автордың кітабын онлайн тегін оқу Қазақ шежіресі. 7 нұсқа
БҰЛ ҚАЗАҚ ҚАЙ УАҚЫТТА «ҮШ ЖҮЗ» АТАНҒАН?
(төртінші нұсқа)
Қырық сан Қырым, отыз сан Рум, он сан Оймауыт, тоғыз сан Торғауыт, он сан Ногай бүлгенде, Орманбет би өлгенде, Ноғайлының елі бір алаша тайдан бүлініпті [220]. «Ала тайдай бүлдірді» - деген соз сонан қалыпты. Сол замандарда Құндыкер (Қондекер), Құбаш (Қобан), Қотан (Құтан), Қоғам дегендер болыпты. «Түгел сөздің түбі бір, // Түп атасы -Майқы би» - деген болыпты. «Тоғыз ханды қолынан таққа отырғызған кісі» - дейді.
Қырық ханның бірі болған «Қызыларыстан» - деген хан сол уақыттарда Бұхарада тұрып, уақытында Бұхараны түгел билеп: «Осы күнгі бір өзінде он бес азаншы азан айтатұғын мұнараны сол Қызыларыстан хан жасатқан екен!» - деседі. Бәйбішесінен бала болмай, Қызылаяқ деген бір елді шауып, ат көтіне салып келген бір қызға хан аяқ салып, онан бір бала туып, сауысқанның аласындай ала туып, - «аяқ салыпты» - деп, неке қидырмай алғанын айтады - бәйбіше өзінен тумай, тоқалдан туғандығын іштарлық қылып, күндеп:
− Бұл балаңды «балам» - деп, сақтама, көзін жоғалт, қарашығын батыр! Мынау өскенде, жұртыңды алақылып, «алатайдай» бүлдіреді! - деген соң, хан қырық жігітке бұйырыпты:
− Мына баланы да, тапқан шешесін де Сырдариядан әрі өткізіп қоя беріңдер, өлсе, өлсін; өлмесе, өз бетімен қаңғып, күнін көрсін! - деп, жер аударыпты.
− Зынһар қайтып, бұл жұртты мына қатын мен бала да көрмесін, сендер де көрмеңдер! -депті.
Бұлар Сыр суынан өтіп, Алатау, Қаратаудың алыбына келіп, жан сақтап, күнелтіпті. Бала өз асын өзі алып ішерлік болған соң, ешкіммен ісі жоқ болып, бетімен қаңғып кетіпті... Дәл он екі жасында Майқы бидің баласы Үйсінге оқтай кез болып, бір ауыз тіл қатпапты. Бала қала беріпті, Үйсін үйіне барған соң, Майқы биге айтыпты:
− Бүгін далада ағаштың көлеңкесінде отырған баланы көрдім. «Ай дейін десем, аузы бар, // Күн дейін десем, көзі бар», көрген кісі «бір қасық сумен, қызығып, жұтып жібергендей» - құсбегі пішіп тіккен томағадай құнысып тұрған бір бала. Өзінде Әзірейілдің анық бір түгі бар, маңайына жан батып бара алмаса керек. Жалғыз-ақ айыбы - тілі жоқ екен! - деді.
Майқы би өзі ақсақ: өмірі арбамен жүреді екен. Арбасын көлікке салдырмайды екен, жаяу кісіге тартқызады екен:
− Сенің мына айтуыңа қарағанда, бая[ғы] «Сағымнан пайда болған Шыңғыстың шын ұлын да көріп едім. Мынау сонан соңғы жалғанға жалғыз қара болып келген жан екен! Мені арбаға мінгізіп, барыңдар, көрейін! - деп барыпты. Бала Майқы биді көрген соң, ұшып түрегеліп:
− Ассалаумағалейкум, «Хан біткеннің қазығы, бұқара жұрттың азығы!» - деп, сәлем беріпті.
Майқы би:
− Әлейкумассалам, әмсе аман бол! Болайын деп тұрған ұл екенсің! Қолына алып, қайырып салушың жоғынан түр екенсің! Кел, балам, қасыма мін! - деп, арбасына мінгізіп, үйіне алып келіп:
Төрткіл ошақ қаздырып, Төбел бие сойдырды, Төменгі елді шақырды. Жорға бие сойдырды, Жоғарғы елді шақырды. Ала бие сойдырды, Аймақ елді шақырды.
«Ердің ері, егеудің сынығы!»- деп, баласы Үйсінді бас қылып, жүз жігіт қосып берді:
− Қаратаудан арман (әрмен) қарай асыңдар! Ұлытау, Кішітау деген таулар бар, Қаракеңгір, Сарыкеңгір, Жүздікеңгір, Айдаһарлы, Құдайберді деген жерлер бар. [Сол ] жерлерге барып, ірге теуіп, салық салыңдар! Ақ найзаның ұшы, ақ білектің күшімен ел болуды, жұрт болуды ойлаңдар. Күндердің күнінде осы бала хан болады, сендер қарашы боласыңдар. «Хан әділ болса, қарашысы табанды болса, қара жерден кеме жүргізеді!» -деген - деп, батасын беріп, жүргізіп жіберді.
Бұл жорықшылар Алатаудан асып, Шу мен Сарысудан көктей етіп, Майқы бидің айтқан жерлеріне келіп, ұйқы бөліп, бұзып, жылқы алды. Күймені бұзып, қызды алды. Көш елді көш - жөнекей шапты, еру елді отырған жерінде шапты... Өз алдына мал малданып, жан жанданып, үйлі-баранды бола бастады. Сатусыз дүние алған соң, қалыңсыз қатын алған соң, ел болмасына немене, жұрт болмасына немене?! Бұлардың мұндай [болғанын] баяғы Қызыларыстан хан естіпті. Қотан, Қоғам, Құндыкер, Құбаш, Майқы билерге кісі салыпты, елші жіберіпті:
− Менің баламды жігіт-желең беріп, желіктіріп жібергені не қылғаны?! Баламды өзіме қайырсын! - деп, - Алып келіп берсін, менен қалағанын алсын! - [деп].
Сонан соң бұлар Қотанұлы Болатты жіберді:
− Сендер барып, шақырып кел! - депті.
Бұлар келген, бұрынғы келгендер:
− «Қайт!» - деген сөзді бізге айтпа,өздерің де қайтпа! Атыбестісің - де қартаятын, жігіті жиырма бесінде қартаятын; тауықтан басқа құсы жоқ, көк шөпті жұлғаннан басқа ісі жоқ; еркегі ат болатын, ұрғашысы жат болатын; тымақты тақияға айырбастап, пышақты қасыққа айырбастап; тәлімі бидайдың нанын жегенге, ожаумен көженің суын ішкенге құтыратұғын, титтей бөдененің біте санын жегенге күпті болатұғын, сарттың жаз болса, тұзын; қыс болса, отыны мен көмірін тасығаннан басқа көретұғын қызығы жоқ жерде не ақыларың қалды?! - деген соң:
− Рас-ау, рас!
