O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi akademigi Bo‘riboy Ahmedov tavalludining 100 yilligiga bag‘ishlanadi

MIRZO ULUG‘BEK VA UNING «TARIX-I ARBA ULUS»
(«TO‘RT ULUS TARIXI») ASARI HAQIDA

Tarixda o‘tgan shaxslar xususida fikr-mulohaza yuritganda hazrat Nizomiddin Alisher Navoiyning mana bu satrlari beixtiyor xotirga keladi:

Bu gulshan ichraki yo‘qdir baqo guliga sabot,
Ajab saodat erur qolsa yaxshilik bila ot.

Ha, «yaxshi ot» har qanday shaxsning hayoti va faoliyatiga baho berishda aniq hamda to‘g‘ri mezon. Lekin bu sharafga hamma birday muyassar bo‘lavermas ekan. Feodal sinf namoyandasi, toj-u taxt sohibi Mirzo Ulug‘bek (1394 – 1449) olamshumul ilmiy muvaffaqiyatlari tufayli shunday baxtga erishgan ulug‘ shaxslardandir. Mirzo Ulug‘bek fanning juda ko‘p sohalari, xususan matematika, falakiyot, musiqashunoslik va tarix ilmlari bo‘yicha zabardast olim, ilm-fan, madaniyatning ulkan homiysi sifatida abadulabad tarixda qoldi. Olimning merosi XVII asrdan beri butun dunyo ilmiy jamoatchiligining diqqat-e’tiborini o‘ziga qaratib kelyapti. Mirzo Ulug‘bek va u qoldirgan merosni o‘rganishda bizning mamlakatimizda ham, xorijiy yurtlarda ham anchagina asarlar yaratildi. Men bu yerda Jon Grivs, Tomas Xayd, Frensis Beyli, L. Sediyo, V.V. Bartold, V.L. Vyatkin, Ye. Knobl, T.N. Qoriniyoziy, F. Jalolov va boshqa bir qator olimlarni nazarda tutayotirman. Shunday bo‘lsa-da, Ulug‘bekning betakror ilmiy merosi, u ta’sis etgan va rahnamolik qilgan. Samarqand munajjimlik maktabi haqidagi tasavvurimizni hali yetarli deb bo‘lmaydi. Masalan olimning ko‘p yillik ilmiy izlanishlarining asosiy mahsuli bo‘lmish «Ziji jadidi Ko‘ragoniy» («Ulug‘bek Ko‘ragoniyning astronomik jadvali») asari hanuzgacha biron tilga to‘la tarjima qilinib chop etilganicha yo‘q. Olimning mazkur risolasi xususida XV – XVII asrlarda bitilgan juda ko‘p sharhlar ham o‘rganilmagan. Umuman olganda Amir Temur hamda temuriylar davrida yaratilgan tarixiy va boshqa mavzudagi asarlarni o‘rganish, ularni chop etish borasida ham ahvol shunday.

Xullasi kalom, Mirzo Ulug‘bekning ko‘p qirrali faoliyati o‘zining haqiqiy tadqiqotchisini kutib yotibdi. Mirzo Ulug‘bek riyoziyot, falakiyot, musiqashunoslik va tarix ilmlari sohasida qalam tebratgan olim. «Tarix-i arba’ ulus» esa, u yaratgan asarlar orasida alohida o‘rin tutadi. Avvalambor shuni aytish kerakki, «Tarix-i arba’ ulus» Mirzo Ulug‘bekning ilmiy rahbarligi va shahsan ishtirokida yaratilgan. Asar 1425-yili yozib tamomlangan. Mazkur asarning umumiy mazmuniga o‘tishdan oldin dastlab uning nomlanish tarixi, yaratilishida Mirzo Ulug‘bekning hissasi, shuningdek o‘rganish jarayonining qanday kechayotganiga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Asar «Ulus-a arba’-yi Chingiziy» («Chingiziylarning to‘rt ulusi») va «Tarix-i arba’ ulus» («To‘rt ulus tarixi») nomlari bilan mashhur. Lekin, Ovrupo sharqshunoslari orasida ushbu asarni birinchilar qatori o‘rgangan va uning qisqartirilgan inglizcha tarjimasini e’lon qilgan polkovnik Mayls, yetarli asosi bo‘lmagani holda bu kitobni «Shajarat ul-atrok» («Turk (xoqon)larining shajarasi») deb ataydi . Chuqur va atroflicha o‘rganish natijalari shuni ko‘rsatadiki, asarning faqat Yofas o‘g‘lon va uning o‘g‘li Turkxon hamda farzandlari (v. IIb – 15b), tatar-mo‘g‘ul bilan turk tabaqalari, shuningdek ularning podsholarigina (15b – 26b) «Shajarat ul-atrok» asosida yozilgan, xolos. Asarning Chingizxonning ulug‘ ajdodi Buzunjor qoondan va Movarounnahrni XIII – XIV asrning birinchi yarmida idora qilgan Chig‘atoyxon avlodi tarixini o‘z ichiga olgan qismi «Ulus-i arba’-yi Chingiziy» yoki «Tarix-i arb’a ulus» deb ataladi. Bu qism Mirzo Ulug‘bek va uning yordamchilari tarafidan yozilgan. Fikrimizni asarning o‘zida keltirilgan ayrim qaydlar ham tasdiqlaydi. Qaydlardan birida mani bo‘larni o‘qiymiz: «Mo‘tabar tarixlarda yozilishicha, uning (Soinxonning, Botu emas – B. A.) nasl-u nasabi hammaga ma’lum va Jo‘jixonga borib taqaladi. Ammo «Shajarat ul-atrok» kitobida uning haqida hech narsa nazarga kirmagani uchun o‘sha kitobning saylanmasi bo‘lgan bu kitobda («Tarix-i arb’a ulus»da – B. A.) ham uning haqida hech narsa yozilmadi. Biroq xotirda qolgani shuki, u ulug‘vor podishoh bo‘lib, in’omi behisob edi. (v. 121 a) ». Mazkur qayddan anglashiladiki, birinchidan «Shajarat ul-atrok» bilan «Tarix-i arba’ ulus» boshqa-boshqa asarlardir. Ikkinchidan, «Tarix-i arba’ ulus» ma’lum darajada «Shajarat ul-atrok»ga asoslangan. Yana bir joyda esa bunday deyilgan: «Chingizxonning to‘rt ulusi tarixi» nomli ushbu majmu’ada Turkxon ibn Yofas ibn Nuh alayhissalom avlodidan bo‘lmish podishohlar nomi zikr etiladi. Mazkur risolada keltirilgan Turkiston zamin xoqonlarining nomlari Sulton as-Said Ulug‘bek mirzoyi shahid, – Alloh uning qabrini nurga to‘ldirsin, – tarafidan bitilgan to‘rt ulus xoqonlari haqidagi majmuadan olindi ». Bu qaydlar, ayniqsa so‘nggisi birinchidan, asarning aniq nomi «Ulus-i arba’yi Chingiziy» ekanligini, ikkinchidan uning butunlay Mirzo Ulug‘bekning qalamiga mansubligini ko‘rsatib turibdi. Shu o‘rinda asar haqida Bartold aytgan ayrim fikrlar ham e’tiborga molikdir. Avvalambor shuni aytish kerakki, olim o‘zining bir qator ilmiy risolalari («Turkiston mo‘g‘ul bosqinchiligi davrida», «Ulug‘bek va uning davri» va boshqalar)da Ulug‘bekning mazkur asaridan manba sifatida foydalangan. Lekin nima sababdandir uni muhim tarixiy manbalar qatoriga tushmaydi, to‘g‘rirog‘i, asarning qimmatini bir qadar pasaytirmoqchi bo‘ladi. Chunonchi, u bunday deb yozadi: «Shohruhning o‘g‘li va taxt vorisi Ulug‘bek (1449-yil o‘ldirilgan) «To‘rt ulus tarixi»ni bitgan. Asar o‘z nomiga ko‘ra mo‘g‘ullar imperiyasining to‘liq tarixini o‘z ichiga oladi. Ulug‘bekning bu asari bizgacha yetib kelmagan, lekin ba’zi manbalarda, xususan Xondamirning «Habib us-siyar»ida undan olingan parchalar uchraydi. Bu parchalardan ko‘rinib turibdiki, mo‘g‘ullar davlati tarixi muallif (Xondamir – B. A.) yashagan davrgacha bayon qilingan. Ammo muallif o‘sha podishohliklar haqida to‘la ma’lumot bermaydi, aksincha, xonlarning nominigina qayd etish bilan kifoyalangan, xolos. Shu sababdan ham bu asarning bizgacha yetib kelmaganidan ortiqcha qayg‘urib o‘tirishga asos yo‘q, desa ham bo‘ladi» . Olimning boshqa bir asarida esa mana bu gapni o‘qiymiz: «Ulug‘bek qalamiga taalluqli deb hisoblangan tarixiy asar ehtimol, adabiy manba va tarixni tanqidiy o‘rganish uchun material sifatida birmuncha qiziqish uyg‘otishi mumkin, lekin mazkur asar nusxasi mabodo topilganda ham mo‘g‘ullar imperiyasi va uning inqirozidan so‘ng tashkil topgan davlatlar tarixiga oid bo‘lgan mavjud ma’lumotlarni boyitadi, deb aytish shubhalidir» . Nazarimda, «Tarix-i arba’ ulus»ga bunday munosabatda bo‘lishning sababi ikkita. Birinchidan, jahon kutubxonalarida mazkur asar to‘liq nusxasining saqlanmaganligi va ikkinchidan, XV – XVII asrlarga oid tarixiy qo‘lyozma asarlarning hozir ham qoniqarli darajada o‘rganilmayotganligidir. Lekin, haqiqat faqat ma’lum mavzuga bag‘ishlangan asarlarni bir-biriga muqoyasa qilib sinchiklab o‘rganish va ular keltirgan ma’lumotlarni diqqat bilan tekshirish orqaligina aniqlanadi. Biz buni quyidagi asarlarni o‘rganish asosida topilgan faktlarda ko‘ramiz. Masalan, temuriylar davrining ko‘zga ko‘ringan muarrixlaridan biri Xondamir (880(1475) – 941 (1534 – 1535) o‘zining «Xulosatul axbor» va «Habib us-siyar» asarlalarida «Tarix-i arba’ ulus»dan keng foydalanganligi aniq-ravshan ko‘rinib turibdi. Masalan, «Habib us-siyar»ning Turkiston xonlari, Chingizxon va uning Chig‘atoy ulusi tepasida turgan avlodi tarixiga bag‘ishlangan birinchi juzining to‘qqizinchi maqolasi va uchinchi juzining birinchi qismi to‘la ravishda «Tarix-i arba’ ulus»ga asoslangan. XVI – XVII asrlarda yashab ijod etgan muarrixlar uchun ham Ulug‘bekning bu asari birinchi manba bo‘lib xizmat qilgan. Chunonchi, muallifi noma’lum «Tavorix-i guzidai nusratnoma» asari (XVI asr boshida yozilgan) ham «Tarix-i arba’ ulus»ga tayangan asarlar jumlasidandir. «Zubdat ul-osor» (XVI asrning birinchi yarmida yozilgan) kitobining muallifi turk-mo‘g‘ul xalqlari tarixini bayon etar ekan, «Mirzo Ulug‘bekning nomi bilan ziynatlangan «Tarix-i xoniy» asariga tayangandim», deb aytadi . Bu yerda gap shubhasiz «Tarix-i arba’ ulus», aniqrog‘i, uning birinchi qismi haqida borayotganga o‘xshaydi. XVII asrda o‘tgan yirik qomusiy olim Maxmud ibn Valining «Bahr ul-asror» («Sirlar dengizi») nomli katta asarini , aniqrog‘i uning mo‘g‘ullar imperiyasi va Chingizxonning o‘limidan keyin imperiya o‘rnida tashkil topgan Ulug‘ yurt, ya’ni Mo‘g‘uliston, Oltin O‘rda, Chig‘atoy ulusi, shuningdek Chingizxonning nabirasi Hulokuxon asos solgan Elxoniylar davlati (Eron, Ozarbayjon) tarixini o‘z ichiga olgan oltinchi jildi mundarijasi hamda mazmuni jihatidan Ulug‘bekning «Tarix-i arba’ ulus»iga o‘xshab ketadi.

Asarning yaratilishida Ulug‘bekning ishtirok etganligiga hech bir shubha yoki ikkilanishga o‘rin yo‘q. Yuqorida asarning so‘nggi qismidan shu fikrni tasdiqlovchi bir parcha keltirgan edik. Buni boshqa tarixchilar ham tasdiqlaydi. XVI asrning mashhur tarixchilaridan biri Mirzo Muhammad Haydar (1500 – 1551) ham Ulug‘bekning tarix ilmi sohasida ham samarali mehnat qilganligini aytadi. Masalan, uning «Tarix-i Rashidiy» nomli yirik kitobida bu haqida mana bo‘larni o‘qiymiz: «Donishmand podishoh Mirzo Ulug‘bek bir tarixiy asar yozdi va unga «Ulus-i arba’» deb nom qo‘ydi» . Ulug‘bekning shunday asar yozganligini Xondamir bilan Mahmud ibn Vali (XVII asr) ham tasdiqlaydilar.

Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga tayanib aytish mumkinki, «Tarix-i arba’ ulus» Rashiduddining mashhur «Jami’ ut-tavarix» asari singari tarixchi olimlar jamoasi tarafidan, Mirzo Ulug‘bekning bevosita ishtiroki va rahbarligi ostida yozilgan.

«Tarix-i arba’ ulus»ning nusxalari juda kam. Biz yuqorida aytib o‘tdiq asarning to‘liq nusxasi hali topilganicha yo‘q. Bugungi kunda uning qisqartirilgan (majmu’a) to‘rtta nusxasi saqlangan bo‘lib, uning ikkitasi Angliyada, bir nusxasi Hindistonning Bankipur shahri kutubxonasida, to‘rtinchi nusxasi AQShning Harvard universitetida saqlanadi.

Asar bir talay tarixiy, jo‘g‘rofiy manbalar va manoqiblar asosida yozilgan. Muallif ko‘p hollarda o‘z manbalarini aniq ko‘rsatmaydi va «aytishlaricha», «qissa va tarix kitoblarda» yozilishicha, «Chig‘atoy ulusi ulamolarining kitoblarida keltirilishicha», «bir guruh odil, haqiqatgo‘y tarix arboblarining aytishicha» kabi umumiy iboralar bilan cheklanadi. Lekin, ayrim o‘rinlarda o‘zi foydalangan ba’zi asarlar va ularning mualliflari nomini ham tilga oladi. Bo‘lar orasida mashhur astronom Abu Ma’shar Balxiy (886-yili vafot etgan), yirik olim, shoir hamda sayyoh Rashiduddin Votvot (1088 – 1182), mashhur tarixchi-yu, davlat arboblari Alouddin Otamalik Juvayniy (1226 – 1283), Rashiduddin Fazlulloh Hamadoniy (taxm. 1247 – 1318), Hamdulloh Mustovfiyi Qazviniy (1281 – 1349) va boshqalarning nomlari tilga olinadi. Olim tafsir va hadis kitoblar, rivoyatlardan foydalanganligini ham aytadi. Rashiduddin Votvot, Xo‘jandiy va Nizomiydan olingan she’riy parchalar ham uchraydi. Shunga qaraganda Ulug‘bek mazkur asarini yozishda juda ko‘p, mazmun jihatdan xilma-xil (tarix, jo‘g‘rofiya, astronomiya, nazmiy) kitoblardan keng foydalangan.

Asarning mazmuni haqida ikki og‘iz so‘z. Avvalo shuni aytish kerakki, muallifning o‘zi mazkur asarini qism yoki boblarga bo‘lmagan. Biz «Tarix-i arba’ ulus» xususidagi bundan bir necha yil muqaddam chop etgan kichik bir maqolamizda mazkur asarni to‘rt ulus tarixini o‘z ichiga olganligidan kelib chiqib, to‘rt qismdan iborat deb aytgan edik. Asarni sinchiklab o‘rganish va tarjima qilish jarayonida uning mundarijasi haqidagi fikrimiz o‘zgardi. Uni taxminan muqaddima va yetti bobga bo‘lish mumkin, degan xulosaga keldik.

Muqaddima (v. 1 b – 7 b) da, o‘rta asr tarix ilmida hukm so‘rgan an’anaga ko‘ra, Tangri taolo, uning elchisi, payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vassallam va avlodlari sha’niga aytilgan maqtovlar, Odam Atoning yaratilishi hamda islomiyatdan avval o‘tgan payg‘ambarlar (Shis, Qaynon, Mahloyil va boshqa), Nuh alayhissalom, shuningdek, uning farzandlari tarixi qisqacha bayon qilinadi.

Birinchi bobda (v. 15b – 30b) Turkxon ibn Yofas hamda uning Turkiston zaminda podsholik qilgan avlodi (Abo‘ljahon, Dibokuyxon, Kuyukxon va boshqa) tatar-mo‘g‘ul va turk qavmlari-yu podsholari (Mo‘g‘ulxon, Qoraxon, O‘g‘izxon kabi) tarixi bayon etilgan. Ko‘p narsalar boshqa asarlardan-da ma’lum, lekin yana ayrim muhim ma’lumotlarni ham uchratamiz. O‘g‘izxon davrida (muallifning so‘zlariga qaraganda O‘g‘izxon va avlodi qadimgi Eronda hukmronlik qilgan Peshdodiylar bilan zamondosh bo‘lganlar) amalda bo‘lgan saroy qabul marosimlari tartibi (v. 19ab), turk qo‘shinining tuzilishi (v. 19b – 20a), ulus tizimi («O‘g‘izxon har shahzodani bir o‘lkaga ta’yin qildi, ularga laqab hamda tamg‘alar belgiladi», v. 23b), turk qo‘shinining tuzilishi, usmonli turk sultonlarining shajarasi (v. 25b – 26a) shular jumlasidandir. Mazkur bobda keltirilgan turklar va mo‘g‘ul qavmlari haqidagi ma’lumotlardan ko‘rinishicha ular bir-biriga shu qadar yaqin darajada istiqomat qilganlarki, hatto shajaralari ham aralash-quralash bo‘lib ketgan. Bu holni biz Rashiduddinning yuqorida tilga olingan asari (birinchi jildi)da va mashhur nemis sharqshunosi Gerhard Doyorferning «Yangi fors adabiyotida turk-mo‘g‘ul elementlari» degan to‘rt jildlik izohli lug‘atida ham yaqqol ko‘ramiz.

Ikkinchi bob (v. 30b – 37b) turk-mo‘g‘ul xalqlarining afsonaviy onasi Alanquva va undan tarqalgan avlod, ya’ni podsholar (Buzunjor qoon, Buqoxon, Dutuminxon, Qobo‘lxon, Boysung‘urxon, Borton bahodir, Yasugay bahodir) tarixi bayonini o‘z ichiga olgan. Bu bobda ham ilm-fan uchun muhim ma’lumotlar uchraydi. Turk-mo‘g‘ul qavmlarining birgalikda, aralashib yashab kelganligi Turk diyori va uning boshqa qavmlari orasida tutgan mavqeyi (v. 30b), oddiy xalqning yerga, aniqrog‘i, o‘z hukmdoriga biriktirilganligi (ya’ni krepostnoy huquq), (v, 31b.), VIII asrda Jaloir qavmi boshliqlarining kuchayib ketishi (v. 32a) haqidagi ma’lumotlar shular jumlasidandir.

«Tarix-i arba’ ulus»ning uchinchi bobida (v. 37b – 101b) buyuk jahongir Chingizxon tarixi bayon etilgan. Bu yerda keltirilgan ma’lumotlar ichida e’tiborga moliklaridan mo‘g‘ul qo‘shinlarining tuzilishi (v. 43b – 44a), Chingizxonning oq rangdagi to‘qqiz poyali tug‘i (v. 47b), quro‘ltoy va boshqa qabul marosimlarida amalda bo‘lgan tartib-qoidalar, (v. 48a), turk eli, ya’ni naymanlar, qarluqlar, uyg‘urlar (v. 49a – 52b, 57b) yoso hamda yusun haqidagi ma’lumotlar (v. 55b – 57a) muhim ahamiyat kasb etadi. Yana shuni ham aytish kerakki, Chingizxon zamonida turk-mo‘g‘ul qavmlari daha (o‘nlik), sada (yuzlik), hazora (minglik) va tuman (o‘n minglik)larga bo‘lingan. Chingizxon zamonida «hech kim, – deb aytiladi «Tarix-i arba’ ulus»da, – o‘z dalasi, sadasi va hazorasidan boshqa joyga keta olmagay va boshqaning panohiga o‘ta olmagay... Bunga xilof ish tutganlarni xalq oldida qatl etadilar, toki boshqalarga ibrat bo‘lsin» (v. 57a). Bu xususda «Tarix-i arba’ ulus» muallifi keltirgan mana bu ma’lumot ham diqqatga sazovordir. Asarning to‘rtinchi bobida aytilishicha, Chingizxonning 1225-yili Xorazmshohlar davlatiga qarshi qilgan katta harbiy yurishdan qaytishida, Sirdaryoning o‘ng sohilida, katta ov uyushtirdi. O‘shanda xon tarafidan buyruq bo‘ldiki, «arkoni davlat va boshqa askarlar ularning har biri o‘z qadri va mavqeyiga muvofiq ov maydonida biron o‘ljani qo‘lga kirita olsinlar: tirik ovlarga o‘z tamg‘alarini bosib, so‘ng qo‘yib yuborsinlar» (v. 103b). Bu ma’lumot Mo‘g‘ul imperiyasida nafaqat yer-suv, balki ov qilinadigan qo‘riqxonalar va undagi jonivorlar ham feodallarga biriktirib qo‘yilganligini ko‘rsatadi, shuningdek turk-mo‘g‘ul jamiyatida mavjud bo‘lgan feodal munosabatlar haqidagi tasavvurimizni bir qadar kengaytirishga yordam beradi. Yoki Chingizxonning shu qadar tez vaqt ichida ko‘p mamlakatlar, xususan, o‘sha zamonning eng qudratli davlatlaridan Xorazm imperiyasi ustidan g‘alabasini ta’minlagan siyosatini xarakterlovchi mana bu misol ham diqqatga sazovordir. «Sohibqironi a’zam Chingizxoni muazzam, – deb o‘qiymiz ushbu asarda, – biror din-u millatga yon bosmagan. Bir millatning ikkinchi bir millat ustidan ustunligi taassubidan o‘zini nari tutardi, musulmonlar toifasining ulamo va zohidlarini e’zoz ko‘rardi» (v. 56a). Yana bir muhim misol: «Odam Ato zamonidan bugungi kungacha biron podishohning sipohi turklarnikidan mufassal bo‘lmagan» (v. 56b). Faqat turklarning bir o‘zidan tuzilgan katta-katta harbiy qismlar Chingizxonning Movarounnahr, Afg‘onistan, Hindiston, Eron, Ozarbayjon va boshqa mamlakatlar ustiga qilgan yurishlarida faol ishtirok etganlar. Asarda uchragan «Chingizxon Jo‘jixonni Barchin (Barchinlig‘kent) shaharini olish uchun bir tuman turkiy lashkar bilan jo‘natdi». (v. 74a). «Turklar bilan bo‘lgan jang-u jadalda Turkon Xotun avlodi bilan asir olingan edi» (v. 105a), «Koshin yurtining tangutlarini turk otlarining oyog‘i ostiga tashladilar» (v. 106b), «Hindistonning ob-havosi turklarning mijoziga to‘g‘ri kelmay, ko‘pchilik kasalga chalindi» (v. 103a) kabi parchalarni uchratamiz bu asarda. Yoki o‘sha tangut urushi hikoyasida keltirilgan mana bu she’rga e’tibor bering:

Kamondori turkon ba tiri xadang,
Zirihro kushoda zi ham chashmi tang.

Ma’nosi:

Turk kamondorlar xadang o‘qi bilan
Sovutning tor ko‘zini ochdilar.

Mazkur bobda yana boshqa diqqatga sazovor ma’lumotlar bor. Ularning hammasini keltirmay bir nechtasini shunchaki eslatib o‘tish bilangina kifoyalanamiz. Bo‘lar: qoraxitoylar tarafidan Emil daryosi bo‘yida bunyod etilgan shahar va unga tevarak-atrofdan ko‘chirib keltirilgan 40 ming xonadon turklar (v. 57b), Xorazmshoh Alouddin Muhammad bilan Toyonqu bosh bo‘lgan qoraxitoy qo‘shini o‘rtasida hijriy 607-yil rabi ul-avval oyining 8-kuni (milodiy 1210-yil 30-avgust kuni) Ila daryosi yoqasida bo‘lib o‘tgan katta urushning tafsiloti (v. 59ab), mo‘g‘ullar istilosi arafasida Xorazmshoh Alouddin Muhammadning Samarqandni mustahkamlash borasida olib borgan ishlari (v. 69a), Balx shahrining mo‘g‘ullar tarafidan qamal etilishi (v. 83a) va mo‘g‘ul armiyasi tarkibida Chingizxonning boshqa mamlakatlarni bosib olishida faol ishtirok etgan turk qo‘shinlari hamda ularning sardorlari haqidagi ma’lumotlardir (v. 74a, 95b, 99a, 103a, 105a). Xarakterli ikki misol. «Tarix-i arba’ ulus»da keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, mo‘g‘ullar xuruji arafasida xorazmshohning farmoni bilan 300 ming odam Samarqandning devorlari, qal’asi va boshqa mudofaa istehkomlarini mustahkamlash ishiga safarbar qilingan (v. 69a), o‘shanda haqiqatan ham shaharni mustahkamlash, uni qamal janglariga hozirlash borasida katta ishlar olib borilgan ekan.

