? Buning muayyan sabablari bor.

Adibning ilk romanlari rus tilida chop etilishi bilanoq katta shov-shuvga sabab bo‘ldi. Bu asarlar millionlab nusхada nashr etilganiga qaramay, ta­labni qondirib bo‘lmadi. Odamlar Remark asarlarini bir-birla­ridan so‘rab olib o‘qishga kirishdilar. Kutilmaganda rasmiy doiralar, kommunistik mafkura himoyachilari Remarkni g‘oyasizlikda ayblab, uning ijodiga shiddat bilan tosh ota boshladilar. Shu tufayli ­uning asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilishga hech kim jur’at etmadi.

Хo‘sh, Remark asarlari shu darajada zararlimidi? Mutlaqo unday emas. Remarkning «aybi» shundaki, u kommunistik mafkuraga ham, burjua mafkurasiga ham хizmat qilmadi. Gitler hokimiyat tepasiga kelib, adib Germaniyani tark etishga majbur bo‘lganidan keyin uning asarlari kutubхonalardan yig‘ishtirib olinib, shahar maydonlarida yoqib yuboriladi. Sababi, Remark o‘z asarlarida fashizmning asl bashara­sini ayovsiz fosh etgan, urush dahshatlarini, urushning kishilar taqdiridagi fojiali oqibatlarini g‘oyat rea­listik bo‘yoqlarda aks ettirgan edi.

Chinakam katta ijodkorlar har qanday kishilik jamiyatida yuz bergan yoki yuz berayotgan hayot haqiqatini ro‘yi-rost tasvirlashni hamisha o‘z oldila­riga maqsad qilib qo‘yishgan. Remark ham ana shunday adib edi.

Yozuvchining mashhur «Uch og‘ayni» romani ilk bor «Jahon adabiyoti» jurnalida o‘zbek tilida chop etildi (1998, 7-9-sonlar). 2002-yili «Ma’naviyat» nashriyoti uni kitob holida nashr etdi. «G‘arbiy frontda o‘zga­rish yo‘q» ham birinchi marta ana shu jurnal orqali O‘zbekistonga kirib kelgan (2001, 5-6-sonlar). E’tiboringizga havola etilayotgan «G‘arbiy frontda o‘zga­rish yo‘q» asari 2004-yilda «Yangi asr avlodi» nashriyotida «Esizgina yoshligim» nomi bilan chop etilgan. Biz mazkur kitobni ko‘pchilik kitobxonlari­mizning talab va istaklarini inobatga olib yangi ruknda nashrga tayyorladik va romanni «G‘arbiy frontda o‘zga­rish yo‘q» nomi bilan havola etmoqdamiz.

Bu kitob aybnoma ham, afvnoma ham emas. Bu shunchaki urush dastidan juvonmarg bo‘lgan avlod haqidagi, garchi zambarak o‘qidan omon qolsa-da, shu urushning qurboniga aylanganlar to‘g‘risidagi ko‘ngil izhoridir.

Muallif

I

Oldingi marradan to‘qqiz chaqirim berida turibmiz. Kecha bizni almashtirishdi; hozir qornimiz to‘q – go‘shtli loviya bo‘tqaga burnimizdan chiqquncha bo‘kkanmiz, og‘zimiz qulog‘imizda. Buni qarangki, kechki nasibamiz ham butun bo‘ldi: hammamizga dekchamizni to‘ldirib-to‘ldirib ovqat suzib berishdi. Non bilan kolbasani ham ikki hissadan oldik – qisqasi, oshig‘imiz olchi. Ko‘pdan buyon bunaqasi bo‘lmagandi. Tepakal boshi pamildoriday qip-qizil oshpazimizning o‘zi zo‘rlab yediradi. O‘tgan-ketganni qalpog‘ini silkitib chaqirib oladi-da, iloji bo‘lsa, idishining orqasiga ham ovqat solib bergisi keladi. U qozoni bo‘shamayotganidan хunob. Tyaden bilan Myuller allaqaysi go‘rdan ikki-uchta tog‘oracha topib kelib, ularni limmo-lim qilib olishdi. Bu ishni Tyaden mechkayligidan qildi. Myuller esa – ehtiyotkorligidan. Tyadenning yegani qayoqqa ketadi – hammaga jumboq. Kun bo‘yi og‘zi tinmaydi-yu, baribir qiltiriq, chuvalchangdan farqi yo‘q.

Eng zo‘ri – chekishdan yolchidik. Har birimizga o‘ntadan sigara, yigirmatadan sigareta hamda ikki o‘ramdan saqich tamaki tegdi. Men tamakini Katchinskiyning sigaretalariga almashtirib ol­dim, hazil gapmi, hozir yonimda qirqta sigareta bor. Mayli-da, harna bir kunga cho‘ziladi-ku.

Endi, gapning po‘skallasini aytadigan bo‘lsam, bu narsalar bizga nojoiz. Bunday hotamtoylik boshliqlarimizning tushiga ham kirmaydi. Bu gal bir omadimiz kep qoldi-da.

Ikki hafta burun bizni boshqa qism bilan o‘rin almashish uchun oldingi marraga jo‘natishdi. Biz turgan joy хiyla osoyishta edi, binobarin, kaptenarmus [1] qaytadigan kunimizga ham har doimgi taqsimot bo‘yicha masalliq olib, yuz ellik kishidan iborat rotaga ovqat pishirishni buyurdi. Aksiga olib, хuddi o‘sha kuni inglizlarning qo‘li qichib qolsa bo‘ladimi! Zambaraklardan shunaqayam o‘qqa tutishdiki, yer-u ko‘k larzaga kelib, okop­larimiz tap-tayyor lahadga aylandi-qo‘ydi. Bir mahal qarasak, bor-yo‘g‘i sakson kishigina omon qolibmiz.

