Александр Дюма

Үш ноян

АВТОРДЫҢ AЛҒЫ СӨЗІ

Мұнда оқушыларымызға баяндағалы отырғанхикая қаһармандары аттарының аяғы «ос» пен «иске» бітсе де, олардың ертегі-аңызға ешбір қатынасы жоқ екені анықталады.

Осыдан бір жылдай бұрын Людовик XIV-нің тарихын жазбақшы болып, король кітапханасын ақтарып жүргенімде, ойда жоқ жерден «Д'Артаньян мырзаның естеліктеріне» тап болдым. Сол дәуір авторларының ақиқат шындықты айтқысы келген көптеген туындылары сияқты, мұны да Амстердамдағы Пьер Руж баспасынан шығарыпты, әйтпесе, авторы аз ба, көп пе, Бастилия түрмесіне әйтеуір бір жатып шығар еді-ау, Оның тақырыбына қызығып кеттім де, кітапхана сақтаушысының рұқсатымен, сол мемуарды үйге алып келіп, құнығып оқи бастадым.

Бұл арада мен со бір тартымды шығарманы егжей-тегжейлі баяндайын деп отырғаным жоқ, тек өткен күндердің суреттерін бағалай білетін оқушыларыма осы мемуармен таныс деген кеңесті ғана айтпақпын. Олар бұл туындыдан шын шебердің қолынан шыққан портреттерді табады, осынау асығыс суреттемелер көп жағдайда казарма есіктері мен шарапхана қабырғаларына сүйеніп тұрып жазылғанымен, оқушылар бұдан Людовик XIII мен Анна Австрийскаяның, Ришелье мен Мазаринидің бейнесін, сол кездегі сарай маңындағылардың талайының бейнесін бірден таниды, Анкетиль мырза тарихы қандай айқын болса, бұл бейнелер де сондай айқын.

Бірақ жазушының құбылмалы ерке ойын кейде қалың оқушы қауым байқай бермейтін жайттардың тебірентетіні көптен мәлім. Осы мемуардың жоғарыда айтылған жақсы жақтарына таң қалып, таңдай қаға отырып — бұған әлі талай кісілердің таң қалатынына кәміл сенеміз — біз бәрінен де бұрын осы уақытқа дейін, шамасы, құдайдың тірі жаны назар аудармаған бір жайтқа қатты қайран қалдық.

Д'Артаньянның айтуына қарағанда, король мушкетерлерінің капитаны де Тревиль мырзаға алғаш келгенінде ол қабылдау бөлмесінен сол атақты полкте қызмет ететін үш жас ноянды көреді, оларды Атос, Портос және Арамис деп атайды екен. Д'Артаньян да осы даңқты полкке қабылдау құрметіне ынтызар болып жүрген еді.

Жасырып қайтеміз, құлағымызға тосын естілетін бейтаныс емдердің өзімізді қайран қалдырғаны рас және со замат бұл тек д'Артаньянның, сол кезде әйгілі болған кісі есімдерін әдейі жасырған жалған аттары шығар деген ой келді, әлде осы бүркеншік аттардың иелері еріккен-желіккеннен бе, реніш-кейістен бе, болмаса, жоқ-жүдеуліктен бе, әйтеуір, мушкетер шекпенін киген күні осы аттарды өздері қалап алмасын кім білген.

Сол уақыттың шығармалары ішінен өзімізді еліктіріп, ерте жөнелген ғажайып есімдердің көмескі бір ізі табылмас па екен деп, біз енді ұйқыдан да, күлкіден де айрылдық.

Осы мақсат жолында оқып шыққан кітаптарымыздың тізімінің өзі тұтас бір тарау болар еді, бұл, әрине, өте өнегелі, ізгілікті іс, бірақ оқушыларымызды қызықтыра қояр ма екен. Сол себепті де біз оларға мына бір жайтты айтпақпыз; ұзақ уақыт сарыла іздеп, түк таппағасын тауымыз шағылып, енді осы сергелдеңді қоялық деп тұрған кезде, атақты оқымысты досымыз Полен Паристің кеңесін басшылыққа ала отырып, біз ақырында infolio, қолжазбаны, анығын дәл айта алмаймын, № 4772 ме, әлде 4773 пе, әйтеуір, бір қолжазбаны тауып алдық, оның басы былай екен: «Король Людовик ХІІІ-нің патшалық құруының ақырғы кезі мен король Людовик XIV-нің патшалық құруының бастапқы кезінде Францияда болған оқиғалар жайлы граф де Ла Фердің естеліктері».

Осы қолжазбаны — өзіміздің соңғы үмітімізді — парақтап қарап отырғанда, оның жиырмасыншы бетінен Атостың есімін, жиырма жетінші бетінен Портостың, ал отыз бірінші бетінен Арамистің есімін кездестіргенде жүрегіміз жарылардай қуанғанымызды өзіңіз де сезген боларсыз.

Тарих ғылымы соншалық жоғары сатыға көтерілген дәуірде жұртқа беймәлім қолжазбаны табу бізге ғажайып бір керемет болып көрінді, Егер Француз Академиясына өз еңбегіңмен қабылданбай қалатын болсаң — бұл әрине даусыз нәрсе ғой, — онда реті келгенде бөтен біреудің еңбегімен Жазбалар Академиясына немесе Әсем Сөз академиясына бару үшін, біз дереу осы қолжазбаны жариялауға рұқсат сұрадық.

Ондай рұқсат бізге берілді де, мұны ашық айтуды біз өз борышымыз деп есептейміз, өйткені өзіміз өмір сүріп отырған дәуірдің үкіметі әдебиетшілерге оң қабағын бермейді-міс дейтін дұшпандардың өтірігін бетіне басу үшін біз оны осы арада тағы да айта кетпекпіз.

Біз қазір осынау аса құнды қолжазбаның бірінші тарауына лайықты ат қойып, оқушыларымыздың назарына ұсынамыз, егер оның осы бірінші тарауы жұртқа ұнайтын болса, — оған әрине біз күмәнданбаймыз да, — онда қолжазбаның екінші тарауын да дереу жария етеміз.

Ал енді мирасқор кісі қолжазбаның екінші иесі болғандықтан да, оқушыларымыздан өздерінің рақат-ләззаты үшін немесе ерігіп-зеріккені үшін граф де Ла Ферді емес, бізді кінәла демекпіз.

Хош, мәселені осылай анықтап алғаннан кейін, біз енді хикаямызды баяндауға кіріселік.

Үш ноян (I)

І
ДАРТАНЬЯН ӘКЕ МЫРЗАНЫҢ ҮШ СЫЙЫ

1625 жылғы апрельдің алғашқы дүйсенбісінде, «Раушангүл жайлы романның» авторы ілгеріректе дүниеге келген, Менг қалашығының барша тұрғындары, гугеноттар осы қалашықты тап бір екінші Ла-Рошельге айналдыратындай-ақ абыр-сабыр болып, әбігерге түсті де қалды. Қаланың кейбір тұрғындары Бас көшеге қарай далақтап жүгіріп бара жатқан әйелдерді көріп, үй алдары улап-шулаған балалар дауысын естісімен, дұшпан көзі болсын деп үстеріне сауыт-саймандарын киіп, қолдарына мушкет, бердіш алып қарулана бастады, сосын дереу «Еркін диірменші» мейманханасына қарай ұмтылысты. Бұл кезде мейманхана алды сәт сайын молайып, азан-қазан болған ығы-жығы жұрттан көрінбей кетіп еді.

Ол заманда мұндай оқиғалар дағдылы құбылыс саналатын, қалалардың біреуі болмаса екіншісі күн құрғатпай мұндай дау-жанжалды шежірелеріне түсіріп қоятын. Текті мырзалар өзара қырқысып, король кардиналмен, испандар корольмен соғыс жүргізіп жатқан кезді. Бірақ бірде баяу, бірде қатал, бірде астыртын, бірде ашық жүріп жататын қырықпышақ қырқысқа қоса, жұрттың бәріне қарсы соғысатын қайыршылар мен гугеноттар да, қаңғыбастар мен дәйекшілер де бар еді. Қала тұрғындары ұры-қарыларға, қаңғыбастар мен дәйекшілерге қарсы, жиі-жиі — дәулетті бай-мырзаларға, оқта-текте — корольге қару алып қарсы шығатын, ал, кардиналға немесе испандарға қарсы ешқашан да қол көтерген емес. Жұрттың қанына сіңіп кеткен осы салттың нәтижесінде, 1625 жыл апрелінің әлгіде айтылған дүйсенбісінде қала тұрғындары герцог Ришелье қызметшілерінің сары, қызыл значоктері мен оқалы киімдерін көрмесе де, айқай-шуды естісімен «Еркін диірменші» мейманханасына қарай ағылып еді.

Бұл әлек-шәлектің сыры жұртқа тек осы араға келгенде ғана мәлім болды.

Қылшылдаған жас жігіт. Біз енді оны суреттеп көрелік. Он сегіздер шамасындағы Дон-Кихотты, қару-жарақсыз, сауыт-саймансыз Дон-Кихотты көз алдыңызға елестетіп көріңізші; үстіндегі көк жүн күрткесі оңып, баяғыда-ақ жирен мен көгілдір аспан түсінің арасындағы белгісіз бір түске айналыпты. Беті сопақтау келген қара торы жігіттің шығыңқы жағынан қулықтың нышаны байқалады. Бұлтылдаған шықшыт еттеріне қарап, басында береті жоқ болса да, оның Гасконнан шыққанын бірден білуге болады, ал бұл жігіттің басында қауырсын тәрізді бірдеңе қадалған береті бар еді. Имектеу келген қыр мұрынды бозбаланың бойы жасына қарамай біп-биік, бірақ марқайған ер-азамат үшін әрине аласалау. Былғары бау тағып беліне іліп алған, атының жалынан ұстап, жапсарласа жаяу жүргенде немесе оған мініп алғанда сарт-сұрт қонышын соғатын шпагасы болмаса, тәжірибесіз көрмедік кісі оны жолсапарға шыққан фермердің баласы екен деп қалар еді.

Өйткені біздің бозбаламыздың астында аты бар еді және ат болғанда қандай, өткен-кеткен кісілердің назарынан қағыс қалар емес. Бұл — он екі, он төрттер шамасындағы, құйрық-жалы сұйылып, бақайшағы ісіп кеткен, Беарн төңірегінен шыққан жирен сары мәстек еді. Ол басын тізесінен төмен салып, иесін ауыздықпен алыстырмай, митың-митың желсе де, күніне сегіз лье жер жүретін. Бірақ байғұстың бұл қасиетін арбиған түр-пішіні мен өзгеше түсі бимәлім етер еді. Ол кезде жұрттың бәрі ат қадірін білетін, сол себепті де осы бір Беарн мәстегінің содан он бес минут бұрын ел көзіне шыққан сүйелдей әсер етуінен енді ат кесірі иесіне тиіп еді.

Мұны бірден сезген жас д'Артаньян (Жаңа Росинантқа шалқия мініп алған жана Дон-Кихотты осылай атайтын) қанша шабандоз атанғанымен, осы сияқты өлмелі мәстек мініп келе жатқанда жұртқа күлкі болғаннан басқа мәнпағат таппайтынын өзінен-өзі жасырып әуре болмады. Д'Артаньян әкесінің қолынан осы бір сыйды ала бергенде тегіннен-тегін күрсінбеп еді. Мұндай аттың құны ең көп дегенде жиырма ливр ғана тұратынын ол жақсы білетін. Оның есесіне әкесінің осы сыйды көлденең тартып тұрып айтқан ақыл-кеңесіне баға жетпейтін.

«Ал, балам! — деген Гасконның ақсүйегі тап-таза беарн мәнерімен сөйлеп, Генрих Төртінші де өле-өлгенше осы акценттен құтыла алмай қойып еді, — Ал, балам, мына жануар біздің үйде осыдан он үш жылдай бұрын жарық дүниеге келіп еді, содан бері қолқанат болып көңілімді бір қалдырған емес, ендеше сіз де бұған теріс қарамассыз деп сенем. Тірліктен қанша тауқымет көрсеңіз де, сіз мұны сатпаңыз, жасына жетіп, қартайып барып, ажалынан ғана өлсін. Ал егер сіз мұнымен жортуыл-жорыққа шығатын болсаңыз, қарт қызметшіге жаныңыз қалай ашитын болса, бұған жаныңыз солай ашысын. Егер жолыңыз түсіп хан сарайына қабылдана қалсаңыз, — деді д'Артаньян-әке сөзін жалғап, — ежелден келе жатқан асыл тегіңізге салсаңыз сіздің оған кәміл хұқыңыз бар — онда өзіңіз үшін де және жақын-жуықтарыңыз үшін де ақсүйек намысын қастерлеп ұстағайсыз, бұл атақты бес жүз жыл бойына сіздің ата-бабаларыңыз ардақтай білген. Жақын-жуықтарыңызды айттым. Король мен кардиналдан өзге кісілерге бағына көрмеңіз. Біздің заманда дворянин өзіне тек ерлікпен ғана, — естіп тұрсыз ба, тек ерлікпен ғана! —жол сала алады. Кімде-кім бір сәтке ғана жалтақтап жасқаншақтаса болғаны, сол қас қағымдай сәт тағдырдың тарту еткен бақ-дәулетінен, бәлкім, айрылып та қалатын шығар. Сіз жассыз және екі себептен көзсіз батыл болуға тиіссіз: біріншіден, сіз гасконсыз, оның үстіне менің перзентімсіз. Ешқашанда кездейсоқ жайттерден қорықпаңыз және қатерлі оқиғаларды өзіңіз іздеп жүріңіз. Мен сізге шпагамен қалай сайысуды үйреттім. Сіз қазір тепсе темір үзетін болаттай берік шағыңыздасыз. Көрінгенді желеу етіп соғыса беріңіз, жекпе-жекке тиым салынған, ендеше, шайқасқа шығу үшін ер жігіт жүрек жұтқан батыр болуға тиіс. Ал, қарағым, мен сізге он бес экю ғана беріп, астыңызға ат мінгізе аламын және әлгіде өзіңіз тыңдаған кеңестен басқа айтарым жоқ. Шешеңіз бұған бір кезде цыганнан алған бальзамның ішірткісін қосатын шығар; бұл бальзамның бір ғажап жері жүрек қайғысынан басқа жараның бәрін құлан-таза жазып жібереді. Осыларды кәдеңізге жаратыңыздағы ұзақ, уақытты өмір кешіңіз, қарағым... Менің сізге айтатын тағы бір сөзім бар, ол мынау еді, балам, көзім тіріде өзіңізге үлгі-өнеге болар бір кісіні атасам деп едім, ол, әрине, мен емеспін, өйткені мен өмірде сарайды төңіректеп көрген жан емен, тек дін жолында өз еркіммен біраз соғысқа қатысқаным бар. Менің айтайын дегенім, бір кездегі көршім де Тревиль мырза еді. Бала күнінде ол біздің короліміз Людовик Он үшіншімен (әманда оған жаратқаным жар болғай!) бірге ойнау құрметіне ие болған екен. Кейде олардың ойынының арты төбелеске айналып кететін көрінеді, сонда короліміздің де таяқ жеп қалған кездері болыпты. Жас күнінде жеген жұдырығынан ба, әйтеуір, король де Тревиль мырзаны қатты сыйлап, оған дос пейілін білдіреді екен. Кейінірек, Парижге тұңғыш рет барған кезде де Тревиль мырза бетіне келген кісілермен бес рет, король марқұм болып, жас король кәмелетке жеткенше, соғыстар мен жортуыл-жорықтарды есептемегенде — жеті рет, ал, осы короліміз кәмелетке толғаннан күні бүгінге дейін жүз рет шайқасқан! Ешбір указдарға, бұйрық-жарлықтарға, қаулы-қарарларға қарамастан, оның қазір мушкетерлердің капитаны болып жүргені тегін емес, бұл — цезарь легионының бастығы деген сөз. Оны король жоғары бағаласа, кардинал оған бата алмайды. Ал, оның ешкімнен жасқанбайтыны жұрттың бәріне мәлім. Бұған қоса де Тревиль мырза жылына он мың экю алады. Демек, ол — аса қадірлі, дәулетті кісі. Ол да өзінің өмірін сіз сияқты бастаған. Оған мына хатты апарып беріңіздағы, содан үлгі алып, ол не істесе, сіз де соны істеңіз».

Осы сөздерді айтқасын, д' Артаньян-әке мырза баласына өзінін шпагасын ұстатып, екі бетінен алма-кезек сүйіп, батасын берді.

Бөлмеден шыға бергенде жігітіміз өзінің шешесін көрді, қолында әлгі атышулы бальзамның шіріткісі, баласын күтіп тұр екен, әкесінің жоғарыда айтқан кеңестеріне қарағанда, ол осы бальзамды енді жиі қолданатын шығар. Әкесіндей емес, шешесі айналып-толғанып баласымен ұзақ қоштасты, бұл, әлбетте, әкесі жан дегендегі жалғыз ұлын жек көргендіктен емес, д'Артаньян мырза еркек басымен сезімге бой алдырып, сыр бергісі келмеді, ал, д'Артаньян ханым болса әйел-ана ғой. Ол байғұс егіліп көп жылады, несін жасырайық, кіші д'Артаньян мырза абырой болғанда, келешек мушкетерге лайық мінез танытып, қанша шыдап бағам десе де, ақырында көңілі бұзылып, көзіне біраз жас алды, бірақ онысын қолынан келгенше көрсетпеуге тырысты.

Әкесінің тарту еткен үш сыйын бойына құт санап, жігітіміз сол күні жолға шықты, жоғарыда айтылғанындай, ол сый он бес экюден, ат және де Тревиль мырзаға жазылған хаттан тұрушы еді ғой. Әке кеңесін есепке алмасақ та болады.

Осындай он сапар тілеген сөздерден кейін д'Артаньян сыртқы түрімен ғана емес, ішкі рухани дүниесімен де Сервантестің кейіпкерінен айнымай қалып еді, әңгімешінің парызы бойынша, оның портретін бейнелеген кезде біз оны Дон-Кихотпен салыстырып өте дұрыс жасаған екенбіз. Дон-Кихотқа жел диірмен — дәу, отар-отар қой — қалың қол болып көрінген ғой. Д'Артаньян әрбір күлкіні өзін қорлап-жәбірлеу, жұрттың әрбір көзқарасын төбелеске шақыру деп ұқты. Сол себепті де ол Тарбадан Менгке жеткенше түйілген жұдырығын бір жазбады және құдайдың құтты күні кемінде он рет шпагасының сабына жармасты. Дегенмен оның жұдырығы ешкімнің де иегін сындырған жоқ, ал, шпагасы қынабынан суырылмады. Рас, өткен-кеткен жолаушылар қырсық шалған кәрі мәстектің түрін көрісімен ыржиып күле бастайды, бірақ ат бүйірін сипай соғып келе жатқан ұзын шпаганы, одан жоғары тәкаппарлығы ұстап, ұшқын атқан көз емес, ашу-ызадан жалтылдаған көзді көріп, күлкілерін тия қояды, ал егер сақтықтың орнын шаттық басып, күлкі қысып бара жатса, олар ежелгі маскалар сияқты, бір езуімен жымияды да қояды. Сонымен д'Артаньян ат үстінде бір илікпей сіресіп отырған күйі, жұртты сұсымен жасқап, әлгі бәлелі қала Менгке келіп жетті.

Бірақ осы арада, «Еркін диірменші» мейман жайының есігі алдында қожайынның, дәйекшінің немесе атшының демеуінсіз көлігінен түсіп жатып (бұ соққандар тым болмаса атты тізгінінен ұстап тұруы керек қой), д'Артаньян бірінші қабаттың ашық терезесінен ұзын бойлы бір маңғаз дворянді көрді. Бұл өзі түсінен иманы безген, кекірейген біреу екені, қасындағы серіктеріне күбірлеп бірдеңені айтып жатты, ал ана екеуі мұның сөзін қошеметтей тыңдап тұрған тәрізді.

Д'артаньян үйреншікті әдетімен әңгіме өзі жайлы болып жатыр екен деп ойлап қалды да, құлағын тоса қойды. Бұ жолы ол қателеспепті, қателессе де сәл ғана қателесіпті: әңгіме мұның өзі емес аты жөнінде екен. Бейтаныс кісі, шамасы, аттың күллі қасиеттерін келістіріп суреттеп шықса керек, әлгіде айтқанымдай тыңдаушылары оны қатты қошеметтейтін болғандықтан да әрбір сөзді айтқан сайын қолпаштап, қарқылдап күлісіп жатты. Егер болмашы күлкінің өзі батырымыздың шамына тиетінін ескерсек, мазақтың аяғы неге апарып соққанын өздеріңіз де сезген шығарсыздар.

Д'артаньян ең әуелі өзін жәбірлеген сойқанның бет-әлпетіне бір қарап алмақшы болды. Ол бейтаныс кісіге тікірейе бір қарағанда, өткір қара көзді, аппақ жүзді, қара мұртын бипаздай бастырған дөң мұрынды, қырықтар шамасындағы бір кісіні көрді.Ол көк түсті қамзол мен шалбар киіпті, киімінің өзге әшекейі жоқ, шашақ бауы да көк түсті матадан екен, тек омырауындағы ойықтан жейдесі көрініп тұрғаны болмаса, киімі көрер көзге жұпыны. Қамзолы да, шалбары да су жаңа болғанымен сандықта көп жатқан зат сияқты умаждалып бүктетіліп қалыпты. Осы бір кісі өз өміріне әжептәуір әсер ететінін іштей сезді ме қайдам, әйтеуір д'Артаньян соның бәрін жіті көзбен қас-қағымда байқап қалды.

Хош, сонымен д'Артаньян мырзамыз көк костюмді кісіге тіксініп қарай берген сәтте, беарн атының адресіне ол да ең бір жымысқы ең бір зымиян мысқылды айтып та жіберген еді. Оның қасындағы жарамсақтары мәз болып, жырқылдай күлісті, ал, әңгімеші үйреншікті әдетінен айнып, жылусыз ғана жымиып күлгендей еді. Енді шүбәланбаса да болады: д'Артаньянды бұдан артық қорлауға болмайтын да еді.

Осындай бір шешімге тоқтаған жігітіміз беретін баса киіп алды да, Гасконға келген бай саяхатшылардан көрген сарай мәнеріне еліктеп, бір қолымен шпагасының сабынан ұстап, екінші қолын бүйіріне таянып, алға қарай бір аттап тұра қалды. Бірақ қырсық шалғанда, ашуға булығып, көзі ештеңені көрмей қойды, әуелде ол шоқтығынан бip қарап тәкаппарси тіл қатып, оны ұрысқа шақырамын ғой деп ойлаған, мұның орнына ол қолын шолтандатып, бір-екі ауыз дөрекі сөздерді айтуға ғана шамасы жетті:

— Әй, мырза! — деді ол айқайлап: — Сіз! Иә, терезе қақпағын қалқалап тұрған сізді айтам! Кімге күліп тұрғаныңызды айтпас па екенсіз, бәріміз бірге күлейік!

Дәулетті жолаушы бұрын атқа қараса, енді жайымен мойнын бұрып оның иесіне қарады. Осы бір қияңқы сөздің өзіне арналып айтылғанын ол қапелімде аңдамай қалған тәрізді. Сосын, бұ жөнінде көңілінде күдігі қалмағасын, ол сәл шытынап, қабағын түйді де, біраз уақыт үнсіз тұрып барып, айтып жеткізгісіз шеберлікпен менменсіп, мысқылдай тіл қатты:

— Мен сізбен сөйлесіп тұрған жоқпын, мейірімді мырза.