«Tarix-i arba’ ulus»da keltirilgan bu ma’lumot 1960-yillari Afrosiyobda olib borilgan arxeologik kuzatish va qazish ishlarining natijalari bilan ham tasdiqlandi. Ikkinchi misol. Ma’lumki, 1221-yilning bahorida mo‘g‘ullar Xurosonning qadimgi iqtisodiy-siyosiy va madaniy markazlaridan biri bo‘lmish Balx shaharini ishg‘ol qilib uni vayronaga aylantirdilar. Ibn al-Asirning (1160-1232/33) guvohlik berishicha, shahar o‘z ixtiyori bilan dushmanga taslim bo‘lgan, shuning uchun ham Chingizxon Balx xalqiga mehr-u shafqat ko‘rsatgan hamda shahar va uning xalqini omon qoldirgan . Yana boshqa bir katta tarixchi Alouddin Otamalik Juvayniy (1226 – 1273)ning so‘zlariga qaraganda, qudratli xon, ya’ni Chingizxon avval shahar va uning xalqiga omonlik va’da qilgan, lekin so‘zida turmay shaharni vayron qilgan . Mirzo Ulug‘bek bu haqida tamoman boshqa ma’lumot keltiradi. Uning so‘zlariga qaraganda, Chingizxon balxliklar so‘nggi xorazmshoh Jaloliddin (617 (1220) – 628 (1231)ning odamlariga boshpana berganliklari uchun shahar va uning xalqini jazolagan. Uning amri bilan Balxob daryosiga qurilgan Bandi amir to‘g‘onini buzib tashlaganlar. O‘shanda Balx va uning tumanlari olti oy mobaynida suv ostida qolib ketgan (v. 84b).

Asarning to‘rtinchi bobi (v. 101b – 114a) Chingizxonning Ulug‘ yurt, ya’ni Mo‘g‘uliston bilan Shimoliy Xitoyni idora qilgan bevosita vorislari tarixiga bag‘ishlanadi va O‘qtoy qoon (624 (1227-1239 – 1241) zamonidan to Ariq Buqo (728 (1328) avlodi O‘qtoy qoongacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Ayniqsa, Chingizxon vafotidan keyin to Amir Temur zamonigacha Mo‘g‘ulistonda hukmronlik qilgan 21 hukmdordan 17 tasining tarixi qisqacha bayon etilgan. Muhimi shundaki, Rashiduddin ulardan faqat beshtasi (O‘qtoy, Chig‘atoy, Guyukxon, Manguxon, Hubiloy Qoon)ning nomini , «Muqaddima-yi Zafarnoma» muallifi Sharafuddin Ali Yazdiy (858 (1454)-yilda vafot etgan) ulardan faqat 14 tasining nomini keltirgan, xolos .

Beshinchi bob. (v. 117b – 128a) Chingizxonning to‘ng‘ich o‘g‘li Jo‘jixon naslidan bo‘lgan 33 xon zamonida Dashti Qipchoq (hozirgi Qozog‘iston, G‘arbiy Sibir va Volgabo‘yi yerlari)ning tarixidan hikoya qiladi. Voqealar bu bobda ham juda qisqa tarzda bayon etilgan. Lekin shunday bo‘lsa ham, diqqatga sazovor ayrim ma’lumotlarni uchratish mumkin. Shulardan ayrimlarini keltirib o‘tmoqchiman.

Dashti Qipchoqda, umuman mo‘g‘ul qabilalari orasida islomning tarqalishi masalasi. Ma’lumki, bir vaqtlar Qoraxoniylar tasarrufida bo‘lgan yerlarda xususan Oltoy, Ila vodiysi, Yettisuv va Qoshg‘arda istiqomat qiluvchi xalqlar orasida islom dini X asrdayoq Sotuq Buhroxon (344-955/56-yili vafot etgan) davrida tarqala boshlagan. Chingizxon Movarounnahrni fath etgandan keyin o‘sha yurtlarda islom asosini mustahkamlash uchun, Buxorodan bir guruh yirik musulmon ruhoniylarni ko‘chirib olib ketganligi ma’lum, qolaversa, Chingizxon va uning avlodlari, to O‘zbekxon (712 (1312) – 742(1341)gacha yazdonparast bo‘lganliklari holda musulmon aholiga ham, musulmon ruhoniylariga nisbatan ham yaxshi munosabatda bo‘lib kelganlar, ularni ta’qib ostiga olmaganlar. Bu haqida Juvayniyning yuqorida tilga olingan asarida ham, Rashiduddinning «Jomi’ ut-tavarix»ida ham, musulmon ruhoniylarining manoqiblarida ham, «Tarix-i-arba’ ulus»da ham ayrim muhim ma’lumotlar keltirilgan. Dashti Qipchoqda islom dinining tarqatilishi masalasiga kelsak hozirga qadar bu muhim ijtimoiy-siyosiy voqea XIV asr boshida, ya’ni O‘zbekxon davrida bo‘lganligi ta’kidlanadi. Lekin, «Tarixi arba’ ulus»da bu jarayon Botuxon (624 (1227) – 653 (1255) va Barakaxon (Berkaxon) podsholigi davrida (655 (1257) – 665 (1267) boshlangani haqida ma’lumotlar uchratamiz. Masalan, Barakaxonning musulmon ayolni emib katta bo‘lgani, ya’ni musulmon kishi ekanligi, Buxoroda mashhur ilohiyot olimi Sayfiddin Boharziy (XII asrning ikkinchi yarmi – 659 (1261) dan ta’lim olganligi haqida gapiriladi. (v. 120b). Boshqa bir joyda, O‘zbekxon podsholigi tarixi bayon etilgan yerda hijriy 720 (milodiy 1320)-yilda ana shu podshohning sa’yi harakati bilan Zangi Ota va uning xalfasi Sayid Otalar ko‘magida Dashti Qipchoqda ko‘chib yurgan turk-mo‘g‘ul qavmlari musulmonlik sharafiga muyassar bo‘lganliklari haqida hikoya qilinadi (122a).

Mazkur bobda keltirilgan «o‘zbek» etnonimining kelib chiqishiga oid o‘ta muhim ma’lumotlar alohida ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, o‘zbek xalqining kelib chiqishi masalasi hanuzgacha ilmiy jihatdan to‘la hal qilinmagan bir muammo bo‘lib turibdi. Ilm-fanda bu masalaga har xil yondoshishlar va qarashlar mavjud. N.A. Aristov, A.K. Yakubovskiy, P.P. Ivanov hamda chet ellik olimlardan M.A. Chaplichka va H. Hukhemlarning fikriga ko‘ra, «o‘zbek», etnonimi Oltin O‘rda xoni O‘zbekxonning nomi bilan bog‘liq. Boshqacha aytganda o‘zbek nomi o‘sha xonning ismidan olingan. V.V. Grigoryev va A.A. Semyonovlar esa Dashti Qipchoqning sharqiy qismi, ya’ni Oq O‘rdada o‘sha zamonlarda istiqomat qilgan turk-mo‘g‘ul qavmlarini o‘zbeklar deb ataydilar. H. Vamberi, G. Xovors, Pellolarning fikricha, Dashti Qipchoqda ko‘chib yurgan turk-mo‘g‘ul qabilalari o‘zlarini erkin tutganliklari sababli o‘zbeklar (o‘z-o‘ziga beklar) deb atalgan bo‘lishlari mumkin . Bir qator muhim tarixiy manbalar (Gardiziy, Rashiduddin, Hamdulloh Qazviniy, «Iskandar anonimi», Xondamir, «Tavorixi guzidayi nusratnoma», «Mehmonnoma-yi Buxoro», «Tarix-i Abo‘lxayrxoniy» kabi asarlar)ni chuqur o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, «o‘zbek» etnonimi xususida bildirilgan so‘nggi fikr haqiqatga bir qadar yaqin. «O‘zbek» etnonimi XIX asrning 60-yillarida paydo bo‘lgan, «o‘zbeklar» deganda XIV asr boshida Oltin o‘rdadan ajralib chiqqan Dashti Qipchoqning sharqiy qismida, ya’ni hozirgi Qozog‘iston va G‘arbiy Sibirda ko‘chib yurgan turk-mo‘g‘ul qavmlari nazarda tutilgan. Lekin, shundan kelib chiqib o‘zbeklar xalq sifatida XIV asr o‘rtalaridan ma’lum, degan xulosa chiqarish aslo mumkin emas. O‘zbeklar qozoqlar, qoraqalpoqlar va boshqa turkiyzabon xalqlarning ajdodlari qadimdan hozirda istiqomat qilib kelayotgan hududlarda kun kechirganlar, ammo o‘sha zamonlarda ular, o‘zbeklar, qozoqlar, qoraqalpoqlar deb atalmaganlar. Ular umuman turk deb, yoki o‘zlari mansub bo‘lgan qabilalarning (burkut, nayman, do‘rmon, qo‘ng‘irot, mang‘it va hokazo) nomi bilan atalib kelganlar. Bu xususda «Tarix-i arba’ ulus»da o‘ta muhim ma’lumotlar keltirilgankim, ularning ilm-fan, xususan o‘zbek xalqining etnik tarixi va kelib chiqishini o‘rganish uchun ahamiyati benihoyat kattadir. Asarda mana bo‘larni o‘qiymiz: «... To‘qtoyxonning davlati poyoniga yetgandan keyin, hazrat Sulton Muhammad O‘zbekxon... taxtga o‘tirdi. O‘zbek ulusini unga nisbat beradilar... Hijriy 712-yilda (milodiy 1312 – 1213-yilda) saltanat taxtidan joy oldi. Aytishlaricha... taxtga o‘tirgandan sakkiz yil o‘tgach, mashoyixlar va musulmonlar shayxi, avliyolar qutbi hazrat Zangi Otaning, – Alloh uning qabrini munavvar qilsin, – ishorati bilan janobi sayyidzodalar, Allohning irodasi bilan, yo‘ldan adashuvchilarni to‘g‘ri yo‘lga soluvchi, muridlarning pir-u murshidi, toliblarning yo‘llovchisi hazrati Sayid Ota, – Alloh uning sirini muqaddas qilsin, – ya’ni Zangi Otaning xalfasi orqali, – har ikkalalariga ham Allohning rahmati yog‘ilsin... hijriy 720-yili (milodiy 1320-yili) islom dinini qabul qilish sharafiga muyassar bo‘ldilar». Bu qisqa bayonotning tafsiloti «Maqomot-i hazrati Sayid Ota» kitobida yozilgan va zikr etilgan.

Sulton Muhammad O‘zbekxon o‘zining el-ulusi bilan ilohiy saodat va fazilatga yetishgach, hazrati Sayid Otaning g‘ayb ishorati va Allohning inoyati bilan ularning barchasini Movarounnahr diyori sari olib keldi. Hazrati Sayid Otaga, unga Allohning rahmati va rizoligi bo‘lsin, quloq solishdan bo‘yin tovlaganlar, bu saodatdan bebahra holda, u yerda (Dashti Qipchoqda) qoldilar va «qalmoq» degan nomga mansub bo‘ldilarki, buning ma’nosi «qolgan» demakdir. Hazrati Sayid Ota, – unga Allohning rahmati va rizoligi bo‘lsin, – hamda Sulton Muhammad O‘zbekxon bilan hamrohlikda Movarounnahrga kelgan kishilardan: «Bu kelgan kim?» – deb so‘radilar. Ularning sardori va podshohi O‘zbekxon bo‘lgani uchun ularni «o‘zbek» deb atadilar. Shu sababdan o‘sha zamondan boshlab Movarounnahrga kelgan kishilar «o‘zbek» deb atala boshlandi. Dashti Qipchoqda qolib ketgan kishilar esa «qalmoq» bo‘ldilar» (v. 121b – 122 a).

Yuqorida keltirilgan parchadan ikki muhim xulosa chiqarsa bo‘ladi:

1. Dashti Qipchoqning Sharqiy qismi va G‘arbiy Sibir O‘zbekxon Oltin O‘rda taxtiga o‘ltirmasdan birmuncha ilgari ham «O‘zbek ulusi» deb atalgan. Demak shu katta makonda ko‘chib yurgan turk-mo‘g‘ul qavmlari «o‘zbek» degan bitta umumiy nom bilan atalgan.

2. Shu paytgacha fanda «o‘zbek» xalq nomi sifatida, XV asr oxiri – XVI asr boshida Dashti Qipchoqdan ko‘chib o‘tgan degan fikr hukmron edi. «Tarix-i arba’ ulus»da keltirilgan bu ma’lumotdan «o‘zbek» xalq nomi sifatida, Movarounnahrga XIV asrning birinchi yarmida, balkim undan ham oldin (Botuxon bilan Barakaxon tarixida keltirilgan ba’zi ma’lumotlarni e’tiborga olganda) kirib kelganligi ma’lum bo‘ladi. Bu ma’lumot, shubhasiz, o‘zbek xalqining etnik tarixini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.

«Tarix-i arba’ ulus»ning oltinchi bobi (v. 128a – 164 a) Eron bilan Ozarbayjon ustidan qariyb bir asr mobaynida (654 (1256) – 754 (1353) hukmronlik qilgan Elxoniylar davlati, shuningdek Arpaxon davrida (1335 – 1336) nufuzi orta boshlagan Cho‘boniylap (Shayx Hasan Ko‘chak) va Jaloiriylar (shayx Hasan Buzurg) tarixini o‘z ichiga oladi. Bu bobda Elxoniylar davlatining ichki ahvoli va tashqi siyosatiga oid bir talay qimmatli ma’lumotlar bor. Marog‘a rasadxonasi (Hulokuxon davrida bino etilgan), G‘ozonxon (694 (1295) – 703 (1304) zamonida o‘tkazilgan moliyaviy va ma’muriy islohotlar va Sultoniya shaharining bino qilinishi, Kayxotuxon hukmdorligining so‘nggi yillarida (693 (1294) Eronzaminda xitoylarga taqlid qilib qog‘oz pul (chov) chiqarilishi, O‘ljoytuxon hukmronligi yillari (703 (1304) – 717 (1317) o‘n ikki imom nomi bilan zarb etilgan tangalar chiqarilishi shular jumlasidan. Elxoniylar davlatining Misr, Shom (Suriya), Oltin O‘rda hamda Chig‘atoy ulusi bilan bo‘lgan siyosiy munosabati haqida ham e’tiborga molik ma’lumotlar uchratamiz.