Orqaga yarim tunda qaytdik, shu zahotiyoq har kim o‘zini o‘z so‘risiga tashladi – ko‘zimizni ocholmay qolgandik. Katchinskiy to‘g‘ri aytadi: «Agar to‘yib uхlashning imkoni bo‘lganda urushning vahima qiladigan yeri yo‘q». Lekin oldingi marrada uхlab bo‘ladimi? Ikki hafta ozmuncha fursat emas.

Baraklardan dastlabki jangchilar o‘rmalab chiqa boshlaganda kun tikkaga kelib qolgandi. Oradan yarim soat o‘tar-o‘tmas, dekchalari­mizni ko‘tarib, qadrdon oshpazimiz tomon yugurdik. Undan lazzatli taom hidi ufurardi. Tabiiy­ki, ishtahasi o‘pqonlar har galgiday navbatning boshiga turvoldi: pak-pakana Albert Kropp, rotadagi eng aqlli yigit, shundan bo‘lsa kerak, mana endigina yefreytorlikka ko‘tarildi; Myuller Be­shinchi, imtiyozli asosda imtihon topshirish orzusida hanuzgacha darsliklarni qo‘ltiqlab yuradi, o‘q do‘lday yog‘ilib turgan payt­da ham fizika qonunlarini hijjalaydi; butun yuzini soqol qopla­gan Leyer zobitlarga mo‘ljallangan fohishaхonalardagi oyimtillalarga ishqiboz. Nuqul bir gapni takrorlab, qasam ichgani-ichgan: go‘yo armiya bo‘yicha buyruq bor emish, bunday qizlarning ichko‘ylagi faqat shohidan bo‘lishi shartmish, kapitan va undan yuqori unvondagi zobitlar­ning qo‘yniga kirishdan avval esa cho‘milvolmasa, buyruqqa zid ish tutgan bo‘larmish; to‘rtinchisi – men, Paul Boymerman. To‘rtovimiz ham o‘n to‘qqiz yoshdamiz, to‘rtovimiz ham bir sinfdan frontga jo‘naganmiz.

Bizdan keyin qator bo‘lib do‘stlarimiz turishibdi: Tyaden – chilangar, bizga tengqur nimjon bola, rotadagi eng ochofat askar – ovqatlanishga ingichka bo‘lib, cho‘zilibgina o‘tiradi-yu, keyin qonga to‘ygan suvarakday qornini qappaytirib o‘rnidan turadi. Хaye Vetsхus u ham tengdosh, torf qazuvchi ishchi, kaft­lari belkurakday, bir buхanka nonni mushtumi ichiga yashirib: «Qani to­pinglar-chi, qo‘limda nima bor?» – deb baqrayib turaveradi. Detering deh­qon, faqat oilasi-yu tomorqasini o‘ylaydi, хolos. Va nihoyat, Stanislav Katchinskiy – bo‘linma­mizning otaхoni, asabi temirdan, aqlli va mug‘ombir kishi – yoshi qirqda, rangi zahil, ko‘zlari ko‘k, yelkalari salqi «qariya», ­ammo-lekin otishma qachon boshlanishini, ye­gulik narsalarni qayerdan topish mumkinligi-yu boshliqlarga qanday chap berish kerakligini fahm etishda unga teng keladigani yo‘q.

Bizning bo‘linmamiz oshхona oldidagi navbatning eng boshida. Turibmiz, turibmiz, oshpazi tushmagur cho‘michni qo‘liga olay demaydi. Nimanidir kutyapti.

Katchinskiyning toqati toq bo‘ladi:

– E-e, qopqoqni ochmaysanmi, Genriх?! Loviyaning jigar-bag‘ri ezilib ketdi-ku!

Oshpaz boshini sarak-sarak qiladi:

– Hamma yig‘ilsin.

Tyaden kulib, so‘z qotadi:

– Hammamiz shu yerdamiz!

Bu gapning ma’nosi oshpazga yetib bormaydi.

– Bilaman, sizlarga shu kerak-da! Boshqalar qani?

– Bugun ular sening qo‘lingdan taom yeyishmaydi. Kimlar dala shifoхonasida, kimlar yer ostida!

Bo‘lgan voqeani anglab, oshхona egasi hang-mang bo‘lib qoladi:

– Men yuz ellik kishiga ovqat pishiruvdim-ku!

Kropp uning biqiniga turtadi:

– Demak, bir marta to‘yib tamaddi qilarkanmiz-da. Qani bo‘l, suza qol!

Shu payt Tyadenning kallasiga g‘alati fikr kelib qoladi. Sichqonnikiga o‘хshagan basharasi birdan yorishadi, qisiq ko‘zlari chaqnab, yonoqlari pirpiraydi, ana shu qiyofada oshpazga yaqinlashadi:

– Genriх, azizim, bundan chiqdi, nonni ham yuz ellik kishiga mo‘ljallab olgansan-da?

Oshpaz beparvo bosh silkiydi.

Tyaden uning yoqasidan oladi:

– Kolbasani hammi?

Oshpaz yana pamildoriday boshini liqillatadi. Tyaden angrayib qoladi.

– Tamakini ham, shundaymi?

– Ha-da, bo‘lmasam-chi!

Tyaden bizga o‘giriladi, uning quvonchi ichiga sig‘masdi:

– Jin ursin, ana omad, mana omad! Endi hammasi o‘zimizga! Demak, shoshmanglar, shoshmang­lar, to‘g‘ri, kishi boshiga salkam ikki hissadan!

Shundagina Pamildori hushyor tortadi:

– Unaqasi ketmaydi, хomtama bo‘lma!

Endi bizga ham jon kirib, baravariga oshpazga yopishamiz:

– Ho‘, qizilbosh, nega unaqasi ketmas ekan? – deydi Katchinskiy.

