автордың кітабын онлайн тегін оқу 

Lev Tolstoy

 Anna Karenina

БИРИНЧИ ҚИСМ

Мне отмшение, и Аз воздам [1]

I

Бахтли оилаларнинг ҳаммаси бир-бирига ўхшайди, бахтсиз оилаларнинг эса ҳар бири ўзича бахтсиздир.

Облонскийлар уйида ҳамма нарса остин-устин бўлиб кетди. Хотини эрининг уйларида мураббиялик қилган француз аёл билан алоқада бўлганлигини билиб қолиб, унга, энди сен билан бир уйда тура олмайман, деди. Эру хотиннинг ўзлари ҳам, оила аъзолари ҳам, уй хизматкорлари ҳам уч кундан бери давом этиб келаётган бу машмаша ҳаммаларининг таъбини хира қилганини сезиб турардилар. Оиланинг барча аъзолари ва уй хизматкорлари: ўзларининг бирга туришларида ҳеч қандай маъно қолмаганини ва ҳар қандай карвонсаройда иттифоқо топишган одамларнинг улардан кўра, яъни Облонскийларнинг оила аъзолари билан уй хизматкорларидан кўра, бир-бирларига иноқроқ эканлик­ларини сезиб турардилар. Хотин ўз хоналаридан чиқмайди, эр эса уч кундан бери уйда кўринмайди. Болалар ўз ҳолларига қолиб, у ёқдан бу ёққа уйда югуриб юришади; инглиз хотин экономка [2] билан уришиб қолиб, бошқа жой топиб бер, деб дугонасига хат ёзди; ошпаз кеча тушлик овқат маҳалидаёқ кетиб қолди; ошхона ходимаси билан кучер жавобимизни бериб юборинг, деб туриб олди.

Можаронинг учинчи куни князь Степан ­Аркад­ьич Облонский – (киборлар уни Стива деб атар эдилар) одатдагича эрталаб соат саккизда, хотинининг ётоқхонасида эмас, ўз кабинетида сахтиён қопланган диванда уйғонди, яна бир тўйиб ухламоқчи бўлгандек, ўзининг биққасемиз, йўғон гавдаси билан пружинали диван устида бир ёнбошига ағдарилди ва ёстиқни қаттиқ қучоқлаб, бетини унга маҳкам босди; лекин шу он сапчиб ўрнидан турди-да, диванга ўтириб, кўзларини очди.

– Айтгандек, нима кўрдим? – деб ўйланди, тушини эслаб. – Нимайди? Ҳа! Алабин Дармштадтда тушлик зиёфат бераётган эмиш; йўқ, Дармштадт­да эмас, қаердадир Америкада... Ҳа, тушимда Дармштадт Америкада эмиш. Ҳа, Алабин шиша столларда тушлик зиёфат бераётган эмиш, столлар ҳам ашула айтармиш: Il mio tesoro [3], йўқ; Il mio tesoro эмас, ундан яхшироқ бир ашулани айтишармиш. Иннайкейин, аллақандай кичик-кичик графинлар ҳам бор, буларнинг ҳаммаси аёл кишилар эмиш», – деб эсларди.

Степан Аркадьичнинг кўзлари ўт сочиб чақнади. У кулимсираб туриб ўйга толди. «Ҳа, яхши бўлди, жуда яхши бўлди. У ерда яна жуда ажойиб нарсалар бўлди, лекин уларни киши ўнгида ҳам сўз билан ифода, тил билан баён қила олмайди». Сўнг, мовут дарпардалардан бирининг четидан тушиб турган ёруғни кўриб, вақтичоғлик билан дивандан оёқларини туширди-да, хотини гул солиб тикиб берган (ўтган йили туғилган кунида ҳадя қилинган) зардўз сахтиён туфлисини оёқларига илди-ю, эски одатини қилди: ўрнидан турмаёқ, ўз ётоқхонасида халати осиғлиқ турадиган жойга қўлини чўзди. (Тўққиз йилдан бери шундай қилишга одатланиб қолган эди.) Худди шу пайт у нима учун хотинининг ётоғида эмас, ўз кабинетида ётганини эслади; юзидаги табассум йўқолди, пешонаси тиришиб кетди.

У бўлиб ўтган ҳодисаларни эслаб: «Ҳай аттанг, аттанг!» деб ғулдиради. Ана шунда хотини билан ўзи ўртасида бўлиб ўтган жанжалнинг бутун тафсилоти, аҳволнинг мушкуллиги ва ҳаммасидан ҳам қилган гуноҳи яна хаёлида жонланди, бу гуноҳи уни азобга солар эди.

«Ҳа! Хотиним кечирмайди, кечира олмайди. Ҳаммасидан ҳам даҳшатлиси шуки, бутун гуноҳ менда – мен гуноҳкор бўлиб турибман, ҳолбуки менда айб йўқ. Ҳамма бало шунда», – деб ўйлар, бу жанжалнинг ўзига қандай оғир таъсир этганини эслаб, умидсизлик билан: «Ҳай, аттанг!» деяр эди.

У хотинига каттакон бир нок олиб, театрдан шод-хуррам бўлиб қайтса, хотини меҳмонхонада йўқ экан; қидириб кабинетдан ҳам топмай ажаб­ланди ва ниҳоят хотинини ҳамма сирни фош қилган ўша арзимаган хатни қўлида ушлаган ҳолда ётоқхонада ўтирганини кўрди. Ана шу биринчи дақиқа таъбини хира қилган эди.

Ҳамиша ниманингдир ғамини еб уриниб юрадиган, эрининг фикрича калтафаҳм ҳисобланган Долли хатни ушлаганича қимир этмай ўтирар, даҳшат, умидсизлик ва ғазаб ифода этган кўзлари билан эрига тикилиб қарар эди.

– Бу нима? – деб сўраган эди у қўлидаги хатга ишора қилиб.

Шуларни эслаганда, Степан Аркадьични (аксари шундай бўлади), воқеанинг ўзидан кўра, хотинининг шу сўзларига қандай жавоб бергани кўпроқ қийнар эди.

Шу дақиқа унда ҳам, бирдан айби очилиб, шарманда бўлган кишиларда юз берадиган ҳодиса юз берди. У сири очилгандан кейин хотини олдида башарасига қандай тус беришини олдиндан ўйлаб қўймаган эди. Қаттиқ ранжиш, рад этиш, ўзини оқлаш, афв сўраш, ҳатто парвосиз қолиш ўрнига (бундай қилганда яхшироқ бўларди-я!), юзига тамоман ихтиёрсиз (физиологияни яхши кўрувчи Степан Аркадьич буни «мия рефлекси» деб ўйлади), тамоман ихтиёрсиз бир табассум, одатдагича мулойим, шунинг учун ҳам аҳмоқона бир табассум югурди.

Шу бемаъни жилмайиш учун у ўзини ҳеч кечира олмас эди. Долли бу табассумни кўриб, жисмоний оғриқ сезгандек, бирдан қалтиради, ўзига хос қизиққонлик билан унга аччиқ-аччиқ гапириб, уйдан чопиб чиқиб кетди. Ана шундан бери эрини кўргиси келмайди.

«Ҳаммасига ана шу аҳмоқона жилмайишим сабаб бўлди», деб ўйларди Степан Аркадьич.

Умидсизланиб «Энди нима қилиш керак? Нима қилиш керак?» деяр, лекин жавоб топа олмас эди.

II

Степан Аркадьич ўзига қолса ростгўй одам эди. У ўзини алдай олмас ва қилмишидан пушаймон бўлганига ўзини ишонтира олмас эди. Ўттиз уч ёшга кирган чиройли, севгига тез бериладиган бу киши бешта тирик боланинг онаси бўлган ва икки боласи ўлган, ўзидан бир ёшгина кичик хотинига муҳаббати йўқлиги учун энди афсуслан­мас эди. У қилмишини хотинидан дурустроқ яшира олмагани учун пушаймон еяр эди. Лекин ўз аҳволининг оғирлигини ҳис этар, хотинига, болаларига ва ўзига ачинар эди. Агар бу хабарнинг хотинига шунчалик қаттиқ таъсир қилишини билса, балки гуноҳларини хотинидан дурустроқ яширган бўлар эди. Бу нарса устида у ҳеч маҳал дурустроқ ўйлаб кўрган бўлмаса ҳамки, ўзининг вафосизлигини хотини қачонлардан бери пайқаб юрганлигини, лекин бунга парво қилмаганлигини сал-пал сезарди. Унинг назарида озиб-тўзғиган, қариган, ҳусни айниган ва назар-эътиборни жалб қиладиган ҳеч нимаси қолмаган бу содда хотин, оилада меҳрибон она бўлгани учун эрига итоат қилиши керак эди. Аммо бутунлай бунинг акси бўлиб чиқди.

«Оҳ, нақадар даҳшат! Бай, бай, бай! Даҳшат! – деяр эди Степан Аркадьич ўз-ўзига, лекин бирон қарорга келолмасди, – шу ҳодиса юз бермасдан илгари ҳамма нарса жойида эди, биз нақадар яхши яшар эдик! Хотинимнинг кўнгли тўқ эди, болалари билан бахтиёр эди, мен унга ҳеч бир тўғрида халақит бермас эдим, кўнгли тусаганини қилсин деб, болаларни, рўзғорини ўз майлига ташлаб қўйган эдим. Рост, у хотиннинг бизникида мураббиялик қилиши яхши бўлмади. Яхши бўлмади! Болаларингнинг мураббия­сига жигарсўҳталик қилишингда қандайдир пасткашлик, ифлослик бор. Лекин ўзи қандай мураббия эди-я! (У M-lle Rolandнинг қора, фусункор кўзларини ва табассумини кўз ўнгида жонлантирди.) Лекин у бизникида турганда ахир эгри йўлга юрмаган эдим-ку! Ҳаммасидан ёмони шу бўлдики, у энди... худди қасддан қилингандай бўлди-я! Бай, бай, бай! Энди нима қилиш, нима қилиш керак?»

Бу саволга энг чигал ва мушкул муаммоларнинг ҳаммасига ҳаёт томонидан бериладиган умумий жавобдан бўлак жавоб йўқ эди. Мана у жавоб: кун талаби билан яшаш, яъни ҳамма нарсани унутиш керак. Уйқу билан унутиб бўлмайди, лоақал тунгача, тушидаги графин аёллар куйлаган мусиқага қайтишнинг ҳам ортиқ иложи йўқ; демак, ҳаёт уйқусига берилиб, ўйламаслик керак.

Степан Аркадьич ўзига: «Хайр, нима бўлса кўрамиз», деди-ю, ўрнидан туриб, ҳаво ранг шойи астарли кулранг халатини кийди, боғичини чигди, кейин кенг кўкрак қафасига тўлдириб ҳаво олди-да, семиз гавдасини енгилгина кўтариб юрадиган тайпоқ оёқларини одатдагича дадил босиб дераза ёнига келди, пардани кўтариб қўйиб, қаттиқ қўнғироқ чалди. Қўнғироқни эшитиб, унинг эски дўсти, камердинер Матвей қўлида кийим, этик ва телеграмма билан дарҳол кириб келди. Матвей орқасидан сартарош ҳам асбобларини кўтариб кирди.