— Ал, мен сізбен сөйлесіп тұрмын! — деді жігіт дауыстап, осы бір содырлық пен сыпайылық, кішіпейілдік пен жиіркеніш аралас сөздерден қаны қайнап.

Бейтаныс кісі тағы да д'Артаньяннан бір сәт көзін алмай тұрды да, сосын терезе алдынан әрі қарай кетіп қалып, мейманхана есігінен асықпай баяу басып шыға берді,сол бетімен жас жігітке екі-үш қадамдай жақындап, атының алдына келіп тұра қалды. Оның байсалды қалпына, кекесінді жүзіне қарап, терезе алдында тұрған көңілдестері мәз болып күлісіп жатты.

Д'Артаньян ол жақындай бергеннен-ақ шпагасын қынынан бір аршындай суырыңқырап қойды.

— Мынау аттың түсі шынымен-ақ жалқын сары ма, әлде бір кезде солай болған ба? — деді бейтаныс сөзін жалғап; д'Артаньянның ызаланып тұрғанын көрмеген кісідейін, терезе алдындағы тыңдаушыларына қарап сөйледі, ол тіпті жас гасконның өзі мен серіктерінің арасында тұрғанын да көзге ілмеді. — Өсімдіктер әлемінде жиі кездесетін осы бір түс, тап бүгінгі күнге дейін жылқыда ілуде бір кездеседі деп есептелініп келіп еді.

— Қожасынан қорыққан кісі атына күлді! — деп дауыстады гаскон жігіт қатуланып.

— Мен, қарағым, сирек күлетін жанмын, — деді бейтаныс кісі. — Оны менің бет-жүзімнен де байқауға болады. Бірақ қалаған кезде күлуге қақым бар ғой деп ойлаймын.

— Ал, мен болсам, кім көрінгенді жөн-жосықсыз жыртаңдатып қоя алмаймын! — деді д'Артаньян еліріп.

— Шынымен солай ойлайсыз ба? — деді бейтаныс, бұрынғыдан да сабырлы үнмен. — Ендеше, мұныңыз жөн екен.

Сосын ол артына жалт бұрылып, мейманхананың қақпасына қарай беттеді, әлгі әзірде осылай қарай келе жатқанда д'Артаньян қақпа алдынан ерттеулі атты көрген-ді.

Өзін мазақ еткен кісіні жайбарақат жібере салу д'Артаньянның әдетінде жоқ-ты. Ол шпагасын қынабынан жалақтатып суырып алып, көңілін қалдырған кісінің соңынан тұра ұмтылды.

— Бері қараңызшы, бері қараңызшы, артыңыздан қылыш жұмсағаным қиянат болар, — деді ол дауыстап.

— Мені шауып тастамақсыз ба? — деді бейтаныс кісі артына жалт бұрылып, ол жас жігітке әрі таңырқап, әрі қомсына көз тастады. — Сізге не болған, сізге не болған, сүйіктім, сіз, шамасы, жынданған боларсыз!

Сo замат өзімен өзі сөйлескендей:

— Қап, әттегене-ай! Мынау ұлы ағзамға таптырмайтын олжа ғой өз мүшкетерлерінің, санын толықтыру үшін ол кез келген жерден өңкей бір қырғи жігіттерді іздеп жүруші еді, — деді күбірлеп.

Ол сөзін айтып бітірер-бітірместен д'Артаньян ұмтылып барып шпагасымен бір шанышқанда, бейтаныс кісі кейін қарай ыршып түсті, әйтпесе жаңағы сөз оның өміріндегі ең соңғы әзілі болатын еді, істің насырға шауып бара жатқанын бірден түсінген бейтаныс шпагасын суырып алып, дұшпанына тәжім етті де, шынымен-ақ қорғануға кірісті.

Бірақ тап сол мезетте әлгі кісінің екі серігі мен шарапхана иесі үшеуі қолдарына таяқ, күрек, ауыр шымшуыр алып, д'Артаньянға тұра ұмтылып, оған соққыны жаудырып жіберді. Осы бір тосын шабуыл жекпе-жек ағымын күрт өзгертті, өзіне қарай жауған соққыны қайтару үшін жігітіміз жалма-жан артына бұрылған кезде, оның дұшпаны сол қолайлы сәтті пайдаланып, аспай-саспай шпагасын қынабына қайта сала қойды. Осы бір тайталасқа қатысушы кісіден енді ол куәгер кісіге айналды — ол бұл рөлін де ешбір міз бақпастан жайбарақат орындап шықты.

— Осы бір гаскондарды қарғыс атпайды екен! — деді ол күбірлеп.— Өзін мына бір құла жирен сарысына мінгізіңдерші жөнін тапсын.

— Сені өлтірмей кетпеймін, қоян жүрек қорқақ! — деді д'Артаньян үш дұшпанымен бетпе-бет тайталасып, жан-жағынан төпелеген соққыға тойтарыс беріп жатып.

— Гасконның белгілі мақтаншақтығы! — деді бейтаныс күңкілдеп, — арыммен ант етейін, осы гаскондар өлмей түзелмейді! Қалағаны сол болса, өзін таяққа жығыңдаршы, бәлем. Жанына батып бара жатса, өзі-ақ байбалам салады!

Дегенмен бейтаныс кісі қандай қайсар жігітке жолыққанын әлі де білмейтін еді. Д'Артаньян кешірім сұрап кішірейетіндер қатарына жатпайды. Сол себепті де шайқас тағы да бірнеше секундке созылды. Ақырында жас гасконымыз әл-дәрмені құрып, шпагасын қолынан түсіріп алды, қайқайта соғылған сойылдан ол сынып та қалды. Келесі соққы оның маңдайынан тиді де, қаны саулап, есеңгіреп құлап түсті.

Тап сол сәтте осы оқиға болған жерге халық та тұс-тұстан жиналып қалған еді. Қожайын қаңқу сөзден қорқып, дәйекшілерінің көмегімен жаралы жігітті ас үйге көтеріп апарды да, жарасын жуып-шайып қол ұшын бергенсіді.

Бұл кезде бейтаныс кісі терезе алдындағы орнына қайтып келіп, жапырласқан жұртқа тыжырына қарап тұрды, шамасы, осы қалың көп оның ызасын қоздырып жіберген сияқты.

— Әй, әлгі қос үрейдің хәлі қалай? — деп сұрады ол ашылған «есік дыбысына бұрылып қарап, енді ғана кіре берген шарапханашыға тіл қатып; ол мұның жай-күйін білмекке келген екен.

— Шапағатты мырза, денеңізге зақым келген жоқ қой, Әйтеуір? — деді шарапханашы.

— Әзірге дін-аманмын, сүйікті қожайын. Бірақ мен әлгі жігітімізге не болғанын білгім келіп еді.

— Ол қазір тәуір. Есінен танып жатыр, — деді қожайын майдалап.

— Шынында да солай ма? — деп бейтаныс кісі қайыра сауал қойды.

— Бірақ әлгі бір әзірге дейін бар күшін жинап, сізді қайта-қайта шақырып, боқтап-боралап, өшімді алам деп өрекпіп жатты.

— Шайтанның пәлесін қара! — деді бейтаныс дауыстап.

— Жо-жоқ, олай емес, шапағатты мырзам, — деді қожайын тыжырына аузын қисайтып. — Ол талып жатқанда біз оның тұла бойын тінтіп көрдік. Түйіншегінде бір-ақ жейдесі, әмиянында он бір экю ғана ақшасы бар екен. Бірақ соған қарамастан, есінен танып бара жатқанда ол: егер осы оқиға Парижде болса, сіз оған табанда өкінер едіңіз, ал енді мұнысына ол әлі-ақ өкінеді деп екіленіп жатты.

— Ол ендеше киімін өзгерткен ханзада шығар, — деді бейтаныс кісі салқын үнмен.

— Менің сізді: әмәнда абай болып жүріңіз деп ескертіп қойғым келеді, шарапатты, мырзеке, — деді қожайын.

— Ол қызбалықпен біреудің атын атаған жоқ па?

— Атағанда қандай! Қалтасын сыртынан қағып қойып, ол: Қамқорлығындағы кісіні қорлағандарың үшін де Тревиль мырзаның не дейтінін әлі көресіңдер, — деп қайта-қайта айбат шекті.

— Де Тревиль мырза деді ме? — Бейтаныс кісі бірден жиырылып сала берді. — Де Тревиль мырзаның атын атағанда қалтасын бір сипап қойды дейсіз бе? Сонымен, оның аяғы не болды, құрметті қожайын? Жас жігітіміз есінен танып жатқанда сіз оның со бір қалтасын да қарап шықтыңыз ғой деп ойлаймын. Онда не бар екен?

— Мушкетерлердің капитаны де Тревиль мырзаға жолданған хат бар екен.

— Шын айтып тұрсыз ба?

— Шапағатты, мырзеке, әлгіде өзіңізге баяндаған сөзімнің айна-қатесі жоқ.

Өзгенің сыңайын онша тани бермейтін көрсоқыр қожайын соңғы сөздерді естігенде, бейтаныс кісінің өңі қалай құбылғанын аңғармай да қалды. Осы уақытқа дейін терезенің кәсегіне сүйеніп тұрған кісі енді кейін шегініп барып, әлденені ойлап тұнжырап сала берді.

— Мына әзәзілді-ай! — деді ол тістеніп. — Шынымен-ақ Тревиль мына гасконды мені аңдуға жібергені ме? Әлі шіп-шикі жас қой! Бірақ жас-кәрісіне қарамай, шпагамен түйреудің аты — түйреу ғой. Ал, мына баладан бір қатер болады дегенге сену қиын. Кейде ұсақ кедергі ұлы мақсатқа жеткізбей тастауы мүмкін.

Бейтаныс кісі біраз уақыт ойланып қалды.

— Әй, қожайын, сөзді тыңдаңыз! — деді ол ақырында. — Сіз мені мына есуастан құтқарсаңыз қайтеді? Оны өлтіре салуға арым баратын емес бірақ... — ол қатуланып түнеріп кетті, — бірақ осы жігіт маған бөгет болып тұр. Өзі қазір қайда?

— Менің әйелімнің бөлмесінде, екінші қабатта жатыр. Қазір оның жарасын таңып жатыр.

— Заттары мен сөмкесі қайда? Қамзолын шешкен жоқ па еді?

— Қамзолы да, сөмкесі де төменде, ас үйде. Бірақ мына есуас бала сізге кесірін тигізсе...

— Әлбетте кесірін тигізеді. Ол сіздің мейманхананың әлек-шәлегін шығарды ғой, бұл ақпейіл адал жандардың мазасын алған емей немене... Қазір өзіңізге барыңыз, менімен есеп айыру жағын әзірлеп, қызметшіме дайын тұр деп ескерте салыңыз.

— Қалай? Шарапатты мырзекең бізді тастап кетпекші ме?

— Ол сізге бұрыннан мәлім болатын. Мен сізге атымды ерттеп қой деп ем ғой. Сонда менің әмірім әлі орындалмағаны ма?

— Орындалды. Ат қақпа алдында ерттеулі дайын тұр, шапағатты мырзакеңнің оны өз көзімен барып көруіне болады.

— Жарайды, ендеше жаңағы айтқанымды орындаңыз.

«Мәссаған» — деп ойлады қожайын. — Ол кісі ана баладан қорқып тұрған жоқ па екен?»

Бірақ бейтаныс кісі аларып бір қарағанда-ақ оның ойы үзіліп кетті. Ол жарамсақтана иіліп, далаға шығып кетті.

«Мына жүгермек миледиді көрмесе болғаны, — деп ойлады бейтаныс кісі. — Ол да ұзамай келіп қалар. Кешігіп жатыр ма қалай? Одан салт атпен шыққаным жөн болар...Шіркін, де Тревильге жолданған хатта неьарын білер ме еді!»

Бейтаныс кісі өзіне бірдеңе деп күбірлей жүріп, ас үйге қарай беттеді.

Бұл кезде шарапханашы тек жас жігіттің кесірінен ғана бұл кісінің мейманхананы тастап кететініне ешбір шүбә келтірмей, әйелінің бөлмесіне көтерілді. Д'Артаньян есін жинаған екен. Қадірмен бай кісімен жанжалдасқаның үшін полиция ізіне түсуі мүмкін деп қожайын д'Артаньянды азғыра бастады, оның әлсіздігіне қарамастан орнынан тұрғызып, көшеге шығармақшы болды, ал, әлгі бейтаныстың, дәулетті кісі екеніне күмәнданбады да. Соққыдан есеңгіреп қалған д'Артаньян басын сүлгімен таңған күйі, қамзолсыз орнынан тұрып, қожайын арқасынан жайымен итере бергесін, басқышпен төмен түсе бастады. Ac үйдің табалдырығынан аттай бере, ойында ештеңе жоқ, терезеге бір қарағанда оның көзіне алғаш түскен кісі бағанағы усойқы болып шықты, ол қос норман аты жегілген жол күймесінің тепкішегіне шығып алып іштегі біреумен жайбарақат сөйлесіп тұр екен.

Оның сөйлесіп тұрған адамы — күйме терезесінен басы ғана көрінеді — жиырма — жиырма екілер шамасындағы жас келіншек еді. Д'Артаньянның әр адамның бет-жүзінің ерекшелігін бірден байқап, қағып алатынын жоғарыда айтқанбыз. Ол әйелдің балғын жас, сұлу екенін бірден байқады. Әйелдің сұлулығына қайран қалған тағы бір себебі, д'Артаньянның осы кезге дейін тұрған, өскен жері — Оңтүстік Францияда мұндай әйелдер тіпті кездеспейтін. Ол — шашы иығына төгілген, тымық көгілдір көзді, шырын ерінді, былқылдаған ақ білекті, аршыған жұмыртқадай аппақ келіншек еді. Әйел әлгі бейтаныс кісімен тез-тез сөйлесіп жатты.

— Сонымен, жоғары мәртебелі тақсыр маған...— деді әйел.

— ...Англияға дереу қайтсын-дағы, герцог Лондоннан шыға қалса, қолма-қол хабар берсін, — деп әмір етті.

— Басқа жарлықтары жоқ па?

— Оларды сіз мына қобдишаның ішінен табасыз, ал, қобдишаны Ла-Манштың арғы бетіне шыққасын ашасыз.

— Өте жақсы, Ал, сіз өзіңіз не істемексіз?

— Парижге қайтамын.

— Ана тентек баланың сазасын бермей қайтасыз ба?

Бейтаныс кісі жауап бермек болып аузын аша бергенде, жоғарыдағы әңгімені түгел естіген д'Артаньян есік алдына шыға келді.

— Бұл тентек бала кімнің де болса сазасың бере алады, — деді ол дауыстап. — Оның сазасын берем деген кісі осы жолы қашып құтыла алмайтын шығар.

— Қашып дейсіз бе? — Бейтаныс қабағын түйіп, қайта сауал қойды.

— Әйелдің алдында қашып кетпессіз деп сенемін.

— Есіңізде болсын... — деді миледи даусын көтеріп, бейтаныс кісінің шпагасына жармасқанын көргесін, — есіңізде болсын, сәл кешіксеңіз бәрі де зая болады!

— Дұрыс айтасыз, — деді бейтаныс асығыс. — Өз жөніңізбен жүре беріңіз. Мен де кеттім.

Соны айтып, әйелге тәжім етті де, атына қарғып мінді, ал, көшір жегулі аттарына қамшы басты, Бейтаныс кісі мен әйел екеуі екі жаққа қарай зулай жөнелді.

— Ау, ақшаны кім төлейді? - деді қожайын безектеп, қонағы есеп айырыспай шаба жөнелгесін, оны бұрын ұнатып қалса да, табанда жек көріп жиреніп кетті.

— Жалқау неме, сен төле! — деп айқайлады салт атты қосшысына шауып бара жатып, атқосшысы шарапхана иесінің алдына бірнеше күміс теңгені лақтырып тастап, мырзасының соңынан тура шапты.

— Қорқақ! Жексұрын! Ақсүйек атын жамылған оңбаған! — деп дауыстады д'Артаньян, атқосшының соңынан тұра ұмтылып:

Бірақ мұндай қимыл-әрекетті көтеруге ол әлі әлсіз еді. Он қадамдай жүгірмей жатып, оның құлағы шулап, көз алды қарауытып, басы айналып кетті де: «Қорқақ! Қоян жүрек қорқақ, Қашақ!» — деп айқайлаған күйі көшенің ортасына дүрс етіп құлап түсті.

— Иә, сұмдық сужүрек екен! — деді д'Артаньян сыбырлап, — Бірақ ана әйелдің сұлуын-ай, шіркін!

— Ол кім? — деді шарапханашы.

— Миледи, — деді күбірлеп д'Артаньян, ол тағы да есінен танып қалып еді.

— Лаж қанша, — деді қожайын, — екі мейманнан айрылып қалдым. Бірақ бізде мынаның бірнеше күн болатынына анық көзім жетеді. Он бір экюді қайтсем де қағармын.

Д'Артаньянның әмиянында бар болғаны он бір экю қалғанын біз жақсы білеміз ғой.

Шарапхана иесі қонағым он бір күн ауырар да, күніне бір экюден төлеп тұрар деп ойлаған, бірақ ол өз қонағын әлі де білмеуші еді. Келесі күні д'Артаньян таңғы сағат бесте тұрып, төмендегі ас үйге түсті де, кейбір дәрі-дәрмекті тауып беруін сұрады.Әрине оның толық тізімі бізге жеткен жоқ, мұның үстіне ол тағы шарап, сары май, розмарин әкеп беруін талап етті, сосын шешесі берген ішірткіні қолына алып, қажетті бальзамды жасап, толып жатқан жарақаттарына жағып, таңып тастады, сөйтіп дәрігерлерді маңайлатпай қойғасын, д`Артаньян со күні кешке салым орнынан тұрып кетті де ертеңіне құр аттай ойнақтап шыға келді.

Тамақты талғап қана ішетін бозбаламыз со күні қажетіне жаратқан май мен шарап үшін есеп айырысты, ал, астындағы аты, қожайынның айтуына қарағанда, жемшөпті өз шамасынан үш есе артық жеген болып шықты, д'Артаньян сонымен қамзолының қалтасынан он бір экюі бар көнетоз әмиянын ғана тауып алды, Ал, де Тревиль мырзаға жолданған хат жоқ болып шықты.

Әуелі жас жігітіміз со хатты асықпай ұзақ уақыт мұқият іздеді. Шалбары мен желетінің қалтасын жиырма мәрте ақтарып қарап, жол дорбасының түбін қайта-қайта қағып көрді. Ақырында хаттың жоғалғанына анық көзі жеткесін бұлқан-талқан болып ашуланды, жас қонақ тағы да ызаға булығып: егер хатты тауып бермесеңдер үй ішіңнің ойран-ботқасын шығарам деп қорқытқаннан кейін, қожайын жалма-жан кеше жұмсаған сойылына, әйелі сыпырғышқа, дәйекшілер таяққа жармасты, сөйтіп, батырымызға тағы да шарап пен иіс май қажет болып қала жаздады.

— Хат, әлгі аманат хатым қайда? — деді д'Артаньян айқайлап. ІІІайтан атсын, хатымды тауып беріңдер. Әйтпесе, бәріңді шілге ұқсатып істікке шаншамын!

Жолы болмағанда, жас жігітіміздің бұл жазаны жүзеге асыруына кездейсоқ бір жайт бөгет болды. Бұрын айтқанымыздай, оның шпагасы алғашқы айқаста-ақ шорт сынған еді, бұл жай жігітіміздің жадынан мүлде шығып кетіпті. Сол себепті де шпагасын суырып алған кезде шолтаң етіп, оның бір тұтам сынығы ғана шықты, шарапханашы сүмбінің үш жағынан шанышқы жасамақ болып, тығып тастап, оның сағақ жағын қынапқа сұғып қоя салыпты.

Егер қожайын: қонағымыздың бізге қойып отырған талабы орынды демегенде, қызу қанды жас жігіт қаруының жоқтығына да қарамас еді.

— Шынында да сол хат қайда екен? — деді қожайын, шоқпарын білемдеуді қойып.

— Иә, ол хат қайда деймін? — деді д'Артаньян ақырып. — Бір ескертетінім: ол хат де Тревиль мырзаға жолданған, сол себепті де табылуы керек. Егер ол хат табылмаса, де Тревиль мырза желкелеп отырып тапқызады, бұған сенбей көріңдерші, түге!

Мұндай ызғарлы сөзден кейін қожайынның зәре-құты қалмады. Король мен кардинал мырзадан кейін, тек әскери қызметшілер ғана емес, қала тұрғындары да де Тревиль мырзаның есімін аузынан тастамайтын. Иә, бұлармен бірге «Жозеф әкей де» бар екен-ау, бірақ оның есімі жәйімен сыбырлап қана айтылатын: кардинал Ришельенің досы, «қарасұр хазіреттен» жұрттың қарап жүріп үрейі ұшатын.

Әуелі өзі бастап шоқпарын тастаған шарапхана иесі әйеліне — сыпырғышын, қызметшілеріне — таяқтарыңды тастаңдар деп белгі берді де, хатты іздестіруге кірісті.

— Ол хаттың ішінде бағалы бірдеңе бар ма еді? — деп сұрады ол біраз іздеп әбігерге түскеннен кейін.

— Енді қалай деп ең! — деді гаскон дауыстап, осы хат арқылы ол сарайдан өз соқпағын салмақ еді. — Менің бар байлығым сол хатта болатын.

— Испан бондары ма еді? — деді қожайын.

— Ұлы мәртебелі корольдің өз қазынасынан ақша алуға арналған бон еді, — деді д'Артаньян, сол хаттың көмегімен король қызметіне түсемін ғой деп ойлаған жігітіміз тәуекелге бел байлап, астам сөйлеп салса да, өтірік айттым - ау осы деп қиналмады.

— Қап, шайтан соқыр - ай! — деді шарапханашы өзге лажы қалмағасын.

— Бірақ соны қойшы... — деді д'Артаньян, гасконға тән мақтаншақтығына басып, — соны қойшы, тәйірі, ақша да түк емес. Хаттың өзі, иә, сол хат қана қымбат еді маған. Мен ол хатты жоғалтқанша, мың пистоль ақшаны жоғалтқаным артық еді!

Бір лепіріп кеткесін, «жиырма мың» дей салуына да болатын еді, бірақ оған жас жігітке тән қарапайымдылығы бөгет болып еді.

Күллі үйді аударып-төңкеріп қарап шыққан қожайынның басында кенет бір сәтті ой жылт етіп көрінгендей болды.

— Хат мүлде жоғалмаған! — деді ол.

— Не дейсіз? — деді д'Артаньян дауыстап.

— Жоқ. Хат қолды болған.

— Сонда оны ұрлаған кім?

— Кешегі бейтаныс дворянин. Ол сіздің қамзолыңыз жатқан ас үйге кеткен. Сонда біраз уақыт жалғыз қалған. Хатты ұрлаған сол екеніне бәс тігем!

— Сіз солай ойлайсыз ба? — деді д'Артаньян шүбәланып.