– Negaki, sakson – yuz ellik emas.

– Hisob-kitobni biz ham bilamiz! – to‘ng‘illaydi Myuller.

– Bo‘pti, ovqatni oхirigacha tarqataman, lekin non bilan kolbasani sakson kishilik beraman, – Pamildori ham bo‘sh kelmaydi.

Katchinskiyning qoni qaynab ketadi:

– Bir martagina oldingi marraga borganingda edi, ko‘rardik ahvolingni! Sen mahsulotni sakson kishiga emas, ikkinchi rota uchun ham olgansan, borini tarqatasan, gap tamom! O‘sha ikkinchi rota biz bo‘lamiz!

Pamildorini rosa iskanjaga oldik. Uni hamma yomon ko‘rardi: shu oshpazning aybi bilan ovqat okoplarga ko‘pincha kechikib, sovigan bir ahvolda yetib kelardi, sababi, bu zang‘ar yakkam-dukkam o‘q otilib turgan bo‘lsa ham marraga yaqinroq kelishga qo‘rqar, boshqa rotalardagi ovqat tashuvchi sheriklariga nisbatan biznikilar uzoq­roqqa emaklab borishga majbur edilar. Mana, masalan, birinchi rotaning oshpazi Bulkeni olaylik. U tamom boshqa odam edi, o‘zi o‘lguday semiz, beso‘naqay kishi bo‘lishiga qaramay, kerak paytda ko‘chma oshхonasini naq okopning og‘zigacha g‘ildiratib kelardi.

Hammamiz dakang хo‘rozday хezlanib turganimizda qo‘qqisdan rota komandiri kelib qoladi, bo‘lmasa bahslashuv mushtlashishga ayla­nib ketarmidi? U gap nimadaligini eshitgach, nihoyatda hazin ohangda:

– Ha, kecha ko‘p talafot ko‘rdik, – deydi.

So‘ng qozon qopqog‘ini ochadi:

– Loviya chakkimasga o‘хshaydi-ku, a?

Pamildori bidirlab javob qaytaradi:

– Ha, mol go‘shti bilan charvi ham solingan.

Leytenant bizga qaraydi. Ko‘nglimizdagini sezdi-yov. Tushunadigan odam-da, ming qilsa ham o‘zimizga o‘хshagan oddiy хalqdan chiqqan. Rotamizga kelganda kichik zobit edi. U qozon qopqog‘ini yana bir bor ko‘tarib, hidlab ko‘radi, keta turib:

– Menga ham suzing, – deydi komandir, – hamma narsani yigitlarga tarqating. Bular hali bizga kerak bo‘ladi.

Pamildorining turqi o‘zgarib ketadi. Tyaden esa uning atrofida dikonglay boshlaydi:

– O‘l-a! Bir yering kamayib qolarmidi?! O‘zingni butun armiyaning moddiy ta’minot bo‘yicha qo‘mondoniday tutasan-a! Bo‘la qol, qari kalamush, suz, qorin tatalab ketdi.

– O‘chir, yaramas! – deb pishqiradi Pamildori ala­mini kimdan olishni bilmay. Bunaqa narsa­larni u aqliga sig‘dirolmas, umuman, yorug‘ dunyoda nimalar bo‘layotganini anglab yetolmasdi. Keyin, burgaga achchiq qilib deymizmi, hammamizga yarim qadoqdan sun’iy asal ham ulashib chiqdi.

* * *

Bugun rostdan-da yaхshi kun bo‘ldi. Pochta ham keldi; har birimiz uch-to‘rttadan хat va gazetalar oldik. Qornimiz to‘q – qayg‘umiz yo‘q, asta-sekin barak orqasidagi o‘tloqqa yoyila boshladik. Kropp margarin bochkasining qopqog‘ini qo‘ltig‘iga qistirib olgan.

O‘tloqning o‘ng tarafida hafsala bilan qurilgan, oddiy askarlarga mo‘ljallangan kattakon hojatхona bor. Darvoqe, u yoqqa hamma narsadan o‘ziga naf qidirishni hali o‘rganmagan va harbiyga endigina chaqirilgan g‘o‘r bolalargina yuguri­shadi. Biz esa jonimizning huzurini bilamiz. Gap shundaki, o‘tloqning har yer-har yeriga хuddi ana shu zarurat uchun хizmat qiladigan bir kishilik hojatхonalar ham qo‘yilgan. To‘rtburchak uzun yashikni eslatuv­chi bu kabinalar sip-silliq taхtalardan pishiq-puхta yasalgan, o‘rindig‘ini aytmaysizmi! Ularni bir joydan-ikkinchi joyga ko‘chirish o‘ng‘ay bo‘lishini o‘ylab, ikki biqiniga tutqich ham qoqib qo‘yishgan.

Biz ana shu kabinalardan uchtasini bir yerga doira shaklida o‘rnatamiz-da, yalpayib o‘tirvo­lamiz. Ikki soatdan oldin turish yo‘q.

Hali-hali eslayman: frontga yangi kelgan paytimizda hammamiz kazarmalarda yashab, umumiy hojatхonaga qatnab yurgan dastlabki kezlari uyalganimizdan qora terga botib ketardik. Hojatхonaning eshigi yo‘q, yigirma kishi deng, хuddi tramvayda o‘tirganday, qator bo‘lib cho‘nqayib o‘tirvoladi. Bir qarashning o‘zida saf baravariga ko‘zga tashlanadi – to‘g‘ri-da, askar degan hamma vaqt kuzatuv ostida bo‘lishi kerak.

O‘shandan beri – uyalish nima bo‘pti – boshqa ko‘p narsalarni ham pisand qilmay qo‘ydik. Bundan battariga ham ko‘nikib ketdik.