− Рас-ау, рас! - деп, шақыра келгендердің өзі де қайтуды керек қылмады дейді.
Қызыларыстан хан қайта-кайта кісі жібере берген соң, Қоғамұлы Алшынды қосып, жүз жігітке бас қылып, тағы жіберді, он үш ақсақал қосты. «Есеп санын үш жүз он үшке жетсе, дүние жүзі жиылса, бетіне шыдамайды - деген», - деп. «Үндемесе де, Бабыр еңбегі, үйден шықпаса да, Бабыр еңбегі», - дегендей, белгілі ақсақал шал жатып жұмысты бітіріп, жайлап жатқандай аңыз да бар. «Түгел сөздің түбі бір, // Түп атасы Майқы би» - аталған кісі осы болса керек. Бұлар:
− Енді ел болғанымызды, жұрт болғанымызды жұрт көзіне түсірелік! - деп, баяғы ала баланы алашаға салып, Ұлытаудың басына алашамен көтеріп шығарып, хан сайлады. Оған: «Алаша хан» - деп ат қойды.
Бастапқы бір келген жүз жігіт: оның бастығы - Үйсін «Ұлы жүз - Үйсін [ді] атап:
− Түп қазығы - салықшысы: Жауға шапқанда, бұлар шаппасын, тас-түйін болып тұрсын! -депті.
Ортаншы келген жүз жігіт, оның басшысы - Болатқожа.
− Бұл Орта жүз тосқауылшы, орта буында жүрсін, ханның бақташысы болсын! - деп, «Орта жүз - Ақжол» - атады.
Соңғы келген жүз, оның бастығы - Алшын.
− Беті қайтпайтын, жаужүрек, жан [қадірін] білмейтін бұлар кезеуілші болып, қарсы алдында жүріп, жауға шабатын болсын! - деп, «Кіші жүз - Алшын» - ат қойды.
Қазақтың «Үш жүз» аталған жері - осы. Бұрынғы заманда қазақтың «Жүз» - деген аталарының да аты болған, «Алаш» - деген де аталарының аты болған. «Жүз» - деген атты руға, «Алаш» - деген атын ұранға қойып: «Жауға шапқанда: «Алаш, Алаш!» - деп, шабыңдар! «Алаш» демегенді, әкең де болса, ұрып жыға бер!» - деп, бата қылысыпты.
«Кеше Алаш - Алаш болғанда, // Алаша хан болғанда, // Үйіміз - ағаш, ұранымыз Алаш болғанда, // Үш жүздің баласы - қазақ емес пе ек?!» - деп айтылған сөз сонан қалған.
Бұл Алаша ханнан бұрын қазақ ел болып, жұрт болып, көзге көрініп, ауызға ілінген емес, өз алдына отау тіккен емес. Әр жұртқа қоңсы, бұратара болып жүрген ел. Енді бұл үш жүз басын қосып, ел болып, жұрт болып, кейінгі шақырып жатқан Қызыларыстан Майқы биге баруды қойып, ұмытып, өз алдына хан сайлап, жұрт болды. Ішкені - жылқының сүті, сапырулы сары қымыз, жегені - қазы-қарта, жал-жая: жылқының еті Құдайдың құтты күні; құшқаны - сұлу қыз, келіншек, бұлар да орнығып тұрып алды.
«Қазақтың бетімен жайылған қойдай емін-еркін, өз тізгіні өзіне тиіп; қатын керек болса, ноғайлардың қыздарын еріксіз, сұраусыз алып кете бергендіктен, Ноғай халқы қазақты бұл күнге [шейін] жек көріп кеткені сол», - дейді. Қалмақ ежелден атасының асындай болған, онан олжаға ұл түссе, «құл» - дейді, қыз түссе, «күң» - дейді.
Бет[пақ] шөлінде «Таңбалы Нұра» - деген жер бар. Сонда тасқа басылған таңбалар бар. Үш жүздің баласы - қазақтың таңбаларында талас болса, сол тастан барып қарасады: «Алаша ханның тұсында басылған таңба» - дейді. «Мұнан бұрын «Сағымнан пайда болған» Шыңғыс хан да «Тоқсан екі баулы Қыпшаққа» таңба үлестірген, ұран қойып берген екен!» - деседі.
АРҒЫН-СҮЙІНДІК-ҚАРЖАС ТАРАУЫ
Қаржас: 1. Құлыке. 2. Бегім. 3. Алтынторы, Құлыкеден: Әлімбет, Телі, Тілеу, Ойым (Ұйым). Теліден - үлкен қатынынан: Тоқсан, Талас. Телінің екінші жеңге алған қатынынан − Анай. Жеңге алған қатыны - Бегім өлген соң, алған - Бегімнің қатыны екен деседі.
Тілеуден: Әлдеке. Әлдекеден: Жаулыбай, Сақау. Сақаудан - Шалабай, мұнан - Пісаспан. Ойымнан: Өтен, Баян.
Анайдың бірінші қатынынан - Нияз, екінші қатынынан: Мырзақұл, Құдайқұл. Анайдың үшінші қатынынан: Жәдігер, Жаңқа. Анайдың төртінші қатынынан - Құл. Мырзақұлдан: Ақмырза, Сәті, Баймырза, Жанмырза, Наурыз. Ақмырзадан - Азнабай, Азнабайдан: Тайжан, Сейтен. Сәтіден: Байкісі, Күшік. Күшіктен - Шорман. Байкісіден - Ордабай, онан - Мақан, онан - Омар. Баймырзадан: Айдос, Жандос. Айдостан - Дәстүр молда. Жандостан - Омар, Омардан: Мағауия, Рахымбек. Жанмырзадан: Мықтыбай, Сәтбай. Мықтыбайдан -Қасен, Қасеннен - Мағауия. Сәтбайдан: Ақан, Қадыр (Кәдір). Қадырдан - Садық. Наурыздан - Алпысбай. Алпысбайдан: Жақыпбай, Түсіпбай. Түсіпбайдан - Пәуен, Жақыпбайдан: Пиғая, Фаһым.
[Қаржас - Құлыке - Телі - Анай - Нияз] Нияздан: Құттыбай, Қаттыбай, Бөгенбай (Бөгембай). Бөгенбайдан: үлкен қатынынан - Аманжол. Аманжолдан: Атығай, Әшірбек. Әшірбектен - Жұмабек, онан - Әбдіғапар. Бөгенбайдың кіші қатынынан: Жансары, Байсары, Қойсары. Жансарыдан: Сарбас, Қошан, Төменбай, Жалбыр. Байсарыдан: Байшұқыр, Көшкімбай. Қойсарыдан - Ғаділбек (Қаділбек), Ғаділбектен: Нұрғали, Мерғали.