Ол хаттың тек өзіне ғана бағалы екенін жігітіміз сол арада тұрғандардың қайсысынан да болса жақсы білетін, сондықтан да бөтен біреу оған қызыға қоймас деп ойлаған. Мейманханада болған жолаушылардың, осындағы қызметшілердің ешқайсысы да ол хаттан көк тиын пайда таппайтыны ақиқат.

— Сонымен сіз әлгі оспадар дворяниннен күдіктенесіз ғой? — деді д'Артаньян тағы да.

— Оған көзім кәміл жетеді, — деді қожайын. — Мен оған: сізге де Тревиль мырза қамқор екен, қалтаңызда сол қадірменді бекзатқа деген хат бар дегенімде ол қыбыжықтап бір орнында тұра алмады; ол хат қайда еді, деп. менен сұрап алды да, дереу төмендегі ас үйге, сіздің қамзолыңыз жатқан жерге кетіп қалды.

— Ендеше нағыз ұры сол болды! — деді д'Артаньян қызуланып. — Мен оны де Тревиль мырзаға айтам, ал, де Тревиль мырза корольге жеткізеді!

Сосын қалтасынан екі экюді маңғаздана суырып алып, қожайынға ұсынды, сол-ақ екен, шарапханашы бас киімін шешіп, қонағын қақпаға дейін шығарып салды. Ол дереу сары жиреніне қарғып мініп, енді ешбір дау-жанжалға ұрынбай, аман-есен Париж қаласына, Сент-Антуан қақпасына келіп жетті. Д'Артаньян осы арада астындағы атын үш экюге сатып жіберді, егер сапардың соңғы күнінде жануардың әбден тулақ болып қалғанын ескерсек, бұл кәдімгідей тәуір баға еді. Сол себепті де д'Артаньяннан жоғарыда айтқан ақшаға атты сатып алған пайдакүнем саудагер: мұндай сұмдық бағаға ол мына аттың сирек кездесетін өзгеше түгі мен түсіне бола алып жатқанын жорамалдап сездірді.

Хош, сонымен д'Артаньян түйіншегін қолтығына қысып Парижге жаяу келіп кірді де, болмашы қаржысына лайық бөлме тапқанша көше-көшені аралап, сенделіп жүрді де қойды. Бұл мансарда сияқты бөлме Люксембургке таяу жерде, Көр қазушылар көшесінде болатын.

Пәтер ақының бір бөлегін төлеген д'Артаньян бөлмеге бірден кіріп алды да, күннің қалған уақытында өз тірлігімен айналысты: қамзолы мен шалбарына оқалы галун тікті, мұны шешесі д'Артаньян-әке мырзаның су жаңа қамзолынан сөгіп алып, жасырып баласына берген-ді. Сосын ол Темір Сүймен жағалауына барып, шпагасына жаңа сүмбі жасатпақ болды. Бұдан кейін жігітіміз, Луврға дейін жетіп, бірінші жолыққан мушкетерден: «де Тревиль мырзаның үйі қай жерде» деп сұрады. Сөйтсе, оның үйі Ескі кептер ұясы көшесінде орналасқан екен, бұл — д'Артаньянның пәтерінен қол созымдай жерде ғана, мұны ол болашақта жолым болады екен деп жорыды.

Көңілін осылай бір демдеп алған батырымыз, Менг қаласында жасаған қылығына мәз болып, жалпы өзінің өткен тірлігіне сірә да өкінбей, бүгінгі тірлігін жанына медеу тұтып, жарқын келешегінен жақсы-жақсы үміт күтіп, төсекке бас қойды да, со замат қатып ұйықтап қалды.

Алыс түкпірден келген кең қолтық жігіт ертеңгі сағат тоғызға дейін ұйықтады, сосын орнынан тұрып, д'Артаньян-әке мырзаның пікірі бойынша, корольдіктегі үшінші кісі, шартарапқа атағы жайылған де Тревиль мырзаға қарай беттеді.

II
ДЕ ТРЕВИЛЬ МЫРЗАНЫҢ ҚАБЫЛДАУ БӨЛМЕСI

Де Тревиль мырза — оның Гаскондағы туыстары әлі күнге дейін осы есіммен аталады, Парижге келгесін ол өзін ақырында де Тревиль деп атап кетті — өмір жолын шынында да д'Артаньян сияқтанып бастап еді яғни қалтасында көк тиын да ақшасы болмайтын, бірақ өжеттік пен тапқырлық, уыттылық бір басына жетіп артылатын, соның арқасында гасконның әкеден қалатын мұрадан дәмеленіп жүретін сіңірі шыққан ең жарлы ақсүйегінің өзі бағы жанып, Перигорий мен Беррийдің бар байлығына арқа сүйейтін ең шонжар дворяндарынан асып түсуші еді. Қырық пышақ болып қырқысқан заманда жүрек жұтқан батырлығына қоса жұлдызы ұдайы оңынан туып, сарай маңындағы бақыт басқышының ең биік сатысына қырандай самғап бір-ақ шыққан еді.

Әкесі Генрих IV-шінің аруағына бас иетін, корольдің жақын досы болатын. Де Тревиль мырзаның әкесі Лигаға қарсы соғыста Генрих IV-шіге жанқиярлықпен қызмет етеді, Парижді алғаннан кейін, қалтасында нақты ақшасы болмағасын, — ал, беарндық батырымыз өмір бойы ақшаға жарымай өткен тесік қалтаның нақ өзі еді, ол борыш-қарызының бәрін жанынан суырып салатын жалғыз байлығы — әзіл-қалжыңмен қайтаратын, — король оған разы болып, ақсүйектің қара шеңбер аясындағы арыстан салынған гербісіне: «Адал да Айбарлы» деген ұранды таңбалауына рұқсат етеді. Бұл зор құрмет болғанымен одан түсетін пайда аз еді. Сонымен ұлы Генрихтың бас батыры өлер алдында жалғыз ұлына мұра етіп, шпагасы мен атақ-даңқын ғана мирас етіп кетеді. Осындай асыл мұра мен ата атағына кір жуытпауының арқасында де Тревиль мырза жас ханзаданың сарайына қабылданады; ол мұнда өз шпагасымен адал қызмет етеді және ата жолынан айнымайды. Сол себепті де күллі корольдіктің ен таңдаулы сайыскерінің бірі Людовик ХІІІ-ші, егер көңілдес достарының бірі жекпе-жек сайысқа шыққысы келсе, әдетте, секундант етіп ен әуелі мені, сосын де Тревиль мырзаны шақырыңыздар, деп кеңес береді екен, ал, көңілі түскен кейбір шақтары, өз қызметшісінің артықшылығын да мойындайды екен.

Людовик XIII де Тревильді шын пейілмен жақсы көрген, әрине, бұл өзімшіл өр кеуде корольдің жақсы көруі ғой, бірақ қанша айтқанмен, жақсылықтың аты жақсылық. Тағы бір айтылатын жайт, со бір қилы-қилы заманда жоғары дәрежелі қасқа мен жайсаңдардың бәрі өз төңірегіне де Тревиль сияқты ержүрек нояндарды жинауға тырысатын. Де Тревильдердің гербісінің екінші бөлігінде жазылған «айбарлы» деген сөзді ұран етіп алғысы келетіндер көптеп-ақ табылар еді, ал, бірақ осы жазудың бірінші бөлігіндегі «адал» деген теңеуге бірлі-жарымы болмаса, дворяндардың басым көпшілігі сай келмес еді. Де Тревильдін бұған хақы бар-тын. Ол адал төбет сияқты, әміршінің жарлығын көп ойланып жатпай, көзсіз орындайтын және ақылы мен айласы қатар жүретін аса сирек кездесетін тас-метін жандардың бірі еді. Жіті көз оған королдің біреуге ашуланып қалған-қалмағанын көріп-білуге, ал қажырлы қол Бем немесе Моревор, Польтро, де Мере немесе Витри сияқты кінәлі біреулерді жазалау үшін керек-ті. Өзінің бар құдіретін көрсетейін десе де осы уақытқа дейін Тревильге оңтайлы оқиға кездеспей келген-ді, бірақ ол сондай жайт бола қалса, айдарынан шап етіп ұстап алмақшы болып, қолайлы сәтті күтіп жүре берді. Людовик ХІІІ-ші оны өз мушкетерлерінің капитаны тегіннен-тегін тағайындамаған еді, Генрих ІІІ-ге жасауыл күзеті, Людовик ХІ-ге шотланд гвардиясы қалай қызмет етсе, бұған осынау нояндары да солай қызмет ететін.

Өз тарапынан кардинал да корольден қалыспайды. Людовик ХІІІ-нің төңірегін қаһарлы да қайтпас батырлардың ең таңдаулы жасағымен қоршап алғанын көріп, Францияның осынау екінші, дұрысын айтқанда, бірінші билеушісі өз гвардиясын құрмақ болды.Сол себепті де ол, Людовик XIII сияқты, өз мушкетерлерінің қолын жасақтады, осынау бәсекелес қос билеушінің Францияның күллі уәлаяттарынан, тіпті шет мемлекеттерден де соғыстағы ерлігімен атағы шыққан адамдарды сұрыптап жинап жатқандарын жұрт сырттай барлап, байқап жүрді. Ришелье мен Людовик XIII кешке салым шахмат ойнағанда жиі-жиі өз сарбаздарын жарыса мақтап, ерегісіп отырушы еді. Олардың әрқайсысы өз нояндарының келісті кескін-келбетін, жаужүрек батылдығын мақтап сөз жүзінде жанжал мен жекпе-жекті айыптағанымен, өз қорғаушыларын астыртын сондай төбелеске айдап салатын. Егер мушкетерлары жеңіп немесе жеңіліп қалса, шын көңілден мәз бола қуанысып, болмаса кәдімгідей ренжісіп қалатын. Осындай жеңістерінің көпшілігіне және жеңілістердің де кейбіріне ортақ болған бір кісі өзінің мемуарларында бұл жайтты тап осылай баяндайды.

Тревиль өз әміршісінің осал жерін дәл тапқан еді, сол себепті ол әдетте, достарынан тез айнып кететін король онымен ұзақ жылдар бойы баянды дос болып алған-ды. Ол кардинал Арман мен дю Плесси Ришельенің алдынан өз мушкетерлеріне сап түзетіп, парад маршымен қыр көрсетіп өткенде, мәртебелі тақсырдың көзі шатынап, ақ бурыл мұрты тікірейіп кетер еді. Тревиль сол кездегі соғыс өнерін жете білгендіктен де қай уақытта дұшпанның есебінен қай уақытта отандастарының есебінен күн көру тәсілін мейлінше шебер меңгерген еді; оның солдаттары да тек капитанның өзіне ғана бағынатын нағыз басбұзарлардың жасағы-тын.

Ұдайы шала мас болып ішіп, бет-ауыздары тырналған, қалай болса солай киіне салған корольдің мушкетерлері, әділін айтсақ, де Тревиль мырзаның мушкетерлері шарапханаларда, көңіл көтеpетін орындарда, сейіл-серуен құратын жерлерде ертелі-кеш айқайласып-дабырласып, шпагаларын кезеніп, сенделіп жүрер еді, егер жолай кардиналдың күзетшілері кездесе қалса, қолма-қол ілінісе кететін. Сосын әзіл-қалжыңы аралас қынаптан шпага суырылып алынатын. Кейде бұларды да өлтіріп кететін, бірақ олар артындағы достары көз жасын төгіп, кегімізді қайтарады деген сеніммен жер жастана құлайтын; көбінесе бұлардың өзі басқаларды өлтіретін, сонда бізді түрмеде шірітіп қоймайды: де Тревиль мырза құтқарып алады деп кәміл сенетін. Олар де Тревиль мырзаны жанындай жақсы көріп, бәрі бірдей тұс-тұстан жамырай мақтасатын, мушкетерлер қаншама жүрек жұтқан, ұрт мінезді жігіттер болғанымен, капитанның алдында, ұстаз алдындағы шәкірттей дірілдеп, оның бір айтқанын екі етпей орындайтын және ол зәредей реніш білдірсе, содан ақталу үшін жанын құрбан етуге дейін баратын.

Де Тревиль мырза әуелгі кезде осы бір құдіретті күшті король мен оның жақтастарының игілігіне жұмсады, кейін, жүре келе өз басының және достарының пайдасына жаратты. Дегенмен сол уақыттың мемуарларынан бір білетініміз тіпті дұшпандарының өзі, — ал, оның қалам ұстайтындар ішінде де, шпага ұстайтындар ішінде де дұшпаны аз болмаған, — иә, дұшпандарының өзі осынау қадірменді кісіні солдаттарының көрсеткен көмегі үшін әлдекімдерден пара алыпты деп айыптай алмайды екен. Қулық-сұмдық, айла-тәсіл жүргізуді әбден әккі болған алаяқтардан кем білмесе де, ол адал күйінде қалған еді. Мұның үстіне, ол кісінің титығына жететін жортуыл - жорықтарға, әскери әмірдің таршылық-торабына қарамастан, көңілді шытырман оқиғаларды жатпай-тұрмай іздеп жүретін, тіпті реті келгенде аса сыпайы, нәзік махаббат өлеңдерін айтып, әйелдердің жүрегін елжіретіп жіберетін сайып-қыран жігітшілігі де мол болатын. Осыдан жиырма жыл бұрын Бассомпьердің жігітшілігі жайлы қанша сыпсың сөз жүрсе, оның талай әйелдерді тұзаққа түсіргені жайлы да сонша өсек-аяң қаулап жататын — мұның өзінен де талай нәрсені аңғаруға болады ғой. Мушкетерлердің капитанына біреу таң қалып, таңдай қақса, екінші біреулер қорқатын, ал, енді біреулер оны шынымен-ақ жақсы көретін, басқа сөзбен айтқанда — оның жолы болып, бақ-дәулеттің биігіне көтерілген еді.

Людовик XIV-ші «Ай менен Күндей, әлемге бірдей жарқырап», өз сарайындағы уақ-түйек жұлдыздар шоғырының жарығын білдірмей тастаған еді, ал, оның әкесінің күні кеп кісілерден көмескі болғандықтан да, өзі сүйіктілерінің, жақын-жуықтарының әрқайсысына дербес жарқырап-жайнап жүруіне жағдай жасаған еді. Король мен кардиналдың «таңертеңгі қабылдауларына» қоса, Парижде жұрт өзгеше назар аударатын екі жүзден аса тап осындай «таңғы қабылдау» болатын. Солардың ішінен де Тревиль мырзаның таңғы қабылдауына кісілер айрықша көп жиналатын.

Ескі кептер ұясы көшесіндегі оның оқшау үйінің ауласы жазда таңғы сағат алтыдан, қыста ертеңгі сағат сегізден лагерьге ұқсап қайнап жататын. Бақайшағына дейін қаруланған, әрқашанда әр нәрсеге сақадай сай тұратын елу-алпыс қаралы мушкетер ұзын саны кемімеген күйі, әлсін-әлі ауысады да, кең аула ішінде еркін кезіп жүреді. Осында бір шарапат іздеп келген тілемсектер әр алуан уәлаяттардан мушкетерлер қатарына алуды арман етіп келген дворяндар, өз мырзаларының жолдама хаттарын әкелген ала-құла оқа-зерлі ливрей киген малайлар — бәр-бәрі аумақты да кең басқыш үстімен жоғары-төменді түсіп-шығып жатады, қазіргі құрылысшы болса осы басқыш тұрған жерге тұтас бір үйді қондыра салар еді. Қабылдау бөлмесіндегі қабырғаны қуалай қойылған ұзын орындық үстінде ең таңдаулы кісілер яғни қожайынның өзі арнайы шақырған кісілер отырады. Ертеден қара кешке дейін қабылдау бөлмесіндегі гуіл бір басылмайды, ал, бұл кезде осымен жалғас кабинетте де Тревиль қонақтарды қабылдайды, жұрттың арыз-шағымдарын тыңдайды, жарлықтар береді, сонымен бірге, Луврдегі балконынан король қалай қараса, бұл да терезе алдына келіп, өз адамдары мен қару-жарақтарға байқау жасай алады.

Д'Артаньян осы араға алғаш келген күні, алыс түкпірден келген ауыл адамының көзіне солай көрінді ме, әйтеуір, мұнда жиналған халық қисапсыз көп екен. Ауыл адамы деп отырғанымыз, әрине, гаскон еді, ал со заманда оларды састыра қою оңай емес деп есептелетін. Кенерелерін қуалай төрт бұрышты шегелер қағылған қомақты қақпадан өтіп, жас жігіт қарулы қалың қолдың арасына келіп кірді. Олар аула ішінде әрлі-берлі жүріп, бірін-бірі дауыстай шақырып, бірде егесіп, бірде әзілдесіп ойнап жатты. Осынау сеңдей соғылысқан қалың нөпір ішінен өту үшін не офицер, не дәулетті бір бекзат, не сұлу әйел болу керек еді.

Шидиген сирағына ұзын шпагасын қыса ұстап, қолын жалпақ жиекті қалпағынан алмай, өзінің іштей асып-сасқанын сездірмеу үшін, ыржиып күлген күйі, біздің жігітіміз жүрегі асаудай тулап, сеңдей соғылысқан жұрт арасымен қысылып-қымтырылып әрең жүріп келеді. Осында жиналған жұрттың белгілі бір тобынан өткен кезде ол жеңіл күрсініп, «уһ» деп бір дем алады және көп кісілердің өзіне бұрылып қарап тұрғанын айқын аңғарады. Осы уақытқа дейін өзін ешкімнен кем санамайтын д'Артаньян, өмірінде тұңғыш рет өзін өңге күлкі боларлықтай икемсіз де ебедейсіз екенмін-ау деп ойлады.

Басқыштың дәл түбіне барған кезде жағдай мүлде қиындап кетті. Төменгі тепшіктерде төрт мушкетер бір қызық ойынмен көңілдерін көтеріп жүр екен, ал сол арада олардың он-он екі қаралы дос-жарандары осы ойынға қатысу үшін кезек күтіп тұр еді. Әлгі төртеудің біреуі серіктерінен бірнеше басқыш жоғары тұрып алып, шпагасын жалақтатып, қалған үшеуін жоғары жібермеуге тырысып бағады. Төменгі үшеуі шпагаларын көз ілеспейтін жылдамдықпен сілтеп, анаған шабуыл жасайды.

Д'Артаньян әуелгі кезде бұл шпагаларды ұшы мұқалған сайыс рапиралары деп ойлап қалған. Бірақ ұзамай, ойынға қатысушылардың бетіне түскен сызаттарды қарап, шпагалардың ұштарының әбден қайралып, өткірленгенін байқады. Беттерін алмас тырнап кеткен сайын, көрермендер ғана емес, әлгі жәбір шегушінің өздері де қарқылдасып күліседі.

Жоғарғы тепкішектегі мушкетер бұл кезде дұшпандарының шабуылын шеберлікпен тойтарып тұрған. Бұл ойынның шарты бойынша, бетіне сызат түскен жаралы ойыннан шығады да, оның орнын жеңген сайыскер басады. Арада бес минут өтпей жатып, әлгілердің үшеуі де тырналды: біреуінің қолы, екіншісінің иегі, үшіншісінің құлағының шеті тілініп шыға келді, ал басқышты қорғап тұрған жігіт дін-аман қала берді. Мұндай жылпос сайыскер, ойынның ережесі бойынша, үш кісіден ілгері барып тұруы керек.

Біздің жас саяхатшыны бірдеңемен таң қалдыру, яғни таң қалғанын жұртқа сездіріп қою қандай қиын болса да, ол осы жолы мына ойынға шынымен-ақ қайран қалды. Мұның елінде, жігіттері қызу қанды, жанжалқой келетін өлкеде, біреуді жекпе-жекке шақыру үшін әйтеуір бір желеу табу керек-ті. Мына төртеуінің сайысы тіпті Гасконда жүріп талай нәрсені естіп білген біздің жігітімізге де бұрын көрмеген керемет болып көрінді. Ол әлі Гулливер тап болып, зәре-құты қалмай қорқатын аты әйгілі дәулердің елінен келіп шыққандай болды. Ал, мақсатына жетуге әлі талай жер бар-тын: жоғарғы алаң мен қабылдау бөлмесі алда еді.

Алаңда сайысып жатқан жан көрінбеді, мұнда — әйелдер жайлы әңгіме, ал қабылдау бөлмесінде — корольдің сарайы жайлы әңгіме қызып жатыр екен. Д'Артаньян жоғарғы аланда бір қызарып, бір бозарса қабылдау бөлмесінде дірілдеп кетті. Осында айтылып жатқан ғашықтықтың машақаты мен тоят алған махаббат жайлы әңгімелер, әйгілі адамдардың аттары мен мұның үстіне аса құпия бір жайттарды тізе жөнелгенде мүлде күшейіп, тұздықтанып сала берер еді, әрине, мұндай керемет Гаскондағы дәйекші қыздар мен кейде жас келіншектерге де қатерлі көрінетін, зирек те сергек қиялды жас жігітіміздің өңі түгіл түсіне де кірмеген еді. Егер алаңда оның күнәдан пәк, адал жанына алғашқы соққы тиген болса, қабылдау бөлмесінде кардиналды сырттай құрметтеп-қошеметтеуі біраз әлсірегендей болды. Д'Артаньянның сұмдық қайран қалған бір нәрсесі: осы арада күллі Европаны сескентіп дірілдеткен саясатты өлтіре сынағанын өз құлағымен есітті; бұл жерде кардиналдың жеке басының тіршілігі де сынға алынды, оны білмек болғаны үшін талай-талай аса құдіретті қасқа мен жайсандардың жәбір-жапа шеккенінен д'Артаньянның өзі де хабардар болатын. Д'Артаньян-әке қатты құрметтейтін осынау ұлы адамды мына жерде де Тревиль мырзаның мушкетерлері мазақтап күліп отырды. Бұлардың кейбіреуі оның қамыт аяғы мен бүкірлігін кекетсе, енді біреулері кардиналдың ашынасы мадам д'Эгильсн мен жақын қарындасы де Комбалэ ханым жайлы өлеңді тақпақтап айтып жібереді, ал, үшінші біреулері қолма-қол кардиналдың қол балалары мен күзетшілерін тәлкек етпек болып өзара келісіп жатты — міне, осынын бәрі д'Артаньянға біртүрлі ақылға сыймайтын жат қылық болып көрінді.

Бірақ кардиналдың атына айтылған осынау ащы мысқылдың арасына байқаусызда корольдің есімі кіріп кеткен болса — көрінбей бір қол сол бейпіл ауызды сол табанда баса қойғандай болып сезілер еді. Әңгіме айтып лепіріп, отырғандар дабырласқан дауыстары қалың қабырғадан де Тревиль мырзаның кабинетіне естіліп қалатындай-ақ, өзінен-өзі қысылып жан-жағына елеңдеп қарай береді.Бірақ олардың тағы біреуі жалма-жан ойнақы бір әзіл қашырады да тағы да мәртебелі тақсырға көшеді, мушкетерлер тағы да дуылдасып, ұлы кардиналдың басқан қадамын әңгімеге тиек етіп айтып кетеді.

«Мына соққандардың бәрін Бастилияға қамап, дарға асатын шығар, — деп ойлады д'Артаньян үрейленіп. Осылардың қосағында өзім де кетіп қалып жүрмейін: өйткені сөздерін бірге тыңдап, өз құлағыммен есіткесін мені де мына қаққандардың жақтасы деп қалар. Өле-өлгенше кардиналды құрметте деп ақыл айтқан әкем, тап осындай діннен безгендердің арасында отырғанымды көрсе не дер еді!»