«Tarix-i arba’ ulus»ning Hulokuiylar tarixini o‘rganishdagi yana bir muhim tarafi ham bor. Unda Musoxondan keyin 736 (1336) – 754 (1353)-yillar orasida ulus taxtida o‘ltirgan bir necha xon: To‘koy Temur Ibn Suriy (v. 155b), Soqibegim binti O‘ljoytu Sulton (v. 156b – 159a), Jahon Temurxon ibn al-Afrang (Avrang) ibn Qayxotuxon (159a), Sulaymonxon (159b) haqida ham e’tiborga sazovor ma’lumotlar keltirilgan. Yana bir muhim narsa – bu Chingizxon amakivachchasining avlodi Abu Shayx Ali Kovun haqidagi ma’lumot (v. 159b – 160b)dir. Asarda bu shaxs haqida xususan bunday deyilgan: Abu Shayx Alining bobosi 705 (1305 – 1306)-yili 10 ming xonadon heshu aqrabosi bilan Qayduxon ibn Fozi o‘g‘il ibn O‘qtoy qoondan yuz o‘girib, Xorazm va uning tevaragidagi sarhadlarga ko‘chib kelgan edi. El bo‘lib kelganda uni O‘ljoytuxon o‘ldirdi, avlodi esa Jurjon tevaragida yashab qoldi (v. 159b – 160a). Vaqti kelib, XIV asrning 50-yillarida mahalliy feodallar ana shu Abu Shayx Ali Kovunni Jurjondan izlab topib taxtga o‘tkazganlar. Bundan ko‘rinadiki, Chig‘atoy ulusida bo‘lgani kabi Eronda ham O‘qtoy qoon avlodi hokimiyat uchun kurash olib borgan ekan.

Asarning eng muhim qismi – uning yettinchi bobidir. Unda Chig‘atoy ulusining Chingizxon zamonidan (1227-y.) to Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishi (1370 y.) gacha bo‘lgan tarixi hikoya qilinadi.

Ma’lumki, Chig‘atoy ulusining qariyb 150 yillik (624 (1227) – 771 (1370) tarixi o‘rganilmagan. Bu haqida qulyozma manbalarda yetarli ma’lumot bo‘lmasligi bunga asosiy sababdir. To‘g‘ri, Chig‘atoy ulusida hukmfarmolik qilgan xonlar haqida juda qisqa ma’lumotlar Sharafuddin Ali Yazdiyning «Muqaddimayi zafarnoma»sida, Mahmud ibn Valining «Bahr ul-asror»ida ham keltirilgan. Lekin «Tarix-i arba’ ulus» ularga nisbatan bir qadar to‘laroq. Unda ulusda hukmronlik qilgan Chig‘atoy va O‘qtoy qoon naslidan (Ali sulton, Donishmandchaxon, Suyurg‘at xon va Sulton Mahmud xon) bo‘lgan 33 xonning tarixi qisqa tarzda bayon etilgan.

Bu bobda ham e’tiborga molik ma’lumotlar ko‘p. Bo‘lar orasida Chig‘atoy ulusining o‘rami (v. 164 b), 636 (1238)-yili Buxoroda bo‘lib o‘tgan Mahmud Torobiy boshliq xalq qo‘zg‘aloni (v. 165b – 166 a), Chig‘atoy ulusi bilan Elxoniylar davlati o‘rtasidagi siyosiy munosabatlar (v. 171a – 172b), Chig‘atoy ulusining ijtimoiy-siyosiy hayotida barlos amirlarining, xususan Qorachor no‘yon, Ijil no‘yon, Alangiz no‘yonlarning tutgan o‘rni va roli, Duvaxon (taxminan 690 (1291) – 706 (1306) va Kepakxon (709 (1309), ikkinchi bor 718 (1318) – 726 (1326) davrida yurtni obod qilish yo‘lida olib borilgan katta ishlar (masalan, Balx va Andijon shaharlarining qaytadan tiklanishi, ma’muriy va moliyaviy islohotlar), Tormoshirin (726 (1326) – 734 (1334) ning Hindistonga qilgan yurishi (v. 176b – 177a), Chig‘atoy ulusining XIV asrning 40 – 50-yillardagi siyosiy ahvoli hamda amir Qozog‘onning xuruji (178b – 180a) shular jumlasidandir.

Chingizxon vafoti oldidan (1227 y.) o‘z tasarrufiga kirgan mamlakatlarni o‘g‘illariga taqsimlaganda, ikkinchi o‘g‘il Chig‘atoyxonga Koshg‘ar, Yettisuv vohasi va Movarounnahrni, Xorazmning bir qismi bilan in’om etgani, hozirgi Afg‘onistan va Shimoliy Hindiston yerlari esa Chig‘atoylar tasarrufiga keyincha o‘tgani haqida gapirilar edi. «Tarix-i arba’ ulus»da keltirilishicha Afg‘onistan bilan Shimoliy Hindiston yerlari ham Chingizxonning hayot chog‘idayoq Chig‘atoyxonga xat qilib berilgan. Bu xususda asarda quyidagilarni o‘qiymiz: «Chingizxon Turonzamin mamlakati hokimligini, Koshg‘ar sarhadlaridan uyg‘urlar yeri chegarasigacha; Jayhun daryosi adog‘igacha yastangan yerlar: Eron bilan Turon oralig‘idagi Balx Badaxshon, Qobo‘l, G‘azni, Sind daryosigacha bo‘lgan yerlarning ko‘p qismini shu suyukli farzandiga (Chig‘toyxonga) berdi» (v. 164b).

Tormoshirinning Hindiston ustiga qilgan yurishi natijasida mamlakat poytaxti Dehli ishg‘ol qilindi. Chig‘atoy qo‘shini o‘shanda Gujorat, Sumnot va Surat shaharlarini ham ishg‘ol qildilar. To‘g‘ri, bosqinchilar Hindistonni uzil-kesil bo‘ysundirolmadilar, lekin behisob o‘lja olib qaytdilar. (v. 176 b-177 a).

Chig‘atoy ulusida XIV asrning birinchi yarmida kuchayib ketgan feodal tarqoqlik haqidagi ma’lumotlar ham diqqatga sazovordir. «Tarix-i arba’ ulus» da yozilishicha, bu tarqoqlik Yesu Temurxondan keyin birmuncha kuchayib ketdi. Taxminan 743 (1342)-yili bir guruh feodallar Yesu Temurxonni taxtdan tushirib, o‘rniga O‘qtoyxonning avlodi Ali Sultonni taxtga o‘tkazdilar. Ali Sulton Yesu Temur tarafdorlarini ta’qibga oldi, xazinani talon-toroj qildi. Eng dahshatlisi shulki, u Tuminaxon va Amir Temurning bobokaloni Qochuli bahodir zamonidan beri xon xonadoni bilan barloslar xonadoni o‘rtasidagi toj-u taxt xon avlodiga, mamlakat madorliq ya’ni amir ul-umarolik mansabi esa barlos beklaridan Qochuli bahodir xonadoniga abad ul-abad tegishli bo‘lishi haqidagi ahdnomani yirtib tashladi (v. 177b – 178 a). XIV asrning 50-yillariga kelib, davlat jilovi yana bir nufuzli feodal – amir Qazag‘on qo‘liga o‘tib qoldi. Lekin Alangiz no‘yon barlosning avlodi: Sayfiddin Hoji barlos va uning salohiyatli jiyani Amir Temur bo‘sh kelmadilar – mamlakatmadorlik mansabi uchun amir Qazag‘on hamda uning avlodi bilan murosasiz kurash olib bordilar va oxiri g‘alaba qozondilar.

Chig‘atoy qo‘shinining tuzilishi, ayniqsa harbiy bo‘linmalar nomi haqidagi ma’lumotlar o‘ta muhimdir. Masalan, qorovul qism o‘sha vaqtlarda bulung‘or, irovul (ilg‘or qism orqasidan boruvchi bo‘linma) – burung‘or, maymana (o‘ng qanot) – avang‘or (hozirgi avangard shundan olingan bo‘lishi kerak), soqa (ar’ergard) – o‘kchung‘or deb atalgan (v. 177ab) va hokazo.

«Tarix-i arba’ ulus»da bu va bunga o‘xshash muhim ma’lumotlar ko‘p.

Shunga qaramay, asar ayrim kamchiliklardan ham holi emas. Shu o‘rinda, agar ta’bir joiz bo‘lsa, xotirga kelgan bir gapni aytib o‘tmoqchiman. Odatda kitobda biron xato-kamchilik topib Olquday bo‘lsalar ko‘pincha muallifni malomat qiladilar. Bu – kitobning katta yo kichikligidan qat’iy nazar, ne mashaqqat bilan yaratilishini bilmaslik alomatidir. Ma’lumki, kitob u qo‘lyozmami yoki bosmami, bundan qat’iy nazar o‘quvchiga yetguncha muallifdan tashqari yana bir necha odamning qo‘lidan o‘tadi. Qo‘lyozma kitobni olsak u bir yoki bir necha xattotning mehnati evaziga bunyod bo‘ladi. Ko‘p gap kotibga ham bog‘liq. Asarning mukammal xato va kamchiliklaridan ma’lum darajada holi bo‘lishi ko‘p jihatdan xattotning bilimi, malakasi, hatto intizomiga ham bog‘liq. Lekin, har qanday bo‘lmasin, kitob umuman ma’lum xato-kamchiliklardan xoli bo‘lolmaydi. «Tarix-i arba’ ulus», xususan, uning bizgacha yetib kelgan nusxalari ham ayrim xatolardan xalos emasligi shu sababdandir.

Asarda ko‘zga tashlangan eng katta hamda ko‘p xato – bu mo‘g‘ulcha va xitoycha nomlarning (atoqli, jo‘g‘rofiy va etnik nomlarning) ba’zi o‘rinlarda to‘g‘ri yozilmaganidir. Masalan, Angur bovurchi o‘rniga – Ko‘ngur, Dutum Menen – Dutiminxon, Gyu-Gin – Kevkiq Qutuqu no‘yon – Xatoqiya no‘yon, Jomuqo – Shomuqo, Qora Subechu o‘rniga Quro – Subonsu, Daydu o‘rniga – Didu, Manzi – Miskin, Saqsin – Soqiyn, Nangyas – Taqnos, Taysu – Tuykayh, Xanjin – Xurbaxt, Duli Shing (Dyao-yuy-shan) – Chaqandu; jojirat o‘rniga – jonjirat, toyjuit – toscho‘t, qo‘nquton o‘rniga – qo‘ng‘on va boshqacha ko‘rinishlarda yozilgan.

Ayrim hollarda voqealarning sanalari buzib ko‘rsatilgan. Masalan, elxoniylardan G‘ozonxonning Misr bilan bo‘lgan urushi vaqti uch yerda – uch xil: hijriy 699 (v. 143b), 708 (144a) va 703 (144b) deb ko‘rsatilgan.

Ba’zi o‘rinlarda esa, masalan elxoniy xonlarning hukmronlik navbati chalkashtirib yuborilgan.

Asarda oshirib yuborish hollari ham uchraydi. Masalan, mo‘g‘ul qo‘shini Urganchni yetti oy qamaldan so‘ng istilo qilgandan keyin 100 ming odamni o‘ldirgan, 100 ming ahli hunar va ahli san’atni Mo‘g‘uliston taraflarga haydab ketgan, Nishopur qatli om qilinganida 747 ming odam o‘ldirilgan, deb aytiladi (v. 86b, 87b); Chingizxon istilosi arafasida Marv aholisi 1 million 300 ming, Nishopur xalqi 1 million 747 ming deb ko‘rsatilgan (89a).

Lekin asarda uchraydigan shu va shunga o‘xshash kamchiliklar uning ilmiy qimmatiga mutlaqo putur yetkazmaydi. Ulug‘bekning «Tarix-i arba’ ulus» asari Markaziy va O‘rta Osiyoning XIII – XIV asrning birinchi yarmidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o‘rganishda muhim o‘rin egallashi shubhasiz.

Yuqorida aytilganidek biz Chig‘atoy ulusi tarixini yaxshi bilmaymiz. Mamlakatning Chingizxon istilosidan to Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelganiga qadar kechgan tarixi biz uchun qorong‘i. «Tarix-i arba’ ulus»da keltirilgan ma’lumotlarni Sharafuddin Ali Yazdiyning «Muqaddima-yi Zafarnoma» va Mahmud ibn Valining «Bahr ul-asror»iga hamda arxeologiya fani qo‘lga kiritgan ma’lumotlarga qo‘shib o‘rganilsa, shubhasiz, fandagi bu oq dog‘ni yuvish mumkin.

«Tarix-i arba’ ulus» ning mazkur o‘zbekcha nashri asarning Britaniya muzeyi (Angliya)da saqlanayotgan ADD 26190 raqamlik qo‘lyozma nusxasi asosida amalga oshirildi.