Степан Аркадьич телеграммани олгандан сўнг ойна ёнига ўтираётиб:

– Маҳкамадан қоғоз борми? – деб сўради.

Матвей:

– Столда, – деб жавоб қилди-да, хўжайинига раҳми келиб, унга савол назари билан қаради, кейин бир оз кутгач, айёрона табассум билан илова қилди: – Извош эгасидан одам келди.

Степан Аркадьич ҳеч қанақа жавоб қилмади, фақат ойнадан Матвейга қараб қўйди; уларнинг ойнада учрашган назарларидан бир-бирларини тушунишлари кўриниб турарди. Степан Аркад­ьичнинг назари: «Буни нима учун менга гапир­япсан? Наҳотки воқеадан бехабар бўлсанг?» – деб сўраётгандек эди.

Матвей қўлларини жакетининг чўнтакларига суқиб, оёқларини керди-да, меҳрибонлик билан хиёл кулимсираб, хўжайинига жимгина қараб қўйди.

– Якшанба куни келгин, – деб айтдим, – унгача сизни ҳам, ўзини ҳам бекорга безовта қилиб нима қилади, – деди Матвей. Афтидан, бу жумлани олдиндан тайёрлаб қўйган бўлса керак.

Степан Аркадьич Матвейнинг ҳазиллашгиси ва унинг диққатини ўзига жалб қилгиси келганини тушунди. У телеграммани очиб ўқиди, ҳар вақтдагидай думи узуқ сўзларни тусмоллаб тузатиб бирдан юзи чарақлаб кетди.

Степан Аркадьич жингалак бакенбардларининг фарқини очаётган сартарошнинг узун, силлиқ, момиқ қўлини бир зумгина тўхтатиб туриб:

– Матвей, эртага синглим Анна Аркадьевна келар экан, – деди.

– Худога шукур-э, – деб юборди Матвей; шу жавоби билан бунинг аҳамиятини, яъни Степан Аркадь­ичнинг севгили синглиси Анна Аркадьевна келиб, эру хотинни яраштириб қўйиши мумкинлигини у ҳам хўжайини сингари англаганини билдирди.

– Ўзлари келадиларми ё завжлари биланми? – деб сўради Матвей.

Степан Аркадьич гапиролмади, нимагаки, сартарош унинг устки лабини қираётган эди, шунинг учун у бир бармоғини кўтариб қўйди. Матвей ойнада бошини силкиди:

– Бир ўзлари денг. Юқоридаги хонани тайёрлаб қўяйми?

– Дарья Александровнага айт, нима десалар шуни қил.

– Дарья Александровнага? – деб такрорлади Матвей, худди шубҳа қилаётгандек.

– Ҳа, айт. Иннайкейин, манави телеграммани ҳам ол, киритиб бер, нима деяр эканлар.

Матвей: «Қўйинларига қўл солиб кўрмоқчимисиз», деб ўйлади-ю, лекин:

– Хўп бўлади, – деб жавоб қилди.

Матвей ғарч этикларини секин-аста босиб, қўлида телеграмма билан хонага қайтиб келганда, Степан Аркадьич аллақачон ювиниб-тараниб бўлиб, энди кетишга отланиб турган эди. Сартарош чиқиб кетган эди.

– Дарья Александровна: «Ҳозир кетяпман, бориб айт», деб буюрдилар. Майли ўзи, яъни сиз, билганини қилсин, дедилар. – Матвей фақат кўзлари билан кулиб туриб шу гапни айтди-ю, қўлларини чўнтак­ларига суқиб ва бошини бир оз қийшайтириб туриб хўжасига тикилди.

Степан Аркадьич индамади. Кейин унинг чиройли юзида мулойим ва бирмунча аянчли табассум пайдо бўлди.

– Нима бўлди, а? Матвей? – деди у, бошини теб­ратиб.

– Ҳечқиси йўқ, тақсир, ўнгланиб кетади, – деди Матвей.

– Тинчиб кетармикан?

– Хотиржам бўлинг.

– Ростдан-а? – кейин Степан Аркадьич эшик орқасида хотин киши кўйлагининг шитирини эшитиб сўради: – Ким у?

– Менман, – деди шаддод, лекин ёқимли аёл овози, кейин эшик орқасидан бош суқиб қараган энага Матрёна Филимоновнанинг бадқовоқ чўтир юзи кўринди.

Степан Аркадьич унинг олдига чиқиб:

– Ҳа, нима гап, Матрёша? – деб сўради.

У хотини олдида бутунлай гуноҳкор эканига ва буни ўзи ҳам сезиб турганига қарамай, уйдагиларнинг ҳаммаси, ҳатто Дарья Александровнанинг энг яқин дўсти бўлган энага ҳам Степан Аркадьичнинг тарафида эди.

– Ҳа, нима гап? – деди у, мунгли бир товуш билан.

– Бориб узр сўрасангиз яхши бўлармиди, айланай. Зора худо ярлақаса. Жуда қийналяптилар, одамнинг раҳми келади. Уйга ҳам зил кетди. Айланай, болаларга раҳм қилинг, узр сўранг, айланай. На чора! Аввал мингашма, кейин...

– Ахир мени ёнига йўлатмайди-да...

– Сиз ўзингиздан лозимини қилинг. Худонинг марҳамати улуғ, худога сиғининг, айланай. Худога ёлворинг.

Степан Аркадьич бирдан қизариб кетди-ю:

– Ҳа, хўп, боравер, – деди, кейин халатини шартта ечиб ташлаб, Матвейга юзланди, – қани, олиб кел ки­йимларимни.

Матвей хўжайинининг кўйлагида кўзга кўринмаган аллақандай нарсани пуфлаб, уни қўлига солиб турди-да, миқти гавдасига кўйлакни кийгизиб, кўнгли роҳат топди.

III

Степан Аркадьич кийиниб бўлиб устига атир сепди, кўйлагининг енгларини тузатди, одатланиб қолган ҳаракат билан папиросларини, ҳамёнини, гугуртини, медальон тақилган қўшзанжир соатини чўнтакларига солди-да, дастрўмолини силкиб, бахт­сизлигига қарамай, ўзини озода, хушбўй, соғлом ва шод ҳис этган ҳолда ҳар қадам ташлаганда силкиниб емакхонага кирди. Степан Аркадьичнинг қаҳваси ва унинг ўқиши керак бўлган қоғозлари шу ерга келтириб қўйилган эди.

У хатларни ўқиди. Хатлардан бири дилини жуда сиёҳ қилди. Бу – хотинининг мулкидаги ўрмонни сотиб олмоқчи бўлган савдогардан келган хат эди. Ўрмонни сотиш зарур бўлса ҳамки, хотини билан ярашмагунча бу ҳақда оғиз очиб бўлмас эди. Ҳаммасидан ҳам таъбини хира қилган нарса шу эди: хотини билан ўзининг ярашиш масаласига пул масаласи ҳам аралашиб қоларди.

Шу манфаат орқасида югуриб-елаяпти деган фикр, ўша ўрмонни сотиш учунгина хотини билан ярашаман деб ўлиб ётибди, деган фикр уни таҳқир этарди.

Степан Аркадьич хатларни ўқиб бўлгандан сўнг, маҳкамадан келган қоғозларни олдига тортди, иккита ишни тез варақлаб чиқиб, каттакон қалам билан четларига белгилар қўйди, кейин ишларни нари суриб қўйиб, қаҳвага қўл чўзди; қаҳва ича туриб, ҳали нами кетмаган эрталабки газетани очиб ўқий бошлади.

Степан Аркадьич мўътадил, тарафдорлари кўп бўлган либерал газетани олиб ўқирди. Ҳақиқатда Степан Аркадь­ични на фан қизиқтирарди, на санъат ва на сиёсат; лекин шунга қарамай, бу масалаларга кўпчиликнинг ва ўзи ўқийдиган газетасининг нуқтаи назари билан қарар ва кўпчилик қарашини ўзгартиргандагина ўз фикрларини ўзгартирар ёки, яна ҳам тўғриси, у ўз қарашини ўзгартирмасди, балки қарашларининг ўзи сездирмасдан ўзгариб турар эди.

Степан Аркадьич на сиёсий маслакларни ва на фикрларни танлаб оларди, балки шляпа ва сюртук­лар учун фасон танлаб ўтирмай, бошқалар кийганини олиб кияверганига ўхшаш, бу маслаклар ва фикрлар ҳам унда ўзидан ўзи ҳосил бўларди. Маълум жамиятда яшаган одам балоғатга етганда бирқадар фикрий фаолиятга эҳтиёж сезгани учун унга ҳам бундай қарашлар худди шляпадай лозим эди. Агар у либералликни ўз муҳитидаги кўпгина кишилар тарафдор бўлган консерватизм оқимидан афзал кўрган бўлса, бунга сабаб, либерал оқимни ундан кўра маънолироқ деб топгани эмас, балки унинг ўз ҳаёт тарзига мослиги эди. Либерал партия Россиядаги ҳамма нарса ёмон дерди; ҳақиқатан ҳам, Степан Аркадьичнинг қарзи кўп эди-ю, пули жуда оз эди. Либерал партия никоҳни эскирган одат, шунинг учун уни ўзгартириш зарур дер эди; ҳақиқатан ҳам, Степан Аркадьични оила ҳаё­ти унча мамнун қилмасди, уни ёлғон гапиришга, иккиюзламалик қилишга мажбур этарди, ҳолбуки, бу нарса унинг табиатига тамоман зид эди, либерал партия динни аҳолининг ваҳший қисми учун бир нўхта деб ҳисоблар, яна ҳам тўғриси, шундай деб тахмин қиларди; ҳақиқатан ҳам, Степан Аркадь­ич ҳатто қисқагина ибодатга чидам беролмас, оёқларида оғриқ сезарди ва шу дунёда жуда шод яшаш мумкин бўлгани ҳолда у дунё ҳақидаги бу қўрқинч­ли ва баландпарвоз гапларнинг нимага кераклигига ҳеч тушуна олмас эди. Айни замонда ҳазил-мутойибани яхши кўрадиган Степан Аркадь­ич бирон анойи кишини топиб олса, унинг бошини қотириш учун мазах қилиб: агар насли-насабинг билан фахрлангинг келса, шажарангни Рюрикдан эмас, одамзоднинг уруғбошиси бўлган маймундан бошлаш керак, деярди. Шундай қилиб, либерал оқимга Степан Аркадьич одатланиб қолди; шунинг учун у ўз газетасини, калласида енгилгина туман ҳосил қилгани учун, овқатдан сўнг чекадиган сигарадай яхши кўради. У газетанинг бош мақоласини ўқиб чиқди; мақолада, радикализм гўё бутун консерватив унсурларни ютиб юбориш хавфини туғдиряпти, ҳукумат инқилоб аждаҳосини эзиб ташлаш чораларини кўришга гўё мажбур, деб бизнинг замонамизда фарёд кўтариш бутунлай ноўрин, чунки, аксинча, «бизнинг фикримизча, хавф хаёлий инқилоб аждаҳосида эмас, балки тараққиётга тўғаноқ бўлаётган анъаначиликнинг ўжарлигида ва ҳоказолар» дейиларди. Степан Аркадьич молия масалаларидан баҳс этувчи яна бошқа мақолани ҳам ўқиди; бунда Бентам билан Милле тилга олинган, министрликка таъна тоши отилган эди. У ўзининг ўткир фаросати орқасида ҳар қандай имо-ишоранинг маъносини: ким тош отяпти, кимнинг шаънига тош отиляпти, нима муносабат билан шундай қилиняпти – буни дарҳол пайқаб олар ва бу нарса уни ҳар вақт бирмунча мамнун қиларди. Лекин Матрёна Филимоновнанинг маслаҳатларини ва уйдаги бесаранжомликни эслади-ю, бугунги куни заҳар бўлди. У миш-мишларга қараганда, граф Бейстнинг Висбаденга кетгани, оқ сочларни қорайтириш давоси топилгани, енгил карета сотилмоқчи экани ва бир ёш хонимнинг таклифи ҳақидаги хабарларни ҳам ўқиди: лекин бу хабарлар илгариги вақтлардагидек, унга сокин, кинояомуз шодлик бағишламади.

