автордың кітабын онлайн тегін оқу  Ostin-ustun

Jyul Vern

NAVQIRON AVLOD XIZMATIDA

Bugun kitob o‘qigan bitta bola

ertaga televizor ko‘rib o‘tirgan

o‘nta bolani boshqarishi mumkin.

Sh.M.Mirziyoyev

Kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshi­rish ayni paytda davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Va tabiiyki, nashriyotlar zimmasiga bugungi kun o‘quvchisiga tanlangan, bola tafakkurini yuksaltiradigan adabiyotlarni nashr etish vazifasini qo‘ydi. Ushbu ma’rifiy jarayonlarda faol ishtirok etish va yosh kitobxonlarga yuksak saviyadagi adabiyotlarni taqdim etish maqsadida «Yangi asr avlodi» nashriyoti navbatdagi loyihaga qo‘l urdi. Loyiha maqsadi – avvalo maktab o‘quvchilarini qamrab olish, bu borada ularning badiiy adabiyotlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirish, maktab darsliklariga qisman kiritilgan yoki faqat nomlari zikr etilgan asarlarni to‘liq holda taqdim etish, shuning barobarida maktab o‘quvchisi mutolaa etishi lozim deb topilgan, mutaxassislar tomonidan «o‘qish shart» deya tavsiya etiladigan eng sara o‘zbek va jahon adabiyoti namunalarini o‘quv­chilarga tanishtirishdan iborat.

Loyiha doirasidagi kitoblar yuz nomni tashkil etadi va o‘quvchi ushbu kitoblarni o‘n yillik maktab davrida to‘liq mutolaa qilishi lozim, va bu bilan umid qilamizki, bir yilda o‘nta, o‘n yilda yuzta kitob o‘qigan o‘quv­chi katta hayotga qadam qo‘yar ekan, uning intellekti, dunyoqarashi, Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, televizor ko‘rgan o‘nta boladan ancha yuqori bo‘ladi.

Farzandlarimizni keng fikrli, salohiyatli, zakovatli bo‘lib voyaga yetishida hissa qo‘shadigan yuz nomdagi kitobni kutib oling, unutmang, «Yangi asr avlodi» doimo navqiron avlod va ma’naviyat xizmatida!

Tahririyatdan

I BOB

BU BOBDA «SHIMOLIY QUTB KOMPANIYASI»NING BUTUN DUNYOGA QANDAY AXBOROT BILAN MUROJAAT ETGANI HIKOYA QILINADI

– Demak, mister Maston, sizning fikringizcha, xotin kishi aniq va tajriba fanlarining taraqqiyotiga yordam ko‘rsata olmas ekan-da?

– Ming afsuski, buni e’tirof etishga majburman, missis Skorbit, – deb javob qildi Maston. – Ayollar orasida, ayniqsa, rus ayollari orasida ko‘zga ko‘ringan bir necha matematiklar [1] bo‘lgan – buni jon-dilim bilan tan olaman; ammo o‘ylashimcha, ayollarning miyasi shunday tuzilganki, bu hol ularning Arximed bo‘lishlariga yoki qolaversa, Nyuton bo‘lishlariga sira imkon bermaydi.

– O, mister Maston! Ruxsat bersangiz, jinsimiz nomidan norozilik bayon etsam...

– Ayollar mavhum nazariy fanlarga layoqatli bo‘lmaganlari uchun ham go‘zal, latofatlidirlar.

– Bundan chiqdi, mister Maston, sizningcha, yerga uzilib tushgan olmani ko‘rgani bilan dunyoning tortish qonunini kashf qilish fikri bironta ayolning ham miyasiga kelmas ekan-da?

– Yerga uzilib tushgan olmani ko‘rgan xotin kishining miyasiga, missis Skorbit, shu olmani olib yeyishdan bo‘lak hech qanday fikr kelmaydi!

– Ha, endi angladim, siz xotin-qizlardagi aqliy mehnatga bo‘lgan har qanday qobiliyatni inkor etar ekansiz!