[Қаржас - Құлыке - Телі - Анай - Мырзақұл] Мырзақұлмен туысқан Құдайқұлдан -Құттық, Құттықтан: Жиенбай (Жиембай), Бәди. Жиенбайдан: Тайшық, Ахмет. Ахметтен -Сағынтай.
[Қаржас - Құлыке - Телі - Анай] Анайдың үшінші қатынынан: Жәдігер, Жаңқа. Жәдігерден: Сасық, Шөтік. Шөтіктен - Сәтбай, Сәтбайдан: Имантай, Жәмін.
[Қаржас-Құлыке-Телі-Анай-Жәдігер-Шөтік-Сәтбай] Сәтбайдың кіші қатынынан - Әмен, Әменнен-Әбікей. Жәміннен: Мағаз, Әпсәләм. Имантайдан - Қаныш. [Қаржас - Құлыке -Телі - Анай - Жаңқа] Жаңқадан - Айбат, Айбаттан - Кәрібай.
[Қаржас - Құлыке-Тілеу] Тілеуден - Әлдеке, Әлдекеден: Жаулыбай, Сақау. Жаулыбайдан: Алтыбасар, Әлкей. Алтыбасардан: Алтай, Құлтай, Құрман.
[Жолмұрат ескертуі]: «[Қаржас]: Бегім, Алтынторы таратылмады. Ақша, Жанысбай, Боранбай қалып қойды. Тоқсан мен Таласты тарата алмады. Өтен, Баян таратылмады. Құттыбай, Тәттібай таратылмады. Әлімбет таратылмады. Құл тұқымы таратылмады. Байболат - Ақша бабасы, - бұлар да таратылмады. Бай Жанысбай, Ақбесік қалып қойды».
Қаржастан - Құлыке, Құлыкеден - Телі. Теліден - Анай, Анайдан - Мырзақұл. Мырзақұлдан - Сақи, Күшік; Күшіктен - Шорман, Шорманнан - Мұса, Мұсадан - Біләл, Біләлден - Жаржан, - он бір атаға келді.
Баянаула[да] Қаржас өз алдына бір болыс. «Сатылған» - аталған бұлар таратылады. Жоғарыда «Мықтыбай» - деп атап кеткен Мықтыбайдан туған көп болу керек.
Үш [жүз]дің аталары: Ақарыс, Жанарыс, Бекарыс. Орта жүзден бергі аталар: [Айдабол шежіресі]: 1. Жанарыс. 2. Қарақожа. 3. Арғын. 4. Құтан. 5. Мейрам. 6. Сүйіндік. 7. Суғыншы. 8. Шуманақ. 9. Құлболды. 10. Айдабол. 11. Жүзқозы, 12. Төлебай. 13. Еламан. 14. Тұрсынбай. 15.Бәзіл. 16. Шегебай. 17. Илияс. 18. Мансұр. 19. Қожақайыр. Күлік шежіресі: 1. Жанарыс. 2. Қарақожа [немесе Ақжол] [Жолмұрат ескертуі: «Қарақожа бабамызды: «Ақжол» - деп те айтады екен бір себептермен»] 3. Арғын. 4. Құтан. 5. Мейрам. 6. Сүйіндік. 7. Суғыншы. 8. Шуманақ. 9. Құлболды. 10. Күлік. 11. Тілеуімбет. 12. [Жолмұрат ескертуі]: «Аты жоқ». 13. Бесім. 14. Ақжігіт. 15. Сермұхаммед (Сермағамбет). 16. Көпей. 17. Мәшһүр Жүсіп. 18. Шарафи. 19. Бап [221].
Қаржас: Алтынторы - Өтебайдың заманында келіп, ел ішіне сіңісті болып кеткен екен. Түбі, тегі - Тама: Есен (Хасен), Қарағай, Шөкей, - деген. Онан - Тоғызбай, онан -Жұмабай, онан - Ахмет - Керегетаста, Жыландының түбінде мекен қылған. Асылдың әкесінің аты - Тоғызбай, шешесінің аты - Назым: Тарақты – Сағал - Сапаққызы екен.
Боштай Боштай болып тұрған күнінде сұлулығына қызығып, Асылды 60 жылқы, 10 түйе беріп алған екен. Сонда Асылдың айтатұғын өлеңі мынау Боштайға:
Ауылымның қонғаны - Қарабүрген,
Сол бүргенді паналап түлкі жүрген.
Сен мені алам дейсің, ау, Бошеке,
Қарауылдың Даржаны иттей үрген.
Боштай өлген соң, Асылды Бәзіл алып, Исабек сонан туған.
Олжабай батырдың бір ауыз мақалы:
Бұтынан ет кеткен соң, ат желмейді,
Мал үшін жігіт адам қайда өлмейді?! – деген екен.
Қиғарадан - Нақ, бәйбішеден Шаржау жалғыз. Шаржаудың бәйбішесінен Добан (Дубан) жалғыз. Осы Добанды қатыны Балдай үш бала тапқаннан кейін, Шоң бидің тоқалынан туған Қорабай Балдаймен ойнас болып, Өлеңтінің Қарасеңгірінде Бозталда мойнына қыл шылбыр салып буындырып өлтіріп, Қарасуға тастап, сүйегін ошақ салып тауып алған. Балдайды Қорабай алғаннан кейін, Садық туады. Добан өліп, Балдай Қорабайға қатын болғанда, Балдайға ақын Шөженің бір ауыз айтқан өлеңі:
Қызы едің сен Байыстың, атың - Балдай, Іс қылдың естіген жұрт таң қалғандай. Жігіттің өзі құрбы сарасы еді, Дегенге не айтасың: «Добан қандай?» Төкі - Шоңның баласы, Добан-Шаржау баласы. Шөркен-Ақын баласы, - үшеуі де Ерейменде бір көлдің басында өліп, сол көлдің басына қойылғаннан, уақытында «Үш мырзаның көлі» - атанған. Күлік-Өтеміс абыз да сол көлдің басында. Моласының басында қайың шыққан екен. Оразкелдінің бір аты - Қаржас. Қаржастың үш қатыны болған. Үшеуінен үш жалғыз: 1. Алтынторы. 2. Құлыке. 3. Бегім. Құлыкеден: Ойым, Телі. Теліден - Анай. Анайдың қазақ қатынынан -Нияз, сарт қатынынан - Құл, қалмақ қатынынан - Жәдігер, Тәйтеке қызы Аққабақтан: Мырзақұл, Құдайқұл. Мырзақұлдан: 1. Ақмырза. 2. Баймырза. 3. Жанмырза. 4. Сатыпалды. 5. Тәти. 6. Наурыз. Ақмырзадан - Азнабай, онан: Тайжан, Сейсен. Тәтидің бәйбішесінің аты Баяу екен, пұшпағы қанамаған кісі. [Тәтиден]: Байкісі, Жанкісі, Әбтеш; тоқалдан: Мамыр, Шымыр, Байқұлақ.