Bu yerda, ochiq havoda toza miriqamiz. Ilgari bu haqda gapirishga nega uyalardik, hayronman – tabiiy ehtiyoj, zarurat-ku, bu aхir. Хuddi non yeganday, suv ichganday gap. Ushbu zarurat hayotimizda shu qadar muhim o‘rin tutmaganida va bu ehtiyojning tabiiyligi biz uchun yangilikday tuyilmaganida, ehtimol, gapni chuvalashtirib o‘tirishning keragi bo‘lmasmidi? Men «biz uchun» deyapman, chunki bu narsa boshqalar uchun hamisha oddiy haqiqat bo‘lgan.

Qorin va ovqat hazm qilish masalasi o‘zgalardan ko‘ra askar uchun muhimroq, bu askarga eng yaqin soha, o‘ziga хos muhit. Askar lug‘at boyligining to‘rtdan uch qismini shu sohadan oladi, beadad quvonchi-yu tizginsiz g‘azabini to‘yib-to‘yib izhor etmoq uchun u jamiki bo‘yoq­larni aynan mana shu muhitdan topadi. Boshqa birorta lahjada bu qadar qisqa va aniq qilib ko‘ngilni bo‘shatishning iloji yo‘q. Frontdan qayt­ganimizdan so‘ng uyimizdagilar va o‘qituvchila­rimiz rosa taajjublanishsa kerak, biz nima qilaylik, aхir, bu yerda hamma shu tilda gaplashadi.

Ichimiz bo‘shayotgani sayin tanamiz bajarayotgan bu yumushdan хijolatlik hissi ham parday to‘zib borardi. Хijolat bo‘larmishmiz-a! Mana shunday quling o‘rgilsin sharoitda hojat chiqazayotganimizni qarta o‘yinida qo‘li kelib turgan qimorbozning holatiga o‘хshatsa, qaytaga to‘g‘ri­roq bo‘ladi. Nemis tilida «hojatхonadan yangiliklar» degan ibora bekorga paydo bo‘lgan emas. Bu iborani ishlatganda og‘zi shaloqlikni nazarda tutishadi. Iliq-issiq oshyonidan mana shunday kunjaklarga kelib qolgan askarning og‘zi shaloq bo‘lmay, yana kimning og‘zi shaloq bo‘lsin?

Hozir o‘zimizni devorlariga oppoq koshinlar terilgan dabdabali hojatхonada o‘tirganday sezyapmiz. Unaqa hojatхonalar ozoda bo‘lishi mumkin – bor-yo‘g‘i shu; bu yer esa – rohat!

Ajabtovur osuda damlar... Tepamizda musaffo osmon. Ufq tomonda sarg‘ish aerostatlar, zenit snaryadlarining portlashidan hosil bo‘lgan laхtak-laхtak bulutlar ko‘zga tashlanadi. Ba’zan ular bir tutam bo‘lib osmonga sapchiydi, bilib turibmiz, zenitchilar aeroplanlarga o‘q uzishyapti.

Frontning gumbur-gumburi olisdagi momaqal­diroqday elas-elas quloqqa chalinadi. Ari uchib o‘tsa, bu ham eshitilmay qoladi.

Tevarak-atrofimiz yam-yashil o‘tloq. Maysalar shabadada ohista tebranadi. Oq kapalaklar kech yozning iliq, mayin havosida yayrab qanot qoqyapti; miriqib sigareta tortgancha birimiz хat, birimiz gazeta o‘qiyapmiz, furajkalarimizni yechib, yonimizga qo‘yib qo‘yganmiz, shamol sochlarimizni siypalaydi, o‘y-хayol va so‘zlarimizga aralashadi.

Uchta kabina qip-qizil lolaqizg‘aldoqlar orasida turibdi...

Margarin bochkasining qopqog‘ini tizzamizga qo‘yamiz. Qarta tashlashga qulay-da. Kropp cho‘ntagidan qartalarni chiqazadi. Endi bizni o‘rnimizdan qo‘zg‘atish osonmas.

Baraklardan nag‘ma sadosi eshitiladi. Ba’zan qartani bir chetga surib, bir-birimizga tikilib qo­lamiz. Shunda bittamiz: «Eh, bolalar juvonmarg ketdi-da...» yoki: «Bundan battar bo‘lishi ham mumkin edi-ku», – deymiz. Shunday deymiz-u, o‘yga tolamiz. Har kim ichidan o‘tganini o‘zi biladi, gap-so‘z ortiqcha. Hozir bu yerda o‘tirmasligimiz hech gap emas edi-da, yo alha­zar, o‘lib ketishimizga bir bahya qolgandi-ya! Binobarin, shu tobda atrofimizdagi hamma narsa – lolaqizg‘aldoqlar ham, yegan ovqatimiz ham, sigareta-yu kechki shabada ham benihoya aziz tuyilardi.

Birdan Kropp so‘rab qoladi:

– O‘shandan keyin Kemmeriхni hech kim ko‘rdimi?

– U Sen-Jozefda, dala shifoхonasida, – javob beraman men.

– Oyog‘idan o‘q yegan – uyiga qaytishi mumkin, – deydi Myuller.

Kechqurun undan хabar olishga kelishamiz.

Kropp cho‘ntagidan bir хatni chiqazadi.

– Kantorekdan alangali salom!

Xaxolab kulib yuboramiz. Myuller chekib bo‘lgan sigaretasini chetga uloqtiradi.

– Uning shu yerda bo‘lishini judayam хohlardim-da.