Сол себепті де д'Артаньянның бұл әңгімеге араласпағанын өздеріңіз де оп-оңай түсінген шығарсыздар. Бірақ ол мұның бірде-бір сөзін шашау шығармай ұғып алу үшін бар ынта-ықыласын салып тыңдады. Әкесінің ақыл-кеңесіне қанша құлақ асқанымен, өз көңілінің қалауымен мен талғауына қарап, төңірегінде болып жатқан жайттарды айыптамай, қайта құптағысы келетін сияқты.

Де Тревиль мырза жақтастарының қалың тобыры ішінде мүлде бөтен кісі екенін ескеріп және оны осы арадан тұңғыш рет көргесін, одан не шаруамен келгенін сұрады. Д'Артаньян әуелі аты-жөнін айтып, содан кейін де Тревиль мырзамен жерлес екенін сылтау қылып, өзіне сауал қойған дәйекшіден де Тревиль мырзаға бірнеше минутке қабылдауын өтінетінімді жеткізіңіз деді. Дәйекші мұның өтінішін қажетті уақытында жеткізермін деп қамқорси үн қатты.

Әуелгі кездегі қысылып-қымтырылғанынан бірте-бірте арылып, д'Артаньян енді айналасындағы адамдардың киімі мен бет пішініне көз тоқтатып қарай бастады.

Ең бір көңілді топтың дәл ортасында, кереметтей костюмімен жалпы жұрттың назарын өзіне қарай аударып бір кекірейген ұзын бойлы мушкетер тұрды. Оның үстіне кигені үйреншікті мундир емес-ті, ол кездері мундирді міндетті түрде киіп жүру аса қажет деп есептелмейтін, несін айтасыз, ол еркіндік аз болғанымен, тәуелсіздіктің көп кезі еді ғой. Сонымен оның үстінде өңі біраз оңып кеткен көгілдір мундирі, көнетоз қамзолы бар-ды, қамзолының сыртынан ол иығынан қиғаштай, шаңқай түс кезінде су бетінде ойнайтындай күн шұғыласындай жарқыраған алтын зерлі иықбау тартыпты. Ал қызыл барқыттың пішілген ұзын шекпен шалқақ иінінен төмен қарай төгіліп тұр, әлгі көз жауын алатын зерлі иықбауға сала құлаш шпага тағылыпты, мол шекпеннен иықбаудың алдыңғы жағы ғана көрінеді.

Бұл мушкетер әлгіде ғана қарауыл міндетінен босаған екен, суық тиіп қалыпты деп әдейі күрк-күрк жөтеліп тұрды. Ол мұртын ширатып, керіліп әрең сөйлеп, мына шекпенді жамылып жүргенім де сол деп, қасындағыларға істің мән-жайын түсіндірген болды, ал, айналасындағы кісілер, әсіресе, д'Артаньян оның алтындатқан белдігіне таң қалып шуласып жатты.

— Амал бар ма, бұл қазір модаға айналып барады, — дейді әлгі мушкетер. — Мұның аса қымбат екенін өзім де білем, бірақ ата-ананың жіберген ақшасын да бірдеңеге жұмсау керек қой, әйтеуір.

— Ах, Портос, — деді дауыстап, сол арада тұрған кісілердің біреуі, — мына иықбау әкенің жомарттығынан алынды деп бізді иландыра алмайсың. Мұны саған тарту еткен әлгі мен өткен жексенбіде өзіңмен бірге Сент-Оноре қақпасының қасынан көретін, бетін бүркеп алған әйел емес пе?

— Жоқ, мен оны өз ақшама сатып алдым, бұған арым кәміл және ақсүйектік шын сөзім осы, — деді, жұрт Портос деп атаған мушкетер.

— Иә, — деді сол арадағы мушкетерлердің бірі, — мен мына жаңа әмиянды қалай сатып алсам, бұл да солай сатып алған: өз басым мұны ашынам ескі әмияныма салып қойған ақшаға сатып алғанмын.

— Жоқ, шын сөзім, — деді Портос, — бұған он екі пистоль төлегенімді ашық айта аламын.

Қолпаштаған дауыстар күшейіп кетсе де, күмән әлі сейіле қоймап еді.

— Осыным рас қой, Арамис? — деді Портос, екінші бір мушкетерге қарап.

Бұл мушкетер, Арамис деп тіл қатқан мушкетерден мүлде басқаша жан еді. Ол жиырма екі, жиырма үштер шамасындағы, өңі сүп-сүйкімді, момақандау келген, күздегі майда түк басқан шабдалы сияқты қызыл шырайлы, қара көзді жігіт еді. Жоғары ернін жиектей мойыл қияқ мұрт бір сызып өтіпті. Ол тіпті қолының тамырлары білеуленіп кетеді деп сақтанып, оны төмен түсірмейтін де сияқты. Күн көрінетін жұқа құлағын күтіп ұстау үшін сырғалығын әлсін-әлі ұстап, сипап қояды. Ол сызылып тұрып, жайымен баптап сөйлейді, жиі-жиі басын иіп, аппақ маржандай тісін ашып, үнсіз сыпайы күледі, өзінін мұнтаздай тұла бойын қалай баптап күтсе, тістерін де солай күтетін сияқты. Досының сөзін ол басын изеп мақұлдай салды.

Шамасы, ол мақұлдағаннан кейін керемет иықбау жөніндегі жұрттың күдігі біржола сейілгендей болды. Оған жұрт қызыға қараса да, енді оны сөз қылмады, бірте-бірте ойды-ой, сөзді-сөз қозғап, әңгіме мүлде басқа тақырыпқа ауысты.

— Де Шале мырзаның атшысы айтқан сөзге қалай қарайсыз? — деді бір мушкетер, сауалын ешкімге арнап айтпай, жалпы көпке бірдей арнап.

— Ол не депті? — деді Портос маңызданып.

— Оның сөзіне қарағанда, ол Брюссельде кардиналдың жанқияр қызметшісі Рошформен кездесіпті. Рошфордың үстінде канунциннің киімі болса керек, осындай маскарадты шебер пайдаланып әлгі қарғыс атқан Рошфор де Лэг мырзаны ақымақ қылып; тақырға отырғызып кетіпті.

— Ақымақ қылғаны қалай? Соның өзі рас па? — деді Портос ақырып.

— Мен оны Арамистен есіттім, — деді мушкетер.

— Шынымен солай ма екен?

— Сіз оны жақсы білесіз ғой, Портос, — деді Арамис. — Мен оны сізге айтып едім ғой. Соны қайталай беріп қайтеміз.

— «Қайталай беріп қайтеміз!» — деді Портос дауыстап. — Сіз солай деп ойлайсыз ба? «Қайталай беріп қайтеміз!» Шайтан атсын сені, мәселені шолтаң еткізіп, шалт қайыра салады екенсің!.. Бұл жарамайды! Кардинал адал дворянның қыр соңынан қалмай, опасыз сатқынның, залым қарақшының, дардан қашқанның көмегімен оның жазған хаттарын ұрлап алады, сосын әлгі шпионды пайдаланып, жоғарыда айтылған хат негізінде: Шале корольді өлтіріп, корольеваға герцог Орлеанскийді қосайын деп жатыр-мыс деген жалған айып тағып,- Шале байғұсты дарға асады! Осы жұмбақтың шешуін ешкім де таба алмай қойып еді. Сіз жұрттың ойлаған жерінен шығып, кеше ғана сол тылсымның сырын айттыңыз содан әлі есімізді жинап үлгіре алмай жатқанымызда, Бүгін «Соны қайталай беріп қайтеміз!» дейсіз.

— Мақұл ендеше, сіз қаласаңыз тағы да қайталайық, — деп Арамис оп-оңай көне кетті.

— Егер мен де Шале мырзаның атшысы болсам, — деді Портос қызып, — ана Рошфор кәззаптың сазасын берер едім!

— Ал, «Қызыл герцог» сіздің сазаңызды берер еді! — деді Арамис байсалды.

— «Қызыл герцог»... Пәле, жарадың! «Қызыл герцог!».. — деді Портос өрекпіп, алақанын шапалақтап, оны мақұлдай басын изеп. Қызыл герцог» — мұны керемет тауып айттыңыз. Мен бұл сөзіңізді жұртқа жаюға тырысамын, оған қам жемесеңіз де болады. Арамистің өзі пәле, шаяндай шағып алады!... Сіздің өз жөніңізбен кетпегеніңіз қандай өкінішті! Сізден тамаша аббат шығар еді!

— Е, оны уақытша ғана тастадық қой, — деді Арамис жай ғана. Асықпасам, бір кезде аббат болатыным хақ. Портос, өзіңізге мәлім, мен соны күн ілгері ойлап, діни ілімді оқып, зерттеп жүрмін ғой.

— Бұл дегеніне жетеді. Ерте ме, кеш пе, әйтеуір, дегеніне жетеді, — деді Портос.

— Ертерек жететін шығармын, — деді Арамис оған.

— Иә, үйіндегі шкафта мушкетер киімінің тасасында ілулі «тұрған сутанды қайта кию үшін ол тек бір ғана оқиғаны күтіп жүр, - деді мушкетерлердің біреуі естірте.

— Ол сонда нені күтіп жүр? — деді екінші біреу.

— Ол королеваның елге мұрагер тауып беруін күтіп жүр.

— Мырзалар, мұндай қалжыңды қойыңыздар. Құдайға шүкір, королева әлі тұғырынан тайып тұрған жоқ, ондай күн әлі-ақ туады, — деді Портос.

— Лорд Бекингэм Францияда жүр дейді ғой, — деді Арамис қуақылана мырс етіп, оның осы мырс етіп күлгенінен әңгіме екі ұшты болып естілді.

— Арамис, досым-ау, сіз осы жолы ағат кеттіңіз, — деді Портос оның сөзін бөліп, — бұралқы сөзге үйірсектеніп жүріп, әдептен асып кеттіңіз. Егер де осы сөз Тревиль мырзаның құлағына жетсе, сізді оңдырмайды.

— Сіз маған тәлім айтудан саумысыз, Портос? — деді Арамис, ұяң көзі кенет нажағайдай жарқ етіп.

— Досым-ау, — деп жауап қатты Портос, — бір мезгілде әрі мушкетер, әрі аббат болу қиын, екеуін қабат алып жүрем деу қателік. Есіңізде ме, жуырда Атос сізге: астау біткеннің бәрінен асап жүрсіз, деді ғой. Жо-жоқ, бір өтінішім, екеуміз ерегісіп қалып жүрмейік. Оның түкке де қажеті жоқ. Сіз бен Атос үшеуіміздің арамыздағы шартты жақсы білесіз ғой. Сіз д'Эгильон ханымның үйіне барып жүресіз және оны айналдырып та көргенсіз. Сіз де Шеврез ханымның қайын сіңлісі де Буа-Траси ханымдікінде де болып жүрсіз, жұрттың айтуына қарағанда, де Шеврез ханымның сіз дегенде жаны қалмайды дейді. О, мырзалар, сіздер өз бақыттарыңызды ортаға салмай-ақ қойыңыздар, сіздердің кішіпейіл, қарапайым кісі екеніңіз көпке аян, сол себепті де құдайдың тірі жаны сіздерге сырыңызды ақтарыңыз деп талап қоймайды! Ал, егер сіздер, шайтан алғырлар, екі елі ауыздарыңызға төрт елі қақпақ қоя білсеңіздер, ұлы мәртебелі ханым жайлы сөз туа қалса, әлгі әдеттеріңізді ұмытпаңыздар. Мейлі, жұрт король мен кардинал жайлы ауыздарына не келсе соны оттай берсін, бірақ королева — қасиетті жан, ендеше оны сөз қылған кісі тек жақсылық жағын ғана айтсын.

— Портос, сіз Нарцисс сияқты өзіңізге өзіңіз сенгіш-ақсыз, бұл есіңізде болсын, — деді Арамис. — Сіз менің ақыл үйреткенді жек көретінімді білесіз ғой, ақыл-кеңесті тек Атостан ғана алғанды ұнатам. Ал, енді сізге келетін болсақ, сүйіктім, әне бір жарқырауық, иықбауыңыз сіздің ізгі сезіміңізге деген сенімімізді әсте арттырмасқа керек. Қажет деп тапсам, мен аббат та бола аламын. Әзірге мушкетермін, ендеше мушкетер ретінде ойыма не келсе, соны айтамын. Тап қазір сізге: мені жалықтырып жібердіңіз деп айтқым келіп тұр.

— Арамис!

— Портос!

— Мырзалар!.. Мырзалар!.. — деп шуласқан дауыс тұс-тұстан жамырап кетті.

— Де Тревиль мырза д'Артаньян мырзаны күтіп отыр! — деді малай бұлардың сөзін бөлiп, кабинеттің есігін шалқайта ашып тұрып.

Осы сөздер айтылып біткенше есік ашық тұрды, сол себепті де бәрі тым-тырыс болып, үндемей қалды. Осындай жым-жырт тыныштықты бұзып, жас гаскон қабылдау бөлмесін кесіп өтіп, мушкетерлер капитанының кабинетіне кіре берді, ол әлгі бір өзгеше жанжалдың немен тынғанын көрмей, дәл кезінде кетіп қалғанына шын көңілден қуанғандай еді.

III
ҚАБЫЛДАУ

Де-Тревиль мырза шытынап ашуланып отыр екен. Соған қарамастан басы жерге жеткенше еңкейіп сәлем берген жас жігітті кішіпейілмен сыпайы қарсы алды, оның марапаттаған сөзін жымиып тұрып тыңдады. Жас жігіттің беарн мәнерімен сөйлегені, оған жастық шағын, кіндік кесіп кір жуған атамекенін есіне салды — өткенді осылайша еске алу кімді де болса қуантады ғой. Бірақ со мезетте қабылдау бөлмесінің есігіне барып, әуелі басқа бір шаруаларды реттей салайын, сосын сізбен кеңесермін деген ой тілегіне д'Артаньяннан рұқсат сұрағысы келгендей қолын шошайтып көтерді де, саңқ-саңқ етіп үш рет айқай салды және дауыстаған сайын үні қатайып, әкіреңдеген бұйрық райдан ызбарлы ашуға дейін жетті:

— Атос! Портос! Арамис!

Біз әлгінде танысып үлгірген қос мушкетер, соңғы екі есімнің несі болар еді, бірден серіктерінен бөлініп, кабинетке келіп кірді, олар табалдырықтан аттап етісімен арттарынан тарс етіп есік те жабылды. Іштей мазасызданып тұрса да, кісілік қадір-қасиетін түсірмей, өздерін әрі асқақ ұстады, әрі әміріңе құлдық деп бас игендей кішіреюі, жалпы солардың емін-еркін мәнері д'Артаньянды да қатты қызықтырды, ол бұ сарбаздарды айрықша әулие санап, ал, олардың бастығын кез-келген уақытта күндей күркіреп, нажағай ойнатып шыға келетін Күркіреуік-Юпитер деп танығандай еді.

Қос мушкетер ішке кіріп, олардың артынан есік жабыла берген кезде қабылдау бөлмесіндегі гуіл қайтадан күшейіп кетті, шамасы екі сарбаздың шақырылуы тілге тиек болса керек; ақырында байқау кезіндегідей үнсіз сіресіп тұрған Портос пен Арамистің алдынан де Тревиль мырза қабағын түйіп, үш-төрт рет әрлі-берлі өтті де, кенет бетпе-бет келіп тұра қалды, сосын оларды қолдарынан аяғына дейін ызалана бір шолып өтіп:

— Мырзалар, осы кеше ғана, кешқұрым корольдің маған не айтқанын білесіздер ме? Оны әлі естіген жоқсыздар ма? — деді жайымен.

— Жоқ, — деді аз-кем үнсіз тұрғаннан кейін екі мушкетер де. — Біз әлі ештеңені естіген жоқпыз, мырза.

— Бірақ со хабарды сіз бізге айтып, құрмет көрсетеді ғой деген үміттеміз, — деді Арамис сызылып, сосын сыпайы иіліп бір тәжім етіп қойды.

— Ол кісі, бұдан былай мушкетерлерді кардинал мырзаның гвардияшылары қатарынан іріктеп алам деді.

— Кардинал мырзаның гвардияшыларынан дей ме? Мұнысы қалай? — деді Портос таңырқап.

— Ол кісі өзінің ашқылтым әлсіз шарабына асыл шарап қосып күшейтпесе болмайды екен деген тоқтамға келіпті.

Екі мушкетер де құлағына дейін дуылдап, қып-қызыл болып кетті. Д'Артаньян қайда тығыларын білмеді, егер жердің жарығы болса со замат кіріп те кетер еді.

— Иә, иә солай! — деді де Тревиль мырза қызған үстіне қыза түсіп.— Ұлы ағзамның айтқаны дұрыс, өйткені мушкетер мырзалар сарай маңында аянышты халге түсіп барады! Кеше кешкілік шахмат ойнап отырғанда кардинал мырза біреуге көңіл айтқандай-ақ — мұнысы менің шамыма тиді — мына қарғыс атқан мушкетерлер, мына баскесерлер — ол бұ сөздерді қандай кекесінмен айтқанын көрсеңіз, шымбайыма өлердей батты — мына сойқанды содырлар, — деді ол маған мәлік көзімен бажырая қарап, — Феру көшесіндегі шарапханада сандырақтап отырып, рұқсат етілген мезгілден кешігіп қалыпты. Түнгі күзетте жүрген оның гвардияшылары, — ол менің бетіме тұп-тура қарап, мазақтап күліп жіберер ме екен деп ойладым, — жұрттың түнгі тыныштығын бұзушы содырларды ұстауға мәжбүр болыпты. Ала құйын шайтандар, түге! Мұның не екенін білесіздер ме? Мушкетерлерді қамады деген не сұмдық! Сіздер сол жиында болғансыздар... иә, мына сіздер, кәне, жалтарып көріңіздерші, сіздерді бірден таныған, кардинал да сіздердің аттарыңызды атады. Кінәлі, мына менмін, өзіме де обал жоқ, сіздерді таңдап-талғап алған өзіммін. Мәселенки, мына сізді алайық, Арамис: аббаттың киімі тұрғанда, сіз менен мушкетердің қамзолын сұрап алғаныңыз қалай? Ал, сіз ше, Портос... Мынау сияқты жарқыраған алтын иықбау сізге қамыс шпаганы ілу үшін керек шығар? Атос ше... Мен Атосты көрмей тұрмын. Атос қайда?

— Мырза, — деді Арамис мұңайып, — ол науқас, ауыр науқас.

— Науқас? Ауыр науқас дейсіз бе? Сонда немен науқастанып жатыр?

— Қызылша емес пе деп қорқамыз, мырза, — деді Портос та, әйтеуір бірдеңені.айтқысы келіп. — Соған қатты қайғырып жүрміз: осы ауру оның бет-жүзін шұбарлап кетуі мүмкін.

— Қызылша?.. Қайдағы жоқ тарихты қайдан айтып тұрсың, Портос! Оның жасында кісі қызылшамен ауыра ма екен?! Жоқ! Жоқ!.. Ол мүмкін жаралы шығар... бәлкім, оны өлтіріп те кеткен шығар... Шіркін, соны білсем!.. Шайтан соққандар сол! Мушкетер мырзалар, мен өз сарбаздарымның күдікті де күмәнді жерлерде сандалып жүруіне, көше-көшелерде жанжал тудырып, қараңғы бұрыштарда шпага жұмсауларына жол бере алмаймын! Мен өз жігіттерімнің кардинал мырзаның гвардияшыларына күлкі бола алмаймын! Ана гвардияшылар — шеттерінен байсалды, оралымды бір оңды жігіттер. Оларды тұтқындай қояйын десең кінәлары жоқ және олар өздерін тұтқынға алдыра да қоймайды. Менің бұған кәміл көзім жетеді! Олар бір қадам шешінгеннен гөрі сол арада өлгенді артық көреді. Қашып-пысатын да, бой тасалайтын да, бетімен безетін де — корольдің мушкетерлері!

Портос пен Арамис ызаға булығып, қалшылдап әзер тұр... Егер де Тревиль мырзаның бұларды жанындай жақсы көргендіктен де осындай ащы сөздерді айтып тұрғанын білмесе, олар сардарын баяғыда-ақ буындыра салар еді. Олар аяғымен кілемді тепкілеп, еріндерін қаны шыққанша тістеп, шпагаларының сабын құшырлана қыса берді.

Қабылдау бөлмесінде тұрған кісілер Атосты, Портос пен Арамисті шақырғанын және бастықтарының қатулы түріне, қаһарлы үніне қарап, де Тревиль мырзаның ашуланып жатқанын аңғара қойды. Іште не айтылып жатқанын анық есту үшін он шақты кісі есікке жабыса қалды, олардың құлақтары бірде-бір дыбысты мүлт жібермей қағып алып жатса, ауыздары капитанның өздерін масқаралап, жәбірлеген сөздерін көпшілікке жеткізу үшін, айнытпай қайталап жатты, мұны естігенде олардың жүзі аппақ болып қуарып ашуға ерік бергені белгілі ғой. Осынау қомақты үлкен үй, кабинеттің есігінен бастап, сыртқы қақпаға дейін бір сәт ішінде қайнаған қазанға ұқсап шулап кетті.

— Солай де! Король мушкетерлері кардиналдың гвардияшы өздерін қамап жатқанда ауыздары аңқиып тұра беретін көрінеді! — деді ақырып де Тревиль мырза сөзін жалғай түсіп, шындап келгенде ол бұл жайтқа солдаттарынан бетер ашуланған еді, сол себепті де әрбір сөзін тыңдаушыларының кеудесіне қанжар сұққандай етіп, нығарлап, шегелеп айтты. — Кардиналдың алты гвардияшылары да ұлы ағзамның алты мушкетерін тұтқынға алды деген не сұмдық! Шайтан атсын! Мен қатал бір шешімге тоқтадым. Қазір тап осы жерден тікелей Луврға барамын да, отставкаға шығамын, король мушкетерлері капитанның атағынан бас тартып, өзімді кардинал гвардияшыларының лейтенанты етіп тағайындауын сұраймын. Ал, егер маған ол қызметті бермесе, онда шайтан соқса да, аббат болам!

Осы сөздер айтылған кезде сырттағы наразылық дуылдап, дауылға айналды. Жан-жақтан қарғыс айтқан боғауыз сөздер, құдайдың өзін тілдеген ащы дауыстар естіліп жатты. «Мың-мың шайтан атсын!», «Періштелерімен қоса құдайы да құрысын!», «Ажал мен тозақ!» —деген сияқты айқай-қиқу айналаны көміп кетті. Д'Артаньян бір перде болса, соның тасасына тығыла салмақшы болып жан-жағына көз салып көрді, тіпті лып етіп, столдың астына кіріп кеткісі келді.

— Капитан мырза, мені тыңдаңыз! — деді Портос дауыстап, төзімі әбден таусылғасын, — Расында да біз - алтауға қарсы алтау едік, бірақ олар бізге бір бұрыштан тосын шабуыл жасады, біз шпагамызды суырамыз дегенше, екі серігіміз табанда тіл тартпай кетті, ал, Атостың ауыр жараланғаны сонша, өлудің аз-ақ алдында қалды; ол екі рет орнынан тұрмақшы болып ұмтылып көріп еді, екеуінде де қайтадан сұлап түсті. Соған қарамастан біз берілмедік. Жоқ! Бізді күштеп сүйретпекші болды. Бірақ жолай біз құтылып кеттік. Ал, Атосқа келетін болсақ, оны өліп қалды деп ойласа керек, қозғап әуре болғысы келмей, жатқан жеріне тастап кетіп қалыпты. Жай-жағдай, міне, осылай болған. Шайтан соқсын, капитан! Көрінген соғыста жеңе беру қиын. Ұлы Помпей Фарсаль шайқасында жеңіліп қалған, король Франциск Бірінші болса, — менің естуімше, ол да оңай кісі болмаса керек, — Павийдегі соғыста сәтсіздікке ұшыраған.