Газетани ўқиб бўлди, икки чашка қаҳвани ичиб, ёғли калачни еб бўлгандан сўнг ўрнидан турди, калач увоқларини желаткасидан қоқди-да, кенг кўксини ростлаб, шодонлигини ичига сиғдиролмай кулимсиради; лекин бу табассумни кўнглидаги бирон хурсандчилик эмас, яхши ҳазми таом уйғотган эди.

Лекин бу шодон табассум ҳамма можарони бирдан эсига тушириб юборди: у ўйланиб қолди.

Эшик орқасидан иккита боланинг овози эшитилди (Степан Аркадьич кичик ўғли Гриша билан тўнғич қизи Танянинг овозини таниди). Улар бир нимани олиб кетаётиб тушириб юборишди.

– Мен сенга айтмадимми йўловчиларни поезд томига ўтқазиб бўлмайди деб! – қичқирди қизалоқ инг­лизчалаб. – Энди ўзинг йиғ!

Степан Аркадьич: «Ҳамма нарсага зил кетди, ана болалар ўз билганларини қилиб юришибди» деб ўйлади. Кейин эшик ёнига бориб уларни чақирди. Болалар поезд қилиб ўйнаб юришган қутичаларни ташлаб оталарининг олдига югуришди.

Отасининг арзанда қизи дадил югуриб кирди-да, Степан Аркадьични қучоқлаб, кула-кула бўйнига осилди ва унинг бакенбардларидан гупиллаб урган атир ҳидидан ҳамма вақтдагидай димоғи чоғ бўлди. Ниҳоят, қиз отасининг эгилиб тургани учун қизариб кетган ва меҳр нури ёғилиб ётган юзидан ўпди-ю, қўлларини бўшатиб, орқасига чопиб чиқиб кетмоқчи бўлди, лекин отаси уни тўхтатиб қолди.

Степан Аркадьич қизчасининг силлиқ, нозик бўйнини силаб туриб:

– Ойинг нима қиляпти? – деб сўради. Кейин ўзи билан саломлашган ўғлига кулимсираб:

– Салом, – деди.

Степан Аркадьич ўғлини унча яхши кўрмаганига ўзи тан берса ҳам, буни сездирмасликка тиришарди; лекин ўғли буни пайқаганидан отасининг совуқ табассумига табассум билан жавоб қилмади.

– Ойимми? Турдилар, – деб жавоб қайтарди қизалоқ.

Степан Аркадьич хўрсинди. «Бундан чиқди, яна тун бўйи мижжа қоқмабди-да», деб ўйлади у.

– Қалай, вақтичоғми?

Отаси билан онаси ўртасида жанжал чиққанини, шунинг учун онаси вақтичоғ бўлолмаслигини, отаси буни билиши кераклигини ва онасининг аҳволини бундай эътиборсизлик билан сўраш билан муғамбирлик қилаётганини қизи билар эди. Шу сабабдан отаси учун қизариб кетди. Отаси ҳам буни дарҳол сезиб, қизарди.

– Қайдам, – деди қизалоқ. – Ойим менга дарс ўқима, мисс Гуль билан бувингникига бориб ўйнаб кел, деб буюрдилар.

– Майли, бора қол, Таняжон, ширин қизим. ­Ҳа-я, тўхта, – деди у, қизчасини ҳамон бўшатмай ва унинг нозик қўлчасини силаб туриб.

Кеча каминь устига қўйган конфет қутисини олди-да, унга бири шоколадли ва иккинчиси мева шиннисидан қилинган иккита конфет чиқариб берди – қиз шу хилларини яхши кўрарди.

Қизалоқ шоколадли конфетга ишора қилиб:

– Буниси Гришагами? – деб сўради.

– Ҳа, ҳа. – Ана шундан кейин у қизалоқнинг елкасини яна силаб, сочлари билан бўйнидан ўпди-ю, чиқишга ижозат берди.

– Карета тайёр, – деди Матвей. – Иннайкейин, арз билан келган бир аёл ҳам кутиб турибди.

– Анча бўлдими келганига? – деб сўради Степан Аркадьич.

– Ярим соатча.

– Дарҳол хабар қил, деб неча бор сенга айтган эдим!

– Қаҳвани бемалолроқ ичиб олишингиз керак-да ахир, – деди Матвей, одамнинг жаҳлини чиқариши мумкин бўлмаган дўстона дағал оҳангда.

Облонский аламидан юзини тириштириб:

– Бор, тезроқ таклиф қил, – деди.

Штабс-капитаннинг хотини, арзгўй Калинина, иложини топиш мумкин бўлмаган, бемаъни бир нарсани сўраб келган эди; лекин Степан Аркадь­ич, ўз одатича, арзгўйни ўтқазди, унинг сўзини гап қотмасдан, диққат билан эшитди, кимга ва қандай мурожаат қилиш тўғрисида муфассал маслаҳат берди, ҳатто бу ҳақда ўша аёлга ёрдами тегиши мумкин бўлган шахсга ўзининг йирик, чўзиқ, чиройли ва аниқ хати билан дадил, силлиқ бир мактуб ҳам ёзиб берди. Штабс-капитаннинг хотинига жавоб бергандан сўнг Степан Аркадьич шляпасини олди-да, ёдимдан бир нарса чиқмадимикан деб ўйланиб тўхтаб қолди. Қараса ёдидан чиқаришни хоҳлаган нарсадан, яъни хотинидан бошқа ҳеч нимани ёдидан чиқармабди.

«Э, у ҳам бор-а!» деб бошини солинтирди, шунда чиройли юзи мунгли тус олди. «Борайми, бормайми?» деди у ўзига. Ичидан чиққан овоз: бориш керак эмас, бу – сох­такорликдан бошқа нарса эмас, муносабатингизни тузатиш, эпақага келтиришнинг иложи йўқ, чунки хотинингни яна жозибадор қилиш, севги уйғотадиган бир қиёфага келтириш ёки сенинг ўзингни севгига ноқобил кекса қилиб қўйиш мумкин эмас, иложи йўқ, деярди. Энди сохтакорликдан ва ёлғондан бошқа нарса майдонга келмайди; сохтакорлик ва ёлғончилик эса унинг табиа­тига зид эди.

«Лекин қачон бўлса ҳам бирон чора кўриши керак; ахир шундоғлигича қолиб кетавермайди-ку», деди у, ўзига далда беришга тиришиб. Степан Аркадьич кўк­рагини кериб, чўнтагидан папирос чиқариб чекди, икки марта бурқситгандан сўнг уни садаф чиғаноқ кулдонга ташлади-да, шахдам одим билан қоронғи меҳмонхонадан ўтиб, хотинининг ётоқхонасига кириладиган иккинчи эшикни очди.

IV

Дарья Александровна эшиги очиқ шифоньерка ёнида, бутун хонага сочилиб ётган бисотлари орасида туриб, шифоньеркадан бир нима ахтараётган эди; эгнида калта кофта, бир маҳаллар қалин, ажо­йиб бўлган, энди эса сийраклашиб қолган сочлари гарданига турмакланган, юзи сўлган, озган, юзи озиб кетганлиги учун каттайиб қолган кўзларида қўрқув бор эди. Эрининг оёқ шарпасини эшитиб тўхтади-да, эшик томонга қараб, юзига қаҳрли ва адоватли тус беришга уринди. Дарья Александровна эридан қўрққанлигини сезар, у билан учрашишга юраги йўқ эди. У мана шу уч кундан бери қилишга ўн марталаб уринган нарсасини ҳозиргина қилмоқчи бўлиб турган эди: болаларининг ва ўзининг нарсаларини онасиникига олиб кетиш учун ажратмоқчи эди, лекин бу гал ҳам юраги чопмади, илгариги сафарлардагидек, ҳозир ҳам: аҳвол шундай қола олмайди, бирон тадбир-чора кўриш, эримни жазолаш, шарманда қилиш керак, эрим менга берган азобларининг ўндан бирини тортсайди, кўнг­лим жойига тушарди, деярди ўзига. У ҳамон: «Эримни ташлаб кетаман», дерди-ю, лекин бунинг имконсиз эканлигини ўзи сезиб турарди; бу нарса шунинг учун ҳам имконсиз эдики, Степан Аркадьични ташлаб кетишга қурби етмас ва уни севмаслиги мумкин эмасди. Бундан ташқари, у шу ерда, ўз уйида беш боласига қарашга зўрға-зўрға улгураётган бир пайтда, у ерда болаларнинг аҳволи беш баттар ёмон бўлишини ҳам сезарди. (У ҳамма боласини олиб кетмоқчи эди.) Унингсиз ҳам, шу уч кун ичида кенжа ўғли ёмон бульон билан боқишгани учун бетоб бўлиб қолди, бошқа болалари эса кеча қарийб тушликсиз қолишди. Дарья Александровна бу ердан бош олиб кетишнинг иложи йўқлигини сезарди; лекин ўзини алдар, шундай бўлса ҳам ўз буюмларини ажратиб, ўзини кетмоқчига соларди.

У эрини кўрди-ю, бир нима ахтараётгандек, қўлини шифоньерка яшигига солди. Эри ёнига яқин келгандагина ўгирилиб қаради. Лекин ўзи қатъий ва қаҳрли тус бермоқчи бўлган юзи изтироб чекаётган ғариб кишининг юзига ўхшаб қолди.

Степан Аркадьич қўрқа-писа оҳистагина:

– Долли! – деди-ю бўйнини қисди, у шу йўсин ғариб ва мўмин киши тусини олмоқчи бўлган эди, лекин чиқмади, чунки ундан тароват ва соғломлик барқ уриб турарди.

У эрининг тароват ва соғломлик барқ уриб турган қоматига бошдан-оёқ тез кўз югуртириб чиқди. «Ҳа, у бахт­ли, мамнун! Мен-чи? – деб ўйлади Долли. – Яна мана шу муло­йимлиги учун ҳамма уни яхши кўради, мақтайди, ҳолбуки, бу мулойим­лик нақадар жирканч; мен мулойимлигидан нафратланаман». Доллининг лаб­лари қимтинди, қонсиз, асабий юзининг ўнг бетидаги мускуллар қалтиради.

Дарья Александровна ўзгарган, кўкракдан чиқиб келган шошқин товуш билан:

– Нима керак сизга? – деди.

– Долли! – деди у яна қалтироқ овоз билан, – бугун Анна келади.

– Келса менга нима? Мен уни қабул қилолмайман! – деб чинқирди Долли.