Shubhasiz, «Tarix-i arba’ ulus»ning ushbu nashrida, uning tarjimasida ham, tadqiqot qismlarida ham ayrim juz’iy xatolar o‘tib ketgan bo‘lishi turgan gap. Shuning uchun ham mutaxassis olimlarning xolisona fikr-mulohazalariga muhtojmiz. Xolisona maslahat asarning yangi, puxtaroq nashrini tayyorlashda yordam beradi, albatta.

Bo‘riboy AHMEDOV
O‘zR FA akademigi

(V. 1b) Bismillahir rohmanir rohim va bihi masta’in. Alamdulillahil-xabir va huva ala qo‘lli shayin qodir vas-salatu vas-salamu ala hoyri xolkihi Muhammadin il-muxtar va ala alihi va asxabihil-ahyar. («Barcha narsani bilguvchi, har narsaga qodir Tangriga hamd-u sanolar bo‘lsin. O‘zi xalq qilgan insonlar ichidan saralangan Muhammadga, uning oilasi va yaqin sahobalariga Tangri salomi va salavoti bo‘lsin»). Xullasi, xabarlarda keltirilganki, Tangri taolo olamni bino qilgach, olam yaratilishining ibtidosida, (uni) yaratish avvalida hazrati vojib ul-vujuddan tashqari. Xabardor qilingan hazrati (Tangri), xabar bergan odamlar o‘zi voqif emasdir, istadiki bashar otasi, hazrati Odamni, Alloh uni sofiy qilsin, (Allohning salovati bo‘lsin), tuproqdan yaratmoqchi bo‘ldi-yu, o‘zining xalifalik xilqatini uning ustiga yopdi. Inni, jailun filarzi xalifatan, («Yer yuzida buyruqlarimni ijro etuvchi odamning yaratuvchisiman») ekan, shu mo‘jaz so‘zlar adolatining shohidi bo‘lganidek dastlab Jabroil alayhissalomni yubordiki, Odam alayhissalomning pok tiynatini yasash uchun hozir muazzam Ka’ba imorati bino bo‘lgan joydan biroz namroq tuproq keltirishni buyurdi. Jabroil alayhissalom yerga tushgach, bir kaf tuproq olmokchi bo‘ldi. Zamin falaklar va malaklarni yaratgan Rabbimga qasamyod qilib, dediki, unga bir kaf ham tuproq bermagay: mendan bir xalq vujudga kelgusidirki, sendan vujudga kelmagay. Sen tufayli men Allohi taolo huzuriga bormaganim bo‘lsin.

Jabroil alayhissalom qaytib borib, zamindan eshitganlarini zor yig‘lab Tangri taologa arz qildi. Allohning rahmi kelib uning qasamini qabul qilgan edi. Sabablarini so‘raganda rad qildi. Keyin bu ishni hazrati Mekoyil alayhissalom ado etishi uchun farmon bo‘ldi. Yer unga ham qasam bilan bir kaf tuproqni olmasligini o‘tindi. U ham qaytib ketdi. Undan keyin Allohi taolo amri bilan Isrofil alayhissalom keldi. Zamin uni ham qaytardi. To‘rtinchi marotaba hazrati Zuljalol Tangri taolo oliy karamli Azroyil alayhissalomni jo‘natdi. U ham zamin qasamini qabul qilmay, dedi: «Xudoyi taolo amri sening qasamingdan ustunroqdir».

So‘ng butun yer yuzidan turli nav’ qurug‘u xo‘l, oq-u qora, qizil-u (v. 2a) sariq achchig‘-u sho‘r, nordon-u shirin yerlaridan bir siqimdan oldi. Inson sinflari sanog‘iga qarab oldi. Qaysisining qabri qayerda bo‘lsa, o‘sha joydan tuproq oldi. Chunonchi, hazrati payg‘ambar sollallohi alayhi vassalam fi Allohi va asxobahi hoklarini ham onhazratning ozoda va shahodatli munavvar qabrlari o‘zlari yashagan shaharlarida muanbar-u muattardir, o‘sha joydan oldi. Xullas, unga bir kaf tuproqni sakkiz behishtga keltirib, tasnim suvida qordilar va barcha yaqin maloyikalarga va behisht ahliga buyurdilarki: «Barchangiz Odam alayhissalom hoki tiynatida tasnim suvi bilan qorib, Muhammadiy nurini omonat qo‘yib, surkangizlar. Shuni bilib olinglarki, olamni yaratishdan asl maqsad Odam edi. Odamni yaratishdan murod onhazratning vujudi tufaylidir. Farqi muboraklari: «Lavlokalama xolaktil-aflok» (Sen bo‘lmaganingda men falaklarni yaratmagan bo‘lardim) toji bilan ziynatli, istiqomatli qomatlari va «moirsilnaqo‘l-roxmatililalamin» («Biz seni rahmat yog‘diruvchi qilib butun olamga yubordik») tashrifi bilan mo‘sharraf bo‘ldi. Hazrati Azroyil alayhissalom parvardigor amrini barcha ishlar bilan joyiga qo‘ydi. Hazrati haq taolo arvoh qabzini unga havola qildi. Haq taolo subhona amri bilan ilohiy qudrat tufayli qirq kecha-kunduz Odam alayhissalom hokiga rahmat yomg‘iri yog‘di.

«Xumrati tiynati odam bi yadiyi arbain sayyohan» mazmuniga ko‘ra Tangri taolo qudrati qo‘li bilan insoniyat surati libosini unga kiygizdi va qalbiga rux ufurdiki «fi nafaxti min ruhi» («Men unga ruhimdan yubordim»)dan uni xabardor etdilar. Salaflarning kitoblarida batafsil qayd etilganki, tarix ahli yozadilarki, xalq qilingan kuni Odam alayhissalom yerdan bo‘lutlargacha ko‘tarildilar. Aytishlaricha, Odam alayhissalomning kamtarin kunyasi Abo‘lbashar sharif laqabi Safiyullohdir. Shuning uchun Odam deyilganki, muborak jismlari yer yuzasidan olib (adimi zamin) yaratilgan. Shu sababli unga Odam deb ism qo‘yishdi. Ba’zilar fikricha (Odam alayhissalomning) pokiza badanlari bug‘doyrang bo‘lgan. Shuning uchun Odam deganlar, Dastlabki fikrga ko‘ra, Odam so‘zi adim – po‘st so‘zidan olingan (v. 26); lug‘atda uni «ro‘yi zamin po‘sti» deyilgan. Ikkinchi rivoyatga ko‘ra, Odam «odama» (so‘zidan)dan olingan. Al-adama (mim va dol fathali, ho-sokin) deb bug‘doy ranglini aytilgan. Boshqa birovlarning aytishicha, suv bilan tuproq aralashmasi Odam deyilgan. har qalay hazrati haq taoloning Odamni yaratishida ko‘p hikmatlar va turli-tuman sirlar sanoqsizdir. Shu jihatdan ism qo‘yish ilmining barcha qiylu qolini bevosita unga o‘rgatdi. «Allama Adam alasmaa qo‘llaha» («Odamga ismlarning hammasini o‘rgatdi») bunga shohiddir. Barcha maloyika uning ilmiga yaqin, xos fazilatiga iqror va e’tirof etuvchi bo‘ldilar. Xudoyi taolo farmoni bilan unga sajda qildilar. Fakat Iblis bu ishdan ibo qildi va Odamga sajda qilmadi. «Usjudu li-Adama fasajadu li Iblisa va ka-na min al-jinni, fa fasaqa» («Odamga sajda qilinglar, ammo Iblisga sajda qildilar, u jinlardan bo‘lib, Parvardigor amriga itoat etmagan edi»). «An amri rabbihi fasajdal maloyiqatu qo‘lluhum (ajmayna) illa iblis» – («Maloikalarning hammasi ham sajda qildilar, iblisdan tashqari») so‘zi buning adolati shohididir. Mo‘tabar kitoblarda yozilishicha, «Odam» lafzi ibriychadir. Odam alayhissalomning yaratilishini muharram ul ehrom oshuro oyi o‘ninchi kuni, juma’ kuni soat 11 da; birinchi tole’ bo‘yicha Jadi va Zuhal darajasida, Mushtariy Hutda, Mirrix Hamalda, Qamar Saratonda, Shame Asadda, Atorud Sumbo‘lada, Zuhro Mezonda paytida bug‘doyrang kishi chehrasida baland qomatli va jingala sochli qilib yaratadi. Yaratgan Tangri hazrati Odamga behishtdan joy berdi. Havvoni u uyqusirab to‘rganda uning chap biqinidan yaratdi. Aksariy ulamo fikricha, ularga bug‘doy yeyishlikni man’ qildi. Abdulloh ibn Abbosning, Alloh undan rozi bo‘lsin, rivoyat qilishicha, uzum yeyishni, ba’zilarning aytishicha, oyati Sarixdagidek anjir yeyishni (man qilgan). Aytishlaricha, Odam alayhissalomga sajda qilmaslikni (da’vat etgan) Iblis «Va inna alayka la’nati ila yavmiddin» («Senga mening la’natim qiyomatgacha») tavki la’natini bo‘ynida ko‘rdi. Juda ko‘p ibodat qilganidan (Xudo) farmoniga bir bo‘ysunmagani uchun hech foyda topmadi. Odam alayhissalom bilan adovat qilib shumliklar qilishga intildi. Odam alayhissalom jannatda edi. Iblis hargiz unga yo‘l topolmadi, to bir kuni huvori ansoriy hiylasi birlan qissa va tafsir kitoblarida shu narsa mashhurki, jannatga kirib oldi. Bomdodda tovusni ko‘rdi. U behisht ko‘ngurasi edi (v. 3a) Ilon yordami bilan behisht darbonligini oldi. Avval yolg‘ondakam sahobalikni oldi. Uni iste’mol qilmasdan, Odamga ham yedirmay darhol behishtiy kiyimlarini ulardan yechtirib oldi. Ular yalang‘och qoldilar. Keyin har biri bir nechtadan anjir daraxtining bargidan olib avrotlarini berkitdilar. Har beshalasi ham hazrati izzat Tangrisi amri bilan jannatdan chiqib ketdilar. Odam alayhissalom aytishlaricha Havvo bilan birga uch soatdan ziyod yashamaganlar. Yana deydilarki, nayson (oyi) beshinchisida, odina kuni, boshqa bir (rivoyat)ga ko‘ra to‘qqizinchi nayson kunida, soat yettida Hindiston zaminiga, Sarandab tog‘iga Odam alayhissalom xubut qildi. Havvo roziyollohi anh Jiddaga, Makkai muazzama hududidagi daryo labiga, tovus Hindistonga, ilon esa Isfahonga, Iblis Simnonga (tushdilar). Aytishlaricha, Odam alayhissalom dunyoga hubut etishi bilan soqoli chiqdi va yuz yil Sarandib tog‘ida toatda, zorlikda, ohu fig‘onda istiqomat qildilarki, ko‘p yig‘laganidan muborak ko‘z yoshlaridan o‘simliklar, misli filfil va qalampir, dolchin, sumbo‘l va boshqa (o‘simliklar) unib chiqdiki, bugungi kunda muborak ko‘zlari barakotidan uning avlodlari orasida dorivordir. Yuz yil o‘tgach, oshuro kuni uning tavbasi qabul qilindi. Oshuro kunining bundan tashqari ham fazilatlari ko‘pdir. Masalan, Idris alayhissalom va Iso alayhissalomning osmonga ko‘tarilishi, Nuh alayhissalom kemasining Judiy tog‘ida turg‘un bo‘lishi, hazrati Ibroxim alayhissalomning tug‘ilishi va payg‘ambarligi, uning Namrud otashidan halos bo‘lishi, Muso alayhumussalomning tug‘ilishi, Dovud alayhissalom tavbasining qabul qilinishi, Sulaymon alayhissalomning o‘z Maliki bilan qaytib kelishi, Ayyub alayhissalomning kirmon ranjidan sihhat topishi, Muso salovatulloxning daryodan qutulishi, Yunus alayhissalomning baliq qornidan chiqib kelishi, Od qavmi boshidan baloni daf qilgan Ya’qub alayhissalom ko‘zining ravshan bo‘lishi, Yusuf alayhissalomning Kan’on chohidan chiqarilgani, Zikriyo alayhissalomning farzand talab qilgani, uning Yahyo alayhissalom haqiga o‘qigan duosining mustajob bo‘lishi, Muso alayhissalomning Fir’avn majburiy mehnati ustidan g‘alabasi va hokazolar shu kuni sodir bo‘lgan. Bu tabarruk kundir. Odam alayhissalom tavbasining (V. 3b) qabul qilinishi bilan ko‘nikishi uchun baytulma’mo‘rni behishtdan yerga olib tushdilar, bugungi kunda Ka’ba harami joylashgan mavze’ga (o‘rnatdilar). U tamoman qizil yoqutdan yasalgan edi. Xullas, hazrati Izzati Jalli jalola ruhulquddusga Odam alayhissalomga haj rasm-rusumlari o‘rgatmoqni buyurdi. Odam alayhissalom hajni o‘tkazib, haj asnosida Arafot mavze’ida Havvoni topdi. O‘sha makonda ular bir-birlarini tanishdi. Shu sababdan bu joyga Arafot nomini berdilar.