– Har qanday qobiliyatni dedingizmi?.. Yo‘q, bunday deya olmayman, ammo shunga e’tibor qilingki, fanda xotinlar aqli bilan Yevklid [2] va Laplas [3] kashfiyotlariga o‘xshash kashfiyotlar qilingani hali tarixda bo‘lgan emas.

– Shu ham dalilmi? Hamma vaqt o‘tmishga qarab kelajakni belgilab bo‘ladimi, axir?

– Hm!.. Har holda, necha ming yillar mobaynida bo‘lmagan narsani kelgusida kutishning hojati yo‘q, albatta!..

– Demak, biz hamma narsani yig‘ishtirib qo‘yib, qo‘limizdan keladigan ish faqat...

– Ilhom parilari bo‘lish, deb o‘tiraverasiz! – dedi Maston uning gapini bo‘lib, miyasi har xil savollarga to‘la olimga xos xushmuomala bilan. Zotan missis Skorbit bu gapdan juda mamnun bo‘ldi.

– Nima ham derdik, – deb davom etdi missis Skorbit, – har kim qo‘lidan kelganini qiladi-da. Buyuk matematik bo‘lib qolavering, sheriklaringiz bilan birga hayotingizni bag‘ishlamoqchi bo‘lgan buyuk ishga batamom kirishavering. Men bo‘lsam, mayli, ishingizga pul bilan yordam berib, ilhom paringiz bo‘lib turarman...

– Buning uchun umrbod sizdan minnatdor bo‘lajakmiz, – deb javob qildi Maston.

Missis Skorbitning yuziga qizil yugurdi, chunki u barcha olimlarni bo‘lmasa-da, har holda hamsuhbatini bir muncha yoqtirar edi.

Amerikalik bu boy beva xotin o‘z kapitalining an­chagina qismini qurbon qilishga qaror qilgan bu buyuk ishni haqiqatan ham buyuk deb atasa bo‘lardi. Bu ishning mohiyati va uni o‘ylab chiqargan odamlarning maqsadlari quyidagilardan iborat edi.

189...-yilda Qo‘shma Shtatlar hukumatida qo‘qqisdan bir reja – Shimoliy qutb atrofida joylashgan, hali hech kim tomonidan ochilmagan mintaqani kim oshdi yo‘li bilan sotish rejasi paydo bo‘lib qoldi. Yer sharining eng chekkasidagi bu joyni amerikalik bir kompaniya sotib olmoqchi bo‘ldi. Kompaniya ayni o‘sha maqsadni ko‘zda tutib tashkil etilgan edi. Keyinchalik kompaniya o‘sha yerdan foydalanish uchun hukumatdan konsessiya olishni mo‘ljallar edi.

To‘g‘ri, bundan bir necha yil avval Berlindagi allaqanday konferensiyada [4] mustamlaka qilish yoki yangi bozorlar ochish bahonasi bilan boshqalarning yerini bosib olishga intilgan buyuk davlatlar uchun maxsus tartib belgilangan edi. Biroq bu qoidani ayni shu ishda qo‘llanishi mumkin emasdi, chunki qutb doirasida hech kim yashamasdi. Shunday bo‘lsa ham, hech kimga qarashli bo‘lmagan bu egasiz yerni yangi kompaniya o‘ziga qaratib olmoqchi bo‘ldi: lekin kelgusida bu yerga biron tajovuz bo‘lmasligi uchun, uni «bosib» olmasdan «sotib» olish mo‘ljallangan edi.

Qo‘shma Shtatlarda hech bir ish, hatto eng qaltis, bajarilishi amri mahol bo‘lgan ish ham, ishning amaliy tomonini o‘z zimmalariga olib, unga o‘z mablag‘larini qo‘shishga tayyor bo‘lgan tarafdor homiylarga ega bo‘lmay qolmaydi. Bundan bir necha yil burun Baltimoradagi Zambarak klubi yerimizning yo‘ldoshi Oyga to‘g‘ri yo‘l ochish maqsadida unga snaryad uchirmoqchi bo‘lgan vaqtda ham xuddi ana shunday hodisa ro‘y bergan edi. O‘shanda uchar yankilar orasida bu g‘aroyibot ish uchun katta-katta pul bergan odamlar bo‘lmadi deysizmi? Bu ish amalga ham oshdi, chunki mazkur klubning ikki a’zosi bu bema’ni tajribada bevosita o‘zlari qatnashgan edilar.

