автордың кітабын онлайн тегін оқу Күлдіргі сөздер
ҚЫЗ ТАҢДАУ
Жағалбайлы: бір байдың баласы қыз таңдап, әкесі:
- Қыз айттырамын!- десе,
- Әуелі ол қызды өзім барып көріп келейін, тіл қағысқанда, сөзіме сөз қайыруға жараса, аламын! Оған жарамаса томырлықты тұнжырды алғанда, не оңамын [1]?- деп, қыз көрерге екі жолдас ертіп, ел кыдырып жүргенде, елсіз далада үш жолаушы кез болыпты [2]. Оның біреуі жасөспірім жас қыз екен. Жөн сұрасса:
- Тама деген елміз!- десіпті.
- Қайдан келесіздер?- десе,
- Мына баланың ұзатқан апасы бар еді. Соған амандыққа барып келеді [3], - десіпті.
- Бұл баланың өзін қай елге көзін өткізуге ыңғайлап қойған бала еді? - десіпті [4].
- Ондайдан аман, таңба салынбаған, дақ түспеген бала, - десіпті [5].
Қыз таңдап жүрген қу қызға қарап:
- Шырағым, «Тама қызы дәмді (тамды)келеді, қарыс сүйем а...ды келеді,- деуші еді. Қарысын тігіп, сүйемін сі...п байқаса, қалай болар еді?- дегенде, қыз жұлып алғандай:
- Ағайлар-ай, «Жағалбайлы жігіті жақты келеді, байлары көзі қиып мал сатпайтын атты келеді. «Қарысын тігемін, сүйемін сі...мін,»- деп жүргенде, сендей шекесі қушық, сорайған жақтылар сілесі құрып, талып өледі!- депті.
Олар да жөніне жүре беріпті, бұлар да еліне келіп:
- Әке, мен бір қыз көрдім, соны аламын, мал беріп [6], алып бер!- деген соң, әкесі құда болып, малын шоқ беріп, «қалыңдық ойнай» барып, «қол ұстатар» болып, жеме-жемге келіп,қыз үстіне жігіт міне бергенде, жігіт айтыпты:
- Мен Жағалбайлы да, сен - Тама,
Мен керги берейін, сен сана.
Екеуміздің қайсымыз өлер екенбіз,
Қызығыма бір қара!- депті.
Онда қыз айтыпты:
- Басыңда бар бөркіңіз,
Әр не [7]қылсаң, еркіңіз.
Әкем мені малға сатты,
Аптықпай-ақ [8] кергіңіз! - депті.
ЖІГІТТЕР СЫБАҒАСЫ
(БІРІНШІ НҰСҚА)
Шу бойында Шанышқылы мен Тама қоныстас қона қалыпты. Таманың желбас бозбалалары: «Шанышқылының қыздарымен қағысып, қалжыңдасып қайтайық!» - деп, гулесіп келе жатса, бір топ қыз суға түсіп жатыр екен. Сірә, (сыра) қыздар киімін киінуге мұршалары келмей,судың ішінде отыра қалса керек.
- Шырақтарым-ай, алагеуімнен суға малшынғандай, не жаза қылып еді?- дегенде, бір қыз:
- Ағатайлар-ай, көріп, көрмегенсіп, біле тұра білмегенсіп, жымпиғаннан жымпиып тұрғандығы жаза емес пе?- дегенде, жігіттің бірі:
- Басына шоқпар тиген ғой, көгеріп қалыпты ғой!- дегенде,
- Ағатайлар-ай, оған тиген шоқпар өз шекелеріңе тисе, бастарың көгермек түгіл ыңғы-жыңғы болар!- депті.
Онда бозбаланың біреуі:
- «Шанышқылының қызы шамды келеді, қарыс сүйем а...ды келеді. Қарасын тіктіреді, сүйемін с... тіреді» - деуші еді, рас па?
- Ағайтайлар-ай, «Тама жігіті табаған келеді, итше шәуілдеп қабаған келеді. Тапса, танасын с...ді, таппаса анасын с...ді - деуші еді,- Рас па?- дегенде,
- Жігіттер, сыбағамызды алдық қой. Осы да аз олжа емес!- деп, қайтып кетіпті.
ЖІГІТТЕР СЫБАҒАСЫ
(ЕКІНШІ НҰСҚА)
Шанышқылы мен Тама қоныстас қона қалыпты. Таманың желбас бозбалалары:
- Шанышқылының қыздарымен қағысып, қалжыңдасып келейік!- деп, атқа мініп, гулесіп келе жатса, бір жасөспірім, шамасы 12-13-те әйел бала бие саудырып, бір келіншек сауып тұрғандардың үстіне келіп қалып:
- Шырағым, қай елсіңдер?- дегенде,
- Ағатай, қай ел боларымды өзім де білмей тұрмын, - депті.
- Ендеше, Шанышқылы шығарсыңдар, «Шанышқылының қызы шамды келеді, қарыс сүйем а...ды келеді. Қарысын тіктіреді, сүйемін с...тіреді» - деуші еді, рас па?- депті.
Онда жұлып алғандай, қыз айтыпты:
- Өздерің де мына ауылдан шықтыңдар ғой, бөтен жолаушы емессіңдер ғой. «Таманың жігіті табаған келеді, // Итше шәуілдеп, қабаған келеді. Тапса, танасын с...ді, таппаса анасын с...ді» - дейтұғыны рас па?- депті.