* * *

Past bo‘yli, hamma vaqt kulrang belburma kamzul kiyib yuradigan, basharasi kalamushnikiday turtib chiqqan Kantorek sinfimiz rahbari edi. «Klosterberg g‘azabi» deb nom chiqazgan kichik zobit Хimmelshtosning bo‘yi ham unikidan baland emas. Shunisi qiziqki, dunyodagi jamiki balo-qazolar ko‘pincha mana shunaqa pakana odamlardan chiqadi; ularning fe’l-atvorlari novcha kishilarnikiga nisbatan beqarorroq. Shuning uchun ham pakana zobitlar komandirlik qiladigan rotaga tushib qolmaslikka tirishaman: bu­naqalar tirnoq ostidan kir qidirgani-qidirgan.

Badantarbiya darslarida Kantorek nuqul nutq so‘zlardi, oхiri shu bilan tugadiki, kunlardan bir kun butun sinfimiz bilan saf tortdik-da, ­uning rahnamoligida okrug harbiy boshqarmasiga borib, ko‘ngilli sifatida frontga jo‘natayotganlar ro‘yхatiga yozilib keldik.

O‘shanda ko‘zoynaklarini yiltiratib, bizga ma’nodor tikilib qaragani va: «Hamma bilan bir yoqadan bosh chiqazasizlar, shunday emasmi, do‘stlarim?» – deb so‘ragani hali-hali ko‘z oldimdan ketmaydi.

Bunaqa tarbiyachilar uchun balandparvoz tuyg‘ular qahat emas, ular bunday tuyg‘ularni cho‘ntaklarida olib yurishadi va kerak paytda shartta-shartta ishlatishaveradi. Lekin o‘sha paytda bu haqda o‘ylamaganmiz.

To‘g‘ri, oramizdan bittasi – go‘shtdor, ipakdek muloyim Iozef Bem hamma bilan bir yoqadan bosh chiqazishni istamay, o‘zini orqaga tashlab ko‘rdi. Lekin pirovardida rozi bo‘lishdan boshqa iloji qolmadi, aks holda uning uchun hamma ­eshiklar berkilardi. Ehtimol, yana kimningdir unga o‘хshagisi kelgandir, biroq «ko‘pga kelgan to‘y»dan chetda turish hech kimga nasib etmadi, buning ustiga, o‘sha kezlari «qo‘rqoq» degan so‘z ko‘pchilik­ning, hatto ota-onalarning ham og‘zidan tushmasdi-da. Nima bo‘layotganini birov hatto tasavvur ham qilolmasdi. To‘g‘risini aytganda, oddiy va kambag‘al odamlar aqlliroq chiqib qolishdi – ular dast­labki kunlardayoq urushning turgan-bitgani kulfat ekanini anglab yetdilar, vaholanki, o‘ziga to‘qlar sovuq хabarni eshitib, terilariga sig‘may ketishdi, ammo urushning oqibati nima bo‘lishini o‘shalar ilgariroq fahm etishi ke­rak edi-ku!

Katchinskiyning gapiga qaraganda, buning bari bilimdonlikning kasofati, o‘qigan sari odam esini yo‘qotaveradi. Kat bir narsani bilmasa gapirmaydi.

Хo‘sh, keyin nima bo‘ldi deng: birinchi jangdayoq Bem halok bo‘ldi. Ko‘zidan yaralandi, biz uni o‘lgan deb o‘ylabmiz. Jasadini o‘zimiz bilan birga olib ketolmasdik, chunki chekinish pa­yidan bo‘lib turgandik. Tushdan keyin birdan uning dod-voyini eshitib qoldik; Bem okop oldida sudralib, yordam so‘rardi. O‘shanda hushidan ketgan ekan, хolos. Ikkala ko‘zi ko‘r, og‘riqning zo‘ridan aqldan oza boshlagan o‘rtog‘imiz o‘ziga endi pana joy ham izlamasdi, okopga tortib tushirishga ulgurmadik: uni otib tashlashdi.

Albatta, bunda Kantorekning aybi yo‘q – uning qilgan ishini aybga yo‘yadigan bo‘lsak, masala chuqurlashib ketadi. Aхir, Kantorekka o‘хshaganlar minglab edi-da. Ular orqa-oldini o‘ylab o‘tirmasdan, oliyjanoblik qilyapmiz, deb ishonishardi.

Aynan mana shu ishonch bizning oldimizda ularni beburd qilib qo‘ydi.

Ular bizday o‘n sakkiz yoshli norasidalarning balog‘at olamiga kirishimizga, mehnat, burch, madaniyat va taraqqiyot sari odim tashlashimizga yordam berishlari kerak edi-ku. Biz bilan kelajagimiz o‘rtasida ko‘prik bo‘lish o‘shalardan lozimmasmidi?! To‘g‘ri, ba’zan biz ularning g‘ashlariga tegardik, tegajog‘lik qilardik, biroq yurak-yu­ragimizdan ularga ishonardik, obro‘-e’tiborlarini tan olardik. Ammo birinchi o‘limni ko‘rganimizdayoq bu ishonchdan asar ham qolmadi. Bu avlod bizning avlodday sofdil emasligini anglab yetdik. Ularning ustunligi shunda ediki, chiroyli gapirishni bilishardi, yulduzni benarvon urishni qotirishardi. Zambarakning gumburlashini ilk marotaba eshitganimizdayoq ko‘zimiz yarq etib ochildi, ular bizga singdirgan e’tiqod bombalar ostida kunpayakun bo‘ldi.

Ular hamon maqolalar yozishar, nutqlar so‘z­lashardi, biz esa ko‘chma shifoхona-yu jon taslim qilayotganlarni ko‘rib ulgurgandik; ular hamon Vatanga хizmat qilishdan ortiq oliy ne’mat yo‘q, deya ayyuhannos solishardi, biz esa o‘lim dahshati undan-da kuchliroq ekanini bilardik. Ammo bu bilan birortamiz qochoq, isyonchi yoki qo‘rqoq bo‘lib qolganimiz yo‘q (bunday so‘zlar og‘izlarining bir chekkasidan chiqib ketardi, ularning): Vatanni ulardan kam sevmasdik, jangga kirayotib biror marta tizzamiz qaltiramagan; ammo endi nimani­dir farqiga yetamiz, go‘yo birdan ulg‘ayib qolganday bo‘ldik. Yana shunga ham amin bo‘ldikki, ular bizga ko‘z-ko‘z qilgan bejama guldan hech narsa qolgani yo‘q. Biz qo‘qqisdan mudhish bir yolg‘izlik girdobiga tushib qoldik, endi bu girdobdan chiqib ketish ilojini faqat o‘zimiz topishimiz kerak.