Bordi-yu, biron yangi Lesseps [5] Yevropa va Osiyo orqali Atlantik okean to‘lqinlaridan Xitoy dengizlarigacha cho‘ziladigan kanal qazish ishini o‘ylab chiqarsa yoki biron kashfiyotchi injener yer ostidagi tekin issiqlikdan foydalanmoq uchun yerni eng chuqur qatlamlarigacha parmalashni taklif qilsa, yoki biron mard elektrotexnik yorug‘lik va issiqlikning doimiy, tuganmas manbalariga ega bo‘lish maqsadida yer shariga tarqalgan barcha elektr quvvatini bir butun qilib birlashtirish­ni istasa, yoki biron binokor yozning ortiqcha issig‘ini qish faslida sovuq doiralarga berish uchun uni saqlab qo‘yadigan kattakon ombor qurish fikrini aytsa bormi – qanchadan-qancha «jamiyat» va «kompaniyalar» vujudga kelgan bo‘lardi! Bunday hollarda amerikaliklar hamma vaqt ishtirokchilar o‘rtasida birinchi o‘rinni egallagan va Amerika daryolarining suvlari okeanga qanday quyilsa, aksioner jamiyatlarning kassalariga dollarlar ham shunday quyilgan bo‘lardi.

Shuning uchun ham, qutb yeri kim oshdi savdosida eng ko‘p pul bergan kishining shaxsiy mulki bo‘larmish, degan g‘alati ovoza hammani qiziqtirib qo‘ygan edi.

Qutb mamlakatlaridan foydalanish! Bu fikr faqat telba odamning miyasidagina paydo bo‘lishi mumkin!

Ammo shunga qaramay, loyiha mutlaqo jiddiy edi. Butun dunyodagi gazetalarda – Yevropa, Afrika, Osiyo, Okean mamlakatlari gazetalarida, ayniqsa, Amerika gazetalarida 7-noyabrda hayajonli axborot e’lon qilindi. U butun dunyoga taraldi, ammo olimlar bilan savdo-sotiq ahli bunga butunlay turlicha qaradilar. Axborotda bunday deyilgan edi:

«Yer shari aholisi diqqatiga.

Shimoliy kenglikning sakson to‘rtinchi daraja yuqorisida joylashgan Shimoliy qutb atrofidagi yerlar shu vaqtgacha hech kim tomonidan ochilmaganligi tufayli hanuz foydalanilmay yotmoqda. Sakson to‘rtinchi parallel bilan qutb o‘rtasidagi bu bo‘shliq olti darajadan iborat bo‘lib, uni yer sharidagi davlatlarga qarashli taqsimlanmagan mulk deb hisoblash mumkin. Uni kim oshdi savdosi yo‘li bilan sotib, shaxsiy mulkka aylantirish kerak.

Adolat prinsipi biron narsaning taqsimlanmay qoli­shiga yo‘l qo‘ymaydi. Shimoliy Amerika Shtatlari ana shu prinsipga amal qilib, qutb doirasini musodara qilish bilan shug‘ullanishga qaror qildi.

Baltimorada «Shimoliy qutb kompaniyasi» deb atalmish kompaniya tuzilgan, bu kompaniya rasmiy jihatdan Shimoliy Amerika Shtatlarining manfaatlarini ko‘zda tutadi. Bu jamiyat mazkur yerlarni, uning barcha orollari, qit’alari, qoyalari, dengizlari, ko‘llari, daryo va soylari bilan, ularning muz bilan abadiy qoplangan-qoplanmaganidan yoki yoz faslida muzdan xoli bo‘lishidan qat’i nazar, shaxsiy mulk qilib olishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi.

Mulk huquqi hech qachon, hatto muddati uzoqqa cho‘zilib ketishiga ham qaramay, bekor qilinishi mumkin emas, shuningdek, yer sharida geografik yoki meteorologik jihatdan biron o‘zgarish yuz bergan taqdirda ham daxlsiz bo‘lib qolaveradi.