Бозбалалар атын санға бір ұрып, ауылдарына қайта беріпті:
- Ауылына барсақ, мұнан да зор бір сыйды алармыз! - деп.
ТҮЗЕЛЕ АЛМАУ ӘҢГІМЕСІ
Бір ыртақ-жыртақ желбас бозбалалар келе жатса, бір кішкене қыз-лақпен, бір келіншек бие сауып тұр екен. Бозбалалар мазақ қылып кету үшін, тұра қалып:
- Шырағым, қай ел боласыңдар?- депті. Сонда қыз-лақ(қызалақ) бала:
- Ағатайлар-ай, қай ел боларымды өзім де біле алмай тұрмын!- депті.
Енді біреуі қу жігітсіп, пысықсынып, келіншекке:
- Жазығы жоқ байғұсты мұнша шалжайтып, түріп, сиқын бұздың-ау!- дегенде, келіншек:
- Тұрып кетсем, түзеледі, өмірінше түзеле алмастай, бейнеуі кеткен сендердің ауызың емес қой!- дегенде, жігіттер: «Өлмегенге қара жер», дәнеме дей алмай, тұра қа[ша] жөнеліпті.
БАРПЫҚ ӨНЕРІ
(БІРІНШІ НҰСҚА)
Он сан Орта жүзге ұран болған - Айдабол: Олжабай ұрпағы - Қарақалпақ: Барпық қасында Баба деген жолдасы бар, өр Найманда ұрлық үшін жүріп, жай жолаушы болып, бір байдікіне қоныпты. Бай үйде жоқ екен, бәйбіше, бір жалаңдаған жас тоқалы бар екен. Бәйбіше мал сойып, сыйлап, күтіп, жатар орынға келгенде:
- Шырақтарым, қонағасыларыңды олқы қылғаным жоқ. Текемет, көрпе, жастық беремін. Байдың мінезі жаман еді: «Үйге қонақ жатқызба, есікке құлып салып қой!»- деп еді. Далаға жатасыңдар!- деген соң:
- Өзіміз де атымыздың қасында жатқанымызды жақсы көреміз,- деп, далаға жатыпты.
Ауыл жатты-ау, оттары сөнді-ау деген кезде:
- Бір-екеуің байдың үйін шыр айналып, тоқалды оятып, тоқал кілтті қарап, таба алмай, дағдарған шақта даладан пысқырған дыбыс естілген соң: «Бай келіп қалды ма?»- деп, арсалаңдағандар қашып кетіпті. Барпық байсызын біліп жатқан қу ұшып тұра келіп, тоқалдың тұсына барып, сыбырлап:
- Шиді тіліп жіберейін, керегенің де көгін сөгіп жіберейін. Өзің арман қарап жатып, бөксеңді тоса ғой! - деген соң,
- Ойнас байым екен ғой! - деп, айтқанындай қылғанда, Барпық атын арқандаған қазықты қаққан қолтоқпақты ала келген екен. Тоқалды аямай, ашымай шонданайдан қолтоқпақпен бір қойып қалып, барып орнына жата қалыпты.
- Ойбай, өлдім, шонданайым, шонданайым!- деген тоқалдың құлындағы дауысы құраққа шығыпты.
Бәйбіше шошып оянып, түндігін ашып, от жағып, ауылын жиып, күзетіп отырыпты. Таң атысымен, бай да келіп қалып:
- Немене, немене?- дегенде,
- Түн ішінде ұйықтап жатқан жерінде бір пәле жабысты. Не екенін біле алмадық!-деген. Қонақтарды шақыртып, жөн-жобасын сұрап:
- Арғын едік!- деген соң:
- Түнде бұларды үйге жатқызбағанға Арғын аруағы өкпелеп, бір нәрсе қылғаны ғой! -десіп,- Жаным, «Қырықтың бірі - қыдыр»- деп еді. Көзі қарақтыларың бар ма, тамыр ұстайсың ба, құмалақ саласыңдар ма?- деген соң, Барпық:
- Ауру-сырқау кез келсе, бақсылық, балгерлік қылушы [ем]. Домбыра болса, қобыз болса, ап келіңдер. Тамырын ұстайыншы! - деп, тамырын ұстап, көзін жұмып отырып жынына сөйлескен кісідей:
- Ой, сен қой, сен айт! Өтірік айтпа, шын айт. Түнде келген екі атты сендер ме едің? Бірің кетіп қалып, бірің қалып па едің? - деп көзін ашып, көпке қадала қарап:- Түнде бір-екі атты пері келген екен. Бірі кетіп,бірі қалған екен. Қалғаны тоқалдың тұсынан келіп, шиді тіліп, керегенің көгін сөгіп, тоқалды шонданайдан бір түйіп қалып жүре берген екен. Шидің сөгілгені, көктің сөгілгені рас болса,шонданайында дақ бар шығар!- дегенде, бәйбіше:
- Рас, рас, ұлым: «Ойбай, шонданайым, шонданайым!»- деген дауысынан шошып ояндым!- депті.