– Ахир яхши эмас-да, Долли...

– Кетинг, кўзимдан нари кетинг! – деб қичқирди у эрининг юзига қарамасданоқ; у баайни баданининг бир ери оғриётгандек қичқирди.

Степан Аркадьич хотини ҳақида ўйланганида хотиржам эди, Матвейнинг сўзи билан айтганда, ҳамма нарсанинг ўзидан ўзи ўнгланиб кетишига кўзи етарди, шунинг учун бамайлихотир газетасини ўқиб, қаҳвасини ича олди; лекин хотинининг изтироб ичида қолган ҳорғин чеҳрасини кўрганда, тақдирига тан берган ва алам билан тўлган овозини эшитганда томоғига бир нима келиб тиқилди-ю, нафаси бўғилиб қолди, кўзларида ёш йилтиради.

– Ё олло, нима қилиб қўйдим! Долли! Худо ҳақи!.. Ахир... – У ортиқча гапиролмади, томоғига фарёд тиқилиб қолди.

Долли шифоньернинг эшигини ёпиб, эрига қаради.

– Долли, нима ҳам дея оламан?.. Айтадиган сўзим битта: кечир, кечир... ўйлаб кўр: наҳотки тўққиз йиллик умр юз-хотири бир дақиқали, бир дақиқали...

Долли ерга қараб туриб қулоқ солар, шубҳаларимни қандай бўлса ҳам тарқат деб унга ялинаётгандек, эрининг айтадиган гапларини кутар эди.

– ...бир дақиқали ҳаваснинг гуноҳини юва олмаса?.. – деб у узилган жумласини тамомлади. Кейин гапини давом эттирмоқчи бўлган эди, шу сўзларни эшитганда Долли худди жисмоний оғриқ сезаётгандек, лабларини қимтиб олди, ўнг бети лип-лип этиб уча бошлади.

– Кетинг, кетинг бу ердан! – деб Долли яна ҳам қаттиқроқ чинқирди. – Ҳавасларингиз, ифлослигингиз ҳақида минбаъд менга гапира кўрманг!

Долли чиқиб кетмоқчи бўлган эди, бирдан ганди­раклади-ю, йиқилиб тушмаслик учун, дарров стул суянчиғини ушлаб қолди. Степан Аркадьичнинг лаб-лунжи осилиб кетди, кўзлари ёшга тўлди.

– Долли! – деди у, энди ҳиқиллаб йиғлаб туриб. – Худо ҳақи, ҳеч бўлмаса болаларни ўйла, уларда гуноҳ йўқ-ку. Гуноҳ менда, менга жазо бер, гуноҳимни ювиш учун нимаики лозим бўлса буюр. Қўлимдан келганини қилишга тайёрман! Айб менда, қанча айбдор эканимни айтишга сўз тополмайман! Лекин кечир, Долли!

Долли ўтирди. Степан Аркадьич унинг оғир, қаттиқ нафас олаётганини эшитди, хотинига жуда ачинди. Долли гапиришга бир неча марта ҳаракат қилиб кўрди, лекин гапиролмади. Степан Аркадьич кутиб турди.

– Болалар билан ўйнаш учунгина уларни эслайсан, мен бўлсам кўриб-билиб турибман, энди улар жувонмарг бўлишди, – деди Долли; бу гап, мана шу уч кундан бери Долли ўзига-ўзи бир неча марта айт­ган гапларидан бири бўлса керак.

Долли эрини «сен»сираб гапирди, шунинг учун Степан Аркадьич унга миннатдорчилик билан қараб, хотинининг қўлини ушлаш ниятида яқинлашган эди, Долли жирканиб ўзини тортди.

– Менинг фикру зикрим болаларда, шу сабабли уларни қутқазиш учун дунёда ҳамма нарсани қилишга тайёрман; лекин уларни қандай қутқазишимни ўзим ҳам билмайман: уларни отасидан ажратиб олиб кетайми ё бўлмаса бузуқ отасига ташлаб кетайми, ҳа, бузуқ отасига... ўзингиз ўйлаб кўринг, ўша... расвогарчиликдан ке­йин бирга туришимиз мумкинми ахир? Мумкинми ахир? Айтинг, мумкинми ахир? – деб так­рорларди Долли овозини баландлатиб. – Менинг эрим, болаларимнинг отаси, болаларимнинг мураббиясини ўйнаш қилиб олгандан ке­йин, яна бирга туришимиз мумкинми?..

– Лекин нима қилай? Нима қилай ахир? – деди Степан Аркадьич мунгли товуш билан, аммо у нима дея­ётганини ўзи ҳам билмай, бошини туширди.

– Сиздан жирканаман, кўрсам кўнглим айнийди! – деб қичқирди Долли борган сари қизишиб. – Кўзингиздан оққан ёш эмас, сув! Сиз ҳеч маҳал мени яхши кўрган эмассиз; сизда қалб ҳам йўқ, олижаноблик ҳам! Сиз ифлос одамсиз, сиздан жирканаман, ётсиз, ҳа, менга бутунлай ётсиз! – Долли ўзи учун даҳшатли бўлган бу ёт сўзини алам ва ғазаб билан оғизга олган эди.

Степан Аркадьич хотинига қараган эди, унинг юзидаги ғазаб ифодасини кўриб ҳам қўрқди, ҳам таажжубланди. Хотинига кўрсатган раҳм-шафқати унинг жаҳлини чиқарганига тушунолмасди. Долли эрининг кўнглида ўзига нисбатан муҳаббат эмас, ачиниш ҳисси борлигини пайқаган эди. «Йўқ, у мендан нафратланади. Гуноҳимни кечирмайди» деб ўйлади Степан Аркадьич, кейин:

– Даҳшат бу! Даҳшат! – деб ғудранди.

Шу маҳал нариги хонадан боланинг чинқириғи эшитилди, афтидан, у йиқилган бўлса ­керак; ­Дарья Александровна қулоқ солди, шунда юзи бирдан мулойимлашди.

Долли ўзига келгунча бир неча сония қаерда эканини, нима қилиш кераклигини билмагандай, даст ўрнидан туриб эшик томон юрди.

Степан Аркадьич бола чинқирганда хотинининг юзида рўй берган ўзгаришни кўриб: «Менинг боламни яхши кўради-ку, – деб ўйлади. – Ҳа, менинг боламни; шундай бўлгандан кейин, у қандай қилиб мендан нафратланади?»

– Долли, яна бир оғиз сўзим бор, – деди у хотинининг орқасидан юриб.

– Мабодо орқамдан борсангиз, ­хизматкорларни, болаларни чақираман! Майли, сизнинг ифлослигингизни билишсин! Мен бугун кетаман, сиз бу ерда ўйнашингиз билан қолинг!

Долли эшикни тарақлатиб ёпиб чиқиб кетди.

Степан Аркадьич хўрсинди, юзини артди, ­кейин секин қадам босиб, эшик томон юрди: «Матвей: тинчиб кетади, дейди; лекин қандай қилиб? Бунга ҳеч ақлим етмайди. Ҳай аттанг, жуда ёмон иш бўлди-да! Қандай бемаза сўзларни айтиб қичқирди-я! – деб ўзича ғудранди у хотинининг ифлос ва ўйнаш деган сўзларини эслаб. Балки бу сўзларни хизматкор қизлар ҳам эшитгандир! Ўтакетган расвогарчилик, даҳшат!» Степан Аркадьич бир неча сония ёлғиз турди, кўзларини артди, хўрсинди, кейин кўксини кўтариб, хонадан чиқиб кетди.

Жума кун эди, немис соатсоз емакхонада соатни бураётган эди. Степан Аркадьич эҳтиётлик билан ишлайдиган боши ярғоқ соатсоз тўғрисида: «Бу немис соатларни бураб туриш учун ўзи бутун умрга буралган» деган ҳазилини эслаб кулимсиради. Степан Аркадьич яхши ҳазилни севар эди. «Балки, тўғридан ҳам тузалиб кетар. Топган гапини қаранг: ўнгланиб кетар эмиш, – деб ўйлади. – Буни жойи келганда ҳикоя қилиш керак».

– Матвей! – деб чақирди у. Матвей киргач тайинлади: – Марья билан биргалашиб Анна Аркадьевна учун дам олиш хонасига жой тайёрлагин.

– Хўп бўлади.

Степан Аркадьич пўстинни кийиб, ташқарига чиқди.

– Овқатни уйда қилмайсизми? – деб сўради уни кузатиб чиққан Матвей.

– Кўрамиз. Ма, буни харажат қил, – деди у, ҳам­ёнидан ўн сўм олиб бераётиб, – етадими?

Матвей каретанинг эшигини ёпиб зинага қайтаётиб:

– Етадими, етмайдими, ишқилиб, шуни эплаб туриш керак кўринади, – деди.

Бу орада Дарья Александровна чақалоғини тинчитиб ва карета шарпасидан эрининг жўнаб кетганини пайқаб, яна ётоғига қайтиб келди. Ётоқ унинг уй-рўзғор ташвишидан бошини олиб қочадиган бирдан-бир паноҳи эди; бу ердан чиқди дегунча минг хил ишлар орасида ўралашиб қоларди. Мана ҳозир ҳам, бир зумгина болалар бўлмасига чиққанда, инглиз хотин билан Матрёна Филимоновна кечиктириб бўлмайдиган ва фақат Дарья Александровнагина жавоб қилиши мумкин бўлган бир неча саволни беришди: болалар ўйнагани чиқишганда устларига нима кийдириш керак? Болаларга сут берайликми? Бошқа ошпазга одам юборайликми?

– Аҳ, мени ўз ҳолимга қўйинглар, қўйинглар ахир! – деди-ю, ётоқхонасига қайтиб кириб, боя эри билан гаплашган жойига келиб ўтирди. Қотма бармоқларига узуклари катта келиб қолган озғин қўлларини қисиб ўтириб, эри билан бўлиб ўтган ҳамма гапни хаёлидан бир-бир ўтказа бош­лади. «Кетди! У билан бўлган алоқасини нима билан тугатди экан? – деб ўйлади у. – Наҳотки у билан ҳали ҳам кўришиб турса? Нега буни ундан сўрамадим? Йўқ, йўқ, ярашиб бўлмайди. Мабодо бир уйда қолганимизда ҳам, бари бир, бир-биримизга ёт бўлиб қоламиз. Умрбод ёт бўлиб қоламиз! – деб так­рорлади ўзи учун даҳшатли бўлган бу сўзга бошқача маъно бериб. – Мен уни қандай севардим, ё раббий, қандай севардим-а!.. Қандай севардим-а! Ажабо, ҳозир ҳам уни севмайманми? Аввалгидан ҳам ортиқроқ севмайманми? Ҳаммасидан ҳам даҳшатлиси шуки...» деб бошлаган фикрини тамомлай олмади: Матрёна Филимоновна эшикдан мўралаб қолди.

– Хоҳласангиз укамга одам юборайлик, ҳарқалай, овқат пиширишни билади-ку, – деди у. – Бўлмаса, кечагига ўхшаш, болалар соат олтигача овқатсиз қолишади.

– Хўп, ҳозир чиқиб айтаман. Ҳа, сутга одам юбординг­ларми?