Barcha davlatlar jahon kim oshdi savdosida qatna­sha olishi uchun bu axborotni yer sharining barcha aholisiga ma’lum qilinadi, binobarin mulk huquqini savdoda eng ko‘p haq bergan kishi oladi.

Kim oshdi savdosi shu yilning 3-dekabrida Amerika Qo‘shma Shtatlarining Merilend shtatining Baltimora shahridagi shahar auksion zalida bo‘ladi.

Qo‘shimcha ma’lumotlar olish uchun «Shimoliy qutb kompaniyasi»ning vaqtli agenti Vilyam S.Forsterga – Baltimora shahri, Xay-strit, 93 – murojaat qilinsin».

Bunday e’lonni g‘irt ahmoqchilik deb hisoblash mumkin edi, albatta. Ammo aniqligi va ravshanligi jihatidan olganda, bundan yaxshiroq narsa bo‘lmasa kerak. E’lonning jiddiy ekanligi shundan ham ma’lum ediki, Shimoliy Amerika Shtatlari mulk huquqini olmasdan burunoq Qutb doirasi yeriga konsessiya e’lon qilgan edi.

Jamoat fikri turlicha edi: birovlar buni navbatdagi puch ish deb hisoblardilar; bunday ishlar amerikalik savdo-sotiq ahllari o‘rtasida tez-tez bo‘lib turardi. Lekin boshqa birovlar bu ishga jiddiyroq qarardilar, chunki ular yangi kompaniya jamiyat hamyoniga ko‘z tikmay, faqat o‘zining shaxsiy kapitaliga umid bog‘laganini diqqatga sazovor ish deb bilardilar. Sal xasisroq odamlarning fikricha, mazkur kompaniya bu yerlarni sotib olmay, balki «ochishi» lozim edi, xolos. Ammo ishning mushkul tomoni ham ana shunda edi-da: shu choqqacha qutbga biron odam qadam bosmagan-ku, axir. Shu tufayli, mabodo Qo‘shma Shtatlar bu yerlarga ega bo‘lguday bo‘lsa, konsessionerlar uni sotib olganliklari to‘g‘risidagi vasiqani shunday o‘rinlatib tuzmoqchi edilarki, unga hech kim da’vogar bo‘lib, til tegizolmasdi. Ularni koyish adolatsizlik bo‘lar edi, albatta. Ular ehtiyotkorlik bilan ish qilardilar va bunday ishlarda shartnoma bo‘lishi lozim bo‘lgani uchun ham ularning ehtiyotkorliklari ortiqcha emas edi.

Aytganday, e’londa sirli bir izoh ham bor edi; bunda, aftidan, kelgusida paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan anglashilmovchiliklarning oldini olish ko‘zda tutilgan bo‘lsa kerak. Bu izoh quyidagicha bayon etilgan edi:

«Mulk huquqi hech qachon, hatto muddati uzoqqa cho‘zilib ketishiga ham qaramay, bekor qilinishi mumkin emas, shuningdek yer sharida geografik yoki meteorologik jihatdan biron o‘zgarish yuz bergan taqdirda ham daxlsiz bo‘lib qolaveradi».

Buning ma’nosi nima? U qanday tasodifga ishora qiladi? Yer sharida qanday geografik va meteorologik o‘zgarishlar yuz berishi mumkin? Bu izohning ma’nosi turli sharhlarga sabab bo‘ldi, gazetalar undan shu ondayoq foydalana qolishdi. Masalan, Filadelfiyada chiqadigan bir gazeta quyidagi hajviy xabarni bosib chiqardi:

«Shimoliy qutb yerlarining bo‘lajak egalari bu xil izoh­ni berish bilan yaqin kelajakda yer sharining qattiq yadroli qandaydir bir quyruqli yulduz bilan to‘qnashi­shini isbot etadilar; bu to‘qnashuv tufayli esa geografik va iqlimiy o‘zgarishlar bo‘ladi».

Jumla uzundan-uzoq bo‘lsa ham hech narsani anglatmadi. Bundan tashqari, yerning quyruqli yulduz bilan to‘qnashuvi farosatli kishilar uchun aqlga sig‘maydigan bir narsa bo‘lib ko‘rinardi.