Төлебай, Қосқұлақ - бір қатыннан, бәйбішеден; Лапақ, Сары - бір қатыннан. Құлболдының қара шаңырағы Лапақ баласы Мамытта қалып, бәрінің кенжесі Сарыбайдікін заманындағы қариялар: - Бабамыздың қара шаңырағы - осы - деуші еді. Мамыт, Көсте - Лапақ баласы. Бір Есағасы деген болыпты, болымсыз.
ҚАРАКЕСЕК ШЕЖІРЕСІ
[Арғын - Құтан - Мейрам - Болатқожа (Қаракесек) - Ақша - Бошан - Таз - Бұлбұл -Құбакемпір - Шаншар]
Қаракесек ішінде Шаншар деген кісі аты бар. Үш қатын алған кісі дейді: Қызданбике, Айбике, Нұрбике. «Шаншар абыз» - атанған кісі - осы кісі. Қаракесек ішінде Тілеке -Бертістің Бертісі «17 ұлды Бертіс» атанған [222]. Он жеті ұл ат аркасына мініп, соңынан ерген соң, жалғанның жарты (жаты) пәлесі болған. Басына құстың қауырсынын қадап алып, «Қарқаралы хан Бертіс» атанған. Ташкентті барып шапқан, талаған. Мұны Бұхар ханы естіп, соғысуға келгенде, сонда Бертістің Бұхар ханына айтқан сөзі:
− Он жеті ұлым бар, сен түгіл Құдайдың да өкпесі қабынып, алса да, зорға алар, - депті.
Бұхар ханы:
− Мынау Құдайдан қорықпаған екен. «Құдайдан [қорықпағаннан] қорық» - деп еді, - деп қайтып кетіпті.
Бертіс үйіне келіп түскен соң, он жеті ұлы үш күннің ішінде «ақ тышқақтан» сап болыпты. Бертіс дым сызбай жатып алыпты. Ас-су ішпей, Бертіс тарс жатып алыпты. Сол заманда Қаракесек ішінде «Бегімысық» атанған әулие қожа бар екен. Өзі сыйынғанда: «Сақмар әулие!» - деп, сыйынады екен. «Сақмар баба» - деп жүргені - Шаххан Каһордың әкесі Шайхым Ғымыр баба екен. Соның жұрағатынан шыққан қожа екен. Бертістің балаларына бата, көңіл айту үшін Бегімысық кіріп келгенде, жанға басын көтермей жатқан Бертіс басын көтеріп, ұшып түрегеліп, қожаға қол беріп:
− Сенің әулиешілігіңе сенемін деп, жоқ жерде асылық айтып ұрылып қалдым-ау! Сенің әулие еместігіңді білсем, айтпайтын едім, - дегенде, Бегімысық:
− Теректің өзіне түскен өрт еді, бұтағына қағып жібергендігім о да қолдағаным емес пе? -деген. - Түр, бір тоқал ал, үш ұл туады, біреуінің атын Бектемір қой. Бектік, байлық үрім -бұтағынан тепкілесе (текпілесе), кетпейді. Бірінің атын Қызылқұрт қой, құртша құжынап, битше быжынап мал бітеді. Үрім-бұтағы бай болады, - деген. - Бірінің атын Әуез қой. Байлық мұның ұрпағында болады. Бірақ сылдыр моншақ секекшіл: ертеңгі уәдесі түске жетпес болады.
Солардың ұрпағы бұл күнде дәл Бегімысық айтқанындай болды да қойды. Қаракесектің сөз тапқыш, сөйлемпаздары осы Бертіс ұрпағынан шығады. Бектемірден туады: Бейтен, Шейтен, Мұшеке. Мұшекеден - Қазанғап. Қазанғаптан: Тәттімбет, Рысымбет, Жақсымбет. Тәттімбет Мұса, Секербай заманында Қаракесекте үштің біріне қосылған: өзі бай, өзі өнерлі, өзі бет біткеннің сұлуы, өзі шешен, ер көмей, темір жақ; домбыра тартып, ән салғанда, алдына адам түспеген; күні бұл күнге шейін «Тәттімбеттің сылқылдағы» - десіп тартады. [Қаракесек - Ақша - Бошан - Таз - Бұлбұл - Құбакемпір - Шаншар - Бертіс (Бердібек) - Бектемір - Құлатан] Құлатан, Қожатан, Қантай, Тонтай, - олар да осы Бектемірден шыққан. Байлықта бірінен-бірі өтеді. Соның ішінде Тонтайдың сөйлемпаздықпен аты шыққан.
Қаракесек ішінде айтылып жүрген сөз бар: «Айбикенің аулына қонғанша, Нұрбикенің көшіп кеткен жұртына қон!»- деген. Және Қаракесек ішінде «Қарашор» - атанған ел бар: «Қараға қонғанша, далаға қон, // Далаға қонба, молаға қон!» - деген.
[Болатқожа (Қаракесек) - Ақша - Бошан - Таз - Бұлбұл - Құбакемпір - Шаншар - Келдібек -Қазыбек - Қазымбет - Қанай (Қайнар) - Бәзіл]. Қайнардан - Бәзіл, Бәзілден: Жылқыбай, Саржан. Саржаннан - Жаманкөт қажы. Жылқыбайдан: Қорабай, Шалабай.
[Болатқожа - Ақша - Бошан - Таз - Бұлбұл - Құбакемпір – Шаншар – Келдібек – Қазыбек – Қазымбет - Жанай] Жанайдан: Соқыр, Бибала. [Шаншар – Келдібек – Қазыбек -Қазымбет- Анай] Анайдан - Жолшара - бұ да қазы болған. [Шаншар-Келдібек-Қазыбек-Бекболат] Бекболаттан - Тіленші би. Тіленшіден: Тоқсанбай, Алшынбай. Алшынбайдың бәйбішесінен - Жүсіп, мұнан туады: Слиабек, Тоғамбек. [Шаншар – Келдібек - Қазыбек – Бекболат - Тіленші - Алшынбай]. Алшынбайдың тоқалынан - Қақабай, бұл бес ағайынды. Айбике - ежелден толық бір болыс: «Қаз дауысты Қазыбек» туған соң, не кемдігі болсын?! Қаракесектің шын аты - Болатқожа, әкесінің аты - Мейрам сопы, шешесінің аты — Қарқабат.
АРҒЫН-СҮЙІНДІК-АЙДАБОЛ ТАРАУЫ
[Арғын - Құтан - Мейрам - Сүйіндік - Суғыншы – Шуманақ - Құлболды - Айдабол -Жанқозы - Сары - Нар - Майқара].Майқарадан: Бекет, Жылқыайдар, Бекайдар, Жылқыбай. Бекеттен: Ахмет, Оспан, Машай, Омар, Асан. Жылқыбайдан: Арын, Қареке, Нұрқа. Арыннан: Әбілда, Ерқали. Бекайдардың үлкен қатынынан: Үкімет, Әділ, Мүлке, Ақай. Ақайдан: Әлі, Әкпар, кіші қатынынан - Бексейіт. [Айдабол - Жанқозы - Сары - Нар -Майқара - Жылқыайдар - Иса]. Исадан:Саудагер, Қырықбес.