Шундай қилиб, Дарья Александровна кундалик ташвишларига боши билан шўнғиб кетди ва қайғу-аламларини вақтинча шу ташвишларга ғарқ этди.

V

Степан Аркадьич истеъдоди соясида, мактабда яхши ўқиган бўлса ҳам, шўх ва ялқов бўлгани учун мактабни қолоқлар қаторида битирган эди; лекин доимо айш-ишратда яшаганига, амалининг кичиклигига ва ўзининг ҳам ёшлигига қарамай, Моск­ва маҳкамаларининг бирида бош­чилик қилар, маоши яхши фахрли ўринни эгаллаб келар эди. Бу ўрнини синглиси Аннанинг эри, яъни ўша маҳкама тобе бўлган министрликда муҳим ўринлардан бирини эгаллаб ўтирган Алексей Александрович Каренин орқали олган эди. Агар Каренин қайнағасини шу ишга та­йинламаганда ҳам, бари бир, Стива Облонский юзлаб бошқа шахслар: оға-инилари, опа-сингиллари, қариндош­лари, бўлалари, амаки-тоға, амма-холалари орқали бу ўринни ёки олти минг сўм маош­ли шунга ўхшаш бошқа бир вазифани оларди, чунки унга пул керак эди, нимагаки, хотинининг давлати етарли бўлишига қарамай, унинг ишлари хароб эди.

Москва билан Петербург аҳолисининг ярми Степан Аркадьичнинг қариндоши ва ошна-оғайниси эди. У ўз ҳукмини ўтказадиган ва ўтказиб турган одамлар муҳитида туғилган эди. Кекса давлат арбобларининг учдан бири отасининг ошналари, улар буни чақалоқлигидан бери билардилар; бош­қалари у билан сенсираб гаплашар, қолганлари эса яхши танишлар эди; шундай қилиб, бу дунёнинг нозу неъматларини, ёғли жой, ижара, концессия ва шу кабиларни бўлиб берадиганларнинг ҳаммаси унинг ёр-дўстлари эди, улар Степан Аркадьични эсдан чиқариб юборишолмасди; шунинг учун Облонскийнинг сердаромад жой оламан деб ўзини ўтга ташлашига ҳожат йўқ эди; фақат дўстлар марҳаматини қайтармаслик, ҳасад этмаслик, жанжал қилмаслик, хафа бўлмаслик керак эди, холос! Степан Аркадьич эса, хушфеъл одам бўлгани учун, ундай нарсалардан узоқ эди. Унга лозим бўлган маошли жойни бермасликларини айтишса, бу Степан Аркадьичга кулгили бўлиб кўринарди, чунки у фавқулодда бир нарсани талаб қилмасди; у фақат тенгқурлари олаётган маошнигина олишни хоҳлар ва бу хил вазифани бажаришда бош­қалардан қолишмас эди.

Степан Аркадьични таниганлар у фақат яхши, хушхулқли ва виждонли бўлгани учунгина севиб қолмасдилар, балки унинг ўзида, ўтдай ёниб турган чиройли, очиқ чеҳрасида, чақнаган кўзларида, қора қошларида, қора сочларида, юзининг оқу қизилида унга рўпара келган одамларга қандайдир жисман таъсир қиладиган, хушвақт қиладиган дўстлик малоҳати ҳам бор эди. У билан учрашганлар: «Э! Стива Облонский! Ана ўзи ҳам келиб қолди!» деб аксари уни шодиёна бир табассум билан қарши олардилар. Баъзан у билан суҳбатлашгандан кейин хурсанд қиладиган бирон нарса рўй бермаган бўлса ҳам, бари бир, эртасига, индинига у билан учрашсалар, яна боягидай суюнишарди.

Москвадаги маҳкамаларнинг бирида уч йилдан бери бошлиқ вазифасини бажариб келаётган Степан Аркадьич хизматдошлари, тобелари, бош­лиқлари ва унга иши тушадиганларнинг муҳаббатларинигина эмас, ҳурматларини ҳам қозонди. Степан Аркадьични маҳкамада ҳамманинг ҳурмат қилишига сабаб бўлган асосий фазилати шундан иборат эдики, у аввало, ўзида ҳам камчиликлар борлигини билгани учун одамларга фавқулодда бир мулойимлик билан муомала қиларди; иккинчидан, унда мукаммал либераллик бор эди, аммо бу газеталардан ўқиб олган либераллик эмас, балки қонида, танида бўлган либераллик эди, у одамларнинг давлати ва мартабаларига қарамай, ҳаммасига бир хил кўз билан боқар, бир текис муносабатда бўларди; учинчидан, энг муҳими шу эдики, қўлга олган ишга бепарво қарар, натижада унга ҳеч вақт берилиб ҳам кетмас, хатога йўл ҳам қўймас эди.

Степан Аркадьич маҳкамасига келди-ю, портфелини кўтариб, сертакаллуф швейцар ҳамроҳлигида ўзининг кичкина кабинетига ўтиб кетди; у ерда мундирини ки­йиб, идорага кирди. Мирзолар билан хизматчиларнинг ҳаммалари ўринларидан туриб, хурсанд чеҳра билан эгилиб салом бердилар. Степан Аркадьич, ҳар маҳалгидай, жойига тез ўтиб кетди, у ерда маҳкама аъзоларининг қўлларини қисиб, жо­йига ўтирди. У назокат доирасидан чиқмай ҳазиллашиб, сўзлашиб бўлгандан сўнг иш бошлади. Завқ билан ишлаш учун лозим бўлган эркинлик, соддалик ва расмият чегарасини ҳеч ким Степан Аркадьич қадар билмас эди. Степан Ар­кадьичнинг маҳкамасида ишлайдиган ҳамма хизматчи сингари, котиб ҳам табассум ва эҳтиром билан қоғозларни келтирди-да, Степан Аркадьич жорий қилган либерал бетакаллуфлик билан сўз бошлади:

– Ахийри Пенза губернаси маҳкамасидан маълумот олдик. Мана, кўрсинлар...

Степан Аркадьич қоғозлар орасига бармоғини суқиб туриб:

– Ахийри олибсизлар-да? – деди. – Қани, жаноблар... – Шундай қилиб, маҳкама мажлиси бош­ланди.

Степан Аркадьич маъруза маҳалида бошини виқор билан қуйи солиб: «Булар раисларининг ярим соатгина аввал айб иш қилиб қўйган бола аҳволига тушганлигини кошки билишса!» деб ўйлар, маъруза ўқилиб турган маҳалда, кўзлари куларди. Машғулот соат иккигача давом этар, иккида эса танаффус бўлар, овқат қилишарди.

Маҳкама залининг каттакон ойнабанд эшиги қўққисдан очилиб, биров кириб келганда, соат ҳали икки бўлмаган эди. Подшо сурати тагида ва зерцало [4] орқасида ўтирган барча ҳайъат аъзолари, эрмак топилганидан хурсанд бўлишиб, ялт этиб эшик томон қарашди; лекин эшик ёнида турган қоровул кирган кишини дарров ҳайдаб чиқариб, ойнабанд эшикни орқасидан ёпиб қўйди.

Иш ўқиб бўлингандан сўнг Степан Аркадьич керишиб ўрнидан турди-да, замонанинг либерал қоидаларини бажо келтирмоқчи бўлгандек уйғун бир ҳаракат билан чўнтагидан папирос олиб, ўз кабинети томон юрди. Икки ёрдамчиси, яъни эски хизматчи Никитин билан камер-юнкер Гриневич у билан бирга чиқди.

Степан Аркадьич:

– Овқатдан кейин тугатамиз, – деган эди, Никитин:

– Тугатганда қандай! – деди.

Ҳозир улар кўраётган ишга қатнашган шахс­лардан бири тўғрисида Гриневич:

– Фомин ўлгудай тулки одамга ўхшайди, – деб қўйди.

Степан Аркадьич Гриневичнинг сўзини эшитиб, юзини тириштирди ва шу билан биров ҳақида барвақт фикр юргизиш ярамаслигини сездирди-ю, лекин унга ҳеч нима демади.

– Боя кирган ким эди? – сўради у қоровулдан.

– Қандайдир бир одам, нарёққа ўгирилиб ҳам эдимки, сўрамасдан кириб кетибди, жаноби олийлари. Сизни сўрадилар Ҳайъат аъзолари чиқсин, иннайкейин дедим...

– Қаерда?

– Қайдам, даҳлизга чиқдими, боядан бери шу ерда юрувди. Ҳа, ана, – деди қоровул, жингалак соқол, кенг яғринли ғўлабир одамни кўрсатиб; у баррадан қилинган папоғини бошидан олмасданоқ поғоналари ейилиб кетган тош зинапоядан шахдам одимлар билан енгилгина чиқиб келаётган эди. Қўлтиғига портфель қистириб пастга тушиб бораётган бир озғин амалдор тўхтади-да, югуриб чиқаётган кишининг оёқларига хушламай кўз ташлагач, Облонскийга савол назари билан қараб қўйди.

Степан Аркадьич зина тепасида турган эди, у югуриб чиқаётган кишини таниганда, мундирининг каштали ёқаси устида мулойимгина кулимсираб турган юзи яна ҳам чарақлаб кетди.

Степан Аркадьич ўзига яқинлашиб келаётган кишини кўздан кечириб:

– Ана холос! Левин-ку, бор экансан-а! – деди дўс­тона бир ҳазил билан кулимсираб.

– Қандоғ бўлди, мени шу харобадан топишга жирканмадингми? – деди Степан Аркадьич, ошнасининг қўлини қисиш билан қаноатланмай уни ўпа туриб. – Қачон келдинг?

– Ҳозир келдим, сени жуда ҳам кўргим келди, – деб жавоб берди Левин, ийманиб ва айни замонда зардаси қайнаб, хавотирланиб теварагига аланглаб қараб қўйди.

– Юр бўлмаса кабинетга, – деди Степан Аркадь­ич. У ошнасининг иззат-нафси кучли ва жонсарак эканлигини, ийманчоқлигини биларди: Степан Аркадьич уни қўлидан ушлади-да, хатарли жойдан олиб ўтаётгандек, бошлаб кетди.

Степан Аркадьич танишларининг қарийб ҳаммаси билан: олтмиш яшар чоллар билан ҳам, йигирма ёшли йигитлар билан ҳам, актёрлар, министрлар, савдогарлар ва генерал-адъютантлар билан ҳам сенсираб гаплашарди, у билан сенсираб гаплашадиганларнинг жуда кўпи ижтимоий зинапоянинг икки четидаги поғоналарда турарди, шунинг учун улар Облонский орқали бир-бирларига яқинликларини билишса, ниҳоятда ажабланган бўлардилар. У ўзи билан шампан виноси ичишганларнинг ҳаммаси билан «сен»сираб гапиришарди, ўзи эса ҳамма билан шампан виноси ичишарди. Шунинг учун ўз тобелари олдида сенсираб гаплашадиган, ўзига «иснод теггизадиган» дўстлари билан учрашгудек бўлса (у ошналарининг кўпини ҳазиллашиб шундай деб атар эди), ўзига хос бир назокат билан бу нохуш таассуротнинг таъсирини тобелари кўзида камайтира биларди. Левин «иснод тегизадиган»лардан эмасди, лекин Облонский Левиннинг, тобелари олдида менга яқинлигини билдиргиси келаётгандир, деб ўйлаганини ўзига хос бир назокат билан сезди-ю, уни дарҳол кабинетга олиб кириб кетишга шошилди.