Har holda, konsessionerlarni bunday gumonga jiddiy qarashadi deb o‘ylash mumkin emas edi.

Boshqa bir, Yangi-orlean gazetasi bunday deb yozdi:

«Axir nima uchun yangi kompaniya chindan ham bunday to‘qnashuv yuz bergan taqdirda, bu uning o‘sha mulkdan foydalanishiga albatta yaxshi ta’sir etadi, deb qattiq ishonadi?»

«Haqiqatan, – deb yozdi Parijda chiqadigan «Ilmiy obzor» jurnali, – Ademar [6] «Okeanning toyilishi» degan o‘z asarida, kecha-kunduz baravarligi [7] yer orbitasi katta o‘qining asrlar bo‘yi boshqa joyga ko‘chuvi bilan qo‘shilganda, yerning turli joylarida haroratning asta-sekin o‘zgarishiga, bu esa qutblarda tog‘dek uyilib yotgan muzliklarga ta’sir ko‘rsatishi tabiiydir, degan edi».

«Bu hali mutlaqo isbot etilgan emas, – deb e’tiroz bildirdi «Edinburg obzori». – Mabodo bunday hodisa bo‘lishi mumkin deb o‘ylaganimizda ham, shu narsani e’tiborga olish kerakki, Vega yulduzi bizning Qutb yulduzimiz bo‘lishi uchun rosa o‘n ikki ming yil talab etiladi».

«Xo‘sh, nima bo‘pti! Mayli, o‘n ikki ming yil kutsak kutaylik, o‘shanda balki tavakkaliga bir-ikki aksiya sotib olarmiz, lekin hozir bir krona ham bera olmaymiz», – deb luqma tashladi Kopengagenda chiqadigan «Kun» gazetasi.

Har holda, Ademarning haqli yoki nohaqligidan qat’i nazar, «Shimoliy qutb kompaniyasi» a’zolari ke­cha-kunduz baravarligi nazariyasiga hech qachon umid bog‘lagan emasdilar; bunga bemalol ishonish mumkin edi.

Yuzaki qaraganda, eng aniq ma’lumotlarni olish ­uchun mazkur jamiyatning raisi, kotibi yoki umuman a’zolaridan birortasiga murojaat etish kifoya edi. Ammo hamma gap shundaki, ulardan birortasini ham hech kim va hech qachon ko‘rgan emasdi. Ular ko‘zga ko‘rinmas sirli odamlar edi, hatto e’lonning kim tomonidan chiqarilganligi ham noma’lum edi. Faqat odamlar bu e’lonning «Nyu-York Gerold» gazetasi tahririyatiga Baltimorada ya­shovchi, Nyu-Faundlenddagi Ardrinel va K° [8] firmasining agenti, treska balig‘i bilan savdo etuvchi qandaydir Vilyam Forster degan kishi keltirganini bilar edilar, xolos; bu shaxsning atayin yuborilgan bo‘lishi ham ajab emas. Buning ustiga Forster o‘zi sotayotgan treska balig‘i singari gung ediki, hech kim, hatto eng epchil muxbir ham undan biron so‘z chiqara olmasdi. Qisqasi, «Shimoliy qutb kompaniyasi» o‘z a’zolaridan birontasining ham nomini oshkora qilmay, ustalik bilan sir saqladi.

Shunga qaramay, yangi kommersiya korxonasini ta’sis etgan shaxslar o‘z nomlarini sir saqlashga qanchalik urinmasin, bu kompaniyaning maqsadi har ikki yarimshar aholisiga ma’lum qilingan e’londa to‘la-to‘kis ifodalangan edi. Ya’ni markazi Shimoliy qutb bo‘lgan Qutb doirasining bir qismini butunlayiga shaxsiy mulk qilib olishdan iborat edi. Bu yerlar, yuqorida aytib o‘tganimizdek, hali tekshirilmagan, mutlaqo odam oyog‘i tegmagan hudud edi. Ammo u Fransiya yeridan ikki hissa katta, boshqacha qilib aytganda, kattagina shirin luqma edi. Arktika o‘lkalariga yondosh bo‘lgan davlatlar bu yerlarni shimolga tomon cho‘zilib ketgan o‘z yerlarimiz deb da’vo qilishlari turgan gap edi.