[Айдабол - Жанқозы - Сары - Нар - Қосан] Қосаннан: Қыстаубай, Жүзбай, Тілеубай. [Тілеубайдан]: Садуақас, Айнақара, Құлшәріп. [Қыстаубайдан]: Құнанбай, Бұланбай, Нұрекеш, Әбікей. [Жүзбайдан]: Түнмұрат, Бишік (Піспек), Телқара. [Айдабол - Жанқозы -Сары – Досалы - Қабас - Босқынбай] Босқынбайдың үлкен қатынынан: Шықай, Шағала. [Айдабол - Жанқозы - Сары - Нар - Қосан - Сүйін - Түсіпбек - Асқар] Асқардан - Баязит. Босқынбайдың тоқалынан: Көбен, Қара, Тұтқыш. [Босқынбай - Шықай] Шықайдан: Тәштай, Есім, Байта, Жакен. Босқынбай, Кигізбай, Тәттібай, Тайпан, Шоқан, Қали. [Кигізбайдан]:Сердәлі, Айтбай, Теңіз. Теңізден: Атан, Үлкен. [Тәттібайдан]: Нұрке, Сағындық. [Тайпаннан] - Мақажан.
[Айдабол - Жанғозы - Сары]. Сарының үлкен балалары: Нар, Жосалы. Нардың бәйбіше қатынынан: Ботбай, Шымыр, Жапан. Нардың ортаншы қатынынан: Майқара, Қосан, Лаба. Лабадан 5 бала: 1. Малдыбай. 2. Тайжан. 3. Төменбай. 4. Шөкі. 5. Қаспақбай. [Нардан]: Лаба Майқара, Қосан.
Жүнісбек диуанадан естіген бұрынғы[ның] мақалдары:
Шариғат шынға тоқтар,
Асыл қынға тоқтар.
Тентек көпке тоқтар,
Жомарт жоққа тоқтар.
[Айдабол - Аққозы] Аққозы[дан]: Байтен Ысқақұлы - Рымжан деген кенже қарындасын алған; Әбіл Аяпбергенұлы, Сәду Бергенұлы бұлармен немере туыс екен. Әбіл қайтыс болып, соның орнына келгеннен кейін естіп, сонан келді...
[Айдабол - Малқозы - Толыбай - Олжабай]. Олжабайдың қазақ қатынынан: Бектен, онан -Тоғай, онан - Төктібай, онан - Төлепберген. [Олжабайдың] қалмақ қатынынан - Дәулет, онан - Арыстанбай, онан: Жанқұлан, Марғұлан. Арыстанбайдан: Имамбек, Мұсабек, Қара, Дүржан. Тоғаймен туысқан: Көшім, Байжан, Бекжан.
Малқозыдан: Сарыбатыр, Толыбай, Жаманай, Байымбет. Олжай батырдан туған: Бектен, Дулат, Есенаман, Жалаңтөс, Өтебай. Қазақ қатынынан - Бектен, қалмақ қатынынан -Дулат, Есенаман, Жалаңтөс, Өтебай. Жалаңтөстен - Былшық, онан - Жүніс, онан: Әшірбек, Рысбек.
АРҒЫН-СҮЙІНДІК-АҚБУРА ТАРАУЫ
[Жанарыс - Қарақожа - Арғын - Құтан - Мейрам - Сүйіндік - Суғыншы – Шуманақ -Құлболды – Ақбура - Аққошқар] Ақбурадан: Аққошқар, Тілеулі, Жетібай, Кенже, Көкен. Жетібайдан - Есен тентек. Есен тентек балалары: Батырбай, Ербай, Асан, Шөкіл, Қарамырза, Балта, Атабай. Батырбайдан: Балғажан, Қожа, Қошай. Балғабайдан (Балғажаннан) - Мәдібек, онан: Қайып, Законшы, онан - Ахмет, онан - Судыр, Мағзұм. Бұл екеуінің шешесі - Ыстықмұрт - Мұстафақызы. Бұқабай, Өкірбай мен Әбен.
АРҒЫН-СҮЙІНДІК-АЙДАБОЛ ТАРАУЫ
[Арғын - Құтан - Мейрам - Сүйіндік - Суғыншы - Шуманақ - Құлболды - Айдабол]. Құлболдының бәйбішесінің аты - Мақпал. [Мақпалдан]: Күлік, Тұлпар, Айдабол. Айдабол он үш жасында би атанып, аты шыққан. «Артың болса, Айдаболдай ұл тап», - деп, Мақпал бәйбіше айтқан екен. Сол Айдаболдың бәйбішесінен: Жанқозы, Малқозы, Кенжеқозы; ортаншы тоқалдан: Аққозы, Бозқозы, Қарақозы; кіші тоқалдан: Қожакелді, Тайкелтір. Айдабол би Қошшетерді Тайкелтірге: «Енші орнына қарабауыр қылып ал!» - деп берген. Қошетердің шешесі Шанышқылы - Қошетердің қызы екен. Айдабол би нағашы атасының атын қойған екен. Шанышқылы сартқа бір атасы жуық: Қаңлы Шанышқылы - Қатағаннан қалған ел тегіс ұста болғандығы бұл сөзді растайды.
Кенжеқозы жастай өліп, қайыны Ұлы жүз - Қаратай батыр екен, қалыңдығы оң жақта қалған. Айдабол би: «Тайкелтірге қосамын» - деген соң, Жанқозы онысына көнбей: «Көттесімнің жесірін тоқал[дың] баласына беремін!» - деп, тетелес інісі Малқозының баласы Толыбайға алып беріп: Олжабай, Құлжабай, Орман, Рысқұл (Ырысқұл) - төрт бала туған. Батыр Олжабай - Үйсін: Қаратай батырдың жиені. Шешесін қыс ішінде ұзатып келе жатқанда, босанғаннан: «Осы жолдың олжасы болды ғой!» - деп, атын Олжабай қойғаны сол екен. Қаратай батыр Шанышқылы - Қошетер деген елден қызына қызметкер қылып бір күң қосады. Ол қыз да жолда босанып: «Бұған ат болуға қостың аты да жетер», - деп, атын «Қосжетер» қойғаннан, «Қошетер» атанып кеткен. Айдабол би Тайкелтірге еншілес қылып берген. Сонан Тайкелтір, Қошетер әуелден ыңғайлас, қоныстас, сыбайластығы сол.
ҚАЗАҚТЫҢ ҮШ ЖҮЗГЕ БӨЛІНГЕН ЖЕРІ
Ақарыс, Жанарыс, Бекарыс - үшеуінен үш басқа болып тарайды. Ақарыстан - Ұлы жүз, Жанарыстан - Орта жүз, Бекарыстан - Кіші жүз тарайды. Жанарыс баладан зарығып, қатыны да, өзі де күдер үзіңкіреп бара жатқан кезінде алты қожа: «Құдайы мейманбыз» -деп ( болып), сау етіп түсе қалыпты. Сонда Жанарыс қуанғаннан, алтауына алты қой сойып, күтіпті. Қожалар әбден риза (разы) болып:
− Осы алтауымыз да атымызды саған бердік. Алты ұлдың атасы боласың! - депті.