— Менің сізге баяндайын дегенім, — деді Арамис, — шабуылшының біреуін мен өз шпагасымен түйреп тастадым, өйткені өз шпагам бір сілтегенде-ақ морт сынып кеткені. Өлтірді дейсіз бе әлде түйреп тастады дейсіз бе — еркіңіз білсін, мырза!

— Мен оны білмедім ғой, — деді де Тревиль мырза біраз жұмсарып. — Енді байқасам, кардинал мырза оқиғаны біраз өсіріп жіберген тәрізді.

— Бірақ сізден жалынып сұрайын дегенім, мырза...— деді Арамис сөзін жалғап, де Тревильдің райдан қайтқанын көріп, өтініш айтуға бел байлады, — жалынамын сізге, Атостың жараланып қалғанын тірі жанға айта көрмеңіз. Бұл жайт корольге мәлім болып қалса, ол қатты ренжиді. Жарақаты аса ауыр болғасын — шпага иығын тесіп, кеудесіне дарыған сияқты — қауіпіміз күшті...

Со замат есіктің шымылдығы ысырылып, табалдырықтан игі жүзді, кескінді келген бір мушкетер көрінді, бірақ оның өңі өлердей болып қуарып кеткен екен.

— Атос! — деп мушкетердің екеуі бірден айқайлап жіберді.

— Атос — деді де Тревиль олардың ізінше.

— Капитан мырза, сіз мені шақырған екенсіз, — деді Атос де Тревильге қарап. Оның даусы әлсіздеу шыққанымен, өзі сабырлы да салмақты еді. — Жолдастарым маған сізді шақырды деді, сосын өзіңізге жеткенше асықтым. Әміріңізге құлдық, мырза!

Осы сөздерді айтты да, мұнтаздай болып киінген, ұдайы қаршығадай жинақты жүретін мушкетер нық басып кабинетке кірді Солдатының мына ерлігіне қатты риза болып, көңілі елжіреп кеткен де Тревиль соған қарай ұмтыла берді.

— Әлгіде ғана мен мына мырзаларға өз мушкетерлерімнің жөн-жосықсыз басын бәйгеге тіге берулеріне тыйым саламын деп айтқан едім. Батыр жігіттерді король қадірлейді, ал, мушкетерлердің ержүрек батырлар екені корольге аян. Қане, қолыңызды беріңіз, Атос!

Осынау дос пейіліне мушкетердің жауап беріп жатуын күтпей де Тревиль Атостың оң қолын ұстап, бар күшін сала қатты қысып жіберді, бірақ қанша шыдамды болса да, Атостың жаны көзіне көрініп, дір ете түскенін бұрынғыдан да бетер бозарып кеткенін сезбей қалды.

Есік жартылай ашық қалыпты. Осы жанжал төңірегін бүркеп-анықтап, қанша құпияда ұстаса да, Атостың жараланып қалғанын жұрттың көбісі біледі, жігіт енді сол жарақатымен жетіп келгенде таңданбаған жөн. Капитанның соңғы сөзіне жұрт уілдесіп кетті, екі-үш мушкетер қуанғанынан есіктің пердесі арасынан сығалап қарап та қойды. Де Тревиль ережені бұзғаны үшін оны қатты ескертпекке ыңғайлана бергенде, кенет Атостың өзі қысып тұрған қолы дір етіп ыршып түскенін сезді де, мушкетердің бетіне бір қарағаннан-ақ оның есінен танып қалуға жақын тұрғанын біле қойды. Со мезетте бар күшін жинап, жараның ауырғанын сездірмей тұрған Атос, дерт меңдегесін еденге өлі кісідей құлай түсті.

— Емшіні шақыр! — деді айқайлап де Тревиль мырза. — Менің емшімді немесе корольдің емшісін, әйтеуір, ең тәуір дәрігерді шақырыңдар! Емші келсін, әйтпесе, шайтан соққанда, қаһарман Атосым жан тапсырады!

Де Тревиль айқайы шыққан соң қабылдау бөлмесінде тұрған жұрт түгелдей ашық қалған есіктен ішке қарай лап қойды. Бәрі жапырласып жаралының маңына үймелесті. Емші осы үйдің өзінде болмағанда , олардың қолынан еш қайран келмес еді. Ол кимелеген жұрты, әлі де ес-түссіз жатқан Атостың қасына келді у-шу болып, әбігерге түскен жұрт бөгет бола бергесін ол науқасты көрші бөлмеге апарыңдар деп әмір етті. Де Тревиль мырза жалма-жан тағы бір есікті ашып, жаралы досын көтеріп алған Портос пен Арамиске жол көрсетіп, ілгері қарай жүрді. Бұлардың соңынан емші де ере берді, сосын оның соңынан есік те жабылды.

Сол-ақ екен де Тревиль мырзаның бұрын кірген кісінің есін шығаратын сұсты кабинеті дереу қабылдау бөлмесінің бір бөліміне айналды. Қалың көп шеттерінен жамырай сөйлесіп, өзеуресіп әлдекімдерге қарғыс жаудырып жатты, аузына келген ащы сөздерді ірікпей кардиналды да, оның гвардияшыларын да жын-шайтанмен қосақтап боқтап жатты.

Біраздан кейін Портос пен Арамис қайтып келді. Жаралының қасында де Тревиль мен емші қалыпты.

Ақырында де Тревиль мырза да келді. Оның сөзіне қарағанда, жаралы жігіт есін жинапты. Дәрігер: достары енді мұның жағдайынан қауіптенбесе де болады, өйткені есінен танып қалған себебі, қансырап қалған екен депті.

Сосын де Тревиль мырза қолымен бір белгі бергенде жұрттың бәрі сыртқа шығып кетті,мұнда тек гасконға тән қайсарлығымен д'Артаньян мырза ғана қалған еді, ол әлі қабылдауда тұрғанын ұмытқан жоқ еді. Жұрт тегіс шығып, есік жабылғасын де Тревиль мырза бұрыла бергенде жас жігітпен жүзбе-жүз кездесіп қалды. Әлгі оқиға оның ойын бөліп кетіпті. Ол осы бір қайсар жастан не шаруамен келгенін сұрады. Д'Артаньян аты-жөнін айтып еді, де Тревиль мырза бұрынғыны да, қазіргіні де дереу есіне түсіре қойды.

— Сүйкімді жерлес, кешіріңіз, — деді ол жымиып, — сіз менің есімнен мүлде шығып кетіпсіз. Не айтасыз! Капитан да өзгеше семьяның әкесі сияқты, бірақ қарапайым әкеден гөрі оның жауапкершілігі күштірек. Солдаттар да бір, ересек балалар да бір, бірақ менің өз басым, корольдің, әсіресе кардиналдың жарлықтары орындалсын деп талап еткенімде...

Д'Артаньян жай күлімсіреді де қойды. Осы күлкіден де Тревиль мырза алдында тұрған жігіттің ақылсыз емес екенін бірден сезді де, тікелей шаруа жайына көшті.

— Meн сіздің әкеңізді өте жақсы көруші едім, — деді ол. — Оның баласына қандай жақсылық жасай алар екенмін? Тілегіңізді тез айтсаңыз, уақытым аз еді.

— Мырза, — деді д'Артаньян, — Тарбадан Парижге қарай шыққанымда, әлі есіңізден кетпеген ескі достық үшін, сізден мушкетердің шекпенін сұрасам ба деп едім. Соңғы екі сағат ішінде осы жерден көрген-білгеніме қарап, осы тілегім қабыл болса, бұл өзі мол шарапат екен, соған сай бола алмай қалам ба деп қорқып тұрмын.

— Мұның өзі шынында да мол шарапат, жігітім, — деп жауап қатты де Тревиль мырза. — Бірақ ол сіз үшін өзіңіз ойлағандай, әлде, ойладым деп көрінгіңіз келіп тұрғанындай, онша қиын да болмауы мүмкін. Ұлы ағзамның бір жарлығы осындай жайттарға бағышталған, дегенмен бір өкінішті жері, бірнеше айқастарға қатысып сыналмаса, өзгеше бір ерліктер жасап көзге түспесе немесе біздің полктен гөрі қара дүрсіндеу басқа бір полкта екі жыл қызмет етпесе, ешкімді де мушкетерлер қатарына қабылдамайды.

Д'Артаньян үнсіз тәжім етті. Діттеген тілегіне жетудің қанша қиын екенін анық сезгелі бері ол мушкетер формасын киюге тіпті құмартып кетті.

— Бірақ... — де Тревиль сөзін сабақтап, жерлесінің жүрек түкпірінде не жатқанын көргісі келген кісідейін оған біраз тесіле қарады, — бірақ сіздің әкеңізді, әлгінде айтып едім ғой, өзімнің ескі досымды сыйлап, қанша қиын болса да, сізге, жігітім, бір жақсылық жасағым келеді. Біздің Беарнның бозбалалары арасынан, әдетте, дәулеттілер өте сирек кездесуші еді, мен туған жерімнен кеткелі бері оның жағдайы өзгере қойған жоқ шығар деп ойлаймын. Сіздің өзіңізбен ала келген ақшаңыз күнделікті мұқтажыңызға жетпейтіні кәміл...

Д'Артаньян ешкімнен қайыр-садақа сұрайтын жайым жоқ дегендей бойын түзеп, шікірейіп тұра қалды.

— Жетті, жетті, жігітім, — деді мырза әңгімесін жалғай түсіп, — мұндай мінез маған ертеден мәлім. Баяғыда Парижге келгенімде менің қалтамда төрт-ақ экю ақшам болатын, бірақ соған қарамастан, Луврды сатып алуға сенің қолын қысқа деп айтқан кісіні ойланбастан жекпе-жек сайысқа шақырар едім.

Д'Артаньян басын кекжитіп, бұрынғыдан бетер шірене түсті. Астындағы атын сатып жібергенінің арқасында ол тірлік-мансап жалын, де Тревиль мырзаның әуелгі кездегі ақшасынан төрт экю артық ақшамен бастағалы отыр.

— Сонымен, — деді капитан сөзін жалғап, — үйден әкелген ақшаң көп болғанымен оны жаныңда сақтай тұру керек. Мұның үстіне қаруды игеру, қолдану өнеріне жетіле түсуге тиістісіз — ол ақсүйекке өте қажет өнер. Мен бүгіннен қалдырмай король Академиясының басшысына хат жазып берем, ертеңнен бастап сізді ақысыз-пұлсыз оқуға қабылдайды. Бұдан бастартып жүрмеңіз. Біздің жас дворяндарымыз, қанша бай, дәулетті-текті болғанымен, оған қолы жете бермейді. Сіз ат құлағында ойнауды, сайысты, бидің түр-түрін үйренесіз. Қажетті кісілермен танысасыз, оқтын-оқтын маған соғып, жай-күйіңізді білдіріп кетіп тұрасыз және менен қандай көмек керек екенін айтасыз.

Сарай маңындағы салт д'Артаньянға қанша бимағлұм болғанымен ол осы қабылдаудан салқын бір ызғар ескенін сезбей тұра алмады.

— Әттегене-ай! — деді ол дауыстап. — Әкемнің сізге әдейі жолдаған хатының жетіспей тұрғанын сезіп те, көріп те тұрмын, қайтейін.

— Шынында да, — деді де Тревиль, — осынша алыс сапарға сіздің бірден-бір сиқырлы кілт — хатсыз шыққаныңызға мен де таң қалып отырмын, ондай хат біздің беарндық ағайындарға өте қажет қой.

— Мырза, сондай хат, құдайға шүкір, менде де бар еді және келістіріп-ақ жазылған еді! —деді д'Артаньян өкініп. — Бірақ оны менен зұлымдық жолмен ұрлап алды.

Содан кейін ол Менгде болған оқиғаны әңгімелеп айтып берді, бейтаныс дворянның кескін-келбетін егжей-тегжейлі суреттеді, жас жігіттің ақ жүректен қызына айтқан әңгімесі де Тревиль мырзаға қатты әсер етті.

— Біртүрлі түсініксіз тарих екен... — деді мушкетерлердің капитаны біраз ойланып. -Сіз менің атымды дауыстап, жұртқа естірте айттым дедіңіз ғой?

— Иә, айтқанда қандай. Мен тіпті сақтануды да білмеппін. Бірақ менің жазығым қанша! Сіздің есіміңіз сияқты әйгілі есім жол-жөнекей маған қалқан болуы керек еді. Өзіңіз ойлаңызшы, талай рет сол есімді қорған қылғаным да рас.

Ол кездері біреуді мақтай сөйлеу салтқа айналған еді, кез-келген король немесе кардинал сияқты, де Тревиль мырза да ондай тәтті сөзді естуге құмар еді. Сол себепті ол да ырза болғанын білдіріп, күліп бір жадырап қалды, бірақ күлкісі тез сөнді.

— Маған мынаны айтыңызшы... — деді ол, Менгде болған оқиғаға қайта оралып, — сол дворянның самайында кішкентай бір тыртығы жоқ па екен?

— Иә, оқ жырып кеткен сияқты бірдеңе бар.

— Көрнекті кісі ме екен?

— Иә,

— Бойы ұзын ба?

— Иә.

— Қара шашты, аппақ шөлмектей кісі ғой?

— Иә-иә, тап сондай кісі. Мырза, сіз ол адамды қайдан білесіз? Ех, шіркін, ол адам бір кезде әйтеуір бір қолыма түссе — сізге ант етейін, ол сойқанды мен дозақта жүрсе де тауып аламын бір күні...

— Ол бір

— Ол бір әйелді тосып тұр ма екен? — деді де Тревиль оның сөзін бөліп.

— Ол сол күткен әйелімен бір-екі ауыз сөйлескеннен кейін ғана аттанып кетті, бұл — ақиқат.

— Олардың не деп сөйлескенін білмейсіз бе?

— Әйелге бір қобдишаны беріп жатып ол: мұның ішінен ана кісінің жарлығын табасыз, оны тек Лондонға барғасын ашқайсыз деді.

— Өзі ағылшын әйелі ме екен?

— Ол оны миледи деп атады.

— Бұл соның өзі! — деді де Тревиль күбірлеп. — Соның тап өзі! Мен оны әлі Брюссельде жүрген шығар десем.

— О, мырза, — деді д'Артаньян дауыстап, — ол кісінің кім екенін және қайда тұратынын айтып беріңізші, сонда сізден ештеңені де сұрамаймын, тіпті мушкетерлер қатарына алыңыз деп те өтінбейін! Өйткені ең алдымен сол кісімен есеп айырысуым керек.

— Одан құдай сақтасын сізді, жас жігіт! — Де Тревильдің даусы қаттырақ шығып кетті. — Егер сіз оны көшенің бір жағынан көрсеңіз, дереу екінші жағына шығыңыз. Ол жартасқа соқтыға көрмеңіз: әйнектей быт-шыт болып сынасыз.

— Бәрібір, егер оны жолықтыра қалсам... — деді д'Артаньян.

— Қалай болған жағдайда да, әзірге оны іздемей-ақ қоя тұрыңыз деп кеңес берер едім, — деді капитан.

Кенет ойына өзгеше бір күдік еніп, де Тревиль үндемей қалды. Әкесінің хатын ұрлап кетті-міс деген кісіге кектенуінің түрі жаман... Сол өшпенділік тасасында бір зұлым ой жатқан жоқ па екен, кім білген? Мынау уыздай жас жігітті жұмсап отырған мәртебелі тақсыр емес пе? Бұл оны, де Тревильді, алдап арандатқалы жүрген жоқ па? Өзін д'Артаньянмын деп атаған осынау жылпос жігіт біздің үйге етене ендіргелі жүрген шпион емес пе екен? Ол әуелі менің сеніміме кіріп алып, бұрын да талай адамдарды құртқаны сияқты, мені де құртайын деп жүрген шығар? Ол д'Артаньянға бұрынғыдан да бетер байыптай қарады. Жігіттің ақыл мен қулықты, келгір жұпынылықты қат-қабат сездіріп тұрған құбылмалы жүзіне кәрі жырынды онша сене қоймады.

«Мұның анық гаскон екенін білем, — деп ойлады де Тревиль. — Ол өз қабілетін маған қалай жұмсаса, кардиналдың пайдасына да солай жұмсай алады ғой. Ендеше өзін бір сынап көрелік...»

— Қарағым, — деді ол жаймен, — ескі досымның баласын — өйткені мен әлгі бір хаттың шырғалаңы дегенге толығынан сенем — ескі досымның баласын ә дегеннен салқын қарсы алғанымды жуып-шаю үшін, мен сізге өзіміз жүргізетін саясат сырын ашайын. Король мен кардинал — айрылмас достар. Олардың арасындағы жалған қырын қабақтық ақымақтарды алдау үшін қажет. Мен өз жерлестерімнің, уыздай әдемі жеткіншектің, тек абырой-атақ үшін жаратылған жайсаң жігіттің осындай айла-шарғының құрбандығына шалынып, басқа да көптеген кісілер сияқты, қосақ арасында күйіп кеткенін қаламаймын. Есіңізде болсын, мен аса құдіретті осы екі билеушіге шексіз берілген жанмын және менің әрбір басқан қадамым корольге және Франция ел болғалы ең бір асып туған аса көрнекті ақылды ұлдарының бірі кардиналға қызмет ету мақсатына бағышталады. Жас жігіт, әманда есіңізде болатын бір жайт, бүгіннен бастап, егер үй ішінің араласуы немесе достық қарым-қатынастың әсерінен болмаса қызбалыққа салынып, кейбір дворяндар сияқты ұстамсыз мінез білдіріп, кардинал мырзаға жауығатын болсаңыз, біз сізбен біржолата қоштасамыз. Мен сізге кез келген уақытта қол ұшын беруге әзірмін, бірақ өзіме жақындата алмаймын. Менің ақ көңілден бәрін ашып айтқаным, тым болмаса сізді маған дос етер, өйткені сіз өз өмірімде тұңғыш рет ашық сырласқан бірден-бір адамсыз.

« Егер кардинал маған мына түлкісін жіберген болса, — деп ойлады капитан, — менің өзін өлердей жек көретінімді біле тұра, ол шпионына де Тревильдің сеніміне ие болудың ең төте жолы — өзін келістіріп жамандай беру деп үйреткен де шығар. Әрине, қазір мына қу баласы, менің ақыл-кеңесіме қарамастан, мәртебелі тақсырды ит етінен бетер жек көретінін айта бастайтын шығар».

Бірақ жағдай де Тревиль мырза ойлаған жайттардан тіпті өзгеше болып шықты. Д'Артаньян бірден турасына кешті.

— Мырза, — деді ол бар сырын ақтарып, — мен Парижге тек осындай мақсатпен ғана келдім. Әкем маған корольден, кардинал мырза мен сізден өзге ешбір кісіге бағынба да бас име деп кеңес берді. Сіздерді ол Францияның бірінші адамдары деп есептейді.

Де Тревиль қайран қалды. Мұндай көрегендік, мұндай ағынан жарылу капитанға қатты ұнады, бірақ көңіліндегі күдігін біржола сейілте алмады. Бұл жас жігіттің басқа жастардан артықшылығы неғұрлым айқын көрінген сайын, одан соғұрлым көбірек сақтанған жөн, әйтпесе, де Тревиль алданып қалса , арты қиынға соғады ғой.

— Сіз адал адамсыз, — деді ол д'Артаньянның қолын қысып, — бірақ мен қазіргі таңда әлгіде айтқан уәдемді ғана орындаймын. Менің үйімнің есігі әр уақытта ашулы болады. Кейінірек, маған қалаған кезіңізде келе беретін мүмкіндік туған кезде, қолайлы бір сәтті бағып жүрсеңіз, сіз, бәлкім , алған мақсатыңызға жетіп қаларсыз.

— Басқа сөзбен айтқанда, мырза, сіз менің бұл құрметке лайық екенімді сынап көргіңіз келеді ғой, — деді д'Артаньян. — Ендеше сіз ондай сәтті ұзақ күтпессіз, — деді ол сөзін аяқтап, гасконға тән сергектікпен.

Ендігі қалғаны тек менің мойнымда дегендейін, жігіт кетпек болып, сыпайы тәжім етіп қоштаса бастады.

— Асықпай тұра тұрыңыз, — деді де Тревиль оны тоқтатып. — Мен сізге академияның бастығына хат берем деп уәде еткенмін Әлде, сіз, жігітім, ондай хатты менен алуға арланатын тәкаппар шығарсыз?

— Жоқ, мырза! — деді д'Артаньян. — Ол хаттың тағдыры әкемнің хатының тағдырындай болмайтынына сіздің алдыңызда жауап беремін. Мен оны көзімнің қарашығындай сақтап, тиісті жеріне жеткізем деп ант етем, оны менен ұрлап алғысы келген кісі сазайын тартады!

Жігіттің бұл мақтаншақтығына де Тревиль езу тартып, жымиды да қойды. Жас жігітті жаңа ғана екеуі әңгімелескен терезе алдында қалдырып, ол уәделі хатын жазбақ болып столға отырды Бұл кезде қолы бос д'Артаньян терезе әйнегінен бір марштың әуенін шертіп, осы үйден бірінен соң бірі шығып жатқан мушкетерлерге қарап, оларды көшенің сонау бұрылысына дейін көзімен шығарып салып тұрған.

Де Тревиль мырза хатты жазып, сүргіштеп, орнынан тұрды да енді оны иесіне бермекші болып, жас жігітке қарай беттей берген еді. Тап сол мезетте д'Артаньян хатқа қолын соза бергенде, де Тревиль жас жігіттің кенет дір ете қалғанын, сосын ашу қысып қып-қызыл болып, кабинеттен шықпақшы болып, айқай салып жүгіріп бара жатқанын көріп, аң-таң болып тұрып қалды.

— Жоқ, жоқ, мың-мың шайтан атса да, осы жолы менен қашып құтыла алмайсың! — деп долданып бара жатты ол.

— Кім ол? Кім? — деді де Тревиль дауыстап.

— Әлгі ұрлықшы, соның тап өзі! — деді д'Артаньян кетіп бара жатып. — Ах, сұмырай! — Осыны айтып ол бөлмеден атып шықты.

— Есуас! — деді де Тревиль күбірлеп. — Сонда мұнысы...— деді ол жаймен, — қулығы өтпей қалғанын біліп, қашу үшін жасалған айла емес пе екен.

IV
АТОСТЫҢ ИЫҒЫ, ПОРТОСТЫҢ ИЫҚБАУЫ ЖӘНЕ АРАМИСТІҢ БЕТ ОРАМАЛЫ

Д'Артаньян құтырған кісідей қабылдау бөлмесінен үш-ақ аттап өтіп, басқыш алаңына жүгіріп шыға келді, енді онымен ағып ене берем деп зымырай бергенде ойламаған жерден де Тревиль мырза үйінің, бүйірдегі есігінен шығып келе жатқан мушкетермен соқтығысып қалды. Мушкетер даусы оқыс шығып кетті яғни ол жаны ауырғаннан шыңғырып жіберді.