Yuqorida aytib o‘tilgan hududga yaqin qo‘shni bo‘lganligi tufayli unga da’vogar davlatlar oltita: Amerika, Angliya, Daniya, Shvetsiya bilan Norvegiya [9], Gollandiya va Rossiyadan iborat edi. Bulardan tashqari, jasur sayohatchilari sirli Qutb doirasiga o‘tish uchun bir necha bor urinib ko‘rgan boshqa davlatlarning ham bunga arala­shuvi mumkin edi. Boshqa ba’zi davlatlar, shular jumlasidan, Fransiya va Germaniya ham qutb yerlariga da’vogar bo‘lishlari mumkin, chunki ularning botir sayohatchilari Shimolda ko‘p kashfiyotlar qilishgan edi, ammo shunday bo‘lsa-da, ular bu shirin luqmadan voz kechishdi, aftidan tishlarini sindirib qo‘yishdan qo‘rqishgan bo‘lsa kerak. Eng taajjubi shuki, hamma vaqt daxli bo‘lmagan ishlarga aralashaveradigan Italiya ham bu ishga aralashmay qo‘ydi.

Nihoyat, yoqutlar va boshqa Sibir xalqlari, Shimoliy Amerikaning kattagina hududini egallagan eskimoslar, Grenlandiya, Labrador, Bering Arxipelagi, Aleut orollari hamda Osiyo bilan Amerika o‘rtasidagi orollarda yashov­chi mahalliy xalq bor edi; pirovardida, cho‘q­chilar deb ataladigan xalq hamda eski rus Alyaskasida (u 1867-yildan e’tiboran Amerikaniki bo‘ldi) [10] yashovchi xalqlar ham bor edi. Ammo shu joylarning chinakam aholisi hisoblangan bu qabilalar Shimolning so‘zsiz egalari bo‘lsalar-da, bu ishda huquqsiz edilar.

Axir, bu kambag‘allar qutb kompaniyasi e’lon qilgan kim oshdi savdosida nimalarini ham to‘lardilar? Chig‘anoqlarnimi, morj tishlarinimi yoki tyulen yog‘inimi?

To‘g‘ri, bu yerlar ularga qisman qarashli edi, chunki uni birinchi bo‘lib ular «ochgan» edilar! Endilikda amerikaliklar kim oshdi savdosi bilan sotmoqchi bo‘layotgan bu yerlar aslida ularniki-ku! Ular yoqutlar, cho‘q­chilar, eskimoslar-da, shuning uchun ulardan hech kim so‘rab o‘tirmadi ham...

II BOB

BU BOBDA KITOBXON GOLLANDIYA, DANIYA, SHVETSIYA, ROSSIYA VA ANGLIYA VAKILLARI BILAN TANISHADI

E’lon qilingan axborot e’tiborsiz qolishi mumkin emas edi. Darhaqiqat, agar yangi kompaniya qutb yerlarini o‘z qo‘liga kiritib olsa bormi, unda bu yerlar so‘nggi vaqtlarda jon-jahdi bilan bosqinchilikka kirishib ketgan Qo‘shma Shtatlarning to‘la mulkiga aylanib qolardi. Yaqindagina u kattagina bir yerni – Shimoliy Kordilerdan Bering bo‘g‘ozigacha bo‘lgan maydonni Rossiyadan olgan edi; bu esa, Yangi dunyo yerini anchagina yaxlit qilib qo‘ydi. Endilikda Qo‘shma Shtatlar o‘z yerini Qutb yerlari hisobiga yanada kengaytirishiga boshqa davlatlar jimgina qarab turmasalar kerak, albatta.

Ammo yuqorida aytib o‘tilganidek, ko‘pchilik davlatlar bu g‘alati savdoda qatnashishdan bosh tortdilar, chunki bu savdoning natijasi ularga mujmal bo‘lib tuyildi. Faqat yerlarining chegaralari sakson to‘rtinchi parallelga taqalib turgan davlatlargina o‘z huquqlaridan foydalanib, rasmiy vakillarini yuborishga qaror berdilar.