Жалма-жан жүгіріп барып қараса шиді, тілініп қалыпты, керегенің көктері де сөгіліп қалыпты. Бақсының айтқаны бәрі рас болды. Бай:
- Енді бұған бір қайран қыла гөр, шырақтарым!- деген соң, Барпық:
- Жарайды, бай, бір үйді ауылдан анадай алыс тіктіріп, тоқалды сол үйге көтеріп алып бар. Жын-перінің оқуын оқып, үшкіремін, дем саламын. Мына жолдасым да осы үйде қалсын, біреу сығаламасын, біреу үй маңына жолаушы болмасын! Перілер шамданады. Сығалаған көзден айрылады, тыңдаймын деген құлақтан айрылады!- деген соң, жұрт қорқып, үрейі ұшып, зәресі қалмайды. Үйді ауылдан аулақ тікті, тоқалды төсегімен көтеріп апарып жатқызды. Барпықтан басқа жан ол үйде қалмады.
Сонда Барпықтың сарыны:
Шидем, шидем көт,
Кілт таба алмай, үйден кет!
Шиге көтін бұрған көт,
Қол тоқпақпен ұрған көт,
Жазылсаң, үн жоқ, түн жоқ,
Мен еліме қайттым, көт!
Жазылмасаң, көрген-білгенімді
Елің менен байыңа
Тұра сала айттым, көт!- деп,үшкірді дейді.
«Өлімнен ұят күшті» деген бар емес пе? Тоқал ұялғаннан, жазылмаса да, «жазылдым» деуге көніп, жаны шығуына шыдапты. «Бір жерім ауырады» деп қыңқ етпеске ант айтыпты. Тоқал дыбысын қойған соң, бай да, ауыл да қуаныпты:
- Бақсы бақсы-ақ екен!- деп, гулесіп, шуылдасып, мақтасып жүр дейді.
- Енді келер күн кешке бай мен екеуіңді бір жатқызып, оқимын. Өзім барда сен екеуіңді құшақтастырып жатқызып, үйір-шүйір қылмасам, мен кетіп қалған соң, байды шошытып, әуре қылып жүрер!- деп, тоқал мен байды бір жатқызып:
- Бай, сен де аянбай қимылдап, білгеніңді жұмыстай бер, мен де аянбай оқып сарнайын!- деп. Сонда оқыған оқуы:
- Әне құран, әне кітап,
Астуаны шүрүт салат.
Әптиекті алып ап жат,
Иманшартта алты хаят,
Құранда бар салауат.
Бай ұмтылса дәме ғып,
Бек айтпа: «Тыныш жат!»
Түн бе, жоқ, таң атты ма,
Байдың дөкейі - сойылы
Жаныңа жаман батты ма?
Қолтоқпақтан қатты ма?- деп, үшкірді дейді.
Не керек, тоқал жазылып, бай да көңілі шын жадырап, тоқалдың өзінің көшке мінетұғын жорғасын мінгізіп, дүриа шапан кигізіп жөнелтіпті. Бұл Барпық осындай қулық, хайламенен «мал тапқыш» жігіттің бірі болған.
БАРПЫҚ ӨНЕРІ
(ЕКІНШІ НҰСҚА)
Он сан Орта жүзге ұран болған - Айдабол: Олжабай ұрпағы - Қарақалпақ бір Барпық деген жігіт күнінде қасында Баба деген жолдасы бар, екеуі өрдегі Найманға барыпты. Жүрген жолы - адал ақ жол емес, «білсе, барымта; білмесе, сырымта» - мал табу жөнімен бір байдың үйіне қоныпты. Бай үйінде жоқ, қыстауына жұмыс істете кеткен екен. Бір жақсы бәйбішесі бар екен, сылаңдаған, ойнақшыған жас тоқалы бар екен. Бәйбішесі қонаққа семіз бағлан сойып, майға тойғызыпты. Жатарға келгенде:
- Шырақтарым, байдың мінезі тар, қатаңдау еді, іші қара еді. Өзі үйде отырғанда, үйге қонақ жатқызбаушы еді. Және маған қатты тапсырып еді: «Өзім үйде болмағанда, үйге қонақ жатқызба, есігіңе құлып салып қой!»- деп. Шырақтарым, риза (ырза) болғандай болдыңдар ғой, далаға төсеніш берейін, үй сыртына далаға жата көріңдер!- деген соң, қонақтар риза болып:
- Жарайды, бәйбіше, асқа сыйлап күттің, төсенішті мол берсең, болды!- деп, далаға жатыпты.
«Жұрт ұйқыға барды-ау!» деген кезде бір-екі жаяу келіп, байдың үйін шырқ айналып (айланып) жүргенде, ат пысқырған дыбыс шығып, біреуі жүріп кетіпті де, біреуі қала беріпті. Өздері атпен келген екен, пысқырған жар астына бекітіп келген өздерінің аты екен. Қалғаны тоқалдың тұсына барып, тоқалды оятып, тоқал түрегеліп, қараңғы[да] кілтті іздесе де, таба алмай, таба алмағанын айтқан соң, үйге кіруден түңіліп, қайтып кетіпті. Мұның бәрін ояу жатқан қонақ әбден біліп алып, ойнас байы болып, тоқалдың тұсына келіп:
- Шиді тіліп жіберейін, керегенің көгінен арт жағыңды тақап тос, арт жағыңнан жұмыстайын,- деген соң, тоқал: «Ойнас байым екен»,- деп, арт жағын ши мен керегеге жабыстыра тосқанда, қолтоқпақпен шонданайға періпті.
- Ойбай, өлдім!- деп, тоқалдың құлындағы дауысы құраққа шығыпты.