Левин Облонский билан қарийб бир ёшда экани, у билан бирга майхўрлик қилгани учунгина уни сенсирамас эди. Левин унинг дастлабки ёшлик чоғларидаги ўртоғи, дўсти эди. Илк ёшлик чоғларида топишган ошналар бир-бирларини қандай яхши кўришса, характерлари ва дидларининг турли бўлишига қарамай, булар ҳам бир-бирларини шундай яхши кўришарди. Шундай бўлса ҳам, фаолиятнинг турли хилини танлаб олган кишиларда тез-тез учраб турганидек, буларнинг ҳар бири иккинчисининг фаолиятини тилда оқласа ҳамки, ундан дилида нафратланарди. Буларнинг ҳар бирига ўзи кечираётган ҳаёт чинакам ҳаёт бўлиб, ошнаси кечираётган ҳаёт эса, фақат қора ҳаёт бўлиб кўринарди. Облонс­кий Левинни кўрганда енгил, истеҳзоли табассумдан ўзини тия олмади. Левиннинг қишлоқдан Москвага келиб-кетиб турганини у неча марта кўрган; Левин қишлоқда қандайдир иш билан машғул; аммо нима қилаётганини Степан Аркадь­ич ҳеч маҳал дурустроқ тушунмайди, аслини суриштирилса, бунга қизиқмайди ҳам. Левин ҳар доим Москвага ҳаяжонланиб, шошиб, бир оз сиқилиб ва сиқилгандан ўзи тажанглашиб, кўпинча тамоман янги, кутилмаган фикр билан келади. Степан Ар­кадьич бунга кулса ҳам, лекин уни яхши кўрарди. Худди шунга ўхшаш Левин ҳам ошнасининг шаҳардаги ҳаёт тарзидан ва қилиб турган хизматидан ичида нафратланар, бу хизматни беҳуда нарса деб, ундан куларди. Лекин фарқ шунда эдики, ҳамма қилган ишни қилган Облонский, ўзига ишонч ва оқкўнгиллик билан, Левин эса ўзига ишонмай ва гоҳо жаҳл аралаш куларди.

– Биз сени кўпдан бери кутамиз, – деди Степан Аркадьич кабинетига кириб ва Левиннинг қўлини қўйиб юбориб; у шу ҳаракати билан бу ерда хавф-хатар йўқлигини билдиргандай бўлди. – Жуда, жуда шод бўлдим сени кўриб, – деб сўзини давом эттирди. – Хўш, қалайсан? А? Қачон келдинг?

Левин индамади, у Облонскийнинг ёрдамчиларига, бу нотаниш кишиларга, айниқса, олифта Гриневичнинг қўлига қараб қолди; Гриневичнинг оппоқ, узун бармоқлари, учлари қайрилиб турган узун, сариқ тирноқлари, кўйлагининг енгларидаги каттакон, йилтироқ запонкалари ва айниқса қўллари Левиннинг бутун фикру хаёлини олиб қўйиб, бемалол ўйлашига халақит берар эди. Облонский буни дарҳол сезиб, кулимсиради.

– Ҳа-я, рухсат этинглар, сизларни таништирай, – деди у. – Ёрдамчиларим: Филипп Иванович Никитин, Михаил Степанович Гриневич, – кейин Левин томонга юзланди: – Земство ходими, янги земство одамларидан, бир қўлида беш пудли тошни кўтарадиган полвон, чорвачи, овчи ва менинг дўстим Константин Дмитрич Левин, Сергей Иванович Кознишевнинг укаси.

– Жуда соз, – деди чол.

Гриневич эса узун тирноқли нозик қўлини узата туриб:

– Акангиз Сергей Ивановични билиш шарафига но­йилмиз, – деди.

Левин қовоғини солиб, Гриневичнинг қўлини совуққина қисди-ю, дарҳол Облонскийга юзланди. Гарчи у бутун Россияга номи кетган ва бир онадан талашиб тушган ёзувчи акасини жуда-жуда ҳурмат қилса ҳамки, унга Константин Левин сифатида эмас, машҳур Кознишевнинг укаси сифатида мурожаат қилишларини сира ёқтирмас эди.

– Йўқ, мен энди земство ходими эмасман, ҳаммаси билан уришиб қолдим, мажлисларига ҳам бормайман, – деди у Облонскийга қараб.

– Дарров-а! – деди кулимсираб Облонский. – Нечун? Нима бўлди?

– Бунинг тарихи узун. Вақти келганда айтиб бераман, – деди-ю яна ўзи ҳикоя қилишга тутинди. – Хайр, гапнинг қисқаси шуки, ҳеч қандай земство фаолияти йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас, мен бунга ишондим, – деб гап бошлади, гўё уни биров ҳозир хафа қилгандек, – биринчидан, бу ўйинчоқ, парламент ўйинини ўйнашади, мен эсам ўйинчоққа қизиқадиган даражада ёш ҳам эмасман, унчалик қари ҳам эмасман; иккинчидан (дудуқланди), земство-уезд coterie [5] учун пул топиш қуроли; бурунлари васийлар, судлар бўларди, энди эса порахўрлик бўлмаса ҳам, бебилиска маоши бўлган земст­во бор, – деди у қизишиб, худди шу ерда ўтирганлардан биронтаси у билан гап талашаётгандек.

– Ўҳў! Сени яна янги фазада, консерватив фазасида кўряпман-ку, – деди Степан Аркадьич, – лекин бу масала устида кейин гаплашамиз.

Левин Гриневичнинг қўлларига нафрат билан тикилиб туриб:

– Ҳа, кейин гаплашамиз. Лекин сени бир кўргим келган эди, – деди.

Степан Аркадьич мийиғида кулимсираб қўйди. У Левиннинг, афтидан француз машиначи тикиб берган янги кийимини кўздан кечира туриб:

– Минбаъд Европа кийимини киймайман деб айт­мабмидинг? – деди. – Шунақа! Кўриб турибман: янги фазадасан.

Левин бирдан қизариб кетди, лекин ўзлари ҳам сезмасдан хиёлгина қизарган катта кишилар сингари эмас, балки ўз уятчанликлари билан кулгили аҳволга тушиб қолганликларини сезган ва бунинг натижасида яна беш баттар уялиб, кўзларига ёш келгунча қизарадиган болаларга ўхшаб қизарди. Унинг бу маъноли, мардона юзини болаларникига ўхшаш бир аҳволда кўриш шу қадар таажжуб эдики, Облонский ундан кўзларини олиб қочди.

– Қани, қаерда кўришамиз? Сен билан гаплашадиган жуда, жуда зарур гапим бор, – деди Левин.

Облонский ўйланиб қолди шекилли:

– Кел бўлмаса: Гуриннинг ресторанига бориб овқат қилайлик-да, ўша ерда бафуржа гаплашайлик. Учгача бўшман, – деди.

Левин бир оз ўйлагандан сўнг:

– Йўқ, мен бир ерга бориб келишим керак, – деб жавоб қилди.

– Хайр, ундай бўлса бирга тушлик қилайлик.

– Тушлик? Йўқ, менга қара, айтадиган гапим унақа узун эмас, фақат икки оғиз сўз айтаман-у, сендан бир нарса сўрайман, холос. Гаплашадиган бўлсак, кейин гап­лашамиз.

– Хўп бўлмаса, ҳозир айта қол ўша икки оғиз сўзинг­ни, суҳбатни тушлик устида қиламиз.

– Бўлмаса икки оғиз сўзим шу, – деди Левин, – дарвоқе, айтарли сўз ҳам эмас.

Левин уятчанлигини босишга ҳаракат қилган эди, бирдан юзи қаҳрли тус олди.

– Шчербацкийлар нима қилишяпти? Бояги-боя­гидекми? – деди Левин.

Степан Аркадьич қайнсинглиси Китига Левиннинг ошиқ эканлигини кўпдан бери биларди; шунинг учун мийиғида кулимсираб қўйди, кўзлари чақнаб кетди.

– Сен икки оғиз дейсан, мен бўлсам икки оғиз сўз билан жавоб қилолмайман, чунки... кечир, бир дақиқага...

Секретарь бетакаллуф ҳурмат билан ичкари кирди-да, ишнинг кўзини билишда ўзларини бош­лиқларидан устун деб билувчи ҳамма секретарларга хос бир такаб­бурлик билан қўлидаги қоғозларни Облонскийнинг олдига келтириб, бир нима сўраш баҳонасида аллақандай қийинчиликларни тушунтира кетди. Степан Аркадьич унинг сўзини охиригача эшитмай, ўз қўлини сек­ретарнинг қўли устига мулойимгина қўйди.

– Йўқ, мен айтганимдай қила қолинг, – деди у, бу танбеҳни юзидаги жилмайиш билан мулойим­лаштириб; ишни ўзи қандай тушунганлигини қисқагина уқтиргандан сўнг қоғозларни нари сурди-да: – Шундай қила қолинг, ҳа, лутфан шундай, Захар Никитич, – деди.

Секретарь уялиб чиқиб кетди. Степан Аркадь­ич сек­ретарь билан гаплашиб бўлгунча Левин ўзини хижолатдан бутунлай ўнглаб олди; энди у икки қўли билан стулга суяниб турар, юзида эса истеҳзоли бир диққат ифодаси бор эди.

– Ҳеч тушунмадим, тушунмадим-да, – деди у.

Степан Аркадьич ҳам шўхгина кулимсираб ва папирос ола туриб:

– Нимага тушунмайсан? – деб сўради. У Левиндан қандайдир ғалати бир қилиқ кутарди.

Левин елкаларини қисиб:

– Қилаётган ишларингизга тушунмайман, – деди.

– Тавба, қандай қилиб шу ишни жиддий иш деб қиласан?

– Нима бўпти?

– Нима бўларди, қиладиган ҳеч нима йўқ-ку.

– Сен шундай деб ўйлайсан-у, лекин бизнинг ишимиз бошимиздан ошиб-тошиб ётибди.

– Қоғозбозлик-да. Ҳа, сенинг бунақа ишга суягинг йўқ, – деб қўйди Левин.

– Яъни, фикрингча, бирон нуқсоним борми?

– Эҳтимол, бордир ҳам, – деди Левин. – Шундай бўлса ҳам сенинг сипойилигингга ҳавасим келади, дўстимнинг шундай улуғ кишилигидан фахрланаман. – Кейин, ўзини зўрлаб Облонскийнинг кўзларига тик қаради-да, илова қилди: – Лекин менинг саволимга жавоб бермадинг-да.

– Хайр, хўп, хўп, сабр қил, сен ҳам бир кун эшигимизни қоқиб келарсан. Яхшики Каразино уездида уч минг десатина еринг, мана бундай мустаҳкам мускулларинг бор, ўзинг ҳам ўн икки яшар қиздай тароватлисан, шундай бўлса ҳам, бари бир, бир кун бизнинг олдимизга келасан. Ҳа, энди сен сўраган нарсага келсак: у масалада ҳеч қандай ўзгариш йўқ. Лекин, афсуски, йўқламаганингга жуда кўп бўлди.

– Бир нима бўлдими? – Левин чўчиб сўради.