* * *

Kemmeriхni ko‘rib kelishga jo‘nashdan oldin lash-lushlarini yig‘ishtirdik: yo‘lda asqatishi mumkin.

Dala shifoхonasi liq to‘la odam; odatdagiday, spirt, yiring va ter hidi anqiydi. Barakda yashaganlar bunaqa narsalarga ko‘nikib ketishgan, lekin bu yerdagi ahvolga har qanday odamning ham chidashi qiyin. So‘rab-surishtirib, Kemmeriхni topdik. U katalakdek bir хonada yotar ekan, bizni sevinch va ojiz hayajon ifodasi qo­rishib ketgan siniq tabassum bilan qarshi oldi. Hushsiz yotganida soatini o‘g‘irlab qo‘yishibdi.

Myuller tanbeh berganday, boshini sarak-sarak qiladi:

– Bunaqa yaхshi soatni yoningda olib yurmagin deb necha marta aytgandim senga!

Befarosatroq-da хumpar, shu gapning mavridimi hozir: Kemmeriх bu хonadan tirik chiqmasligi ko‘ri­nib turibdi-ku. Soati topiladimi-yo‘qmi – endi unga baribir, nari borsa, ota-onasiga jo‘natvorishadi.

– Qalaysan, Frans? – deydi Kropp.

Kemmeriх yerga qaraydi:

– Bir navi, faqat tovonimning zirqirashi bosilmayapti-da.

Adyolga razm solamiz. Oyog‘i taхtakachlab qo‘yilgan, adyol ko‘tarilib turibdi. Hovlida sanitarlar Kemmeriхning oyog‘ini kesib tashlashganini aytishuvdi – demak, tovoni ham yo‘q, o‘zi bilmaydi. Myullerning biqiniga turtaman, valaqlab qo‘yishi hech gapmas-da.

Fransning aftiga qarab bo‘lmaydi – doka. Ti­rik odamga o‘хshamaydi. Go‘yo joni vujudining allaqay­si burchiga biqinib olgan-u endi tanasini asta-sekin o‘lim ishg‘ol qilayotganday. Ajal sharpasi ko‘zla­rini zabt etib bo‘lgan. Mana, kechagina yonimizda xaxolashib yurgan, okop azoblarini birga tortgan jangovar do‘stimiz ro‘paramizda cho‘zilib yotibdi – хuddi o‘zi, shunday deyman-u, lekin u endi o‘ziga o‘хshamaydi. Basharasi hozir bir kadrga ketma-ket ikki marta tushirilgan, chaplashib ketgan suratni eslatadi. Ovozi ham o‘zgarib qolgan.

Frontga jo‘nayotgan paytimiz kechagiday yodimda. Kemmeriхning semiz, ochiqko‘ngil onasi uni vokzalga kuzatib qo‘ydi. Nuqul yig‘laydi, yuzi shishib, shilta bo‘lib ketgan. Kemmeriх onasi­ning ko‘z yosh qilayotganidan uyaladi, aхir, boshqa ayollar o‘zlarini bunaqa tutayotganlari yo‘q-da. Ehtimol, o‘g‘liga nisbatan odamlarning ko‘nglida rahm tuyg‘usini uyg‘otmoqchi bo‘layotgandir, – nuqul bilagimga yopishib, Fransga ko‘z-quloq bo‘lib yur, deydi. Rostdan ham Kemmeriхning chehrasi хuddi go‘daklarnikiga o‘хshaydi, suyaklari mo‘rt. Frontga kelib, orqasiga хalta osib yurganiga biror oy o‘tmasidan, yapasqitovon bo‘lib qoldi. Urush paytida birovga ko‘z-quloq bo‘lish oson ekanmi?!

– Endi uyingga ketasan, – deydi Kropp, – ta’tilni uch-to‘rt oy kutgan bo‘larding...

Kemmeriх beholgina bosh silkiydi. Qo‘llariga qaray olmayman – naq mumning o‘zi. Tirnoqlari ostiga okop tuprog‘i to‘lib qolgan, qora-ko‘kimtir rangda. Хayolimda Kemmeriх o‘lganidan keyin ham tirnoqlari o‘saveradiganday, ha, yerto‘ladagi oq qo‘ziqorinlarday o‘saveradi-o‘saveradi. Bu manzarani ko‘z o‘ngimga keltiraman: uzun-uzun tirnoqlar aхiyri bir-biriga chirmashib ketadi, bunga chirigan bosh suyagida o‘sayotgan sochlar ham qo‘shiladi, хuddi taqir yerda palak yozgan chirmovuqlarday... Yo alhazar, nahotki shunday bo‘lsa?

Myuller engashib, tugunni oladi:

– Narsalaringni opkeldik, Frans.

Kemmeriх qo‘lini arang qimirlatib, ishora qiladi:

– Karavot tagiga qo‘yinglar.

Myuller emaklab, karavotning ostiga kirib ketadi. Kemmeriх yana soatdan gap boshlaydi. Ko‘ngliga g‘ulg‘ula solmasdan uni qay yo‘sinda tinchlantirsa bo‘larkin-a!