Бәйбіше шошып оянып:
- Не болды, не болды?!- дегенде,
- Білмеймін, шонданайыма бір пәле жабысты, шыдай алмай барамын!- деп, алас ұрыпты.
Түнде ауыл жиылып, ертең таң атқан соң, бай келіп:
- Немене, немене?- дегенде,
- Түн ішінде бір пәле жабысты, не екенін біле алмадық!- деген соң, қонақтардан жөн сұрапты:
- Кім едіңдер? - деп.
Бұлар:
- Арғын едік,- деген соң:
- Тамыр білесіңдер ме, құмалақ саласыңдар ма?- депті.
- Өзіміз де реті келген жерде балгер, бақсылық қылып жүргенмен жайымыз болушы еді,- деген соң,
- «Қырықтың бірі - қыдыр»- деп еді, тамырын ұсташы! - дегенде, жүгіріп келіп, шап беріп тамырын ұстап:
- Сен қой, ай, сен айт! Өтірік айтпа, шын айт! Түнде келген екі аттымысың? Бірің кетіп, бірің қалдың ба? - деп, басын шайқап, жынымен сөйлескен болып:
- Түнде бір-екі атты пері келген екен: бірі қайтып кетіп, біреуі қалып, ұйықтап жатқан жерінде шонданайдан бір тиіп қалған екен!- дегенде, бәйбіше де:
- Рас, рас, «Ойбай, ойбай, шонданайым!»- деген дауысынан шошып ояндым,- депті.
- Бұған не ем, не дауа?- деп сұрапты.
- Оңаша үй тігіп берсең, жын-перінің [дұғасын] оқиын! Оқып, үшкіріп жазамын!- деген соң, бай қуанып, үй тіктіріп, тоқалды емін-еркін қонақтың қолына беріпті. Сондағы Барпықтың оқуы:
- Шидем, шидем, шидем көт,
Кілт таба алмай үйден, көт,
Шиге кетін бұрған көт!
Қолтоқпақпен ұрған көт,
Жазылсаң, елге қайттым, көт,
Жазылмасаң, байың менен еліңе
Көргенімді айттым, көт!- деп үшкіріпті.
«Өлімнен ұят күшті» деген бар емес пе? Тоқал ұялғаннан, жазылмаса да, жазылдым деуге айналыпты, жаны шығуына шыдапты. «Бір жерім ауырды!» деп қыңқ етпеске көніпті.
Тоқал дыбысын қойған соң, бай да, ауыл да қуаныпты.
- Бақсы бақсы-ақ екен!- деп мақтасыпты.
- Ертең кешке бай мен екеуіңді бір жатқызып, қараймын!- деп, екеуін бір жатқызып оқыпты. Сондағы оқуы:
Әне, құран, әне, кітап,
Астуаны шырдат сылат, күф!
Әптиекте әліф ажбат,
Иманшартта алты жиат,
Құранда бар салауат!
Бай ұмтылса, дәме ғып,
Бүлк етпе, тыныш жат!- деп үшкірді дейді.
- Түн бе, жоқ, таң атты ма,
Жаныңа жаман батты ма?!
Байдың дөкей сойылы
Қолтоқпақтан қатты ма?!- деп, үшкіреді дейді.
Не керек, тоқал жазылып, бай да көңілі шын жадырап, тоқалдың өзінің көшке мінетұғын қара төбел жорғаны бақсыға мінгізіп, дүрие шапан кигізіп, сөйтіп жөнелтіпті.
Бұл Барпық осындай хайламен әрқашан мал тауып, табыскер болып жүрген қудың бірі екен.
ЕКІ ЖІГІТТІҢ ӨНЕР САЛЫСТЫРҒАНЫ
Құрттай бала күнінен асықты бірге атысып, бір төсекте жатысып, бірінен-бірі айырылуға қиыспай жүріскен екі тату құрдас болыпты. Өсіп, ер жеткен соң, екеуі екі байдың жалғызы екен, қоныстары басқа болып және әкелері екеуіне де қалың беріп, қатын алып беріпті. Қатын алған соң, ұя басқан құстай үйлерінен шыға алмайтұғын болып, бұрынғыдай емес, бірін-бірі көрісе алмай кетіпті. Бір күндерде құба жон, құла түзде мал жабдығында жоқ қарасып жүріп, оқтай ұшырасып, көрісіп, бірін-бірі құшақтасып, жыласыпты. «Бақ деген, шіркін, балалық күн екен ғой, баяғы екеуміздің балалық күн қайда? Әкелеріміз болса өліп қалды. Міне, жалғанның жарты пәлесінде қалып, дерт қаратқан сергелдең, жоқ жоғалтып сергелдең екеумізді серілік душарластырып тұрған жоқ. Сергелдең тек көрістіріп тұр ғой!»
Екеуі де жоқ қарап жүргендігін былай тастай беріп, жетімдік мұңын шағып, жылай берді. «Қатын алған соң, мән-жай қалай болады екен?»- деп, бірінен-бірі сыр сұрасты:
- Қатын тұрсын, ол итті айтпа, сұрама! Бар «бойыңда іске жарайды» деген итің ұзын болып, түбіне жетпеген соң, жуан болып, ауызын кермеген соң, бір...екі...үшті-төртті місе қылмайды: «Бол, бол, кәне, кәне, тағы, тағы!»- деп, мазамды алады. Сонан тиышым кетіп, өзім осыдан жүдеумін,- дейді. - Арықтап, азғаным - сол! - дейді. - Сен өзің менен де жаман жүдеусің ғой! Қатын алған бәрі екеуміздей болса, онда оның күні құрысын!- дейді.