– Йўқ, ҳеч нима бўлгани йўқ, – деб жавоб берди Облонс­кий. – Бафуржа гаплашамиз. Хўш, ўзинг нима иш билай келдинг?

– Эй, бу тўғрида ҳам кейин гаплашамиз, – деди Левин, яна қулоғигача қизариб.

– Ҳа, яхши. Масала ойдин, – деди Степан Аркадь­ич. – Гап бундоқ, сени уйимга чақирсам бўларди-ю, лекин хотиним пича бетоброқ. Бундай қила қолайлик: агар кўрмоқчи бўлсанг, улар бугун соат тўртдан бешгача ҳайвонот боғида бўлишса керак. Кити яхмалак отяпти. Ўша ерга бор, мен келаман, кейин бирон ерга бориб тушлик қиламиз.

– Жуда соз, яхши қол.

– Ҳа-да, бормай қолма, мен сени биламан, ё эсингдан чиқарасан ёки бирдан қишлоққа жўнаб қоласан! – деб Степан Аркадьич кулиб унинг орқасидан қичқириб қолди.

– Йўқ, бораман.

Левин Облонскийнинг ёрдамчилари билан хайрлашмаганини эшикка етгандагина эслади; шундай қилиб кабинетдан чиқиб кетди.

– Афтларидан жуда серғайрат жанобга ўхшайдилар, – деди Гриневич, Левин чиқиб кетгандан сўнг.

– Ҳа, шунақа, отахон, – деди Степан Аркадьич, бошини чайқатиб. – Хўп бахтли одам-да! Карази­но уездида уч минг десатина ери бор, келажаги олдида, тароватига тараф йўқ! Бизга йўл бўлсин.

– Ия, сиз нимага зорланасиз. Степан Аркадь­ич?

Степан Аркадьич қаттиқ хўрсиниб:

– Эй, аҳволим ёмон, жуда ёмон, – деди.

VI

Облонский Левиндан нимага келганлигини сўраганда, Левин қизариб кетди ва қизаргани учун ўзидан жаҳли чиқди, чунки у: «қайнсинг­лингга оғиз солгани келдим» деб жавоб бера олмади, гарчи ўзи шу мақсадда келган бўлса ҳам.

Левинлар билан Шчербацкийларнинг хонадонлари Москвадаги эски дворян хонадонларидан; улар ҳамма вақт бир-бирлари билан яқин ва дўс­тона муносабатда бўлиб келишган. Бу алоқа Левиннинг студентлик вақтида яна ҳам мустаҳкамланди. У Долли билан Китининг акаси ёш князь Шчербацкий билан бирга тайёрланиб, университетга бирга кирган эди. Ўша маҳал Левин Шчербацкийларнинг уйига тез-тез келиб юрарди. Натижада Шчербацкийларнинг хонадонини яхши кўриб қолди. Бу қанчалик ғалати туюлмасин, Константин Левин чиндан ҳам Шчербацкийларнинг уйига, оиласига ва айниқса бу оиланинг аёлларига меҳр қўйган эди. Левин онасини эслай олмасди, ёлғиз опаси бор эди, холос; шунинг учун ўқимишли, номусли эски дворян оиласини у биринчи марта Шчербацкийларнинг уйида кўрди, Левин ота-онасининг вафоти туфайли бундан маҳрум бўлган эди. Бу оила­нинг ҳар аъзоси, айниқса, аёллари унинг назарида қандайдир сирли, шоирона бир туман пардаси билан қоп­лангандай эди. Левин улардан биронта нуқсон топиш у ёқда турсин, балки уларни ўраб турган ўша шои­рона парда орқасида энг юксак ҳислар ва турли камолатлар яширинган деб ишонарди. Бу уч нафар ойим­қизга нима учун кун оралаб гоҳ французча, гоҳ инг­лизча гапириш керак эди; нима учун улар муайян соатларда навбат билан фортепиано чалар эдилар (бу мусиқа овози акасининг хонасида, юқорида, студентлар дарс тайёрлаётган хонада эшитиларди); француз адабиёти, мусиқа, расм, рақс муаллимлари нима учун бу ерга келиб туради; муайян соатларда учала ойим­қиз: Долли – узун, Натали – ўртача, Кити эса қизил пайпоқ кийган хушбичим оёқчаларини одамлар кўзидан яширолмайдиган даражада ниҳоятда калта атлас пўстинчасини кийиб, М-lle Linon билан нима учун коляскада Тверский бульварга боришади; нима учун уларга шляпаси заррин тўқали лакей ҳамроҳлигида Тверский бульвар бўйлаб юриш керак эди, мана шуларнинг ҳаммасига ва уларнинг дилидаги сирларига Левин тушунмас, лекин у ерда юз берган нарсаларнинг ҳаммаси гўзал, ажойиб нарсалар эканини билар, шунинг учун, содир бўлган нарсаларнинг худди шу сирри-асрорига мафтун эди.

Студентлик вақтида у ойимқизларнинг каттасини, яъни Доллини яхши кўриб қолишга сал қолди, лекин уни тезда Облонскийга эрга бериб юбордилар. Ана шундан кейин иккинчисига кўнгил қўя бошлади. У худди опа-сингиллардан бирини яхши кўриши кераклигини ҳис қилса ҳам, фақат қайси бирини яхши кўришини билмас эди. Лекин Наталья ҳам киборлар муҳитида кўзга кўринар-кўринмас дипломат Львовга тегиб кетди. Левин университетни битириб чиққан кезларда Кити ҳали норасида эди. Ёш Шчербацкий флот хизматига кириб, Болтиқ денгизида чўкиб кетгандан сўнг, Левин Облонс­кий билан дўст бўлишига қарамай, Шчербацкийларникига камдан-кам борадиган бўлиб қолди, лекин шу йил, қиш­лоқда бир йил тургандан сўнг, қишда Москвага келиб, Шчербацкийларни кўрганда, уч опа-сингилдан қайси бирини севиш насиб бўлганлигини англади.

Камбағал эмас, насли-насаби тоза, бадавлат киши бўлган Левин учун княжна Шчербацкаяга оғиз солишдан ҳам осонроқ нарса йўқдай туюлиши мумкин, уни қизларига жуда ҳам муносиб деб дарҳол қабул қилиш­лари эҳтимолдан узоқ эмасди. Лекин Левин ошиқ эди, шунинг учун Кити унинг назарида ҳар жиҳатдан мукаммал, самовий, ўзи эса тупроқдан ташқари юрган кичик бир хилқат бўлиб кўринарди, бундай бўлгандан кейин бош­қаларнинг ҳам, Китининг ўзи ҳам уни муносиб куёв деб билиш­лари сира-сира ақлга сиғмас эди.

Икки ой Москвада гангиб юргандан ва Кити билан учрашиш ниятида киборларга аралашиб. Китини қарийб ҳар кун кўриб тургандан кейин, Левин, бирдан бундай бўлиши мумкин эмас, деган қарорга келди-ю, қишлоғига жўнаб қолди.

Левин қизнинг ота-онаси кўзида ўзини гўзал Китига нолойиқ, номуносиб куёв деб билгани ва Кити ҳам мени сева олмайди деган ўйга боргани учун, бундай бўлиши мумкин эмас, деган қаноатга келган эди. Қариндош-­уруғлари назарида у ҳеч қандай муайян фаолияти ва жамиятда ўрни бўлмаган одам эди, ҳолбуки, бу ўттиз икки ёшга кирганда, ўртоқлари аллақачон – кими полковник ва флигель-адъютант, кими профессор, кими банк ва темир йўл бош­қармасининг директори ёки Облонскийга ўхшаш, давлат маҳкамасининг раиси бўлиб ўтирибди: ўзи эса (у бошқалар назарида ўзининг қандай одамлигини жуда яхши биларди) сигир кўпайтириш, ов қилиш, бино қуриш билан овора бўлган бир помешчик, яъни жамият тушунчасича, ҳеч нимага ярамаган кишилар қиладиган ишни қилиб юрган ва дурустроқ одам бўлолмаган уқувсиз бир киши эди, холос.

Сирли, гўзал Китига келганда, у бундай хунук (у ўзини шундай ҳисобларди) кишини, айниқса, кўзга кўринарли бирон фазилати бўлмаган шундай тўпори бир одамни яхши кўра олмасди. Бундан ташқари, Китига бўлган аввалги муносабати, яъни Китининг акаси билан ошначилик қилиб юрган кезларида катта кишининг кичик болага қиладиган муносабатига ўхшаш муносабатда бўлгани ҳам севгиси йўлида янги бир тўғаноқ бўлиб кўринарди. Хунук, меҳрибон кишини (у ўзини шундай ҳисобларди) ака-укалик меҳри билан севиш мумкин, лекин ўзи Китини қандай муҳаб­бат билан севган бўлса, Кити ҳам уни шундай севиши учун, чиройли, айниқса, ажойиб фазилатли киши бўлиши керак, деб ўйларди.

Хотинлар кўпинча хунук, оддий одамларни яхши кўришади, деб эшитган бўлса ҳам, бунга ишонмасди, чунки у бу нарсани ўзига қараб ечар, ўзи эса фақат чиройли, сирли ва жонон аёлларнигина яхши кўрарди.

Левин қишлоқда икки ой тургандан сўнг, Китига бўлган севгиси ёшлик чоғларида бошдан кечирган севгиларнинг биронтасига ҳам ўхшамаганлигига, бу ҳис бутунлай тинчини олиб қўйганига, Китининг ўзига тегиш-тегмаслик масаласини ҳал қилмасдан яшай олмаслигига, юрагидаги умидсизлик ўзида пайдо бўлган васваса оқибати эканига, ўзининг рад қилинишга ҳеч қандай далил йўқлигига қаноат ҳосил қилди. Шунинг учун у бу сафар Москвага қатъий қарор билан: Китига оғиз солиш ва қабул қилсалар унга уйланиш қарори билан келган эди. Ёки... рад қилсалар, ҳоли нима бўлишини ўйлашга юраги бетламасди.

VII

Левин Москвага эрталабки поезд билан келиб, она бир, ота бошқа бўлган акаси Кознишевникига тушди. Келишининг сабабини дарҳол айтиш ва акасидан маслаҳат олиш учун кийимларини ўзгартириб унинг кабинетига кирди; лекин акаси ёлғиз эмас экан. У ерда Харьковдан келган машҳур фалсафа профессори ўтирган экан; у ўзи билан Кознишев ўртасида ғоят муҳим фалсафий масалада чиққан анг­лашилмовчиликни бартараф қилиш учун ­атайин Москвага келибди. Профессор материалистларга қарши қизғин мунозара бошлаган, Сергей Кознишев эса бу мунозарани мароқ билан кузатиб юрган: у профессорнинг сўнгги мақоласини ўқиб, ўзининг эътирозларини унга хат орқали ёзиб юборган; у профессорнинг материа­листларга ҳаддан зиёд ён босиб юборганлигини таъна қилган эди. Профессор ҳам бу масалани бамаслаҳат ҳал қилиш учун дарҳол етиб келди. Гап ўша маҳаллар жуда мода бўлган масала, яъни «инсон фаолиятидаги руҳий ва физиологик ҳодисалар ўртасида чегара борми ва бўлса қаерда?» деган масала ҳақида борарди.