Bu mavze’ni Mazulfa deydilar. Moniylik tamannosi inoyati ijobati uchun duo qilganlarki, ul mavze’ni mutaarraf (oshno bo‘lingan joy) Arafot ma’nosida hosila qilganlar. Xullas, Xavvo roziyollohi anhu va Odam alayhissalomdan bir qiz va bir o‘g‘il tug‘ildi. Haq taolo amri bilan Odam alayhissalom qorindagi qizni qorindagi o‘g‘il bilan berdi. Toki ikki o‘rtada farq bo‘lsin. Qobil va opalari tug‘ildi. Xusnisurat yuzasidan Qobilning mayli bo‘lmaydi. O‘z egizini xohlamaydi. Odam alayhissalom egizini Qobilga berdi. Shu sabab ular o‘rtasida kelishmovchilik paydo bo‘ldi. Odam alayhissalom ularga qurbonlik qilishlarini buyurdi, kimning qurbonligi qabul bo‘lsa, shuning iqlimosini berurman. Xullas, har biri bittadan qo‘yni tog‘ tepasiga olib chiqdilar. Otash kelib Qobilning qurbonlik qo‘yini pishirgani uchun Odam alayhissalom iqlimoni Qobilga berdi. Qobil shu sababdan Hobilga dushman bo‘lib qoldi. Tushida tosh bilan uning boshiga urdi va halok qildi. Aytishlaricha, bir muddat Hobil murdasini ko‘tarib yurgan va uni nima qilishini bilmagan. Bir kuni bir yurtga borgan, qarasa, bir qarg‘a qarg‘a bilan jang qilmoqda. Biri o‘ldirildi, tirik qolgan qarg‘a o‘lik qarg‘ani tuproq ostiga berkitdi. Qobil o‘sha qarg‘adan dafn qilishni o‘rgandi. Keyin Hobilni dafn etdi. Odam alayhissalom shungacha o‘limni ko‘rmagan edi. Bu voqeadan voqif bo‘lgach, suryoniy tilda bir necha bayt o‘qidi. Ulamo uni toziy (tiliga) tarjima qilgan.

Nazm (mazmuni):

Diyor o‘lmishdurur bu dam mug‘ayyar, ki yer yuzi qabih o‘ldi-yu mug‘ayyir, ulanning ta’mi rangidir tashayyir, farog‘at bo‘lmadi bir xo‘bmanzar. Darig‘o, qani Hobilim-ki, bu dam, yer jisminda yotur to ruhi mahshar.

Keyin Iblis (V. 4a.) Qobilga ig‘vogarona dedi: olov sendan ranjidi. Nega sen unga sajda qilmading? Otashga sajda qilganingda sendan xushnud bo‘lardi. Shundan keyin qurboningni inobatga olardi. Bu so‘zlar Qobilni taraddudga solib qo‘ydi. Iblis vasvasasi uning diliga ko‘chdi. Otashga sajda qildi va Haqdan bo‘lakka qatl etish, otashparastlik rasmi Qobildan qolgan. Bu bid’at tanasiga uning qo‘li bilan asos solindi. Qiyomat kunigacha kimki haqdan tashqari qatl etsa, otashga sajda qilsa, bir jazo tariqasida masalan bu qorani haq taolo amr qiladi. Qobil nomai a’moliga sabt qiladilar. Chunonchi, bu qora jazo misli bir omil nomai a’moliga bu ikki fe’l yozib qo‘yiladiki, jazo kunida har qaysisiga alohida-alohida jazo ijrosini buyuradilar. Alast davrida bo‘lganidek hazrati izzati jalli jalola Odam alayhissalom zurriyotini uning pushtidan judo qildilar. O‘sha al-Misoq zamonidan talab qilinadiki, «va iz ahaza Robbuka min bani Adama min zuhurihum zurriyataxum va ashhadahum ala anfusihim alastu bi rabbikum qolu bala». («Agar parvardigoring Odam bolalaridan ularning zurriyotlarini olib o‘zlariga ko‘rsatsa, men Parvardigoringiz emasmanmi? Ha, shunday!»)

Alohida darajalar uning jami avlodlarini unga qarshi qo‘ydilar. Ular orasidan birini ko‘rsa yig‘lab turibdi, so‘ng so‘rdi: Bu kim? Javob berdiki, sening farzandlaringdanman. Musodara vahimasidan jarima yig‘laysan. Sen yig‘lab turgan ekansan, u ham yig‘laydi. Odamning unga raxmi kelib so‘rdiki, sening yoshing nechada? Javob berdilarki, oltmish yosh. Odam alayhissalom bu solih farzand umrining kaltaligini ko‘rib, aqronlaridan unga rahmat aytdi. Dedi: o‘z umrimdan unga qirq yilini bag‘ishladim. Haq subhona va taolo u farzandlarga rozilik berdi. Odam alayhissalom o‘z umri qisqaligidan o‘ragan va o‘zining umri ming yil bo‘ladi, deb ma’lum qilgan edi. Odam alayhissalom umri to‘qqiz yuz oltmishga yetganda Malaqo‘lmavt hazrati izzati jalli jalola «xulliqa» vallahu yad’u ila Darussalom» («Alloh Dorussalomga chaqiradi») «Qulli nafsin zoyika tul-mavti» («Har bir tirik jon o‘lim mazasini totib ko‘ruvchidir») (oyat) eshigini qoqdi.

Uzoq vaqt o‘ltirgan shunday kishiki, yangi keladiganlarga joy pardoz etur.

Odam alayhissalom javob berdiki, yana umrimdan qirq yil qolgan. Malaqo‘lmavt dedi: Dovud alayhissalomga baxshida etganding. Odam alayhissalom inkor qilib dedi: men qachon umrimni bag‘ishladim? Balki, bandalik odobi va hazrati izzat ilohiylik karam xazinasidan (V. 4b) iltijo qilgandurman, zeroki, men o‘z sohibim va malikimdan biror narsa so‘ramoq bo‘lgandirman. Shunday ibodat bilan bayon qilinadigan odob shundayki, falonsiz yor menga bir narsani fazl qildi. Men sening falon bandangga loyiq ko‘raman. Falon bandangni esa bu fazilatdan mahrum etaman. Magar u vohib ul-atoya karamiga shunday (banda) loyiq va sazovorki, har ikki banda ul fazldan mahrum bo‘lmasa.

Malaqo‘lmavt hazrati izzati jalli jalola amri bilan qaytib ketdi. Hazrati bori infioli va baquddus oliy karami bilan Dovudga qirq yil umr bag‘ishladi. Odam alayhissalomga ham qirq yil muhlat berdi, to ming yil to‘lishi uchun. Ruju’i haba shariatda joizdir, uni bu yerdan oldilar.

Shundan keyin Shis alayhissalom davri keldi. Hazrati haq jalli jalola unga elchi yubordi, buyurdiki, bani odam bir-biri bilan ahd qilgan yoki muomala o‘rnatganlarida ikki odil guvoh hozir bo‘lmog‘i lozim. Shundan tazkira izlashlari lozimki, so‘ng uni inkor qilish mumkin bo‘lmasin. Alqissa, Odam alayhissalomning umriga ming yil to‘lgach, Malaqo‘lmavt o‘z vazifasiga kirishdi. Aytishlaricha, Odam alayhissalomga dastlab sajda qilgan maloikalardan Isrofil va Jabroil (alayhissalom) bo‘ldilar. Iblisga taalluqdor maloyiqalarki, iblis lafzi ajamiy bo‘lib, Odam alayhissalom shariati xudoparastlik salavot, savm va qurbon edi. Kasrali qof (bilan o‘qiladigan) qirbon (lafzi) ayolga yaqinlik qilmoqlikdir. May va cho‘chqa tuxumidan hazar qilmoq. Barcha odamlari millati bir xil bo‘lib, bug‘doyrang bo‘lgan. Mashhurdirki, Jabroil alayhissalom yerga nozil etilishi bilan Odam alayhissalomni dastlab temirchilik san’atiga o‘rgatdiki, o‘yin olatlarini yasagay, ziroat ekkay, nassojlik asboblarini taroshlagay, bofanda san’atini hosil qilgay va o‘z avlodi orasidan onasining yolg‘iz farzandi Shisni nassojlik san’atiga o‘rgatdi. Odam-u Havvo alayhumussalomdan qirq bir farzand vujudga keldilar. Yigirma bitta qorindan yigirma bir nafar o‘g‘il va yigirma nafar qiz hamda ming nafar nabira ko‘rgani aniqlangan. «Ahsan ul-qisas» sohibining yozishicha, hazrati Odam alayhissalom bir ming-u qirq yoshga kirganlar. Tarix (fani) arboblarining ba’zi rivoyatiga ko‘ra, ming yil, sir ahdidan bo‘lgan guruhning so‘ziga qaraganda – 937-yil umr ko‘rgan bo‘ladi. Ul janob kasal bo‘lgan kunlarini o‘n bir kun yoki yigirma bir kun deb yozadilar (v. 5a).

Odam alayhissalomning oxiratga safar hangomi to‘lganda Shis alayhissalomni Havvoning vasiyi qilib qoldirdi na uning ahvolining hifzi borasida vasiyat qildi. Odam alayhissalomning ravshan peshonalariga sabt qilingan va Odam alayhissalomdan Shis alayhissalomga o‘tgan nuri Muhammadiy bobida ham qo‘shish qildi. Sanai muqaddas muharram oyining o‘ninchi, juma kunida Makkai muazzamada tavorih ahli ba’zisining so‘ziga qaraganda, Alloh rahmatiga muvaffaq bo‘ldi. Ko‘pchilik fikricha, Abu Qabis tog‘ida, rivoyatga ko‘ra Sarandib tog‘ida, ba’zilar fikricha Najafda Mo‘rtazo Ali karamullohi vajuhu yonida dafn etildi. Hazrati Abulbashar alayhissalom vafotidan yil yoki yetti yil o‘tgach, Hazrati Havvo roziollohu anhu borlik kuchini olamdan yig‘ishtirdi. Jidda shahrida dafn etilgan. Tavorix arbobi so‘ziga qaraganda Odam alayhissalom muqaddas yonidan joy oldi. Chunonchi, Nuh alayhissalom To‘fon vaqtida ularning suyaklarini Haq amri bilan kemaga oldi. To‘fon tamom bo‘lgach, Baytul muqaddasda tuproqqa topshirganlar. Bir yuz yigirma yil muddatda, ba’zilar fikricha, oltmish yilda yigirma sakkiz sahifa, boshqa fikrga qaraganda, yigirma sahifa unga nozil bo‘lgan. Ummulkitobning abjad, havvaz, hutti, kalaman, sa’fas, qarashat, saxaz, zazag‘ Odam alayhissalom surasidirki, Odam alayhissalom bu sahifalarini Sifri Odam deb ataydilar. Ularni Aflotuni Iloki yunon tiliga tafsir etgandi. Hazrati amirulmu’minin Ali, karamullohi vajuhu, uning tafsirini arab tiliga tarjima qilgan edilar. Aytishlaricha, Odam alayhissalom Shis alayhissalomni vasiy va o‘ziga o‘rinbosar qilib qoldirib dorulbaqoga safar qilganda, Haq taolo amri bilan Jabroil alayhissalom kelib hazrati Shis alayhissalomga Haq payg‘omini yetkazdi. Hazrati Odam alayhissalomni yuvib, kafanga o‘rab, unga janoza o‘qidilar. Makkai muazzamada Ibrohim yeri bilan Hajar ul asvad va zamzam mobaynida, Imom Shofe’iy yonigaki, bu yerni Hatim deb ataydilar, Odam alayhissalomni dafn qildilar. Aytishlaricha, Hazrati Odam alayhissalomning avlodi Qobil va Hobil o‘ldirilgan vaqtda Qobil naslidan ming erkak-u ayol qolgan edi. Hobil naslidan qirq ming er-u ayol qolgandi. Alloh aniqroq biluvchidir. (v. 56.)

SHIS ALAYHISSALOM IBN ODAM ALAYHISSALOM VASSALAVOTU ALAYHUM AJMA’IN ZIKRI

Shis Surayyodir va Alloh murodifidir. U sheriksiz tug‘ilgan. Avlodi turbatining mahbubi bo‘lgan. Hazrati Odam alayhissalomga xulqda va xulq turbatga monanddir, boshqa birodarlariga Qaraganda ko‘proq (otasiga) o‘xshardi. Ba’zilarning aytishicha, ulardan katta edi. Hobilni qatl etish voqeasidan besh yil o‘tgach, Qobilning singlisi unga qo‘shildi. Uning umri bir yuz ellikka yetganda unga vahiy nozil bo‘ldi: u hikmatdan ta’lim va ilmlardan darslar olgan dastlabki odamdir. Shu jihatdan hakimlar uni birinchi Uriyo deb atadilar. Suryoniy tilida Uriyoning ma’nosi muallimdir. Nasoriylar rivoyatida, ikki yuz o‘ttiz yoshida tosh-u gildan Ka’ba xonasini qurdi. Hos ashyolar bilan ta’minladiki, uni G‘oznimun deydilar. Ba’zilarning aytishicha, Maljo‘ ibn Odamning o‘g‘lidir. Bu gapga asos yo‘q. Shis hay’at, nujum, hisob ilmlarida o‘z nuqtayi nazari hukmlariga ega bo‘lgan birinchi odamdir. O‘z ota-onasi uchun namoz o‘qigan dastlabki odamdir va o‘z otasi amru nasiyatlarini ado etishga bel bog‘lagandir. Odamlar uni farzandlari orasida xat yozish ta’limi, xattotlik va karbos kiyishni odat qilgan birinchi odamdir, deyishadi. Bandilik va bandalik rasmini joriy qilgan birinchi odam ham shudir. Xudo yo‘lida jihod qilmoqni kasb aylagan birinchi odamdir. Otashparastlik yo‘lidan ketgan Qobil farzandlari bilan aksar jangga ketardilar. Nasihatga quloq soldilar. Ammo otalarini band qilib, keltirib, tanbeh berdi. Ul sohib-u saodatga qarashli odamlarni kecha-kunduz soatlarini ibodatda o‘tkazishni (ta’kidladi). Uning shariati otasining shariati edi. Ellik sahifa qirq yil muddatda unga nozil bo‘ldi. Sakson yil xalqni shu to‘g‘ri yo‘ldan ustuvor boshladi. Bir ming o‘n ikki yoshligida dunyodan o‘tdi. Ba’zilar fikricha, to‘qqiz yuz o‘ttiz ikki yil, boshqalar so‘zicha esa to‘qqiz yuz yil umr ko‘rgan. Keyin jannat tomon yo‘l oldi.