- Жоқ, менің қатыным сенікіндей емес, сенікіне ит ұқсасын! Қатыным көрікті, шырайлы, есті, білгіш. Томырлықты, тұнжыр ма? Қалай езу тартып, ыржиып күлуді білмейді. Қасқайып отырып, қасын кермеген соң, күліп отырып, асын бермеген соң, адамның ішкені ас болып, бойына тарамайды екен. Және: «Менен жақсы көретұғын бір сүйгені бар-ay осының?!» деп, кісіге қызғаншақтық бір қиял пайда болып, құса болады екенсің. Мен осы қиялдан жүдеумін,- дейді.
Онда біреуі айтты:
- Мен сенің қатыныңды күлегеш қылайын, ол оңай, сен менің қатыныма тоқтау айла тапсаң!- дейді.
- Жарайды, - деп, екеуі бір қулық айла жасауға кіріспекші болады.
- Ал, енді сен жолаушы кетіп, үйіңде жоқ бол. Мен өзің жоқта үйіңе барып қонайын, -деп, құрдасының жолаушы кеткендігін естіп, барып қонды.
Шешесі қартайып, алжуға айналған екен. Бұл өзі өзін танытып, кемпірді ең жалғыз келіншектің байының құрдасы екендігін айтып:
- Өзім әдейі құрдасымды сағынып, көрейін деп келіп едім. «Екі аяқтыда құрдас тату,// Төрт аяқтыда түйенің ботасы тату» деген ғой. Жас күнімізде бірімізсіз біріміз ас ішпеуші едік. Бірімізді біріміз көрмесек, отыра алмаушы едік. «Бір төсекте екі ортамызда шүберек те болмасын!» деп, сыр жалаңаш құшақтасып жатушы едік!- деп, «сөздің майын тамызып, суын ағызған» соң, кемпір:
- Қарағымның айтқанының бәрі рас!- деп, солқ-солқ жылай береді.
Келіншек те қонағы мен енесі үн қосып жылаған соң, есі шығып кетіп, о да қосыла жылайды.
- Енді сен екеуің қорықпаңдар: мен қазір сап-сау отырмын ғой. Алдыма табақ келсе, тамақ келсе, ұстамалы бір науқасым бар, есімнен айрылып қаламын. Кісіге залалым жоқ, өзіммен өзім арпалысып, жұлынып: «Өлемін ғой!» деп үрейлене бастаймын, - деп айтуы-ақ мұң екен, тамақты алас ұрып отырып жеп, есалаңдыққа айналып, қолының майын шашына, басына, бет-аузына сүртіп, далаға жүгіріп шығып кетіп, қайтып келіп, солқ-солқ жылай берді дейді:
- Енді өлдім ғой, енді жоғалдым ғой, қаран суалдым ғой! Сағынып келген жалғыз құрдасымды көре алмай кеттім-ау! - деп,- ойбай, ойбай!- деп, кемпір де, келіншек те жылап: әрі жолаушысын сағынғандық бар, әрі мынаны аяушылық бар.
Және айтты дейді:- Анау күні ауылға даңқы жер жарған бір бақсы келіп ойнап еді. Ол айтып еді: «Мынау не ғып осы күнге шейін өлмей жүрген жігіт екен?» Сонда: «Несі бар екен?» деушіге: «Бойында ұстамалы күшті жыны бар екен, есалаң қылып,есінен айыратұғын. Бір кемпірі бар, бір келіншек бар үйге қонасың. Сол үйде отырып, есалаңдықпен қолыңның майын шашыңа, басыңа, бет-аузыңа сүртесің. Сонан соң жатқан жерінде майдың исімен бір сұр қаншық келіп басынды ала қашады. Ажалың сонан!»- деп еді. Сол бақсының сөзі дәл келгенін көрмейсіз бе? Енді мен өлемін, өлгеннен басқам жоқ!-деп, біресе кеңкілдеп, біресе солқылдап жылай береді.
Онда кемпір:
- Шырағым, бақсың бақсы-ақ екен. Осы ауылда май жаққан айыл-тұрманды жұнттай қылып кететұғын сұр қаншығы құрғырдың бары рас еді. Өзіміздікі емес, басқа үйдікі. Өзіміздікі болса, алдына ас қоямыз, - деп, шақырып, мына келіншек балтамен бір салып, жайын таба қояр!- деп, - Енді қайттік?- деп сасады.
- Ойбай, әже, таяма? Мен балаңның құрдасы болсам, көз алдыңда итке жегізесің бе? Мына құрдасым мен екеуің күзетіп отыра көріңдер!- деген соң:
- Ойбай, қарағым, сен келген соң, жалғызым келгендей қуанып, жүрегім жарыла жаздап: «Жалғызым орнына жалғызым!» деп отырғанда, сені күзетпегенде, біз не бітіреміз?- деп, қолдарына бірі көсеуді, қалақшасын алып, екеуі екі жағында қақиып отырып алды.
Бұл есалаң жынды кісідей: біресе шешініп, жалаңаштанып, біресе киініп, аунақшып, дөңбекшіп, алас ұрады. Сөйтіп отырғанда, кемпір бырылдап ұйықтап кетті. Бұл өзі шырағданды жалп еткізіп сөндіріп:
- Ойбай, жақ, ойбай, жақ!- деген даусынан кемпір шошып оянды.