Сергей Иванович одатда ҳаммани мулойимлик билан совуққина қарши оларди; укасини ҳам шундай кутиб олиб, уни профессор билан таништиргандан сўнг, суҳбатини давом эттирди.

Кўзойнакли, тор манглайли кичкина сап-сариқ одам саломлашиш учун бир зумгина гапдан тўхтаб, сўнг парво қилмай сўзини улаб кетди. Левин профессорнинг кетишини кутиб ўтирди, лекин кўп ўтмай суҳбат мавзуи унинг ўзини ҳам қизиқтирди.

Левин бу ерда тилга олинган мақолаларни журналларда учратган ва университетда табиатшунос бўлгани учун ўзига таниш тиббиёт билими асосларининг тараққиёти билан қизиқиб, у мақолаларни ўқиган эди; лекин инсоннинг ҳайвондан пайдо бўлгани ҳақидаги, рефлекслар, биология ва социология ҳақидаги бу илмий хулосаларни сўнгги вақтларда миясига тобора тез-тез келиб турган ўлим ва ҳаётнинг ўзи учун бўлган аҳамияти ҳақидаги масалалар билан ҳеч боғламаган эди.

У акасининг профессор билан қилаётган суҳбатини эшитиб, илм масалаларини кўнгил масалаларига олиб келиб боғлашаётганини пайқади; шу масалаларга бир неча бор жуда яқинлашиб келишарди-ю, лекин Левиннинг назарида, энг муҳим масалага ҳар сафар энди яқинлашди дегунча дарров узоқлашиб, яна нозик боблар, шарҳлар, цитаталар, имо-ишоралар, обрўли зотлар айтган сўзлар соҳасига шўнғиб кетардилар; Левин бўлса гап нима устида кетаётганини зўрға-зўрға тушунарди.

Сергей Иванович ўзига хос аниқ ва равшан бир ифода ва нафис бир талаффуз билан:

– Ташқи дунё ҳақидаги тасаввурларимнинг ҳаммаси таассуротларим натижаси бўлишига ҳеч йўл қўёлмайман, бу ҳақда Кейснинг фикрига ҳеч маҳал қўшилолмайман, – деди. – Борлиқ ҳақидаги тушунчани мен ҳис, сезги орқали ҳосил қилганим йўқ, зеро, бизга бу тушунчани берадиган махсус аъзо ҳам йўқ, – деди.

– Хўп, лекин улар, Вурст, Кнауст ва Припасов­лар сизга, борлиқ ҳақидаги тушунчангиз барча сезгилар мажмуасидан ҳосил бўлади, бу борлиқ тушунчаси сезгилар натижасидир, деб жавоб беришади. Ҳатто Вурст ҳам: сезги йўқ жойда, борлиқ ҳам йўқ, деб айтади.

– Мен аксини исбот қиламан, – деб Сергей Иванович сўз бошлади...

Лекин Левинга улар яна энг муҳим масалага яқинлашишганда, тағин узоқлашиб кетишаётгандек туюлди, шунинг учун профессорга шу саволни беришга журъат этди:

– Агар ҳисларим йўқ қилинса, таним ўлса, демак, ортиқ ҳеч қандай борлиқнинг бўлиши мумкин эмас экан-да?

Профессор файласуфдан кўра кема судровчи мардикорга ўхшаган бу ғалати одам гапини бўлгани учун ғаши келди-ю, руҳий азоб чекаётгандек қараб қўйди; кейин: «бунинг гапига нима деса бўлади?» деб сўраётгандек, кўзларини Сергей Ивановичга тикди. Лекин Сергей Иванович профессор сингари зўр бериб, бир ёқлама қилиб гапирмаган эди, шу сабабли профессор учун бу саволга жавоб бериш ва айни замонда жуда соддадиллик билан берилган бу табиий саволни тушуниш учун мияси етарли даражада тоза эди. Шунинг учун кулимсираб туриб:

– Бу масалани ҳал қилишга ҳали ҳақимиз йўқ, – деб қўйди.

– Қўлимизда далиллар йўқ, – деб профессор Сергей Ивановичнинг сўзини тасдиқлади-да, ўз фикрини давом этишга киришди. – Йўқ, – деди у, – мен шуни таъкидламоқчиман: Припасов айт­ганидек, сезги замирида таассурот бўлса ҳамки, биз бу икки тушунчани бир-биридан қатъиян фарқ этишимиз лозим.

Левин ортиқ қулоқ солмай, профессорнинг кетишини кутиб ўтирди.

VIII

Профессор кетгандан сўнг Сергей Иванович укасига ўгирилиб:

– Келганингга жуда хурсанд бўлдим. Кўпроқ турасанми? Хўжалигинг қалай? – деди.

Хўжалиги акасини унча қизиқтирмаслигини ва унга табиатсозлик қилиб шунчаки сўраб қўйганлигини Левин биларди, шунинг учун фақат буғдой сотгани ва пули ҳақидагина жавоб қилди.

Левин уйланиш ниятида эканини айтиб, бу ҳақда акасининг маслаҳатини сўрамоқчи бўлган ва бунга ҳатто қатъий қарор ҳам қилган эди; лекин акасини кўриб, унинг профессор билан қилган суҳбатига қулоқ солгандан сўнг, кейин эса акасининг ҳомийлик оҳанги билан хўжалик ишларини сўраганини (уларнинг оналаридан мерос қолган мулк бўлинмагани учун мулкнинг ҳар иккала қисмини ҳам Левин бош­қариб келарди) эшитиб, Левин ўзининг уйланиш нияти ҳақида нима учундир акаси билан гаплаша олмаслигини сезди. Акам бу масалага менинг кўзим билан қарамайди, деб ўйлади.

Сергей Иванович земствога жуда қизиқар ва унга катта аҳамият бериб келарди, шунинг учун:

– Хўш, сизлар томонда земствонинг аҳволи қалай? – деб сўради.

– Ростини айтсам, қанақалигини билмайман...

– Нега? Сен ўша земство маҳкамасининг аъзосисан-ку!

– Йўқ, ҳозир аъзоси эмасман, чиқиб кетдим, мажлисларига ҳам бормайман, – деб жавоб берди Константин Левин.

Сергей Иванович эса:

– Афсус! – деди, қовоғини осилтириб.

Левин ўзини оқлаш учун уездларидаги мажлислар тўғрисида гапира бошлади.

– Ана шу-да, биз ҳамма вақт шундай қиламиз, – деб Сергей Иванович унинг сўзини бўлди. – Биз, руслар, ҳамиша шундай қиламиз. Ўзимизнинг хатоларимизни кўра билиш қобилиятимиз, эҳтимол, яхши фазилатдир, лекин биз ошириб юборамиз, ҳамма вақт тилимизнинг учида турган киноя билан юпанамиз. Мен сенга айтсам, земст­во муассасалари ихтиёрида бўлган ҳуқуқ Европанинг бошқа бир халқига, чунончи немислар ё инглизларга берилса борми, улар бу ҳуқуқдан фойдаланиб, озодликка эришади, биз бўлсак, мана шунақа куламиз, холос.

– На чора? – деди Левин, гуноҳкорларча, – бу менинг охирги тажрибам эди. Шунинг учун жонимнинг борича уриниб кўрдим, бўлмади, қўлимдан келмади.

– Қўлимдан келмади эмиш, – деди Сергей Иванович, – сен бу нарсага чинакам иш кўзи билан қарамайсан.

Левин хафалик билан:

– Балки, – деб қўйди.

– Хабаринг борми, Николай аканг яна шу ерда юрган эмиш.

Николай – Константин Левиннинг туғишган акаси, Сергей Ивановичнинг эса она бир укаси эди: мол-мулкининг кўпини совуриб, ярамас одамлар билан улфат бўлиб, ака-укаси билан уришиб юрган, хароб бўлган киши эди.

– Йўғ-э? – деб юборди Левин така-пука бўлиб, – қаердан биласан?

– Прокофий кўчада кўрибди.

– Шу ерда-я, Москвада-я? Қаерда эмиш? Биласанми? – Левин ҳозироқ чиқиб кетадигандек, ўрнидан сакраб турди.

Сергей Иванович укасининг ҳаяжонланганига ачингандай бошини чайқаб:

– Аттанг, сенга айтмасам бўлар экан, – деди. – Қаерда турганини билиб келгани одам юбордим. Трубинга берган векселини тўлаб қўювдим, уни ҳам ўзига юбордим. Мана унинг менга қилган жавоби.

Сергей Иванович пресс-папье тагида ётган хатни олиб укасига узатди.

Левин ғалати, лекин ўзи учун қадрдон бўлган хат билан ёзилган сатрларни ўқиб чиқди.

«Мени ўз ҳолимга қўйишларингизни мутелик билан илтимос қиламан. Марҳаматли акажон ва укажонимдан талаб қиладиган бир нарсам бўлса, у ҳам шудир. Николай Левин».

Левин бу сатрларни ўқиди-ю, бошини кўтармасдан, қўлида хат билан Сергей Иванович олдида туриб қолди.

Ҳозир унинг қалбида бахтсиз акасини унутиш истаги билан бундай қилиш ёмон-ку, деган тушунча ўртасида кураш бормоқда эди.

– Афтидан, мени ҳақорат қилмоқчига ўхшайди, – деди Сергей Иванович сўзини давом қилдириб, – лекин мени ҳақорат қила олмайди, унга жоним билан ёрдам қилишни истардим-у, лекин биламан, бунинг иложи йўқ-да.

– Тўғри, тўғри, – деб такрорлади Левин. – Сенинг унга муносабатингни биламан, қадрлайман ҳам, лекин мен унинг олдига боришим керак.

– Хоҳласанг, майли, бор, лекин маслаҳат бермайман, – деди Сергей Иванович. – Яъни ўзим тўғримда кўнг­лим тўқ, у сени мен билан уриштириб қўя олмайди, бунисидан қўрқмайман, лекин маслаҳатимга кирсанг, бормаганинг маъқул. Унга ёрдам қилиб бўлмайди. Яна ўзинг биласан.

– Эҳтимол, ёрдам қилиб бўлмас, лекин сезиб турибман, айниқса, шу дақиқада, – бу бошқа гап, – хотиржам бўлолмаслигимни сезиб турибман.

– Ана холос, мен бу қилиғингга тушунолмайман, – деди Сергей Иванович. Кейин илова қилди: – лекин бир нарсага яхши тушунаман: бу танозе ва итоат сабоғидир. Николай ҳозирги аҳволга тушгандан сўнг разолат деб аталган нарсага бош­қача, марҳамат кўзи билан қарайдиган бўлиб қолдим... биласанми унинг нималар қилганини?..

Левин қайта-қайта:

– Уҳ, бу жуда мудҳиш, мудҳиш! – деди.

Левин Сергей Ивановичнинг лакейидан акасининг манзилини олиб дарҳол жўнамоқчи бўлди-ю, лекин ўйланиб кўриб, кечқурун боришга қарор қилди. Кўнгил бесаранжомлигидан қутулиш учун, Москвага нима мақсадда келган бўлса, энг аввал шу ишни ҳал қилиш керак эди. У акасиникидан тўғри Облонскийнинг идорасига борди; у ерда Шчербацкийларни суриштирди-да, Китини кўриш мумкин бўлган жойга қараб кетди.