ANUSH IBN SHIS ALAYHISSALOM ZIKRI

Anushning ma’nosi sodiqdir. Anush Shis ibn Odamning vasiy o‘g‘li bo‘ldi. Ba’zilarning so‘ziga qaraganda, u payg‘ambar bo‘lmagan, ammo vasiy bo‘lgan. Qavmini Odam alayhissalom diniga da’vat etgan. Podsholik saltanat va farmonravolik da’vosini qo‘ygan birinchi odam shu edi. Hurmo daraxtini ekish uning ixtirolaridandir. (v. 6a). Yoshi to‘qqiz yuz oltmish beshga yetganda, boshqa rivoyat bo‘yicha to‘qqiz yuz ellik yilligida o‘g‘li Kaynon ibn Anush ibn Shis ibn Odam alayhissalomni o‘ziga vasiy va xalifa qilib tayinladi. Keyin olamdan o‘tdi.

QAYNON IBN ANUSH IBN SHIS ALAYHISSALOM ZIKRI

Qaynonning suryoniycha ma’nosi zobitdir, Qavmga yuz yil boshchilik qildi. 900 yil, boshqa fikr bo‘yicha 910 yil, (uchinchi) bir rivoyatga qaraganda 840 yil umr ko‘rgan. Ixtilofli rivoyatlardan qat’iy nazar, u Bino shahrini qurgani ma’lum. Imoratlar, bog‘-u bo‘stonlar tarxini chekish uning ixtirolaridandir. O‘g‘li Mahloilni o‘ziga qoimmaqom etib tayinladi.

MAHLOYIL IBN QAYNON IBN ANUSH IBN SHIS IBN
ODAM ALAYHISSALOM ZIKRI

Mahloyil Mamduh murodifidir. Mahloyil otasi o‘rniga qoimmaqom bo‘lgach, 300 yil podshohlik qildi. Farzandlari ko‘p edi. 895 yoshga yetganda, boshqa bir fikr bo‘yicha 926-yil umr ko‘rdi, fikrlar ixtilofidan qat’iy nazar, Susi Aqso shahri u qo‘rgan binolardandir. O‘g‘li Barvin Mahloyilni o‘ziga vasiy va qoyimmaqomlikka tayinladi. Ba’zilar uning ismini Borid deyishadi. Boridning ma’nosi Zobitdir. Borid ba’zilar so‘zicha 967 yoshga yetganda o‘lgan. Boshqa rivoyat bo‘yicha 960 yoshga kirgan. Daryo va anhorlarni u paydo qilgan. «Nafoyis-ul-funun» sohibi so‘ziga qaraganda farzandlari soni ko‘paya boshlagach, atrof zaminni egallab, hukmronlik qilganlar. Shayton ig‘vosiga uchib butparastlikni boshlaganlar.

AXNUH IBN BORID IBN MAHLOYIL IBN QAYTON IBN ANUSh IBN SHIS IBN ODAM ALAYHISSALOM ZIKRI

Ba’zilar ta’kidicha, «Xunuh» hamzasizdir. Sabog‘i ko‘pligidan Idris ham deb ataganlar, Unga salavot-u salomlar bo‘lsin, Ul hazratni Uryoyi solis deb ataganlar. Xurmus ul-Haromisa deganlar, Volidul-hukamo ataganlar. Musallasun-na’m var-rayosa ham deganlar. Aytishlaricha, payg‘ambar, podshoh va hakim bo‘lgan. Xurmus Utorudga murodif edi. Abo‘lma’shar Balxiyning yozishicha, Haromisa (Xurmuslar) ko‘p bo‘lgan. Lekin fazilatlilari uch kishi bo‘lgan, deb aytadilar. Biri Xurmus un-nabi bo‘lib, Idris alayhissalomdir. Ikkinchisi, Xurmus Bobiliy Royyon anbiyosi jumlasidan. Laqabi Bovoryoyi soniy bo‘lib, Hakim (v. 6b) Fisog‘ursh uning shogirdidir. Ilmlar yo‘qolib, To‘fonni qayta boshdan tuzdi. Uchinchisi Xurmus Misriy. Isfilunsning ustodi. Jame’i ilmlarda xususan tib ilmida va kimyo ilmida mahorat hosil qiladi. Ba’zilar yozadiki, Idris alayhissalom Odam alayhissalom vaqtida 100 yashar yoki 363 yashar bo‘lgan. Boshqa bir rivoyatga ko‘ra, Armurxon so‘nggi payg‘ambar va ulug‘ hashamatli bo‘lgan. Garchand ulamo nazdida uluvul-azimligi tasdiqlanmagan bo‘lsa ham, payg‘ambar bo‘lganiga hech kim shak keltirolmaydi, zeroki Idris alayhissalom xitobi Qur’onda zikr etilgandir. Har nabiki, sohibi kitob ekan, uni rasul deb ataydilar. Garchi, barcha ilmlarni unga nisbat bersalar ham, alayhissalom. Ammo, ilmi hay’at bo‘yicha mashhur kishilar fikricha nujum va yulduzshunoslik uning mo‘jizalaridandir. Yozuv, ip yigirmoq, to‘quvchilik tikuvchilik san’atlari shul janoblariga mansub, deb biladilar. Misr ehromlarini u qurgan deb aytadilar va u yerdagi shakllar, suratlar jamiy san’atlar suratlarini hamda asboblarini ixtiro qilgan, deyishadi. Aytadilarki, To‘fon holidan u xabar bergan. Da’vat muddati davomida 120 yil ichida 30 sahifa ul janobga tashrifi nuzul bo‘lgan. Misr va uning hududida bo‘lgan. Bir guruh odamlar aytishicha, Hindiston savodi a’zamida yashagan. Lekin ul hazrat qadamlari asari Misrdagi Damiyot shahrida, tosh taxta ustida o‘ltirganlari ma’lum. Hazrati Jabroil alayhissalom kelganda o‘z qanotida ko‘tarib osmonga olib chiqib ketgan. Ehtimol, oyog‘i o‘shanda Hindistonga ham qo‘yilgan bo‘lishi mumkin. Aytadilarki, oftobning bir burjdan ikkinchi burjga o‘tishini Alloh ne’matlarining zohir bo‘lishi deb bilgan va (shu munosabat bilan) ajib bir bayram tashkil etgan. Yulduzlarning sharaf burjiga yetishlarini qaramli deb bilgan. Horut bilan Morut qissasi ham o‘sha zamonda kelib chiqdi. Bir rivoyatga ko‘ra, 365 yoshida Haq taolo Idrisni to‘rtinchi osmonga olib chiqqan. Boshqa bir rivoyatga qaraganda to‘rtinchi osmonda uning ruhini olgan. Ba’zilarning aytishicha, behishtga olib borib, haqiqatga yaqin rivoyat shulki, Haq jalla va a’lo fazli va inoyatidan kamolot, ilm-u amalidan maloyikalar orasida g‘ulg‘ula paydo bo‘lganmish. Malaqo‘l-Mavtda u bilan suhbat ishtiyoqi paydo bo‘lgan (v. 7a). Hazrati Robbul-izzat ijozati bilan Idris alayhissalom bilan hamsuhbat bo‘lgan. Natijada hamma bilan do‘stlik ittifoki vujudga kelgan. Umri 365 yoshga yetganda Idris alayhissalom iltimosi bilan Azroil alayhissalom Haqdan ijozat olib, uning ruxini olgan va jahannamning jame’i qa’rlarini va azoblarini ko‘rsatgan, jannat tamoshasiga olib kelgan. Ikki do‘st suhbat chog‘ida Idris Azroilga shart qilgan ediki, jannatni tomosha qildirgandan so‘ng chiqishib, ikkinchi bor, To‘bo daraxti ostida na’llarimni esdan chiqarib qoldiribman, degan bahonani qilib, yana qaytib jannatda o‘rnashdi, u yerdan chiqmadi, jannat ichida o‘ltirib Azroil alayhissalom so‘roqlariga javob berdi.

Matushulx ibn Axnux, ya’ni Idris alayhissalom ibn Bardin ibn Mahloyil ibn Qayton ibn Anush ibn Shis alayhissalom ibn Odam safiyullohu salovutollohi alayhum ajma’in, katta qavmga aylandi va otasi dinida ustivor hamda odamlar orasida adlu ehson sifatlari bilan shuhrat topdi. Umri uzun bo‘ldi, vafot etgach, o‘g‘li Lamik ibn Matushulx ibn Axnux ibn Bardin ibn Mahloyil ibn Qayton ibn Anush ibn Shis ibn Odam salovatulloh alayhumu ajma’in, otasi o‘rniga o‘ltirdi. Ba’zilar uning nomini Lamakon, boshqalari Lomisak deyishadi. Lomis firqasi va Lomih guruhi va zumrayi Lom deydilar, Alilmu Indalloh. Aytishlaricha, Lamik ibn Matushulx yolg‘iz o‘tgan. Uning zamonida butparastlik zalolati shuhrat topdi. Xabar berishlaricha, Hazrati Idris alayhissalomning osmonga ko‘tarilishidan keyin ummatlar orasida butparastlik keng yoyildi. Lekin aslida uning paydo bo‘lishi Mahdoyil ibn Kaynon ibn Anush ibni Shis alayhissalom vafotidan keyin yuz bergan. Aytishlaricha, shu narsa haqiqat ediki, Mahloyil shakli ayni Odam alayhissalomga o‘xshardi. Ul hazratni ko‘rganlar ham, Hazrati Safiyullohni ko‘rmaganlar ham kelib Mahloyilni ziyorat qilishdan xushnudlik izhor etar edilar. Odam alayhissalomga qancha nazrlar olib kelgan bo‘lsalar, Mahloyilga ham shuncha berardilar. Mahloyilning vaqti-soati yetgach va Haq rahmatiga yetishgach, ulkan bir kofila uzoqdan (v. 7b) katta nazrlar bilan Mahloyilni ko‘rgani kelayotgandi. Mahloyilning avlod-u sahobalari hayron bo‘ldilarki, ular gapirganda «xiyla qilyapsizlar», dedilarki: olib kelgan bu miqdordagi oltinlarni chiqarmanglar, Mahloyil jam qilib xazina qilgan shu miqdor oltinlar buning oldida hechdir. «Siz ahli olam omiylari orasida aziz-u mukarram erursiz», deb Mahloyilning yasalayotgan suratining bir qismini ko‘rsatdilar. Suratni Mahloyildan hargiz farq qilolmadilar. Oqibatda savobga asli bu suratkash qo‘li bilanki, aslida Shayton edi, yetishdi. Mahloyil pardasini o‘zining yuziga tashlab o‘ltirgandi. Uni o‘sha surat ustiga tashlab, g‘ulom-u yaqinlari o‘sha surat oldida mulozamatda manzari oliyda turdilar, Ko‘p miqdorda oltinni nazrga olib kelganlar uzoqdan katta ehtirom bilan mulozamatiga topshirdilar. Bu Mahloyilmi yoki Mahloyilning suratimi ekanligini tushunmagan jamoat shu tariqa bir oz muddat odamlar oltinini olib xazinalariga to‘pladilar. Bir pusht o‘tgandan keyin haqiqatdan voqif bo‘lmagan farzandlar o‘z shaytonlarini ko‘rsatib, ma’qul qildilarki, ajdodlaringiz shu suratga sajda qilganlar, sig‘inganlar. Siz ham sajda qilsangiz, ular nima ko‘rgan bo‘lishsa, sizlar ham shuni ko‘rasizlar, dedilar. Vaqt o‘tishi bilan bu suratga Mahloyil avlodi sajda qilganlar. Bu hol Lamk ibn Matushulx zamonigacha mashhur bo‘lib ketdi. Mashriqdan Mag‘ribgacha Makkada xudosi bo‘lgan bir qism xalqda bu odat yo‘q edi. Butun yer yuzida xalq butparastlikka yuz tutdi. Aytishlaricha, Lamk ibn Matushulx ibn Axnux 770 yil umr ko‘rgan. U butun olamga nido qildiki, o‘rniga Sakib ibn Lamk ibn Matushulx o‘ltiradi.