Келіншектің қу шақпағы даяр тұр ма, бір үйден барып, от тауып тұтатып жағып ап келейін деп асығып-аптығып, сасып, босып тұра жөнелді.
Сонда жігіт:
- Ойбай, әже, ойбай, әже, тұр, тұр, бол, бол! Басымды ит алып кетті, сорайып кеңірдегім қалды. Сіз мына кеңірдегіме ие бол, айрылып қала көрме! - деп, жалаңаш өзінікін кемпірге қос қолдатып ұстатып қойды. Сөйтіп отырғанда, шырағданын лапылдатып, келін бақыр кіріп келді. Енесінің қос қолдап ұстап отырғанын көрген соң, қалай күлмей, шыдап отыра алады?
Жігіт атып тұрып, түрегеліп, киініп, тойынып, атына мінді де, кетті де қалды.
Кемпір де, келіншек те: «Жын ба, шайтан ба,- деп,- немене?» деп, аң-таң болды да қалды. Енесінің «кеңірдек» деп ұстап отырғандығын көрген келіншек күлкісін тыя алсайшы! «Жынды кісі» десе, есіне түсіп кетсе, еріксіз күлегеш болды.
Аман-есен өз байы келгенде, келіншек шықса да күледі, кірсе де күледі. Байы аң-таң:
- Немене, немене?- деп сұраса, күлкі зор қысқаннан, түсіріп те айта алмайды дейді.
Бұл білді: өзі үйде жоқта құрдасының келіп, айтқанын айтқандай қылып кеткенін.
Өзінің аман-есен үйіне келгенін құрдасына сәлем айтып, хабарландырды. Онысы: «Үйде болмасын, жолаушы болып кетсін!»- дегені.
Бұл енді атқа мінді, әдемі ер-тұрман салып, үстіне шаһи батсайы торғын бұйымдар бөктеріп, бір атты қосаққа алды. Аттары көп жортуыл жүріп, бауырынан жараған, өзі түн ұйқысын көрмей, қабағы қатқан, аса жұрт, арту елдің жолаушысындай асығып, сасып, қашып, босып жүрген кісідей, атын сабылтып, қара терге шомылтып, бір бөтен жолаушы болып, құрдасынікіне қоналқаға қарсы келіп түсе қалды. Бұл өзін танытпады, жөнін айтпады, жанын қоярға жер таппай жүрген кісідей, ентігіп, асығып, аптығып сөйлейді:
- Ол ауылда кемпір бар екен, келін бар екен. Ауыл-аймақ, қатын-қалаш тамаша көрісіп толып кетті. Кемпір келінге:
- Тамақ даярла!- дейді.
- Ойбай, шешеке, маған тамақ берсеңдер, бір қайнауын ішінде қылып, тез қылып бере көріңіздер! Мен ас ішіп, жайланып, жата алмаймын. Тамағымнан ішкен асым әрі өтпей, Құдай ұрып, қаран суалып жүрген жанмын!- дейді.
Естігендер үрпиісіп, шошып кетті:
- Немене, немене?- деп, аң-таң қалып сұрасты.
- Сендер сұрамаңдар: артын айтпаймын, жұртта жоқ бір пәлені Құдай басыма берген жанмын. Өзім жаңада отаулы болып, үйленген едім. Келіншегімнің бойы да, түрі де, кескін, пішіні де, шешеке, таяу мына өз қолыңызда жүрген келініңізден аумаған еді. Құдай-ай, тәубе, «Малға мал ұқсайды, жанға жан ұқсайды» делінген сөз рас екен. Өзім аттанғанда үйде еді, менен суыт, менен қатты жүрген жан жоқ еді, қарақұс көтеріп ап келіп тастады ма? - деп, айран-асыр қалып отырмын. Сол келіншегім сырқат аурулы болды. Ауруы сол: сүзек емес, шешек емес, безгек емес; сұйық ас ішсе, тоқтамайды. Аузынан ішсе, артынан саулап төгіледі де отырады. Және жай төгілмейді, сарнап, зарлап: «Кеттім, бардым!» дегенде, жанды кісі жанында шыдап отыра алмайды. Сонан соң елден ел қоймай, жұрттан жұрт қоймай, бақсы, құшнаш іздедім. «Жынының аты «Жүзей» деген бір зор бақсы бар» деген соң, қос атпенен жердің жеті түбінен барып алып келдім. Ол бақсы қобыз тартып ойнады, capнады, жынның неше атасының атын атап шақырып, үйдің ішін жынға толтырды. Сонда бақсы қобызын тартып отыр. Қобыздың басына тұрған болып қонып, жыны сөйлеп отыр:
- Ай, надан, ақылсыз, ақымақ қазақ бұрынғы ата-бабаңның кейінгі сендерге жаны ашып сөйлеп айтып кеткен мақалын есітпеп пе еңдер, ұқпап па едіңдер: «Астыңдағы атыңды тұрып тышуға үйретпе // Қойныңдағы қатыныңды екі с...уге үйретпе!» дегенін?! Сол сөзді бекерге айтқан жоқ. Түбінде осындай бір пәле боларын болжағандықтан айтқан. Бұл келіншек өзі сабырсыз, шыдамсыз әйел екен. Байына: «Бол, бол, тағы!» - дей берген екен. «Ұра берсе, шайтан да өледі» деген бар емес пе? Қалыптан асып кеткеннен екі көті бір көт болып, усиқ (осық) болған екен. Мұндайды: «усиқ» дейді. Мұны жазу, сауықтыру біздің қолымыздан келмейді. Ұлы жүз: Үйсінде Құдайменде деген зор тәуіп бар, оның «Қара қабан» деген күшті жыны бар. Ол тәуіптің өзін жындары елсізге алып кетіп, байлап тастайды дейді: «Сен бізді қобыз алып, шақырмайсың, ойнатпайсың!» деп. Қос ат алып, жатпай-тұрмай, соған жетудің қамын қыл! Бұл қатынның байы - сенсің ғой! Осы сықылды оп-оңды әйелді қалыты шанышпай, тура шаншып бүлдіріп алып, азапқа қалдырғаның! -деп, оң жағыма бір салып қалып еді. Көзімнен от шарқ ете түсті. Күні бұл күнге шейін ауырып тұр. Міне, құлағымның түбінде қалған сол жынның алақанының дағы! - деп, құлағының түбінде танадай қара қалы бар екен, соны көрсетіпті.