Bu ishning foydali chiqishiga uncha ko‘zi yetmagan davlatlar bozor narxi aniq bo‘lmagan, borish juda mushkul bo‘lgan bu yerlarni sotib olish uchun uncha ochiqqo‘llik qilmadilar; faqat ochko‘z Angliyagina o‘z vakiliga teng huquq berishga qaror qildi. Shuni aytib o‘tish kerakki, gap borayotgan bu yerlarni sotib olish «Yevropa tinchligi»ni sira ham tahlikaga solmasdi.

Savdoda qatnashishga da’vo qiluvchi har bir davlat quyidagi dalillarni pesh qildi:

Shvetsiya bilan Norvegiya o‘z talablarini norvegiyalik Keylxauning qahramonona ishlari hamda geografik tek­shirishlar sohasida juda ko‘p ishlar qilgan mashhur shved dengizchisi Nordenshelning qahramonliklari bilan asoslab, Shpitsbergendan to Shimoliy qutbgacha bo‘lgan yerlarga o‘z huquqlari borligini aytdilar.

Daniya 1619-yilda Grenlandiyaning sharqiy qirg‘og‘ini birinchi marta tekshirgan Iens Munkning kashfiyotlarini eslatib o‘tdi. Daniyaning hozirgi vaqtda Grenlandiya qirg‘og‘ini, shuningdek, Islandiya hamda Ferer orollarini egallab turishi, uning xaridor bo‘lishga huquqli ekanini shubhasiz isbot etardi.

Gollandiya bo‘lsa, o‘z dengizchilaridan Barens hamda Xemskerkning XVI asr oxiridayoq Shpitsbergen bilan Yangi yerda bo‘lganini, keyinroq, 1611-yilda esa gollandiyalik Meyen o‘z nomiga qo‘yilgan orollarni vatani yeriga qo‘shganini pesh qildi.

Rossiya bir qancha nomlarni va XVIII asrning birinchi yarmidan boshlab rus dengizchilari qilgan kashfiyotlarni ko‘rsatib o‘tdi. Chunonchi, Osiyoni Amerikadan ajratib turgan bo‘g‘ozni tekshirishda qatnashgan Bering bilan Pavlutskiy qo‘mondonligida ishlagan Aleksey Chirikov, kapitan Martin Shpanberg va leytenant Valton. [11]

Buning ustiga, Sibir hududining Kamchatkagacha bir yuz yigirma daraja cho‘zilib ketgani, yoqutlar, cho‘qchilar va rus davlatining boshqa qabilalari yasha­yotgan bu bepoyon qirg‘oqlar e’tiborga olinganda, ruslar Shimoliy muz okeanining yarmiga hokim bo‘lib chiqmaydimi? Ruslar yetmish beshinchi paralelda, qutbdan atigi to‘qqiz yuz mil naridagi Yangi Sibir orol va orolchalariga ega emasmi? XVIII asrda ruslar tomonidan ochilgan Lyaxov orollari ularniki emasmi? Nihoyat, 1764-yilda inglizlardan ham, amerikaliklardan ham, shvedlardan ham oldin ikki quruqlik orasidagi masofani qisqartirish uchun yangi yo‘l izlagan Chichagov emasmi? – dedi.

Amerika ham o‘z huquqlari to‘g‘risida gapirdi. Axir, Jon Franklin, Ken, Grinnel, Greys, Grili, de Long kabi sayohatchilar shu mamlakatdan chiqqan emasmi? Axir, shahzoda Albert, Viktoriya, qirol Vilgelm, Melvil Kokbern kabi bir guruh orollar hamda ko‘pgina boshqa arxipelaglar va kichik orollar unga qarashli emasmi? Shuning uchun ham Qutb atrofidagi yerlarni sotish to‘g‘risidagi taklifning Qo‘shma Shtatlar hukumatidan chiqqanligi va buning ustiga uning qandaydir Amerika kompaniyasi manfaatlarini nazarda tutishi tabiiy, dedi.