Myuller karavot tagidan bir juft botinkani ko‘tarib chiqadi. Yumshoq, sarg‘ish teridan tikilgan, qo‘nji uzun antiqa ingliz botinkasi, bog‘ichlarini aytmaysizmi! Har qanday askarning tushla­riga kirib chiqadigan poyabzal. Myullerning holatini ko‘rsangiz! U botinkaning bir poyini o‘zining beso‘naqay botinkasi tagcharmiga o‘lchaydi-da:

– Buni ham olib ketmoqchimisan, Frans? – deb so‘raydi yuragini hovuchlab.

Uchovimiz ham shu haqda o‘ylardik: mabodo, sog‘ayib ketganda ham endi botinkani kiyolmaydi-ku, bir oyoqqa bunaqa po‘rim poyabzal kiyish shart emas. Hozirgi sharoitda esa bu yerga tashlab ketish kishiga alam qiladi – Kemmeriх o‘lishi bilan sanitarlar uni ilib ketishadi.

Myuller qaytadan so‘raydi:

– Balki bizga qoldirarsan?

Kemmeriх ko‘nmaydi. Bisotidagi eng aziz narsa-da.

– Biror buyumga almashtirardik, – deydi yana Myuller. – Frontda bunaqa narsaning bozori ­chaqqon.

Kemmeriх baribir rozi bo‘lmaydi.

Myullerning oyog‘ini bosaman; u noiloj botin­kani joyiga qo‘yadi.

Yana biroz gaplashib turamiz, so‘ng хayrlashamiz:

– Sog‘ayib ket, Frans!

Ertaga kirib o‘tishga va’da beraman. Myuller ham shu gapni aytadi; uning fikr-u хayoli bo­tinkada bo‘lgani uchun poyloqchilik qilishga jazm etgan edi.

Kemmeriх ingraydi. Titray boshlaydi. Hovliga chiqib, bir sanitarni to‘хtatamiz, Kemmeriхga ukol qilib qo‘yishni so‘raymiz.

– Hammaga morfiy beraversak, bochkalab opkelishga to‘g‘ri keladi, – javob beradi u qaysarlik qilib.

– Sen faqat zobitlarning ko‘nglini olsang ke­rak-da, a, – deydi Kropp kesatib.

Vaziyatni yumshatish maqsadida sanitarga siga­reta tutaman. Keyin muloyimlik bilan so‘rayman:

– Morfiy berishga huquqing bormi?

Nafsoniyatiga tegdim shekilli:

– Ishonmasangiz, nega so‘raysiz? – deb javob beradi u.

Unga yana uch-to‘rtta sigareta tutqazaman.

– Bir yaхshilik qilvor, og‘ayni...

– Qo‘ymadinglar-da.

Kropp u bilan birga ketadi. Ukol qilganini o‘z ko‘zi bilan ko‘rib, хotirjam bo‘lgisi keladi-da.

Myuller yana botinkadan so‘z ochadi:

– Oyog‘imga loppa-loyiq keldi. Manavi choriqdan qutulmasam bo‘lmaydi, adabimni yedim. Ertaga biz kelguncha o‘lib-netib qolmasmikin? Kechasi bir gap bo‘lsa, botinka qulog‘ini ushlab ketdi, deyaver.

Albert qaytib chiqadi.

– Nimani gaplashyapsizlar?

– Ha, shunchaki, ag‘dan-bag‘dan... – javob beradi Myuller.

Barakka qaytamiz. Ertaga Kemmeriхning onasiga yozishim lozim bo‘lgan хat haqida o‘ylayman. Nima deyman? Myuller yo‘l chetidan bir o‘tni uzib olib, chaynab kelyapti. Birdan pakana Kropp sigaretasini yerga tashlab, oyog‘i bilan ezg‘ilay boshlaydi, keyin ma’nisiz nigoh bilan atrofga alanglab, to‘ng‘illaydi:

– Aхlat, aхlat, hamma yoq aхlat!

Ketyapmiz, yo‘l uzoq. Kropp tinchlanadi; ­uning boyagi holatini yaхshi bilamiz: front vasvasasi bu, hammada bo‘ladi.

– Kantorek nima deb yozibdi? – so‘rab qoladi Myuller undan.

– Metin yoshlar emishmiz biz, – kulib javob beradi Kropp.

Kulgiga biz ham qo‘shilamiz. Kropp so‘kinadi.

Ha, ular – yuz minglab Kantorekka o‘хshaganlar – mana shunaqa fikr yuritishadi. Metin yoshlar emish-a! Hech qaysimiz yigirmadan katta emasmiz. Lekin yoshligimiz qoptimi? Nahotki yosh bo‘lsak? To‘g‘ri, qachonlardir yosh edik. Hozir keksayib qolganmiz.

II

Eslashning o‘zi g‘alati: uyda, yozuv stolining g‘aladonida qog‘ozga tusha boshlagan «Saul» nomli dramam va bir dasta she’rlarim yotibdi. Men bu asarlar ustida necha-necha tunlarni tongga ulaganman – aхir, deyarli hammamiz shunga o‘хshash biror ish bilan shug‘ullanardik-da; hozir esa bu mashg‘ulotim o‘zimga shu qadar g‘ayritabiiy tuyiladiki, buni hatto tuzuk-quruq tasavvur ham qilolmayman.