Қожалардың аттары: Қарақожа, Ахтамбердіқожа, Дарақожа, Момынқожа, Смағұлқожа, Қосымқожа. Сонан соң Жанарыс алты ұлды болып, алты қожаның атын қойыпты. Төртеуі − бәйбішеден, екеуі тоқалдан: Смағұлқожа, Қосымқожа. Қарақожадан - Арғын, Ахтамбердіқожадан - Қыпшақ, Дарақожадан - Қоңырат, Момынқожадан - Найман. Смағұл, Қосымқожалардан: Керей, Уақ. Тарақты - қыздан туған жиен. Орта жүздің жеті арысы - осылар. «Ел жаманы - Тарақты, ит жаманы - барақ-ты» - деген де сөз бар. «Төре жоқта - Тарақты, // Төре болуға да жарар-ды» - деген де сөз бар. «Тарақты Арғынның апасынан туған бала екен» - дейді. «Қыз күнінде бір төремен шатысып, сонан тауып, « Бұл бала кімнен пайда болды?» - деп сұрағандарға ұялып, үндемей, шашын тарай берген. [Сонан] соң баласының атын «Тарақты» қойған екен» - деп сөйленеді. Өзі Арғынның баласына ноқта ағасы болатын да жері бар. Не нәрсенің анығын Алла біледі. Мен солардың қасында бірге жүріп - тұрыппын ба?! Біздікі: «Естіген құлақтың жазығы жоқ» -деп, соға бермек.
Қазақтың өзінің кигіз кітабы - ауыздан-ауыз айтылып, бірден - бірге қалып келе жатқан сөз. Бұл жоғарыда айтылған сөздер қазақ ішінде бұдан бұрын қазақ еліне нұсқа болып жазылмаған. Пайғамбарымыз айтқан Хадис Шәрип Алла санап: «Каззабұн күнән жоқ болса, күн есепте, // Жазуың жоқ болса, жер өрте»- дегендей, әдемі (ғадемі) құдірет, бағышы тауфиқ, ұрлық, өтірік, ойнас қолымнан келмеген соң: «Тіпті күнәсы жоққа Құдайдың рахматы жоқ», - деген сөзден қорқып, «Май жесең, тойғаныңша» - деп еді ғой, -деп надандықтың бейпіл байлығына тартынбай-ақ кіріп кеткенім ғой. Алла өзі фазылына алып, рахматынан иаумит қалдырмасын!
Қарақожа бабамыз жас бала күнінде жалаңаш жүреді екен. Үстіне киім кигізсе, жұлып лақтырып тастай береді екен. Бұл Қарақожаның бала күнінде бір хадиша хикая болыпты. Ол әңгімесін қоя тұрып, кейін айтармыз.
Арғын бабамыздың бәйбішесінің аты - Аргүл. Мұнан: Құтан, Бұтан деген екі ұл туған. Бұтан қыршын жасында өліп қалып, нәсіл - тұқымы қалмаған.
Құтаннан - Мейрам сопы жалғыз. Бұл туралы бұрынғы ақындардан қалған бір ауыз өлең бар:
Сұрасаң, арғы атамды ер Құтан-ды,
Сұлтаны бек әзизден ол бата алды.
Мейрам ұлы Қарашаш бір қыз туып,
Қуандық, Сүйіндік боп сонда атанды –
деген сөзін дәлел қыламыз. Және де Көтеш ақыннан Уақ-Жарқын би сұраған екен:
− Бұл ақындық ата-бабаңызда бар ма? Иә, нағашы тегіңізде бар ма? - деп.
Сонда Көтеш ақын айтқан бір ауыз өлең:
Қазақта Арғын аға болған зерек, Өзгеден ол кісінің жөні бөлек. Біздердің түп атамыз -ақын Құтан, Өзгеден өлеңге ұста болса керек.
Осындай сөздерден біздің Құтан деген атамыз бар болғанын білеміз. Бұқарекең айтыпты деген бар:
Барымызды (Бәрімізді) сұрасаң,
Құтан байдың баласы.
Қарақожа бас болып,
Қабыл да болған тәубесі (тобасы) – деген.
Арғынның тоқалының аты - Момын. Бұл Момыннан туады: Ақсопы, Қарасопы, Сарысопы, Арықсопы, Нәдірсопы. Ақсопыдан - «Толыбай» ұранды Қанжығалы, «Маябоз» ұранды Тобықты. Қарасопыдан - «Қарақай» ұранды Қарауыл, «Барлыбай» ұранды Бәсентиін. Сарысопыдан - «Ұшыбай» ұранды Атығай, он екі атаның ұлы Дәуіт. Арықсопыдан, Нәдірсопыдан үрім-бұтақ, жұрағат жоқ.
Арғын бабамыздың жүз алты [106] жасында алған бір тоқалдан - аты - Айнакөз, онан туған баланың атын «Тәнбіс сопы» - қойған. Тәнбіс сопыдан: Үсенбай, Елемес. Елеместен
- Ерман, Ерманнан: Шағыр, Бөлтірік. Шағырдан: Ақай, Жолдыбай, Тағыншы, Аманжол, Сомжүрек. Аманжолдан - Көшей, Көшейден - Шақшақ батыр. Шақшақұлы Қошқар, Қошқарұлы Жәнібек батыр. «Өр Жәнібек» атанған: мойны бұрылмайтын, беті кайтпайтын жан болыпты. Жәнібектен - Дәуітбай, мұнан туған Мұса батыр. Мұнан кейінгілері: Бірімжан, Қазыбек. Бірімжаннан: Қорғанбай, Дәуренбек. Дәуренбектен - Ғазымбек. Шағыр - Бөлтіріктің Бөлтірігінен: Сырлыбай, Сары. Елемеспен туысқан Үсенбайдан -Қара мерген. Мұнан Байташы. Ауыл тілінде әңгіме болған: «Байташының есепшісі-ай!» -деп, осы Байташыны айтқан. «Ақташы, Бұғышы, Байташы, Тағыншы, Шар жетім Шақшақ» - десе, білмейтін жан жоқ.
Қараман, Төлек, Қырықмылтық - дегендер де бар. - «Тоқал Арғын» - деп бөлінеді. Орынбор жақта алты болыстан асатын шығар. «Тоқал Арғыннан» екі Жәнібек шыққан. Бірі - Шақшақ Жәнібек, бірі - қара балуан Жәнібек.