— Кешіріңіз мені... — деді д'Артаньян өз жөнімен жүре бермекші болып, —кешіріңіз, асығыс едім.

— Сіз асығыс екенсіз ғой, — деді мушкетер өліктей болып қуарып, — сол себепті де мені қағып кетіп, «кешіріңіз» деп істі тындырғыңыз келеді ғой? Бірақ бұл жарамайды, жігітім. Егер де Тревиль мырза бүгін бізбен қатал сөйлескен екен, енді бұларды көзге ілмесе де болады деп ойлап қалғаннан саумысыз? Онда қателесесіз, жас жігіт. Сіз де Тревиль мырза емессіз.

— Маған сенсеңіз... — деді д'Артаньян, жарасын таңдырып қаңғып келе жатқан Атосты танып, — маған сенсеңіз, сізбен байқаусызда соқтығып қалдым, аңламай жасалған іс болғасын, мен: «кешіріңіз» дедім. Меніңше, осы жетіп жатыр. Ал, қазір мен тағы асығыспын, өте асығыспын дегім келеді, әрине, мұны айтудың керегі жоқ сияқты. Сол себепті де сізден сұрайтыным, мені ұстамаңыз, жіберіңіз.

— Мырза, — деді Атос асып алған қолын шығарып, — сіз надансыз.Алыстан келгеніңіз анық көрініп тұр.

Д'Артаньян үш тепкіштектеп бір-ақ аттап, төменірек кетіп қалған еді, Атостың сөзін естіп қалт тұра қалды.

— Шайтан атсын, мырза! — деді ол қызып. — Мен қанша шалғайдан келсем де, бір ескертетінім, мені жақсы мәнерге үйрететін тап мына сіз болмассыз.

— Кім білді! — деді Атос.

— Ех, шіркін, егер мен асығыс болмасам, егер мен бір сойқанды қуып жүрмесем... — деді д'Артаньян дауыстап.

— Ендеше, Асыққыш мырза, сіз мені қуаламай-ақ табасыз, есіттіңіз бе?

— Сонда қай жерде, айтпас па екенсіз?

— Дешо монастырының қасында.

— Қай сағатта?

— Он екілер кезінде.

— Он екілер кезінде дейсіз бе? Мақұл, сол араға келемін.

— Мені күттіріп жүрмеңіз. Он екіден он бес минут өткен шамада құлағыңызды шұнтитып қолыңызға берермін.

— Мақұл, — деді д'Артаньян айқайлап — он екіге он бес минут қалғанда жетемін!

Бейтаныс кісіні әлі де болса қуып жетермін деп, ол алды-артына қарамай зулап келеді, өзі асықпай жай басып бара жатыр еді, онша алыстап кете қоймаған шығар.

Бірақ ол қақпа алдында қарауылмен сөйлесіп тұрған Портосты көрді. Екеуінің арасында бір адам емін-еркін өтетіндей кеңістік бар екен. Д'Артаньян маған осы кеңістік те жетер деп, екеуінің арасынан атқан оқтай ағып өтпекші болып тура тартты. Бірақ д'Артаньян желдің соғу бағытын ескермепті. Ол жайбарақат әңгімелесіп тұрған екеудің арасынан зып етіп өте берем дегенде, тентек жел Портостың сүйретілген ұзын плашын желбіретіп жіберді де, д'Артаньян оған маталып қалды. Өз киімдерінің ішіндегі ен маңызды осы бір шекпенін Портостың ұдайы иығынан түсірмеуінің өзгеше бір себебі болса керек, өйткені бір қолымен қымтай ұстап тұрған етегін жіберудің орнына, ол оқы өзіне қарай жұлқи тартып қалды, сол-ақ екен, д'Артаньян Портостың кесірінен шыр айналып, барқыт плащқа бұрынғыдан бетер орала түсті.

Мушкетердің өзін боқтап-боралап жатқанын естіген д'Артньян, плащтың астынан шығу үшін соқыр кісі сияқты, киімнің қыртыстарын сипалап, қармана берді. Бәрінен бұрын ол өзіміз жоғарыда айтқан оқалы иықбауды байқамай бүлдіріп алам ба деп қорықты. Бірақ абайлай көзін ашып қараса, өзі Портостың ту сыртына, жаурынының арасына, дәлірек айтсақ, сол аспалы белдікке тіреліп тұр екен.

Бірақ амал қанша, дүниедегі көп нәрсенің тек сырты ғана жылтырап тұрады ғой, Портостың иықбауы да тек алдынғы жағынан ғана алтын оқасымен жалтырағаны болмаса, арт жағы қарапайым өгіз терісінен тігілген екен. Портос нағыз мақтаншақ ретінде, алтынмен кестеленген тұтас иықбау алуға жағдайы көтермегесін, алдыңғы жағы ғана алтындалған иықбау алған екен. Әлгі суық тиіп қалыпты деп, плащты тастамай жүргені де содан екен.

— Ой, сайтан! — деп ақырып қалды Портос, арт жағында тыпырлап тұрған д'Артаньяннан құтылмақшы болып әлекке түсті де қалды. — Қарап тұрған кісіге ұрынып, осы жұрт жынданып кеткен бе?

— Кешіріңіз, — деді д' Артаньян, алыптың қолтығының астынан сығалап, — мен асығыс едім. Бір адамды қуып жүр едім...

— Басқа біреуді қуалағанда көзіңізді үйге тастап кетесіз бе? — деді Портос күжілдеп.

— Жоқ... — деді'д'Артаньян намыстанып, — жоқ, менің көзім қайта жұрт көрмейтін нәрселерді көреді.

Портос мұны ұқты ма, әлде ұқпады ма, қайдам, әйтеуір, ашуына мініп алды.

— Мырза, — деді ол ақырып, — сізді күні бұрын ескертіп қояйын: егер сіз мушкетерлерге ұрына берсеңіз, біраз сілкілеп аламыз!

— Сілкілеп аламыз дейсіз бе? Бәсеңкіреп кеткен жоқсыз ба? — деді д'Артаньян ерегісіп.

— Біле-білсеңіз, мұны айтып тұрған кісі — дұшпандарынан өмірде жалтырмайтын армайтын адам.

— Өйтпегенде қайтесіз! Сіздің ту сыртыңызды ешкімге де көрсетпейтініңізді жақсы білемін.

Өзінің қияқы қылығына мәз болған жеткіншек рақаттана күліп, ілгері қарай жүре берді.

Ашуланғаннан Портыстың көзі түк көрмей, жынына тиген жүгермекке қарай тұра ұмтылмақ болды.

— Кейін, кейінірек! —деді д'Артаньян дауыстап. — Үстіңізде плащыңыз жоқ кезде келерсіз!

— Ендеше, бір сағат бірде Люксембург сарайының артында кездесеміз!

— Тамаша, сағат бір болса, бір-ақ болсын! — деді д'Артаньян бұрыштан айналып бара жатып.

Бірақ өзі жүгіріп келе жатқан көшеден де, алақаныңдағыдай көрінетін келесі көшеден де тірі жан көрінбеді. Қанша жай жүрсе де, бейтаныс кісі, әйтеуір, көзден таса болыпты, шамасы, бір үйге кіріп кетсе керек. Д'Артаньян ол туралы кездескен кісілердің бәрінен сұрады, тіпті, өткелге дейін барып, Сена көшесімен кейін қайтты, Қызыл Крест көшесін де бір сүзіп шықты. Әлгі кісі ізім-қайым жоқ! Дегенмен бұл жүгірістің пайдасы да тиді: маңдайынан тер бұршақтаған сайын, өзі де суи бастады.

Ол енді басынан өткен оқиғаларды ақыл таразысына сала бастады. Ойлап тұрса, бір басына жетіп артылады және бәрі де бұған қырын соғып жатыр екен. Таңертеңгі сағат он бірдің кезі болса да, де Тревиль мырзаның көңілін қалдырды — ол д'Артаньянның оқыс кетіп қалғанын әдепсіздікке жорымай тұра алмайды.

Оның үстіне бұл енді екі рет жекпе-жек сайысқа шықпақ және дұшпандарының әрқайсысы шындаса үш д'Артаньянды бірден сұлатып тастап жүре береді. — бір сөзбен айтқанда, ол екі мушкетерлерді жанындай жақсы көреді және іштей оларды жұрттың бәрінен жоғары қояды.

Ия, жағдайы мәз емес. Атостың қолынан қаза табатынына кәміл сенген жігітіміз Портостпен сайысамын-ау деп қам жемеді. Дегенмен кісі үміті оңайлықпен өше қоймады, д'Артаньян да осы шайқастан өле қоймаспын , тек жарақаттанып қалуым мүмкін деп ойлады да, енді болашақ тірлігі есіне түсіп, бүгінгі қателері үшін өзіне өзі кейіді:

«Мен қандай ақылсыз дарақымын. Әлгі бақытсыздыққа ұшыраған Атос батырдың жаралы иығын, қошқарға ұқсап жүгіріп барып бір сүзіп өттім-ау. Қайта оның мені табанда өлтіріп тастамағанына таң қалам, оның солай етуге әбден хақы бар-ды: мен оның иығын зар қақсатқан шығармын. Ал Портосқа келетін болсақ... Ия Портосқа келетін болсақ, — құдай ақы, ол тек күліп қана қоятын нәрсе ғой!..»

Жас жігіт мұны ойлағанда қанша мұңайып келе жатса да, жаны жадырап, күліп қоя берді, бірақ оңаша келе жатып жөн-жосықсыз күлгені біреу болмаса біреудің намысына тие ме деп жан-жағына байқастап қарап қояды.

«Ал, Портосқа келетін болсақ — ол бір қызық жайт қой. Дегенмен, менің өзім ақымақпын. Қарап тұрған кісіге солай барып ұрынуға бола ма екен, — өзің ойлап көрші — және біреудің плащының астын тінтетін не құным қалып еді! Егер мені түлен түртіп, әлгі қарғыс атқан иықбауын қозғамағанымда ғой, ол менің ағаттығымды кешіреді... иә, кешірер еді. Бірақ мен оны жай мегзедім де қойдым ғой, бірақ шебер мегзедім-ау деймін! Ах! Шайтан соққан гаскон, дозақта отқа үйтіліп жатсаң да, осы қулығыңды қоймайсын ғой... Достым д'Артаньян, — деді ол өзіне өзі дос пейілімен үн қатып, — егер сен осыдан аман қалатын болсаң-әй, соған сену де қиын — онда ерекше сыпайы, кішіпейіл бол. Осы күннен бастап, жұрттың бәрі саған қайран қалып, үлгі-өнеге алуға тиіс. Сыпайы, елгезек болу — қорқақ болу деген сөз емес. Әне, ана Арамиске қарашы! Арамис — нағыз момынның өзі және сыпайы да сырбаздығын қайтерсің. Бірақ оны бірде-бір кісі қоян жүрек қорқақ дей ала ма? Әрине, дей алмайды! Бүгіннен бастап мен енді содан ғана үлгі алам... Әне, оның өзі де тұр екен!»

Д'Артаньян өзімен өзі сөйлескен күйі д'Эгильонның оқшау үйінің тұсына келді, Арамис осы арада үйдің дәл алдына аялдап, екі король гвардияшысымен әңгімелесіп тұр екен. Өз тарапынан Арамис те д'Артаньянды байқап қалды. Бүгін ертеңгілік осы жеткіншектің көзінше де Тревиль мырзаның қатты ашуланғанын ол әлі ұмыта қоймап еді. Мушкетерлерді қалай сыпыра кейігенін естіген кісіні ол сырттай жек көріп қалған, енді оны көрмеген сыңай танытты. Ал, д'Артаньян болса өзінің ойына алған жоспарын орындау үшін сыпайы, елгезек жастың үлгісі болу мақсатын көздеп, жас жігіттерге жақындап келіп, ақ көңілмен жадырай күлімсіреп, оларға иіліп сәлем берді. Арамис басын иігі сәлемдескен болды, бірақ күлмеді. Со замат үшеуі бірден әңгімесін үзіп, үндемей қалды.

Өзінің орынсыз киліккенін түсінбейтіндей д'Артаньян онша ақылсыз жігіт емес-тi. Бірақ ол жоғары зиялы қауымның әдет-салтына әлі қанығып, ысылмаған-ды, сол себепті де, онша таныс емес кісілерге жетіп келіп, олардың бұған, тіпті де қатысы жоқ әңгімелеріне араласып кеткен адам сондай ыңғайсыз жағдайдан құтылу үшін не істеуі керек екенін білмеуші еді. Кісілік парасатын түсірмей осы арадан қалайда жылдам кету жолын қарастырып тұрғанда, ол кенет Арамистің бет орамалын түсіріп алғанын байқады және соны аңғармай қалды ма, әйтеуір, орамалды аяғымен баса қойды. Д'Артаньянға ыңғайсыз жағдайды реттей қоюдың сәті түскендей болып көрінді. Ол еңкейіп, мушкетер қаншама мықтап басып тұрса да, орамалды лезде суырып алды.

— Міне, сіздің орамалыңыз, — деді ол ерекше бір елгезек мінез танытып, — оны жоғалтып алсаңыз, кейін өкініп жүрерсіз.

Орамал әр түрлі әсем кестеге бай екен, бір мүйісінен тәж бен герб көзге түседі. Арамис қып-қызыл болып сасып қалды да, орамалды гасконның қолынан жай ғана алмай, жұлып алды.

— Солай ма, — деді гвардияшылардың бірі дауыстап, — енді біздің бұқпантай Арамисіміз шын жүректен көңілі түсіп, орамалын сыйлап жатқан сүйкімді бикешпен — де Буа-Траси ханыммен ара-қатынасымыз нашар деп айтпайтын шығар!

Арамис жас жігітке ызғарлана бір қарап, оған сұмдық бір жау тауып алғанын аңғартқандай болды да, соның ізінше күнделікті әдетіне басып, тәтті тілін безей жөнелді.

— Сіздер жаңылып тұрсыз, мырзалар, — деді ол майдалап. — Орамал тіпті де менікі емес, мына мырзаның оны сіздердің біреуіңізге бермей, әдейілеп неге маған бергеніне түсінбей тұрмын. дәлелдеу үшін өз орамалымның қалтамда Бұл сөзімді дәлелдеу үшін өз орамалымның қалтамда екенін айтсам да жеткілікті болар.

Осы сөздерді айтқаннан кейін ол қалтасынан өз орамалын суырып алды, бұл да жұп-жұқа бәтестен тігілген өте әсем орамал екен, — ол жылдары бәтес аса қымбат болушы еді, — бірақ бұл орамал кестесіз және гербі жоқ екен, оған иесінің атының бас әрпі ғана тігіліпті.

Бұл жолы д'Артаньян үндемей қалды: ол өз қатесін бірден ұқты. Қанша жалтарғанмен, көңілдес серіктері Арамиске мүлде сенбей қойды. Олардың біреуі өтірік маңғазданып, мушкетерге шұқшия тіл қатты:

— Егер іс шынымен-ақ сіздің айтқаныңыздай болса, — деді ол, — мен онда әлгі орамалды сізден, қымбатты Арамис, тап қазір қайтып алуға мәжбүр боламын. Өзіңізге мәлім, Буа-Траси — менің жақын досым, сол себепті де оның әйелінің заттарын әлдекімдер алып, мақтанып жүргенін қаламаймын.

— Бірақ соң оны келістіріп сұрай алмай тұрсың, — деді Арамис оған. —Маған қойған талабыңның әділ екенін мойындасам да, бірақ оның түр-сипатына қарап, сенін бетіңді қайтарамын .

— Шынында да, — деді д'Артаньян биязы ғана, — мен ол орамалдың Арамис мырзаның қалтасынан түскенін көргенім жоқ. Арамис мырза оны аяғымен баса қойғасын, орамал осыныкі екен ғой деп ойладым.

— Сөйтіп қателесіп кеттіңіз, — деді Арамис салқын үнмен, д'Артаньянның өз кінәсін жууға талпынып жатқанын көргісі келмегендей, — Айтпақшы, — деді Арамис сөзін жалғап, Буа-Трасимен доспын деп гвардияшыға қарай сөйлеп, — қымбаттым менің, Буа-Трасимен сіз сияқты етене жақын дос болмағанмен, мен де онымен көңілдес екенім есіме түсті... ендеше мына орамал тек қана менің қалтамнан емес, сіздің қалтаңыздан да түсуі ықтимал.

— Жоқ, ант атсын! — деді ұлы ағзамның гвардияшысы азарда-безер болып.

— Сен ант атсын дейсің, ал мен адал сөзімді айтамын, сонда да екеуміздің біреуіміз ақиқат өтірікшіміз. Сіз білесіз бе, Монтаран? Одан да екеуміз оны бөліп алалық.

— Орамалды ма?

— Иә.

— Ғажап! — десті дауыстап көңілдес гвардияшының екеуі де. — Сүлеймен пайғамбардың әділдігі! Арамис, сен шынында да нағыз данышпанның өзісің.

Жас жігіттер көңілденіп бір күлісіп қалды, өздеріңіз де білген боларсыз, осымен іс те тәмам болды. Бірнеше минуттен кейін әңгіме-сөз үзілді де, олар бірінің қолын бірі риза көңілмен қысысып, тараса бастады. Гвардияшылар бір жаққа, Арамис екінші жаққа кетті.

«Мына дегдар жігітпен татуласатын ыңғайлы кез келді білем», — деп ойлады д'Артаньян, бұлар әңгімелесіп біткенше ол оқшаулау тұрған еді. Ойына келген жақсы мақсатын дереу жүзеге асыру үшін ол бұған көз қиығын да салмастан өз жөнімен кетіп бара жатқан мушкетерді қуып жетпек болды.

— Мырза, — деді д'Артаньян мушкетерге жете беріп, — менің ағаттығымды кешірерсіз деп сенем...

— Мейірбанды мырза, — деді Арамис оның сөзін бөліп, — бұл мәселеде сіздің дегдар кісінің дәрежесінде болып, оңды мінез көрсете алмағаныңызды айтуға рұқсат етіңіз.

— Мұныңыз қалай, мархабатты мырза! — деді д'Артаньян дауыстап. — Сіз сонда...

— Меніңше, мырза, сіз ақылсыз ақымақ емессіз, жер арқасы қияндағы Гасконнан келсеңіз де, ешкімнің себептен-себепсіз бет орамалды аяқпен баспайтынын білуіңіз керек еді. Шайтан атсын, Париждің көшелеріне бәтес орамал төселіп жатқан жоқ қой.

— Мырза, сіз мені оп-оңай жәбірлей қоямын деп әуре болмаңыз, — деді д'Артаньян, енді ешкімге тиіспей, тыныш жүрем деген ойын қиян қылығы жеңе бастап. — Менің Гасконнан келгенім рас, ал, бұл жайт сізге мәлім болса, гаскондықтардың қызба келетінін есіңізге салмай-ақ қояйын. Біле-білсеңіз, олар өздері жасаған есерлігіне кешірім сұрағанмен, жалбақтауды әдеттегіден екі есе асырып жібердім деп ойлайды.

— Мырза, мен бұл сөзді айтқанда сізбен егесу, жанжалдасу үшін айтқаным жоқ. Құдайға шүкір, өз басым жанжалқой содыр емеспін және уақытша ғана мушкетер болып жүрген кісімін. Тек лаждың жоқтығынан ғана төбелесем, әманда кежегемнен кейін тартып сайысқа беттемеймін-ақ. Бірақ бұл жолы іс насырға шапты, әңгіме әйел жөнінде, сіз ұятқа қалдырған әйел жөнінде болып отыр.

— Біз ұятқа қалдырған! — деді д'Артаньян шытынып.

— Сол орамалды маған ұсынуға қалай дәтіңіз барды?

— Өзіңіз неге жерге тастай салдыңыз?

— Сізге әлгіде айтып ем ғой, мырза, тағы да айтам, ол орамал менің қалтамнан түскен жоқ.

— Ендеше, мырза, сіз екі рет өтірік айттыңыз, орамалдың сіздің қалтаңыздан түскенін мен өз көзіммен көрдім.

— Е, гаскон мырза, қалай-қалай кергіп барасыз! Ендеше мен сізге қалай жүріп-тұруды үйретейін!

— Ал мен сізді қайтадан дұға қайыруға жөнелтемін, аббат мырза! Қане шпагаңызды шығаруыңызды сұраймын, тaп қазір шығарыңыз!

— Жо-жоқ, сүйікті досым, бұл ара шатасатын жер емес. Сіз біздің д 'Эгильондар үйінің қарсы алдында тұрғанымызды көрмей тұрсыз ба? Бұл үйдің іші толған кардиналдың сыбайластары шығар?Мәртебелі тақсырдың менің басымды кесіп әкелуді сізге тапсырмағанына кім кепіл бола алады? Білгіңіз келсе айтайын, мен өз басымды қатты қастерлеймін, кейде бұған тіпті кісінің күлкісі келеді. Маған ол екі иығымның үстінде әбден бекем отырған сияқты болып көрінеді. Ендеше, асықпай-ақ, қойыңыз, мен сізді өлтіруге бармын, бірақ бір оңаша жерде, у-шусыз, өліміңізді ешкім білмейтін бір түкпірде өлтіргім келеді.

— Солай-ақ болсын. Бірақ онша асқындай бермеңіз және әлгі орамалды алуды ұмытпассыз: ол сіздікі ме, әлде басқанікі ме, әйтеуір, қажетіңізге жарап қалар.

— Сіз, мырза, шынымен-ақ гасконсыз ба? — деді Арамис кекетіп.

— Ия, бірақ гаскондықтар сақтық қамын ойлап, сайысты кейінге қалдырмайды.

— Мырзам, сақтықтың мушкетерге тіпті де қажеті жоқ қасиет екенін жақсы білем. Бірақ ол шіркеу қызметшілеріне керек. Өз басым уақытша ғана мушкетер болып жүргендіктен де, сақ болғанды жөн көрем. Сағат екіде мен сізді де Тревиль мырзаның үйінде көрермін деп ойлаймын. Жекпе-жекке лайықты орынды мен сонда айтармын.

Жас жігіттер иіліп тәжім етісті де, Арамис Люксембург сарайына апаратын көшеге түсті, ал, д'Артаньян, мезгіл біраз болып қалғасын, Дешо монастырына қарай беттеді. «Қолдан келер шара жоқ, — деді ол өзіне өзі, — енді мұны жөндеу де қиын. Көңілімнің бір жұбанышы сол: егер мен қаза тапсам, мушкетердің қолынан қаза табатын болдым».

V
КОРОЛЬДІҢ МУШКЕТЕРЛЕРІ MEH КАРДИНАЛ МЫРЗАНЫҢ ГВАРДИЯШЫЛАРЫ

Д'Артаньянның Парижде ешбір танысы жоқ еді. Сол себепті де, маған дұшпанымның секунданты да жетер деп ойлап, Атоспен сайысқа секундантсыз жалғыз кетті. Бірақ ол жаужүрек мушкетерден тиісті кешірім сұрамақшы болып күнілгері өз ойын қорытып та қойды, әрине, бұл ретте дұшпанға әлсіз болып көрінуге болмайды. Ол бұған бел байлағанда, осындай сайыстың зардабы кісіге қатты тиетінін де ойлады, өйткені қайрат-жігері тасыған өзі тәрізді жас жігіт жарақаттанып әлсіреп қалған кісімен төбелесейін деп тұр ғой. Егер бұл жеңіліп қалса — дұшпанының мерейі асқан үстіне аса түседі; ал, бұның өзі жеңіп шықса, онда мұны жаралыны қапылыста соқты, оп-оңай жеңіске жетті деп айыптайды.