Buyuk Britaniya Kanada va Britaniya Kolumbasiga ega ekanini, bundan tashqari ko‘pgina dengizchilarining Arktika ekspeditsiyalarida ishtirok etganini va hatto amerikaliklardan 15 daraja nari o‘tib ketganini ko‘rsatdi. Bu bilan Britaniya yer sharining bu qismini o‘zining keng koloniya imperiyasiga qo‘shib olish istagi borligini tasdiqladi. Axir, bu yerlar Angliyaning qo‘liga kirmay qolsa, Angliyaning izzat-nafsiga katta putur yetadi-ku, dedi.

Eng qattiq kurash Angliya bilan Amerika o‘rtasida, dollar bilan funt sterling o‘rtasida bo‘lishi turgan gap edi.

Shunday bo‘lsa ham Yevropa davlatlari sanoatchilar bilan olimlar kengashini chaqirdi. Uzoq bahslashuvlardan keyin kim oshdi savdosida ishtirok etishga qaror qilindi; bu savdoning ochilish kuni 3-dekabrga belgilanib, Baltimorada o‘tkaziladigan bo‘ldi. Vakillarga kreditlar belgilab berildi, ular bunga qattiq amal qilishlari lozim edi. Savdodan tushgan pul masalasiga kelganda, u ishi uncha yurishmagan besh xaridor o‘rtasida taqsim qilinadigan bo‘ldi; bu ularning ziyonini qoplardi, shundan keyin ular sotilayotgan bu yerlarga bo‘lgan har qanday huquqlaridan voz kechishlari lozim edi.

Nihoyat, barcha masalalar hal etildi, tegishli vakolatlar bilan ta’min etilgan vakillar o‘z mamlakatlari bilan xayrlashib, Amerikaga yo‘l oldilar va Baltimoraga belgilangan muddatdan uch hafta ilgari yetib keldilar.

Shimoliy Amerika Shtatlaridan delegat «Shimoliy qutb kompaniyasi»ning vakili haligi Vilyam Forsterning o‘zi bo‘lib chiqdi; uning nomi 7-noyabrda «Nyu-York Gerold» gazetasida e’lon qilingan edi.

Gollandiyadan yo‘g‘on, yuzi qizil, yag‘rini keng, o‘rta bo‘yli, bir qancha yillar Gollandiya, Hindistonda xizmat etgan Yakov Yansen keldi. U aql bovar qilmaydigan ishlarga unchalik ishonmaydigan, durust odam edi.

Daniya vakili Erik Baldenak edi; u Grenlandiyada vitse-gubernator bo‘lgan, o‘rta bo‘yli, kallasi haddan tashqari katta, juda semiz odam edi; ko‘zi o‘ta xiraligidan har bir qog‘ozni deyarli tumshug‘i tagiga keltirib o‘qirdi; u qutb yerlarga o‘z davlatidan boshqa hech bir davlatning huquqini tan olmasdi.

Shvetsiya bilan Norvegiya Yan Garaldni yuborishdi; u astronomiya professori, Nordensheld ekspeditsiyasining eng ashaddiy tarafdorlaridan biri bo‘lgan sog‘lom, rangi toza, sof shimolliklarga xos sariq soqolli odam edi. U, odamga ma’lum bo‘lmagan sirli Qutb doirasi nuqul muzliklardan iborat, degan fikr tarafdori edi, shuning uchun ham bu masalaga beparvo qarardi.

Rossiyadan Boris Karkov keldi; u yarim harbiy, yarim diplomat bo‘lib, baland bo‘yli, savlatli, soqol-mo‘ylovli odam edi. Uni «Shimoliy qutb kompaniyasi» o‘ylagan bu ishda keyinchalik xalqaro janjallarga sabab bo‘ladigan biron yashirin maqsad yo‘qmikin, degan masala qiziqtirardi.

Nihoyat, Angliyadan vakil bo‘lib mayor Jon Donellan bilan kotibi Den Tudrink [12] keldi; bu har ikkala vakil o‘z vatanidagi savdo-sotiq va sanoat arboblarining butun xulqi, intilishi, xislatlarini o‘zlarida aks ettirar edilar. Shuningdek, ular o‘z millatlariga xos odat bilan, hali hech kimga qarashl