NUH BAHOULLOH ALAYHISSALOM IBN MATUSHULX IBN AXNUX IBN BARD IBN MAHLOYIL IBN QAYTON IBN ANUSH IBN SHIS IBN ODAM ALAYHISSALOM SALAVOTUVASSALOM ZIKRI

Nuh alayhissalomning ismi muboraklari Sakibdir. Ba’zilar Masokib deydilar. Ba’zilar esa Sokib deb o‘qiganlar. (v. 8a). Boshqa bir guruh (olimlar) Miskar deb yozishgan. Har holda murod Nuh alayhissalomdir. Hadis hukmicha, «Ma xaylu u lavalazm davvam» dir va uni Odami soniy ataydilar va Shayxul-anbiyo va Bahoulloh uning laqabidir. Ko‘pchilik karix odamlar uni Nuh deydilar. Umri uzun bo‘lgani uchun Shayxulanbiyo deyishgan. Aytishlaricha, qirq yoshidan keyin Mab’us – payg‘ambar bo‘ldi. Ba’zilar fikricha, 200 yildan keyin nabilik davlatiga musharraf bo‘lgan. Boshqa rivoyatga ko‘ra, 480 yoshida vahiyga uni (xudo) mumtoz qilgan. Ixtilofli fikrlardan qat’iy nazar, u birinchi bo‘lib nosiholar shariatini qavmi orasiga yoygan edi. Qiyomatning kelishini bir kun oldin Hazrati payg‘ambarimizdan, sallolloxi alayhi vassalom, xabar bergan birinchi kishi shu janobi alayhissalom edi. Payg‘ambar yulduzi, ya’ni qavm uning duosi bilan halok bo‘lganlar, Salavotullohi alayh. Umri 1400 ga yetganda to‘fon voqeasi yuz berdi. Hazrati Nuh alayhissalom hozir ham Kufada mavjud bo‘lgan Tanuridan boshlandi. Shayxulanbiyo alayhissalom 20 rajabul-murajjabda 80 kishi bilan 920 yil uning garovida bo‘ldilar. O‘zi yasagan uzunligi 80 ziro‘, «Jahonoro» sohibining fikricha, uzunligi 300 ziro‘ va eni 50 ziro‘, balandligi 30 ziro‘, «Nafoyisul-funun» sohibi so‘zicha, uzunligi 1200 aresh, kengligi 600 aresh, boshqa bir fikrga ko‘ra tasavvur qilish mumkinki, kema qurilishi jarayonida kofirlar mashara yuzasidan ul janobga: «Payg‘ambarlikdan keyin duradgor bo‘lasan» (dedilar). Kema uch tabaqalik qilib qurilib bo‘lgach, birinchi tabaqasi uy hayvon (davvob)lari uchun, ikkinchisi inson va yana kushlar uchun edi. Bu kemani o‘zining uch farzandi Yofas, Som, Hom yordami va ko‘magi bilan qurdi.

Nuh tanurining suvi, ki unga Odam alayhissalomdan Nuhga meros qolgan edi. Bu tanur temirdan yasalgan bo‘lib, Jabroil alayhissalom Odam alayhissalom uchun keltirgan edi, qaynagan kuni, o‘sha 80 odam va unga tobe uch o‘g‘li jam bo‘lgan 20 rajab ul-murajjab kuni To‘fon boshlanganidan bir kecha-kunduz o‘tgach, kemaga tushdilar. Osmondan (v. 8b) qaynoq yomg‘ir yog‘di, yerdan sovuq suv qaynab toshdi. 168 kun davomida kemada bo‘ldilar. Panjshanba kuni 9 muharramul-haromda kemadan tushdilar. Bu to‘fonning suvi tamomi rub’i maskunni qoplagan edi va dunyoda bir tog‘ki, undan balandroq tog‘ yo‘q edi, to‘fon suvi shu tog‘dan qirq gaz balandroq ko‘tarilgan edi. Xudoy taolo farmoni bilan Hazrati Nuh alayhissalom kemasi Mag‘ribdan Mashriqqacha va Mashriqdan Mag‘ribgacha ikki marta borib keldi. Keyin Hazrati Subhon amri bilan Nuh alayhissalom kemasi Musul jazirasi tog‘laridan Judi tog‘i cho‘qqisiga kelib to‘xtadi. Nuh alayhissalom payshanba kuni Muharram ul-haromning o‘ninchi kuni o‘z avlodi va ashobi bilan kemadan tushdilar. Keyin shu yerda «Madinatul-samonin» degan shahar qurdilar. Ba’zilarning fikricha, bu shahar «Suxi Samonin» deyilgan. Bir necha kun o‘tgach, o‘sha 80 nafar odamning 7 nafaridan boshqa hammasi o‘ldi, Onhazrati Nuh alayhissalom va u kishining uch farzandi: Yofas, Som, Hom, Nuh alayhissalom o‘g‘illarining xotinlaridan tashqari hech kim qolmadi. Aytishlaricha, bu yetti nafardan tashqari yana ikki kishi ham qolgan, lekin bulardan nasl yo‘q. Bu odamlarki hozir hayot kechirmoqdalar Hazrati Nuh alayhissalom avlodlaridandir. O‘sha ikki nafarining biri Avj ibn Unuk binti Odam alayhissalom, ikkinchisi bir kampirning nabirasi ediki, Nuh alayhissalom bilan do‘st edi va hanuz kofir edi va har kun Nuh alayhissalom uchun bir non va bir kosa qatiq olib kelardi va aytardiki, ey Nuh menu kofirimga o‘z cho‘bin uyingga albatta yo‘l berginki, men sendan hech bir yolg‘on so‘z eshitmaganman. Sening to‘fon bo‘ladi, deganing albatta rost bo‘lib chiqdi.

Hazrati Nuh alayhissalom unga hurmat yuzasidan va’da berdilar. To‘fon turgan kunlar Xudoyi taolo o‘sha kampir va hazrati Nuh alayhissalom har ikkisini bir-biridan ajratib, hijobga solib qo‘ydi. Butun kofirlarning ishini to‘fonning bir mavji bilan hal qildi. Kemadan yerga tushgan kunlari bir kuni barcha kampirlar qoida bo‘yicha (v. 9a) oldin bir arpa noni va bir kosa qatiqni Hazrati Nuh alayhissalomga keltirgan va ko‘p ma’ziratlar qilgan edilarki, «yo Nuh mana olti oy bo‘libdiki, men o‘sha suvi qurigan daryo bo‘yidagi chaylada hech suv qolmaganidan, illo ozgina suv mashqining bir burchida qolgan ediki, nayda olti oy men va mening sigirimga kifoya qildi. Suv vajidan ko‘p tanglik chekdim. Yetishmovchilik vajidan xizmat ma’zurida kamchilik bo‘ldi. Umidvormanki, kamchiliklarimni afv etursan». Hazrati Nuh alayhissalom kampirni ko‘rishidan taajjubda qolib boshini sajdaga qo‘ydi: bir sir inkishofiga doir ilmi voqe bo‘ldi. Darhol Hazrati Jabroil hazrati Rabbul-jalil amri bilan nozil bo‘lib bayon etdiki: «Yo Nuh, Hazrati haq taolo deydilarki, bu pirazol xolisona sening muhabbatingda yashadi. Garchand, millatda sendan pog‘ona bo‘lsa ham. Senga bo‘lgan muxabbati tufayli bizning do‘stimiz bo‘lishini istadik, nahotki dushmanlarimizga qo‘shilib do‘stimiz g‘arq bo‘lsa. Yana u bilan shunday muomala qildikki, hargiz qahr-u g‘azabimiz vahmi unga ma’lum bo‘lmasin, toki uning xotiri tashvishda o‘tmasin». Shundan keyin hazrati Nuh alayhissalom pirazol borasidagi haqiqatdan ogoh bo‘ldi va shu paytdayoq musulmon bo‘ldi va o‘zi kalimai tavhidni na’ra tortib o‘qidi: La ilaha illallohu, va jonini haqqa taslim qildi. Azizim, xudo do‘stlarining muhabbatini ko‘rginki, kofirlarga qanday asar va natija berdi. Biz va siz musulmonchilikdan lof uramiz va chandon bahraga ega emasmiz. Bu shundan dalolat beradiki, do‘stlikda sadoqatli emasmiz.

Agar ixlosimizda biror fatvo bo‘lmasa, har ehtimolda ishlar boshqacha bo‘lurdi. Doimo Xudoy taolo bizning va sizning ixlosingizni kamol martabasida tutadi va nuqsonlarimiz bilan qabul qilur. Hazrati Muhammad rasululloh sollallohi alayhi va alayhi va sahoba va sallom, do‘stlikda Hazrati Nuh alayhissalomdekdir. U kishining, Som, Hom va Yofas degan uch o‘g‘li bor edi va Hazrati Odami Soniy o‘g‘illarining uch xotini, u kishining Kan’on degan to‘rtinchi o‘g‘li va uning onasi Hazrati Nuh alayhissalomga iymon keltirmagan edilar. Lojaram, Hazrati Haq jalla va alo ularni «Yatalatamu amvajun annuhu laysa min ahlaka» («gaplarga qaraganda u sening ahlingdan emas») girdobiga (v. 9b) g‘arq qildi. Ularning besaodatlik voqeasidan xabar berib, to olam inqirozigacha mehrob-u, masjidlar-u, madrasalarda qiroat qilmoqni buyurganlar. Shunday naql borki, hazrati Nuh alayhissalom dunyoniki, rub’i maskun ham deydilar, o‘zining uch o‘g‘liga taqsim qilib berganda, har qaysisini ma’mur qilingan tarafga jo‘natdi. Bu avlod o‘zining muqarrar tomoniga yo‘l solish maqsadida bir necha kun otalari huzurida qoldilar. Bir kuni Nuh alayhissalom uyquda chog‘ida banogoh Hazrati Nuh alayhissalom jomasining etagi ochilib, avrotlari ko‘rinib qoladi. Shu vaqtda Homning nazari otasi avrotiga to‘shadi va o‘rinsiz xanda otib kulib yuboradi. Bu Homning beadabligidan Som juda hijolat tortdi-da, kechirim so‘rash niyatida, yopib qo‘yish uchun intildi. Ammo Yofas Homning kirdoridan voqif bo‘lib uning adabini berdi. Hom Yofasga yopishgandi. Hazrati Nuh alayhissalom bularning g‘avg‘osidan uyg‘onib ketdi. Qarasa, Hom bilan Yofas bir-biri bilan olishmoqda, Yofas Homning adabini bermoqda, Somdan ular janjali haqiqatini so‘radi. Som g‘oyati uyalganidan javob bera olmadi. Oxir – ular, jang sababi, Yofas alayhissalom bilan Hom orasidagi janjal sababidan Hazrati Nuh alayhissalom voqif bo‘ldi va Som haqiga duo o‘qidi: «Haq taolo seni va farzandlaringni solihlar, nabilar va avliyolarga aylantirsin!» Hom haqqiga duo o‘qidilarki, Haqqi subhona va taolo, sening avlodingdan qoralar yaratilgay. Yofas borasida duo qildilarki, Haq taolo seni va farzandlaringni aziz va mukarram tutib, fazl-u ehsoning barokotidan naslingizda barakot bo‘lgay.

Tavorix ahli kiborlaridan ba’zisi bu naqlning ta’sirini yo‘qotishga tirishib, Hom haqida qilingan duo sababini boshqacha tushuntiradilar: Bo‘lsa bordir. Har taqdirda ham bu uch aka-uka har qaysisi o‘z xizmatlarini ado etmoqqa kirishadi. Otalari tufayli va duosidan uchga bo‘linib ketdilar, deydilarki, rizq turlichadir.

Hazrati Nuh alayhissalom bug‘doyrang edilar. Bag‘oyat rahm-shafqatli, oyoq-qo‘lli, (v. 10a) yirik-yirik ko‘zli, baland qomatli, kamsuqum ayni paytda nihoyatda shiddatli va g‘azabli bo‘lganlar. Deydilarki, To‘fon avvalidan to muqaddas hijratgacha 3984 yil o‘tgan.

Homning «Jahonnamo» risolasida To‘fon boshlanishi jumasidan to hijratning payshanbasigacha Aburayhon va uning shogirdlari tadqiqotiga ko‘ra, 3725 yil-u 348 kun o‘tgani ko‘rilgan.

Alovuddin ibn ash-Shotir Dimishqiy o‘zining «Kitobi nuzhatun-nozir» (asari) da To‘fonning boshlanishini payshanba kuni deb yozgan. To‘fon boshlangan kun payshanbadan to hijrat boshlangan payshanbagacha 3725 yil va 350 kundir. Bu yillarning kunlari 13 lak 59 ming 975 kun bo‘ladi. O‘tgan yillar harasdir. Bir guruh (olimlar) ning yozishicha, Odam alayhissalomning yerga nozil bo‘lishidan Nuh alayhissalomning To‘fon kunigacha 2242 yil o‘tgan. «Jahonoro» (kitobi) sohibining yozishicha, 2200 yil. Ba’zilar Zahhokni o‘sha davrda o‘tgan, deydilar. Bu g‘alatdir. Zeroki, mo‘tabar tarix kitoblarida Zahhokni Marxasp ibn Toz ibn Aram ibn Som ibn Nuh alayhissalomning o‘g‘li deb yozilgan. Zahhokning Nuh alayhissalom asriga yaqin bo‘lgani (haqiqatga) xilofdir. Alqissa, Nuh alayhissalom bu olamni tark etganda u kishidan mazkur uch o‘g‘ildan boshqa avlod qolmagan.