Бәлкім, біз шытырман оқиғаларды іздеп, шарқ ұрып жүретін жігітіміздің мінез-құлқын нашар бейнелеген шығармыз, әйтпесе, оқушыларымыз д'Артаньянның қатардағы қарапайым кісі емес екенін баяғыда-ақ байқауы керек еді. Д'Артаньян осы жолы даусыз қаза табатынын өзіне-өзі қайта-қайта айтса да, онша батыл да, баянды да емес ынжық кісілер сияқты, ажалға мойынсұнып, үн-түнсіз сүмірейіп тұра бермеді. Қайта ол айқасқалы тұрған кісілерінің мінез-құлықтарының айырмашылығын ойланып-толғана келе, жай-жағдаятты бірте-бірте анықтап, ұғына берді. Ол келістіріп кешірім сұрасам, Атоспен дос болып кетуім ғажап емес деп ойлады, оның қатулы жүзі мен кісілік парасаты бұған ерекше әсер еткен еді. Жігітіміз Портосты иықбаудың тарихын айтып жасқантып қоймақ болды, егер ол сайыста өліп қалмаса, бұл оқиғаны жұрттың бәріне жаймақ, бұл әңгімені нашына келтіріп, келістіріп айтып берсе, Портостың достары мен жолдастарының арасында күлкі болатыны даусыз. Ал, ана ақылды сұм Арамиске келетін болсақ, д'Артаньян одан онша қорықпайды. Егер тағдыр айдап, кезек оған дейін жететін болса, д'Артаньян Цезарьдің Помпеи солдаттарына жаса деген ақылын алмақ болды — ол Арамистің бетін шпагасымен бір осып, шаруасын бітірмекші еді яғни жас жігіттің әлдеқандай болып мақтан тұтып жүрген сұлу жүзін біраз бүлдірмекші еді.

Мұның үстіне д'Артаньян әкесінің ақылына сүйеніп, қайтпас қайсар болуға бел байлаған, ал, сол ақыл-кеңестің мазмұны мынадай еді: «Корольден, кардинал мен де Тревиль мырзадан басқа ешкімге бағынбау керек». Міне, сол себепті де д'Артаньян Дешо монастырына қарай жаймен ғана жүрмей, қанат байлап ұшқандай болды. Бұл — айналасы қу тақыр, терезелерінің әйнектері сынған иесіз үй еді, қажет болған кездері әлгі қу тақыр Пре-о-клер сияқты бір-ақ мақсатқа пайдаланылатын: бұл жерде уақытын босқа өткізгісі келмеген асығыс кісілер шайқасушы еді.

Д'Артаньян монастырдың іргесіндегі тақырға келген кезде уақыт шаңқай түс болған-ды. Атос оны небәрі бес-ақ минут күтіпті — демек д'Артаньян дәл уақытында келіпті, жекпе-жектің заңына жетік ешбір сот оған зәредей де кінә таға алмас еді.

Де Тревильдің емшісі жарасын жаңадан таңып берсе де, Атостың иығы қақсап, көп қинады, бірақ ол бұрынғы әдетінше, сыртқа сыр бермей, парасатты, дегдар қалпын бұзбай отыра берді. Д'Артаньянды көрісімен ол әдеп сақтап, орнынан тұрып, бұған қарсы бірнеше қадам басты. Д'Артаньян өз тарапынан қалпағын қауырсыны жерді сызып жүретіндей етіп ұстап, дұшпанына жақындай берді.

— Мырза, — деді Атос, — мен осындағы екі досыма хабар жібердім, солар секундантым болмақ. Достарым әлі келмей жатыр. Олардың мұндай әдеті жоқ еді, кешіккеніне таң қалып отырғаным.

— Менің секундантым жоқ, — деді д'Артаньян. — Мен Парижге кеше ғана келдім, мұнда де Тревиль мырзадан өзге бірде-бір танысым жоқ, ал, әкем бір кезде капитанның досы болу құрметіне жеткен екен, сол кісінің қамқорлығына мені тапсырғанға ұқсайды.

Атос бір сәт ойланып қалды.

— Сіз тек де Тревиль мырзамен ғана таныссыз ба? — деді ол.

— Ия, мен тек сол кісімен ғана таныспын.

— Оқиға деп осыны айт! — деді Атос, сөзін сөйлесіп тұрған кісісінен гөрі өзіне арнап. — Иә, оқиға деп осыны айт. Егер сізді өлтірсем, жұрт мені баланың жалмауызы деп атап кетеді ғой.

— Олай бола қоймас, мырза, — деді д'Артаньян иіліп, сыпайы ғана. — Олай бола қоймас дейтінім, жаныңызға батып жатқан жарақатыңызды елемей, сіз мені өзіңізбен сайысу құрметіне шақырып тұрсыз.

— Шын сөзім, жаныма қатты батып тұрғаны рас. Несін жасырайын, сізде менің жарақатымды аяусыз-ақ ауырттыңыз. Бірақ мен шпаганы сол қолыммен ұстаймын, осындай кезде ұдайы солай ететін әдетім. Бұдан өзіңіздің жағдайыңыз жеңілдейді екен деп алданып қалып жүрмеңіз: мен екі қолыммен бірдей сайысамын, бұл сізге біраз ыңғайсыз да болуы мүмкін. Егер дұшпаны сыр мінез болмаса, солақай кісімен соғысу оңай болмайды. Осы жайтты сізге күн ілгері айтып, ескертіп қоймағаныма өкінем.

— Мырза, сіз иман жүзді, мейірімді жан екенсіз, — деді д'Артаньян, мен сізге қатты ризамын.

— Сіздің сөзіңізден мен де қысылып тұрмын, — деді Атос аса сыпайы мінез танытып. — Егер қарсы болмасаңыз, басқа бірдеңені сөз етсек... Ах, шайтан, жарамды жаман қақсаттыңыз-ау! Иығым жанып бара жатқан сияқты!

— Егер сіз рұқсат етсеңіз... — деді д'Артаньян ұяла күбірлеп.

— Не айтайын деп едіңіз, мырза?

— Менде жарақатты емдейтін керемет бір бальзам бар. Ол бальзамды шешем берген, оны жарама жағып сынап көрдім.

— Сонда не болды?

— Не бары бір үш күннен аспай сіз жараңыздан құлан-таза жазылып кетесіз, бұған менің күмәнім жоқ, сол үш күн өткесін, ауруыңыздан айыққасын, сізбенен шпага айқастыруды, мырза мен өзіме ұлы құрмет санаймын.

Д'Артаньянның бұл сөздері жүрегінің түкпірінен шыққан қарапайым сөздер еді, бұл оның бір жағынан сергек жанды, көргенді жігіт екенін білдірсе, екінші жағынан, ержүрек батылдығына да шүбә келтірмес еді.

— Құдай атымен ант етейін, мырза, — Атос, — бұл ұсынысыңыз жаныма жағады-ақ. Бұл әрине мені сонымен келісе қояды деген сөз емес, бірақ осы ұсынысыңыздан тұтас бір шақырым жерден асыл текті ақсүйек иісіңіз аңқып-ақ тұр. Ұлы Карлдың заманындағы нояндар тап осылай сөйлеп, тап осылай әрекет жасайды екен, әрбір азамат солардан үлгі алуға тиіс.Бірақ, бір өкінішті жері біз ұлы императордың кезінде өмір сүріп отырған жоқпыз. Біз құрметті кардинал мырзаның уақытында тұрып жатырмыз, сол себепті де, екеуміз құпиямызды қанша сақтадық дегенімізбен, айтпады демеңізбен, осы үш күн ішінде біздің сайысайын деп жатқанымызды біліп қояды да, ойға алғанымызды орындатпай қояды да, ойға алғанымызды орындатпай қояды... Айтпақшы, әлгі жалқаулар біржола құрып кетті ме, қалай!

— Мырза, егер сіз асығып тұрсаңыз, — деді д'Артаньян, әлгіде ғана Атосқа сайысты үш күн кейінге қалдырайық дегені сияқты шын көңілден ұсыныс жасап, — шынымен асығып тұрсаңыз және менен тез құтылғыңыз келсе, бір өтінішім — қысылмай-ақ қойыңыз.

— Маған бұл сөзіңіз де ұнайды, — деді Атос д'Артаньянды құрметтей бас изеп. — Мұндай тек естияр,тек дегдар азамат қана айтады. Мырза, мен сіз іспеттес кісілерді қатты ұнатам, егер осыдан екеуміз бір-бірімізді өлтірмей тарасақ, кейін өзіңізбен қуана-қуана сөйлесермін. Сізден сұрайтыным, менің достарымды күте тұралық, мен онша асығып тұрғаным жоқ, сөйткеніміз жөн болар. Е, әне, солардың біреуі келе жатыр ғой деймін!

Шынында да тап осы мезгілде Вожирар көшесінің шетінен Портостың алып тұлғасы көрініп еді!

— Қалай? Сіздің бірінші секундантыңыз Портос мырза ма? — деді дауыстап Д'Артаньян.

— Ия. Бұл сізге бір себептен ұнамай ма қалай?

— Жо-жоқ!

— Әне, екіншісі де келе жатыр.

Д'Артаньян Атос мегзеген жаққа бұрылып қарап Арамисті тани қойды.

— Қалай? — деді ол дауыстап, әлгіден де бетер таң қалған үнмен. — Сіздің екінші секундантыңыз Арамис мырза ма?

— Әлбетте. Әрқашанда үшеуіміздің жұбымызды жазбай жүретінімізді білмеуші ме едіңіз, мушкетерлер де, гвардияшылар да король сарайында да, қала ішінде де бізді Атос, Портос, Арамис деп немесе айрылмас үшеу деп атайды. Сіз Дакстан ба, әлде По жағынан келгесін...

— Таврдан, — деді д'Артаньян, — мархабатты мырзалар, сіздердің лақап аттарыңыз сәтімен табылған, ал егер менің басымнан өткен оқиға кейін жұртқа мәлім болса, сіздердің достығыңыз мінез-құлықтарыңыздың әр түрлілігі емес, ұқсастылығына негізделгеніне дәйекті дәлел бола алады.

Портос бұл кезде жақындап келіп, қолын сермеп Атоспен сәлемдесті де, бұрыла бергенде д'Артаньянды көріп, аңырап тұрып қалды.

Иіні келгесін айта кетелік, Портос осы уақыттың ішінде иықбауын алмастырып, плащын тастап келіпті.

— Хо-хош... — деді ол ыңыранып. — Мұны қалай түсінеміз?...

— Мен осы мырзамен сайысқа шығам, — деді Атос, қолымен д'Артаньянды мегзеп, оның бұл қимылы жас жігітке тағзым еткендей болып көрінді.

— Мен де тап осы жігітпен шайқаспақпын, — деді Портос.

— Тек түскі сағат бірде, — д'Артаньян оны жұбатқандай.

— Пәлі, мен де осы мырзамен шайқасушы ем, — деді Арамис бұларға жақын келгенде.

— Тек түскі сағат екіде — д'Артаньян жайбарақат үнмен.

— Сен не себептен сайысқалы тұрсың, Атос? — деп сұрады Арамис.

— Не деп жауап берерімді өзім де білмеймін, — деді Атос.— Ол мені иығымен қатты итеріп жіберді. Ал, сен ше, Портос?

— Мен төбелескім келгесін төбелесейін деп тұрмын, — деді Портос қызарақтап.

Назарынан ештеңені қағыс қалдырмайтын Атос гаскондық жігіттің миығынан жымиып бір күлгенін байқап қалды.

- Біз бір киім-кешек жөнінен шекісіп қалдық, — деді жас жігіт.

- Сен ше, Арамис?

— Мен бір діни мәселеден келісе алмай қалғасын сайсқалы тұрмын. — деді Арамис, жекпе-жектің шын себебін айтпа дегендей ол д'Артаньянға ымдап белгі берді.

Гаскон жігіттің бір жымың еткенін Атос тағы байқап қалды.

— Соның рас болғай?

— Ия, әулие Августиннің бір аяты жөнінен екеуміздің пікіріміз қарама-қайшы келді, — деді д'Артаньян.

«Осының өзі сөзсіз ақылды жігіт», — деп ойлады Атос.

— Ал, енді бәріміз осы араға бас қосқан екенбіз, — деді д'Артаньян, — сіздерден кешірім сұрауыма рұқсат етіңіз, мархабатты мырзалар.

«Кешірім» деген сөзді естігенде Атос бір түрлі мұңайғандай болды, Портос менсінбей бір мырс етті, Арамис болса, жақтырмай басын шайқады.

— Сіздер мені дұрыс түсінбей қалдыңыздар білем, мырзалар, — деді д'Артаньян басын көтеріп. Сол сәтте күн сәулесінен оның әсем де айбарлы жүзі нұрлана түскендей болды. — Мен кешірім сұрағанда, егер осыдан үшеуіңіздің, көңіліңізді түгелдей қанағаттандыруға мүмкіндігім жетпей қалатын болса, соны ескеріңіз дегенім еді. Өйткені Атос мырза мені бірінші болып өлтіруге хақы бар, сонда мен Портос мырза, сіздің алдыңыздағы ар-намысымның қарызын өтей алмай қаламын ғой; ал, сізге берген сертім, Арамис мырза, мүлде бос сөз болып шығады.Сонымен мархаббатты мырзалар, тағы да қайталап айтайын, сіздер мені тек сол үшін ғана кешіріңіздер...Енді бастасақ қайтеді?

Осыны айтты да, жас гаскондық шпагасын суырып алды.

Оның қаны қызып, өрекпіп кетті. Тап қазір ол тек Атосқа, Портос пен Арамиске ғана қарсы емес, король елінің күллі мушкетерлеріне қарсы шпагасын жалаң ұстап тұра ұмтылар еді.

Уақыт бірден он бес минут өткен кез-тін. Шанқай түс, күн тас төбеге шығып алып, сайыс болатын жерді өртеп жіберетіндей-ақ шақырайып тұрып алды.

— Күннің ыстығын-ай, — деді Атос шпагасын қынабынан суырып жатып. — Бірақ маған қамзол шешуге болмайды. Менің жарамнан әлі де шып-шып қан шығып жатқан тәрізді, сол себепті де мен жас дұшпаныма өзі төкпеген қанның түрін көрсетіп шошытқым келмейді.

— Иә, мырза, — деді д'Артаньян. — Осы қанды төккен мен бе, әлде басқа ма, бәрібір, егер маған сенсеңіз, өзіңіз сияқты баһадүр ақсүйектің қанын көру әрқашанда ауыр болар еді. Сіз сияқты мен де қамзолымды шешпей сайысамын.

— Міне, мұныңыз тамаша, — деді Портос дауыстап, — бірақ, тәтті сөздер осымен бітсін! Біз де өз кезегімізді күтіп тұрғанымызды ұмытпаңыз!..

— Осындай жөнсіз сөздерді айтқанда тек өз атыңыздан ғана сөйлесеңіз, Портос, — деді Арамис оның сөзін бөліп. — Маған келетін болсақ, мына екі мырза айтқан әңгіме, меніңше, аса лұғатты және осы екеуі сияқты парасатты дворяндарға лайық сөздер.

— Қызметіңізге әзірмін, мырза, — деді Атос орнына келіп.

— Мен сіздің сөзіңізді ғана күтіп тұрғанмын, — деді д'Артаньян шпагасын айқастырып.

Бірақ бұлардың шпагалары бір-біріне соғысып, зыңылдап үлгірмей жатып, кардинал гвардияшыларының де Жюссак мырза бастаған шағын жасағы монастырьдің бұрышын айналып, бері шыға берді. .

— Кардиналдың гвардияшылары! — деді Портос пен Арамис екеуі бірдей айқайлап.— Шпаганы қынабына, мырзалар! Шпаганы қынабына!

Бірақ бұлар кешігіп қалды. Олар дұшпандардың бетпе-бет келіп, қару кезеніп тұрған үстерінен түсті.

— Ей! — деп айқайлады де Жюссак бұларға қарай беттеп, сосын қарауындағы жасауылдарына соңымнан еріңдер деп белгі берді. — Ей, мушкетерлер! Осы жерге сайысайын деп әдейі жиналғансыңдар ғой, ә? Ал, жарлықты қайтеміз?

— Сіздер өте кішіпейіл екенсіз, гвардияшы мырзалар! — деді Атос шытынып, өйткені де Жюссак осыдан екі күн бұрын мушкетерлерге жасалған шабуылға қатысқан еді. — Егер сіздер төбелесіп жатсаңыздар, шын сөзім, біз сіздерге бөгет жасамас едік. Сіздер бізге ерік беріңіздер, сонда ешбір бейнетсіз-ақ, көп қызықты көресіз.

— Мархабатты мырзалар, — деді де Жюссак, — өкінішке қарай, мен сіздерге ол мүмкін емес деп айтуға мәжбүр болып тұрмын. Біз үшін бәрінен де борышымыз жоғары. Шпагаларыңызды қынаптарына салыңыз да, артымыздан еріңіз.

— Мархабатты мырза, — деді Арамис де Жюссакты мазақтап, — егер бұл өзіміздің еркімізде болса, біз сіздің кішіпейілмен жасаған ұсынысыңызға қуана-қуана көнер едік. Бірақ қынжылғаннан не пайда, ол мүмкін емес: де Тревиль мырза бізге мұндай іске тыйым салған. Сіздер үшін ең дұрысы — қазір өз жөніңізбен жүре беру.

Бұл мазаққа де Жюссак бұлқан-талқан болып ашуланды.

— Егер сіздер бағынбасаңыз, біз сіздерді қамауға аламыз! — деді гвардияшы қатуланып.

— Олар бесеу де, біз үшеу-ақпыз, — деді Атос бәсең. — Біз тағы да жеңіліп қаламыз немесе бәріміз орнымыздан қозғалмай тұрып қаза табамыз, өйткені сіздерге ашықтан-ашық айтарым: жеңіліп қалғасын капитанға көрініп қарабет бола алмаймын.

Атос, Портос пен Арамис сол сәтте көзді ашып-жұмғанша бір-біріне жақын келіп, иін тіресіп тұра қалды ал, де Жюссак өз солдаттарын сапқа қойды. Осы минутте д'Артаньян да бір шешімге бел байлады. Кісі тағдырын қас қағымда анықтап беретін ғажайып оқиғалардың бірі болып еді. Ол король мен кардинал екеуінің біреуін таңдап алуы керек-ті; ал, қалап алғаннан кейін, содан таймауы қажет. Қазір шайқасқа араласса, онда заңға бағынбағаны, онда жанын шүберекке түйгені, онда корольден де құдіретті министрдің жауына айналғаны. Мұның бәрін жас жігіт қас-қағымда ұқты. Бірақ оның абыройына қарай, бір сәт те солқылдақтық жасамады.

— Мырзалар, — деді ол Атос пен оның достарына қарап, — сіздерді түзетуге рұқсат етіңіз. Сіздер әлгіде біз үшеуміз дедіңіз, меніңше, біз — төртеуміз.

— Сіз мушкетер емессіз, — деді Портос оған.

— Ол рас, — деп құптай кетті д'Артаньян, — менде мушкетердің киімі жоқ, бірақ мен жан-тәніммен мушкетермін. Менің жүрегім — мушкетердің жүрегі. Мен соны сезінемін де, мушкетердің іс-әрекетін жасаймын.

— Бұл арадан кетіңіз, жігітім! — деді де Жюссак дауыстап, ол д'Артаньяннын қолын сермеп сөйлегеніне, бет-пішініне қарап, ойын көкейіндегі ойын ұғып қалса керек. — Сіз кете беріңіз, біз оған қарсы емеспіз. Басыңыздың амандығын ойлаңыз! Тезірек!

Д'Артаньян орнынан қозғалмады.

— Сіз шынында да тамаша жігітсіз, — деді Атос оның қолын қысып.

— Тез, тезірек қимылдаңыз! — деді де Жюссак тызақтап.

— Тезірек бір шара қолдану керек! — деді Портос пен Арамис . қосарланып.

— Осынау жас жігіттің жаны қандай жомарт, өзі қандай кеңпейіл, — деді Атос.

Бірақ үшеуі де д'Артаньянның жастығынан, тәжірибесіздігінен қорықты.

— Біз — үшеуміз, оның да біреуі жаралы, қасымызда бір жеткіншегіміз (оны бала десе де болады) тағы бар, кейіннен бізді төртеу еді дейді.

- Солай ғой, бірақ шегінуге...— деді Портос гүрілдеп.

— Шегінуге болмайды! — деді Атос.

Д'Артаньян олардың неге жүрексініп тұрғанын түсіне қойды.

— Мархабатты мырзалар !— деді ол, — мені сынап көріңіздерші, арыммен ант етем, өліспей беріспеймін, жеңілмей тұрып осы арадан қозғалмаймын!

— Есіміңіз кім, жауынгер жеткіншегім? — деді Атос.

— Атым д'Артаньян, мырза.

— Кәне ендеше, Атос, Портос, Арамис, д'Артаньян! Алға! — деді айқайлап Атос.

— Ay, құрметті мырзаларым, мәселені шешетін уақыттарыңыз әлі жеткен жоқ па? — деп де Жюссак бұлардың жай-күйін білмек болды.

— Біз бәрін де шешіп қойдық, — деді Атос.

— Сонда қандай түйінге тоқтадыңыз? — деді де Жюссак.

— Біз сіздерге шабуыл жасаймыз ,— деді Арамис бір қолымен шпагасын жалаңаштап.

— Солай ма... Қарсыласамыз дейсіздер ме! — деді де Жюссак дауыстап.

— Ах, шайтандар! Сонша неге таң қаласыздар?

Сонымен, шайқасқа шыққан тоғыз ноян бір-біріне қарай қатты жауығып, тұра - тұра ұмтылысты, бірақ бәрінің де қимыл-әрекеті ақыл-айламен ойластырылған әрекет еді.

Атос кардиналдың сүйікті жауынгері Каюзак дегенмен шайқасса, Портостың үлесіне Бикар тиді, ал, Арамис болса, екі дұшпанмен жалғыз айқасып кетті.

Ал, д'Артаньянға келетін болсақ, оның дұшпаны де Жюссактың өзі еді.

Жас гасконның жүрегі асаудай тулап, кеудесін жарып шығып кете жаздады. Құдай біледі, сонда қорыққанынан емес (қорқу қайда), делебесі қозып, еліріп кеткенінен еді. Ол дұшпанының айналасында зыр жүгіріп, тактикасы мен тұрған орнын сәт сайын өзгертіп, ызалы жолбарыстай шайқасты. Сол кездің тілімен айтқанда Жюссак «сайыстың шын шебері» және аса тәжірибелі сарбаз еді. Бірақ соған қарамастан ол өзінің шиыршық атып қолды-аяққа тұрмайтын, әдісқой да сергек дұшпанының шабуылынан әзер-әзер қорғанып жүрді, жас гаскон сайыстың жалпыға мәлім ережелерін минут сайын бұзып, қырық құбылып, шабуылды бір мезгілде жан-жақтан төңіректей жүргізеді, ал сонымен бірге, өз денесін мейлінше қастерлейтін кісі сияқты, дұшпанының шпагасын қаққыштап, бойына дарытпай қойды.