Естіген жұрт қатықтай қатып, сүттей ұйып, сілтідей тұнып нанды дейді. Және онымен де қоймады:
- Мен кісі танысам, мына келіншек те тезінен сол дертке ұшыраса керек. Неге десеңдер, аумай-талмай менің қатыныма ұқсаған (ұсаған) екен! - дегенде, келіншектің жаны тас төбесіне шықты, үрейі ұшып, түсі бұзылып, сұп-сұр болып кетіпті. Отырған жұрттар:
- Мынау кісі сақтанатын, абайлайтын жұмыс екен! - деп қала берді. Жігіт ас-масқа, тамақ-мамаққа айналмай (айланбай):
- Отырып қалсам, ойбай, қатыным өліп кетеді! - деп, асығып-үсігіп тұра жөнелді.
Отырған жұрт аузы аңқиып, айран-асыр, аң-таң болып қала берді.
Бір заманда жолаушы кеткен байы аман-есен үйіне келді. Түнде қатынының қойнына жатып, түзде жүргенде: «Айран құйып ішсем-ау!» - деп жүрген сорлы ұмтылайын десе, қатыны зар-зар етіп; маңайластырмайды дейді. - Бұл қалай? - дегенде, қатыны естіген-білгенін бұлжытпай сөйлеген соң, жігіт:
- Жарайды, ендеше сенде менің «ұзыннан өшім, қысқадан кегім» бар ма, - деп,- бірден соң зорламайын, - деп, соның өзіне әзер көндірді дейді.
Бұл өзі бір әңгіме төрт әңгімені ойға түсірді. Біреуі: «Екі көтті бір қылдың-ау!» деген. Біреуі «осық» болған қатынды кемпір болған күнінде көрдік. Бірі екі құрдастың татулықпен қылған жұмыстары. Біреуі - бір жігіттің өнері.
ТІНЕЙ ӘҢГІМЕСІ
Үшата - Қозған: Тіней - Мақанның Тінейі өзі сақау еді, бір қызы өзіне тартып, сақау болыпты. Өзі ерке шолжаң болыпты. Құрттай күнінде еркелетіп, атшыл болып, атқа мінген соң, әкесінің жанынан қалмайтұғын болыпты. Ол күнде арба жоқ, ылғи түйе Өлеңті, Шідерті арасына бір-ақ көшеді дейді. Ауыл (әділ) басы, көшбасшысы болады. Әлгі ерке қыз әкесінен қалмаймын деп, көш басшыларымен ілесе бірге кетіп және көш басшылары өзенге барысымен түсе қала ма, жайлы қоныс қарап, өзенді өрлей жүре береді. Сонда барып түскен жерінде:
- Түу, әкей, екі көтті бір көт қылдың-ау! - депті.
Ауыздан шығып құлаққа естілген соң қала ма, бұл күнге шейін айтылып жүр.
Әкесі өлгенде: «Әкеме ас беремін!» - деп, бір қара қатын Тіней тұлдап жіберіпті. Өзімен тұстас бір Мәлике деген қу Құдайдың құтты күні сұрайды дейді:
- Әкеңе ас бересің бе? - деп.
- Беремін! - дейді.
- He сойып бересің? - десе,
- Қиямды сойып беремін! - десе керек.
Екі көті бір көт болып кеткен кемпір Күлік ауылынікі, өзі - Айбас: Даниярдың Данияры, Тұяқ қажының ағайындары. Балаларының аты: Байсал, Жұматай; байының аты -Жылқыбай.
- Ұсиқ(осиқ), ұсиқ деуші еді, бұл қалай қойылған ат? - дегенде:
- Мұның екі көті бір көт болып кеткен! - деп молда, байлар айтып отырушы еді. Сөйтсе, ондай болғанды қазақ: «Усиқ» (осиқ) - дейді екен.