АРҒЫН-МЕЙРАМ ТАРАУЫ
Мейрам сопының бәйбішесінің аты - Нұрфая екен, Алшын - Құдысбайдың қызы екен. Өзін қыс ішінде ұзатқан екен. Нұрфаяның өз шешесі өліп қалған екен. «Бикешке шешесінің жоқтығын білдірмеймін», - деп, Нұрфаяның ағасының әйелі - жеңгесі еріпті. Түйенің басын жетектетуге бір жетім қыз қосыпты. Көш ілгері кетіп, күйеу жігіт артта қалып, көштің ізімен келе жатса, көштегі үш әйел бір жерге отырып с...ен екен. Қараса біреуінің сі...гі тонды қарс айырып жіберген екен. Түнде қойнына жатқанда, Нұрфаядан Мейрам сұраса:
− Ол кім? - деп.
− Ол Қарқабат еді, - депті. - Отыра қалып күрілдеткенде, қасындағы өзіміз де шошып қаламыз, аттар да үркеді, - депті.
Елге келіп орныққан соң, екі елдің арасы жаугершілік болып, Нұрфаяның жеңгесі еліне қайта алмайтын болыпты. Сонан кейін Нұрфая:
− Ағайдың төсі тиген жеңгемді басқаға қимаймын, - деп, - өзің ал! - деп, Мейрамның өзіне қосыпты. - Мына күңді де өзің ал: жатыны асыл, өсіп-өнейін деп тұр. Бір жұрттан келген үш әйел бір жерде болайық, - деп, оны да алғызыпты.
Нұрфаяның өзінен: Қуандық, Сүйіндік туады. Жеңгесінен: Бегендік, Шегендік туады. Қарқабаттан Болатқожа туады. Бесеуі де өсіп-өніп, «Бес Мейрам» - аталған. Сүйіндіктің қайынатасы Ұлы жүз: Үйсін - Өгіз бидің қызы екен. Бұл қызды да жеңгесі ертіп келіп, еліне қайта алмай қалған екен. Мейрам сопы өлгеннен кейін, Нұрфая бәйбіше болып отырыпты. Қара мал еншісі бөлек басқа екен де, жылқы еншісі бөлінбеген екен. Сонда Қуандық жылқы бөліп алуға келгенде:
− Өзім бір сыбаға, алты балам алты сыбаға алады, - деп, - Қарашаңырақтағыларың бәрің бір сыбаға боласыңдар, - деп, дау қылыпты.
Сүйіндік Болатқожаны оңаша шығарып алып:
− Мына Қуандық алты баласын арка тұтып, маған көптік қылды. Сен маған жақтасып, жасаққа шықсаң, қалай болады? Сен маған болыссаң, мен өлмей, артық мал бергім келмейді, - дейді.
Болатқожа Сүйіндіктің қолындағы жеңгесін сұрайды.
Сүйіндік айтады:
− Өзің қыз аламын демесең, сенен бір таңбалы байталды аяймын ба? Қазір алсаң да, ешкім таласпайды, - [деп], жеңгесін беріп, Болатқожаны өзіне ертіп алып Қуандыққа қарсы жасаққа шығады.
Қуандық келеді, алты баласы қасында, алты ұлдың кенжесі - Сүйіндікпен тұстас. Қуандық, Сүйіндік арасы сирек туған. Сонда Болатқожаның істеген жұмысы: жерден алты томар шымды қопарып, жұлып, Қуандықтың алты ұлын алты шыммен ұрып жығып, Қуандықтың өзіне жетіп:
− Айтқан сөзге көніп, түзулікке келесің бе, иа болмаса, балаларыңның қасына қосайын ба? - деген соң, Қуандық:
− Сен бәрімізден кіші болсаң да, сенің ырқыңа көнбеске болмады. Бұрынғылар айтқан сөз бар еді: «Қой асығы деме, қолайыңа жақса, сақа қой, // Жасы кіші деме, ақылы асса, аға қой!» - деген. Енді мен аға емес, сен аға болдың. Жылқыны қалай бөлсең де, билігін саған бердім, - дегенде, Болатқожа айтты:
− Мына жақтан жылқының ортасынан қақ жарып жүремін. Сен аға едің, таңдаған жағын сен ал, қалған жағын Сүйіндік екеуміз алайық, - деген соң, алты сыбаға артық алмақ былай тұрсын, жанынан қайғы болып, қорқып тұрған Қуандық қорыққаннан:
− Құп болады! - деп көніпті.
Айтқанындай, қаптап жер қайысып жатқан жылқының ортасы¬нан қақ жарып жүріп, бөліп берген.
Осылай бөлген соң, Сүйіндік Болатқожаға өкпеледі дейді:
− Сені мен жеңгемді беріп, өзіме тартқанда, істегенің осы ма? Өзің, екеуміз бір-ақ сыбаға болып қалдық. Және жылқының көп жағын ол алып кетті, - деп.
Сонда Болатқожа айтыпты:
− Жылқының бытырап жатқан, шашырап жатқан жағын алды. Артық болса, бір-ақ айғырдың үйіріндей артық шығар. Ондық ағалығы жоқ па? Біздің тумаған күнімізде, жас күнімізде ол бізден бұрын еңбек сіңірген шығар, - деп, Сүйіндікті сөзден тоқтатып қойыпты.
Артынан санап тексере келгенде, Болатқожаның айтқанындай, бірлі-жарым айғыр үйірі ғана артық болып шығыпты. Еншіні екі ағасына Болатқожа бөліп берген екен. «Сонан кейін Қуандықтың алты баласын алты шыммен ұрып жыққаннан, кесекпен ұр[у]ды, кесекпен ұрғанды шығарғаннан, «Қаракесек» атанып, «Болатқожа» - атынан «Қаракесек» аты даңқты болып кеткені - сол!» - дейді.
АРҒЫН-СҮЙІНДІК ТАРАУЫ
Нұрфая бәйбіше [Мейрамның бәйбішесі] Сүйіндік, Бегендік, Шегендік, Олжакелді деген асыранды бала, - төртеуін де өз қолынан үйлендіріп, енші бөліп беріп, сол төртеуін «Төртуыл» - атаған. Бегендігі - Қозған, Шегендігі - Қақсал, Олжакелдісі - Қаржас. Туысы басқа - басқа болса да, («Төртуыл» - дегенде, қосыла кетеді. Бегендік қыршын жастай өліп, қатынынан бір бала туып, атын Оразкелді қойған. Бегендік өлген соң, ол қатынды Сүйіндік алып, Сүйіндіктен бір бала тауып, атын Суғыншы қойған. Оразкелді, Суғыншы, -екеуі де Сүйіндік баласы болып, Оразкелдіге қатын әперіп, енші берген - Сүйіндік. Оразкелдіден екі бала: Тәңірберді, Сәрік. Суғыншыдан екі бала: Шуманақ, Мәжік. Тәңірбердіден үш бала: Ораз, Малқар, Жұлым сопы. Сәріктен екі бала: Қожамберді, Тоқтас. Қожамбердіден: Байназар, Есназар, Қозыбақ. Тоқтас екі қатын алған: бәйбішесінен - Есіл бойындағы Қарақозған. Тоқалының аты - Сарықыз, онан туғандар: «Сарықозған» - атанады. «Қозған» - деген кісі аты жоқ, қозғала берген соң: «Шіркін, қоза берді ғой!» - деп, «Қозған» - аталған. «Қақсал» - деген кісі аты жоқ, қақсай бергеннен, «Қақсал» - атанған.