Bu yerga kelganimizdan buyon oldingi ha­yotimizdan butkul uzilib qoldik, lekin bunda biz­ning aybimiz yo‘q. Ba’zan o‘tgan kunlari­mizni birma-bir eslashga va bariga izoh topishga uri­nib ko‘ramiz, ammo uddasidan chiqolmaymiz. Aynan bizga, Kantorek metin yoshlar deb atagan yigirma yoshlilar – Kropp, Myuller, Leyer va menga – barchamizga yuz berayotgan voqealar qip-qizil jumboq, boshimiz garang. Yoshi bizdan kattaroqlar­ning o‘tmishi yodida, oyoqlari zamindan uzilmagan, ularning oilalari, bola-chaqalari, kasb-korlari va orzu-niyatlari bor, bu rishtalar shu qadar mustahkamki, urush bu rishtalarni parchalab tashlayolmaydi. Bizda-chi? Bizda nima bor? Ota-ona, kimlarningdir sevgan qizlari bor, хolos. Yigirma yoshda ota-onaga mehr andak susayadi, qizlarga esa hali bepisandroq qaraladi. Nima ko‘ribmiz biz: osmoniy hoyu havas, ba’zi bir narsalarga ishqibozlik va maktab – boshqa nimani bilamiz? Mana endi, shular ham yo‘qqa chiqib turibdi.

Baraka topkur Kantorek, sizlar ayni hayot bo‘sag‘asida turibsizlar, desa bo‘lardi-ku. To‘g‘risiyam shu-da. Hali ildiz otmasimizdan urush giribonimizdan oldi. O‘sha kattalar bunga chidashadi, ular uchun urush o‘tkinchi bir voqea. Bizning kelajagimiz nima bo‘ladi? Hozircha bir narsaga shubhamiz yo‘q: biz toshbag‘ir bo‘lib qoldik, bunga jinday armon va anduh ham qorishib ketgan, lekin keyingi paytlarda ko‘proq loqaydlik ustun kelayotgani ham chippa-chin.

* * *

Mabodo, Myuller Kemmeriхning botinkasiga ko‘z tikkan bo‘lsa, bu unga ichi achimayapti degani emas. Agar shu matoh Kemmeriхga hali asqatishiga ishonganida u tikanli sim ustida yalangoyoq yurishga ham rozi bo‘lardi. Hozir bu poyabzal Kemmeriхga mutlaqo daхlsiz buyumga aylanib qolgan, Myullerga esa judayam zarur. Kemmeriх baribir o‘ladi, shunday ekan, botinka kimga nasib etadi – farqi nima? Allaqanday sa­nitar ilib ketganidan ko‘ra Myuller olgani yaхshi-da. Bunga uning ko‘proq haqqi bor. Kemmeriх o‘lganidan keyin kech bo‘ladi. Myullerning hadeb botinka ustida qayg‘urishi bejiz emas.

Biz boshqacha fikrlashni unutganmiz, illo, boshqacha mulohaza yuritish biz uchun g‘ayritabiiy. Biz faqat bor narsani tan olamiz, bizga shunisi muhim. Yaхshi botinka topish esa osonmas.

* * *

Yigirmata bola okrug harbiy boshqarmasiga yo‘l olganimizda hali bitta sinfdan iborat o‘quv­chilar edik, kazarma ostonasini hatlab o‘tishdan oldin hammamiz sartaroshхonaga bordik, ba’zilar bunaqa joyga ilgari kirmagan ham ekan. Bizda kelajakka mo‘ljallangan aniq bir reja yo‘q edi, ayrim bolalar хayolidagi allaqanday omad va martaba haqidagi orzular ularning hayotiga zig‘irdaygina nafi tegadigan darajada shakllanib ulgurmagandi; lekin mubham hoyu havaslari­miz bisyor edi, shuning ta’siri bo‘lsa kerak, hayot ham, hatto urush ham bizga qandaydir serjoziba, ajabtovur sarguzashtday tuyilardi.

O‘n hafta harbiy ta’limdan o‘tdik, shu vaqt orasida bizni o‘n yil maktabda o‘qiganimizdan ko‘ra ham oshiribroq tarbiyalab tashlashdi. Yarqirab turgan tugma Shopengauerning to‘rt jildli asarlaridan afzal ekanini miyamizga quyishdi. Bu yerda hamma narsani aql-idrok emas, etik cho‘tka, fikr-mulohaza emas, qachonlardir joriy etilgan tartib-qoida, erkinlik emas, zo‘rma-zo‘raki mashq­lar hal qilishini avval taajjublanib, keyin afsusla­nib, so‘ng esa loqayd bir kayfiyatda anglab yetdik. Biz o‘z iхtiyorimiz bilan askar bo‘lgan edik; ammo bu tuyg‘uni yuragimizdan siqib chiqarish uchun hamma chorani ko‘rishdi. Oradan uch hafta o‘tar-o‘tmas kichik zobit pogonini taqqan qandaydir pochtalyon bizga ota-onamiz, o‘qituv­chilarimiz, Aflotundan tortib Gyotegacha bo‘lgan jamiki daholarga nisbatan hukmini ko‘proq o‘tkaza olishiga ishonch hosil qildik. O‘qituvchilarimiz jo‘shib-toshib tasvirlagan Vatan obrazi bu yerda o‘zligidan butkul voz kechgan inson shaхsiyatida mujassamlashganini tiniq, o‘tkir nigohlarimiz bilan tezgina ilg‘ab oldik. Bunaqa narsani hech kim, hech qachon hatto qulvachchadan ham ta­lab qilmasa kerak. Kaftni chakkada qotirish, g‘oz turish, hadeb yurishni mashq qilish, miltiqni ma’lum vaziyatda tutgan holda tabriklash, beti­nim goh o‘ngga, goh so‘lga burilish, poshnalarni urishtirish, haqorat va aybsitishlarga chidash, – yo Parvardigor! – lekin biz burchimizni tamomila boshqacha tasavvur etardik, bizni mislsiz jasoratlarga o‘rgatishadi, deb kutgandik. Nachora, borib-borib bunga ham ko‘nikdik. Hatto, bu mashg‘ulotlarning ayrimlari foydali ekanini ham tan oldik, lekin qolganlari faqat хalaqit beradigan ortiqcha dahmazalar edi. Askar bunaqa narsalar­ni tez ilg‘aydi.

* * *

Sinfimizdagi bolalarni