ЕКІ ҚҰРДАС ӘҢГІМЕСІ
Бұрынғы заманда екі тату құрдас болыпты. Бірінің аты - Айдақ екен, бірінің аты - Бойдақ екен. Бұл қазақта үш түрлі мінез бар. Бірі - атына мініп жүрген, атын басқа біреу мінсе, қызғаншақтық. Бірі - қойнында жатқан қатынын қызғаншақтық. Бірі - жер қызғаншақтығы. Бұл Айдақ, Бойдақ бір-біріне бұл мінездерден аулақ.«Қалындық ойнай» барғанда, бірінің орнында бірі қалыңдық ойнауға көнісіпті. Әуелі Бойдаққа бұрын қыз айттырылып, құрдасы Айдақ бірге барып, уәде бойынша оның қалыңдығына Айдақ қалыңдық ойнапты. Енді Айдаққа қалың мал беріліп, Айдақ қайнына «қалыңдық ойнай» барғанда, Бойдақ бірге барып, Айдақ бұрыннан татып, қызық көріп қалған неме, қимапты, жеңгелеріне жалыныпты, құрдасымен уәдесі барлығын айтып, отауға салар күн[і] Бойдақты бір қиын-қыстау жабдыққа жұмсап, ол кеткен соң: «Отауға салар жабдығына алаңдар»,- деп, сонан соң жеңгелері:
- Отауға саларға союға бір ту бие, бір еркек қой тауып кел. Оны даяр қылмасаң, отауға салар болмайды!- деген соң, «Жазған құлда шаршау бар ма», Бойдақ кетті. Ол кетісімен, қатындар отауды оқшау апарып тігіп, ал шымылдық құрып, алаша, төсек салып, ақ шүберек жайып, қалыңдығын Айдақтың қойнына салды.
Бойдақ та жатпай-тұрмай, «жарғақ құлағы жастыққа тимей», күн қатып, түн қатып, ту бие жетектеп, еркек қой өңгеріп, ел шырт ұйқыда жатқанда келіп, отау тігіліп қалғанын көріп, ат үстінде тұрып өлеңді қоя берді дейді:
Ақ отау шетке қонған Айдақ па екен,
Мерейі сұлу сүйіп қанды-ақ па екен?!
Айтысқан сөз, алысқан қол бар еді,
Біздерге берер нәрсе қойды-ақ па екен?
Сонда Айдақ қойнында жатқан қалыңдығына:
- Менің бұған қарар жүзім де жоқ, айтар сөзім де жоқ. Сен бірдеме деп жауап қайыршы!- дегенде, қалыңдығы басын көтеріп алып айтқаны:
Ау, Бойдақ, білмедің бе той болғанын,
Ақ отау той болған соң шет қонғанын?
Әкесінің көріндей қазып еді,
Білмедім: не қалып, не қойғанын!
Мұны есіткен соң, еркек қойды жерге тастай беріп, биені - ноқтасын сыпырып, басқа бір ұрып қоя беріп, еліне қайтып кетті де қалды.
Айдақ барған соң, ел-жұрты:
- Екеуің бұрынғы татулықтарыңды бұзба, татулықтан айрылмаңдар! - деп, - Бойдаққа жарылмаған қар[быз], ашылмаған боқша бір жас қыз алып бер!- деп, Айдақ оған:
- Қылша мойным мұнша! - деп көніп, татулық, құрдастықтары баяғысындай болыпты.
БІР ЕПТІ ЖІГІТТІҢ ӨНЕРІ
Бір жақсы, аймағына қадірлі жігіттің қатынының әкесі өлген екен. Ауыл-аймағы: «Бір мал сойып, есіттіру керек!»- десіпті.
Қазақ ғұрпында өлген өлікті артында қалған жанашырларына мал сойып, есіттіреді екен.
Сонда жігіт айтыпты:
- Менің қатынымның әкесінің өлгеніне бір малды текке шығын қылмаңдар. Өздерің де соймағанды сойғызып, әуреленбеңдер. Мен өзім жылатпай, өкпелетпей, есебін тауып есіттірейін!- депті.
- Сен қалай есебін тауып, жылатпай есіттіресің?- депті.
- Түнде от сөніп, түндік жабылып, түн қараңғы болған кезде менің төсегімнің тұсына келіп, тыңдап тұра қалыңдар. Менің қалайша есіттіргенімді тамаша қылыңдар. Мен оның жылауға мұршасын келтіріп, қолын тигізбейін, - деген соң, құрбы-құрдас, әйел-еркегі жатқан кезде үйдің сыртынан келіп: «Не дер екен?»- деп, тыңдасып тұрыпты. Жігіт төсекке басы тиісімен қатынының екі аяғын белге алып, бар күшін аяп қалмай, әрі-бері сілтеп: «Енді бойдан кетеді-ау!» деген кезде, қалта қарап, тоқтай қалып, жабырқап, мұңайған кісі сықылданып:- Әкең өліп қалды-ау, оны естіп пе едің?- дегенде, астында жатқан қатын:
- Өлсе, Құдай иман берсін! Кім әкесін жанына байлап жүр? Өзіңнің де әкең өліп, өлгенің жоқ қой, қозғай берші,- депті.
Жылау қайда, сонымен көңілі жайланып, жаны сая тапқан бетімен ұйықтап қала беріпті.
Ертең таң атқан соң ауыл-аймағы күлісіп кіріп:
- Түнде өзің айттың ғой: «Әкеңе Құдай иман берсін!»- деп көңіл айтысыпты.
Қатын түнде естігенде, жыламаған соң, сол бетімен үн жоқ, түн жоқ, жымиып жүре беріпті. Міне, өнер, жігіт болсаң, осындай бол!