Қуандық, Сүйіндік екеуі енші алысқанда: «Қарабауыр қылып аламыз!» - деп, таласып, асық қаржысып алғаннан, Олжакелді (Оразкелді) «Қаржас» - атанған.
Сүйіндіктен - Суғыншы, онан: Шуманақ, Мәжік. [Шуманақтың] (Суғыншының) [223] қатынының аты - Жолбике. Бұл Жолбикеден: Жанболды, Құлболды, Жолболды туады. Жолболдысы - Орманшы. Шуманақ өлгенде, Жолболды емшекте қалған бала екен. Жолбикені Қаржас алып, Жолболды шешесінің құшағында кетіп, оған қатын әперіп, енші берген - Қаржас. Артынан өз қолы өз аузына жеткен соң, ез бауырларын тапқан. Құлболды балаларынан зорлық көре бастаса, Қаржаспен ыңғайласа бастайды. -«Жолбике» - легенде.
Шуманақпен бір туысқан Мәжіктен: Малай, Жәдігер. Малайдан: Қатке, Дәулет, Жәнібек, Тыныбек. Жәдігерден: Байтік, Шақай, Сары. Бұл Малай, Жәдігер өзге Төртуылдан аз болғандықтан, күні бұл күнге шейін Төртуыл атында.
Құлболдымен туысқан Жанболды аз болғандықтан, күні бұл күнге шейін Жанболды атымен аталады.
Бұрынғы ақындардың бір ауыз өлеңі: Мәжікпен бір туысқан ер Шуманақ, Қойыпты Құлболдыны құдай қалап.
Құлболдының бәйбішесінің аты - Мақпал. Мақпал бәйбішенің үлкені - Күлік, Тұлпар, кенжесі - Айдабол.
Айдабол он үшінде «би» - атанған екен. Ол замандарда Арғын Сырдарияның күнбатысында мекен қылып жүреді екен. «Арғындар Сырдариядан өтіп, Қаратауды жайлайды» - деген сөзді естіп, Қарақалпақ, Алшындар:
− Арғын бұл жаққа келсе, таң атырып, күн шығармайды! Өткелден өткізбейміз! - деп, өткел аузын қамап, тұра қалғанда, Сыр суында аяқтап өтетін өткел болмайды. Сонда Мақпал бәйбіше астында торы жорға аты бар, сексен нар жетелеп, судан өтерде қара шұбар манат белдемшесінің етегін жинап алды да, іркілместен аты да үйректей қайқаңдап, жүгімен нарлары да шегініп қалмай байпаңдап, өте шығыпты. «Өткізбейміз!» - деп тұрғандар ләм-мим дәнеме айта алмапты
− Пай, пай, бәйбішенің бөксесіне болайын! - десіпті.
Сонда Мақпал бәйбіше:
− Күлсең, күлерсің! Күндердің күнінде күлкіңді тыя алмай жүрерсің! Бұл қай бөксе десең, Айдабол шыққан бөксе. Артың болса, Айдаболдай ұл тап! - деп жүре берген екен.
Құлболдының бәйбішесі Мақпалдан: Тұлпар, Күлік, Айдабол. Айдабол он үш жасында «би» атанып, аты шыққан. «Артың болса, Айдаболдай ұл тап!» - деп, Мақпал бәйбіше айтқан екен. Сол Айдаболдың бәйбішесінен: Жанқозы, Малқозы, Кенжеқозы; ортаншы қатынынан: Аққозы, Бозқозы, Қарақозы; кіші тоқалдан: Қожакелді, Тайкелтір.
Айдабол би Қошетерді Тайкелтірге:
− Енші орнына қарабауыр қылып ал! - деп, берген.
Қошетердің шешесі Шанышқылы - Қошетер батырдың қызы екен. Айдабол би нағашы атасының атын қойған екен. Шанышқылы сартқа бір атасы жуық, Қаңлы, Шанышқылы -Қатағаннан қалған ел тегіс ұста болғандығы - бұл сөзді растайды.
[Жанқозы балалары]: Қосқұлақ, Төлебай, Лапақ, Сары. Төлебайдан: Жолан, Еламан, Едіге; тоқалдан: Елкелді, Малкелді. [Айдабол - Жанқозы - Төлебай - Еламан] Еламаннан: Мәулімнен - бәйбішеден туады - «Қарақалпақ қызы» атанған: Атан, Жәуке, Тұрсынбай, Шонты, Текебай, Көрпебай; тоқалдан: Ботан, Нұралы, Жауқашар, Бақыбай. «Он ұлды Еламан» - атанған.
Атан жастай өліп, қатын[ын] Жәуке алып, онан туған баланың атын «Ізден» қойып, онан Өтеміс туған. Өтемістен - Белгібай жалғыз. Белгібайдан - Ахметбек.
[Айдабол - Кенжеқозы] Кенжеқозы жастай өліп, қатыны - Ұлы жүз: Қаратай батыр екен. Қалыңдығы оң жақта қалған. Айдабол би: «Тайкелтірге қосамын», - деген соң, Жанқозы онысына көнбей, тетелес інісі Малқозының баласы Толыбайға алып беріп: Олжабай, Құлжабай, Орман, Рысқұл - төрт бала туған. Батыр Олжабай - Үйсін: Қаратай батырдың жиені. Қыс ішінде ұзатып келе жатқанда, жолда босанғаннан, атын «Олжабай» қойған.
[Жолмұрат ескертуі: «Мәшһүрдің өзінің үлкен баласы Шарафи жазған. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы 1931 жылы, ноябрь айында, ережептің 17-ісінде [қайтыс] болған»].
ҚАРАКЕСЕК: АПАЙ-БӨРІ ТУРАЛЫ
Жесір қатын «Апай» атанған, Қаракесек қатыны еді» - деседі. Байы өлген жесір қатын үйінен қара торысымен төркініне келіп, артынан Қаракесек іздеп келіп, бұрында тапқан баласы бар болу керек. «Буаз екіқабат кетіп еді» - деп, даулаған. Еркек бала тапқан екен де, оны бөтен бір жерге асыратқан екен. «Екіқабат келмеді!»- деп, жан беріп, нандырып алып қалған екен. Қаракесек көзі бар балаларды алып қайтыпты. Жесір қатын байсыз отыра ала ма, бұл жақта тиген байынан бала тауып, «Апай-апай» - аталған атпен үрім-бұтағы «Апай» атанып, Апай, Бөрі оттас, ұрандас болып кеткен.