Осы сайыс ақырында де Жюссактың шыдамын тауысты. Өзі темір қанат балапан санаған дұшпанына әлі жетпегеніне намыстанған де Жюссак ызаға бой алдырып, қайта-қайта қателесе берді. Д'Артаньян сайыс өнерінен әлі тәжірибе жинап жарытпағанымен, теорияға жүйрік еді, соны есіне түсіріп, бұрынғыдан бетер шапшаң, шалт қимылға көшті. Жюссак не де болса, мұның шаруасын бітірейін деп, дұшпанын аяусыз бір түйреу үшін шпагасын ілгері қарай ұмтылып қалды. Бірақ д'Артаньян оның шпагасын қағып жіберіп, де Жюссак бойын түзей берген шақта, қолтығының астынан жылан сияқты сумаң етіп, оны шпагасымен бір түйреді. Жюссак кескен теректей гүрс етіп құлап түсті.

Дұшпанын осылай бір жайғастырып тастағаннан кейін д'Артаниян дереу айқас алаңын көзімен бір шолып өтті.

Арамис дұшпанының біреуін ертерек сұлатып тастаған екен, бірақ екіншісі мұны қатты қусырып бара жатты. Соған қарамастан Арамистің хал-жағдайы оңды көрінді, оның әлі де біраз қорғанатын хәлі бар сияқты.

Бикар мен Портос еркін сайысып жүр. Портос — иығынан, Бикар бүйірінен жараланыпты. Бірақ екеуінің де жарасы онша қауіпті емес-ті, сол себепті де олар қатулана қасарысып, сайыс өнерінің не бір үлгілерін көрсетісіп жатты.

Каюзактан екінші рет жараланған Атос уақыт өткен сайын әлсіреп бет-аузы көгеріп бара жатты, сонда да бір қадам кейін шегінер емес. Ол тек шпагасын екінші қолына ауыстырып алып, сол қолымен сайыса бастады.

Жекпе-жектің сол замандағы дәстүрлі заңы бойынша, д'Артаниян айқасып жатқан серіктерінің біреуін қолдауға хақысы бар-ды. Өз көмегі ең әуелі қайсысына көбірек қажет екенін білмей аңырап тұрғанда кенет оның көзімен Атостың көзі ұшырасып қалды. Атос өлсе де өзге кісіні көмекке шақырмайды. Бірақ оның семірене қарауына да, оның көзімен көмек сұрауына да болады. Д'Артаниян оны бірден түсінді де, тұра ұмтылып барып, Каюзактың бір бүйірінен дүрсе қоя берді.

— Гвардияшы мырза , қане, маған кел! Жер жастандырайын! Каюзак бұрыла қойды. Көмек дәл мерзімінде келіпті. Тек көзсіз ерлігі арқасында әрең жүрген Атос дәрмені құрып, бір тізерлеп отыра кетті.

— Қарғыс атқыр-ай! — деді ол айқайлап. — Оны өлтіре көрме жас жігіт! Кейін жара жазылып кеткесін мен одан ескі бір өшімді алуым керек. Оның шпагасын қағып жібер-дағы, қарусыз қалдыр... Бәсе тап солай етіңіз... Бәрекелде! Өте жақсы!

Каюзактың шпагасы жиырма қадамдай жерге ұшып түскенін дауыстан жіберген еді. Д'Артаниян мен Каюзак екеуі бірдей шпагаға ұмтылысты: сонда біреуі — оны қолына қайта ұстау үшін, екіншісі — олжа қылу үшін ұмтылысты. Анадан гөрі қағілездеу д'Артаньян бірінші болып жүгіріп барып шпаганы табанымен баса қойды.

Каюзак дереу Арамис өлтірген гвардияшыға барып, оның рапирасын жұлып алды да, д'Артаньянға қарай беттеді, бірақ осы болмашы уақыт ішінде аз да болса тыныс алып үлгірген Атос оның алдынан шыға келді. Дұшпанын д'Артаньян жер қаптырып қоя ма деп қауіптенген Атос қайта шайқаспақ болды.

Бұған кедергі жасаса Атостың ренжитінін д'Артаньян бірден біле қойды. Шынында да көп ұзамай Каюзак құлап қалды: Атостың шпагасы оның кеңірдегін тесіп өткен еді.

Тап сол кезде Арамис те құлап жатқан дұшпанының төсіне шпагасының ұшын қадап, оған біржола жеңілгенін мойындатты.

Енді Портоспен Бикар қалған-ды. Портос Бикардан: жарығым-ау, сеніңше, қазір уақыт қанша болды, ағаңның Наварр полкінен алған ротасы құтты болсын, — деп қалжыңдап, әзіл қашырып жүрді. Бірақ оның бұл тәлкегінен ештеңе шықпады: өйткені Бикара өліспей беріспейтін темірдей берік жандардың бірі болатын.

Дегенмен сайысты бітіретін уақыт жетіп еді: Күтпеген жердей күзет келіп қалып, жекпе-жекке қатысушыларды түгелдей — жаралысын да, сауын да, кардиналдың жақтастарын да, корольдің жақтастарын да — тұтқынға алуы мүмкін. Атос, Арамис пен д'Артаньян бағын деп Бикараны қоршап алды. Көпке қарсы жалғыз өзі болса да, бүйірінен жараланған жігіт бағынудан бас тартты. Жаралы Жюссак шынтағына әрең сүйеніп, басын көтеріп, беріл, — деп айқай салды. Д'Артаньян сияқты Бикара да гаскондық еді. Ол керең адамдай күлді де қойды. Сайысып жүріп екі ұмтылыстың арасында ол шпагасының ұшымен бір жерді түртіп қалды.

— Осы арада... — деді ол библияның сөзін өзгертіп, — осы арада қасындағы серіктерімен бірге, көптің бірі есебінде Бикара ажалын табады.

— Олар — төртеу, сен — жалғыз. Бұйырамын — беріл!

— Сен бұйырсаң — мәселе басқаша, — деді Бикара. — Сен менің бригадирімсің, бағынуым керек.

Кенет кейін қарай бір секіріп, дұшпанына бермеу үшін, шпагасын морт сындырды. Сосын оның сынығын монастырь дуалының сыртына лақтырып жіберді де, қолын кеудесіне айқастыра ұстап, кардиналдық өлеңдердің бірінің әуенін ысқырып жайбарақат тұра берді.

Тіпті дұшпанының ерлігі болсын мейлі, ерлік әрқашанда ардақталады. Мушкетерлер шпагаларын көтеріп, батыл гвардияшыға салют беріп, қынабына салды. Д'Артаньян да солардан көргенін істеді, сосын дін-аман қалған жалғыз гвардияшы Бикараның көмегімен Жюссак пен Каюзакты және Арамистің жараланып қалған дұшпанын монастырь басқышының алдына апарды. Төртінші гвардияшының қаза тапқанын біз жоғарыда айтқанбыз. Содан кейін олар кірмеліктегі коңырауды бір қағып, дұшпандарының бес шпагасының төртеуін олжа қылды да, жеңіс қуанышына елтіген күйі, де Тревиль мырзаның үйіне қарай беттеді.

Олар бір-бірімен қолтықтаса, кең көшені түгел алып, жолдан кездескен мушкетерлермен сөз қағыстырып мәз-мәйрам болып келе жатты, ақырында олардың бұл жүрісі салтанатты шеруге ұқсап кетті. Д'Артаньянның төбесі көкке жеткендей болды. Ол Атос пен Портостың ортасында, екеуін есі кете құшақтап келеді.

— Егер мен әлі мушкетер болмағанмен, — деді ол өзінің жана достарына, де-Тревиль мырзаның үйі алдына келгенде, — енді өзім шәкірт ретінде қабылдандым деуіме болатын шығар, солай емес пе?

VI
ҰЛЫ МӘРТЕБЕЛІ КОРОЛЬ ЛЮДОВИК XIII

Бұл оқиғаның аяғы дау-жанжалға апарып соқты. Де Тревиль мушкетерлеріне жұрт көзінше кейіп, оңашада құттықтап жатты. Дегенмен уақытты босқа өткізуге болмайтын еді бұл хабарды дереу корольге жеткізбек керек, осы мақсатпен де Тревиль жеделдетіп Луврға кетті. Бірақ кешігіп қалыпты: король есігін тарс бекітіп, кардиналмен отыр екен. Де Тревильге: корольдің қолы бос емес, қазір ешкімді де қабылдай алмайды — делінді. Тревиль содан кешке салым, король карта ойнап отырған кезде келді. Корольдің қолы жүріп, ұтып отыр екен, ұлы ағзам аса сараң кісі еді, сол себепті де қолы шыққасын аса көңілді екен.

— Капитан мырза, бері келіңізші! — деді ол дауыстап де Тревильді алыстан байқап қалып. — Бері келіңіз, мен қазір сізге қатты ұрсайын деп отырмын. Мәртебелі тақсырдың маған келіп, енді мушкетерлердің үстінен шағым айтқанын және содан қатты тебіреніп кетіп, төсек тартып жатып қалғанын білесіз бе? Бұл не өзі, сіздің мушкетерлеріңіз шеттерінен баскесер шайтандар ма қалай а?

— Жоқ, ұлы ағзамым, — деді де Тревиль корольдің бірінші сөзінен-ақ істің шиеленіскелі тұрғанын сезіп. — Жоқ, керісінше, олар қой аузынан шөп алмайтын момын, қайырымды жандар және олар, имандай шыным бір-ақ мақсатқа ғана ұмтылады: шпагасын тек сіздің ұлы мәртебеңіз үшін ғана қынабынан суырады. Бірақ шара қанша; кардиналдың гвардияшылары кез келген жерде дікілдеп, оларға күн көрсетпейді, сосын қайтсін байғұс жас жігіттер тым болмаса, полкіміздің намысын бермейік деп қорғануға мәжбүр болады.

— Де Тревиль мырза, мені тыңдаңыз! — деді король даусын көтеріп. — мені тыңдаңыз! Сіз бір тахуа сопылар қауымы жайлы сөз қозғап тұрсыз ба қалай? Қымбатты капитаным, мен сізді шынымен-ақ капитан шенінен жұрдай етіп, оны мадемуазель де Шемроға бергім келіп тұрғаны, өйткені мен ол әйелге монастырьдің басы етем деп уәде берген едім. Бірақ мені сөзіңізге сенді екен деп ойлап қалып жүрмеңіз. Де Тревиль мырза, мені Әділ Людовик деп бекер атамайды, біз қазір бәрін де...

— Сіздің сол қара қылды қақ жарған әділдігіңізге шексіз сенгеннен кейін де мен ұлы ағзамның шешімін аспай-саспай, сабырымды сақтай отырып күтемін.

— Тұра тұрыңыз, тұра тұрыңыз, Мен көп күттірмеспін, — деді король.

Бұл кезде корольдің карта ойынындағы жолы тарыла бастап еді: ол ұтыла бастағасын, ретін тауып, — артық айтсақ жұрт кешіре жатар — бір жағына қарай жалт бергісі келіп отыр еді. Араға бірнеше минут салып, король орнынан тұрып, стол үстіндегі ұтқан ақшасын түгелдей сыпырып қалтасына салды да, асығыс тіл қатты:

— Ла Вьевиль, менің орныма отырыңыз. Де Тревиль мырзамен бір маңызды мәселе жөнінде кеңесуім керек еді... Ах, иә, мына жерде менің сексен луи ақшам жатқан — ұтылғандар көңіліне алмасын, соны орнына салыңыз. Бәрінен бұрын әділдік керек!

Сосын ол де Тревильге бұрылып қарады.

— Сонымен, мырза, — деді ол капитанмен бірге сарай терезелерінің біріне қарай беттеп, — сіз мушкетерлермен жанжалды бастаған тек мәртебелі тақсырдың гвардияшылары ғана деген сөзіңізден қайтпайсыз ғой?

— Иә, ұлы ағзамым, әр кезде де солай болып жүр.

— Сонда қалай болған! Айтыңызшы. Қымбатты капитаным, сот әділ болу үшін екі жақты да мұқият тыңдауы керек екені сізге мәлім шығар.

— Құдай сақтасын! Сол оқиға елеусіз ғана басталып кеткен. Менің ең таңдаулы үш солдатым — олардың есімі, ұлы ағзам, өзіңізге әйгілі, олардың адалдығына талай рет көзіңіз жеткен, ал, олар жан-тәнімен өз қызметіне берілген деп сізді, ұлы ағзамым, шын көңілден сендіре аламын — сонымен, менің үш солдатым, Атос, Портос, Арамис мырзалар, бір жас гаскондық төртеуі қалаға серуен құрмақ болады, әлгі жеткіншекті мен бүгін ертеңгілік соларға: көз қырыңызды сала жүріңіздер деп тапсырған едім. Ұмытпасам, олар Сен-Жерменге бармақ болады да, Дешо монастырының қасындағы алаңнан кездесуге уәде байласады. Ойламаған жерден де Жюссак мырза бастаған Каюзак, Бикар мырзалар мен екі гвардияшы олардың үстіне келіп қалады. Ол мырзалар онда тұтас бір қол болып, шамасы, заңды бұзу мақсатымен барған болу керек.

— Бәсе, бәсе, мәселеге енді ғана түсіндім ғой, — деді король. — Олардың өздері жекпе-жек төбелеспек болған, солай ма?

— Мен оларды айыптамаймын, ұлы ағзам, бірақ ұлы мәртебелі ағзам, өзіңіз ойлап көріңізші: бақайшағына дейін қаруланған бес адам кармелит әйелдер монастырының қасындағы оңаша орынға қандай мақсатпен барады?

— Сіз әділін айттыңыз, Тревиль, әділін айттыңыз!

— Бірақ олар менің мушкетерлерімді көреді де, әуелгі ойынан қайтады, енді өз араларындағы бас араздық полктер арасындағы дұшпандыққа ауысады. Ұлы ағзам, өзіңіз білесіз, мушкетерлер корольге, тек қана корольге берілген — олар кардинал мырзаны қостайтын гвардияшылардың ата жауы емес пе?

— Иә, Тревиль, иә, — деді король жабырқап. — Францияда осы бір екі дай болып бөлінгенді көріп қатты қайғырамыз. Бір корольдікте екі бастың болуы да аса қайғылы. Бірақ мұның бәрі әлі жөніне келеді, Тревиль, жөніне келеді... Хош, сонымен сіз мушкетермен жанжалды бастаған гвардияшылар дейсіз ғой?

— Мен оқиға, шынында да, тап осылай болған шығар деп ойлаймын. Дәл солай деп кесіп айта алмаймын. Өзіңіз білесіз, мұның анық-қанығына жету қиын. Бұл үшін Әділ Людовик аталған Людовик ХІІІ-шінің ғажайып көрегендігі, сезімталдығы керек.

— Дұрыс айтасыз, Тревиль. Бірақ сіздің мушкетерлеріңіз де жалғыз болмаған. Олардың қасында бір жеткіншек бала болған дейді.

— Иә, ұлы ағзамым, тағы бір жаралы болған, сайып келгенде үш король мушкетері, олардың біреуі жаралы делік, қастарындағы баламен бірге кардинал мырзаның атышулы ең мықты бес гвардияшысына қарсы тұрған және олардың төртеуін сұлатқан.

— Пәлі, мынауың жеңіс қой! — деді король жадырап. — Нағыз жеңіс!

— Иә, ұлы ағзам, Сэ түбіндегі жеңіс тәрізді толық жеңіс.

— Біреуі жаралы, біреуі балақай дерлік төрт кісі дедіңіз бе?

— Оны тіпті бозбала деуге де келмес. Бірақ осы айқастың кезінде оның керемет ерлік көрсеткені сондай, оны, ұлы ағзам, сіздің мархабатыңызға ұсынып, бір батылдық жасасам деп едім.

— Өзінің аты кім?

— Д'Артаньян, ұлы ағзамым. Ол — менің ең ескі достарымның біреуінің баласы. Ұлы ағзамым, сіздің әкеңізбен бірге соғысқа өз еркімен қатысқан ақсүйектің баласы.

— Және сол бала қайсар мінез көрсетті дейсіз бе? Тревиль, маған сол оқиғаны тәптіштеп айтып беріңізші: менің соғыстар мен шайқастар туралы әңгімені жақсы көретінімді білесіз ғой.

Осыны айтып, король Людовик ХIIІ-інші тәкаппарлана шалқайып, мұртын бір ширатып қойды.

— Ұлы ағзам, — деді Тревиль сөзін жалғап, — әлгіде айтып едім ғой, д'Артаньян әлі сары үрпек бала деп, мушкетер болу құрметіне қолы жетпегесін ол қала адамы сияқтанып киінген екен. Кардинал мырзаның гвардияшылары оның әлі балғын екенін, әсіресе, полкке жатпайтынын еске алып, біз шабуылға шықпай тұрғанда дереу кетіңіз деген талап қояды...

— Көрдіңіз бе, Тревиль, әуелі шабуыл жасаған солар екен, — деді король.

— Өте дұрыс айтасыз, ұлы ағзам, оған күмән жоқ. Сөйтіп, аналар оған жөніңді тап дейді, бірақ ол: менің жаным — мушкетердің жаны, ұлы мәртебелі корольге берілген адаммын, демек, мушкетер мырзалармен бірге боламын, — деп жауап қайтарады.

— Жігіт-ақ екен! — дейді король күбірлеп.

— Ол шынында да мушкетерлермен бірге қалады, ұлы ағзамым, сіз тағы бір тамаша жауынгер таптыңыз, кардинал мырзаның жынын келтіріп жүрген де осы жігіттің де Жюссак мырзаны шпагасымен өлтіре түйреп тастаған сайыскерлігі ғой.

— Жюссакты жаралаған сол ма? — деді король дауыстап, — Рас сол ма? Бала ма? Ол мүмкін емес, Тревиль.

— Бәрі де, ұлы ағзамым, тура өзіңізге айтқандай болған.

— Жюссак күллі Францияның ең таңдаулы сайыскерлерінің бірі ғой.

— Оған шара бар ма, ұлы ағзам, «Өзіңнен күшті шықса, екі көзің сонда шығады» деген емес пе.

— Мен сол жас жігітті көргім келеді, Тревиль, әдейі көргім келеді, егер оған бірдеңе қажет болса, біз оған көмектесейік.

— Ұлы ағзамым, сіз оны қашан қабылдай алар екенсіз?

— Ертең түсте, Тревиль.

— Бір өзің ғана ертіп келейін бе?

— Жоқ, төртеуін бірдей әкеліңіз, Мен олардың бәріне бір мезгілде алғыс айтпақпын. Бізге жан-тәнімен берілген кісілер сирек кездеседі, Тревиль, және адалдық сый-құрмет көрсетуге тұрады.

— Ұлы ағзам, шаңқай түсте біз Луврде боламыз.

— Кіші қақпадан кірерсіз, Тревиль, кіші қақпадан. Кардинал білмей-ақ қойсын.

— Құп, ұлы ағзамым.

— Сіз түсінесіз ғой, Тревиль заңның аты — заң. Сайысуға тыйым салынғаны рас.

— Бірақ бұл тайталас, ұлы ағзам, кәдімгі жекпе-жектің ауқымынан асып жатыр. Бұл — қағысып қалушылық, менің үш мушкетерім мен д'Артаньян мырзаға кардинал гвардияшыларының бесеуінің жабылғаны. — соның айқын айғағы.

— Дұрыс-ақ, — деді король. — Дегенмен Тревиль, кіші қақпадан келерсіз.

Тревиль езу тартты да қойды. Бала ұстазына қарсы шықты — міне, оның қолынан келгені осы ғана, білген кісіге бұл да аз емес. Ол корольге құрметтей тәжім етіп, одан рұқсат алып, кетіп қалды.

Сол күні кешқұрым үш мушкетердің үшеуіне де ертең көрсетілетін құрмет жайы хабарланды. Корольдің сырын баяғыдан білетін ысқаяқ жігіттер бұған онша қобалжи қоймады. Бірақ д'Артаньян ұшқыр қиялды гаскон емес пе, осы оқиға оған болашақ бақыттың нышаны болып көрінді де, түнімен небір ғажайып суреттерді көз алдынан өткізіп жатты. Таңертеңгі сағат сегізде ол Атостың үйіне келді.

Д'Артаньян келгенде мушкетер киініп болып, енді шыққалы жатыр екен. Король түсте қабылдайтын болғандықтан, Атос екі досымен Люксембург ат қорасы маңындағы шарапханаға барып, доп ойнамақ болып келісіпті. Ол д'Артаньянды өзімен бірге жүруге шақырды, әлгі ойыннан хабары болмаса да, ол бұған келісе кетті. Уақыт ертеңгі сағат тоғыз шамасы, ол он екіге дейін не істерін білмей дал болып еді.

Портос пен Арамис уәделі жерге келіп, допты қақпақылдап ойнап тұр екен. Дене жаттығуларының сан түрлеріне келгенде алдына жан салмайтын Атос, Д'Артаньян екеуі аланның екінші жағына барып тұрып, ана екеуіне ойналық деп белгі берді. Ол сол қолымен ойнаса да, бір сермегеннен кейін-ақ, мұндай жаттығуды жасауға жарасы мүмкіндік бермейтінін түсінді. Сөйтіп алаңда д'Артаниян жалғыз қалды, бірақ ол ойынның күллі ережесін сақтап ойнауға тәжірибесі жетпейтінін әуелде айтып қойғандықтан, екі мушкетер ұпайды есептемей, тек допты қағып тастаумен ғана шұғылданды. Портостың әлуетті қолымен жіберілген бір доп ұшып келе жатып, д'Артаньянның бетіне тиіп кете жаздады, со замат ол: егер әлгі доп жанап өтпей бетіме тисе, қабылдау болмас еді, өйткені мен сарайға бара алмай қалар едім деп ойлады. Өзінің гаскондық қиялы бойынша, оның күллі болашағы осы қабылдауға байланысты. Ол Портос пен Арамиске иіліп тәжім етіп, сіздермен күш салыстыруға хәлім жеткен кезде ойынды жалғастырармын, деді. Осы сөздерді айтты да, ол көрменің сыртына шығып көрермендерге келіп қосылды.

Д' Артаньянның сорына қарай, көрермендер арасында мәртебелі тақсырдың бір гвардияшысы тұр еді. Өз жолдастарының кеше ғана масқара боп жеңіліп қалғанына намысы қозған осынау гвардияшы бір реті келгенде солардың кегін алмақшы болып ант еткен . Осы бір сәт оған аса қолайлы болып көрінді.

— Мына баланың доптан қорыққанын қарашы, — деді ол қасындағы көршісіне. — Бұл, шамасы, мушкетердің шәкірті болды.

Д'Артаньян жылан шағып алғандай оқыс жалт бұрылды да, әлгі бір қияс сөздерді айтқан гвардияшыға тесірейе қарады.

Не боп қалды? — деді гвардияшы сөзін сабақтап, мұртын мысқылдай ширатып тұрып. — Сүйкімді балақай, маған қалай қарасаң — олай қара, бәрібір, айтқан сөзімнен танбаймын.

— Айтқан сөзіңіз тасқа таңба басқандай айқын және ешбір түсіндіруді қажет етпейді, сол себепті де артымнан еруіңізді сұраймын, — деді д'Артаньян.

— Сонда қашан? — деді гвардияшы кекесін үнмен.

— Өтінемін, тап қазір жүріңіз.

— Менің кім екенімді білетін шығарсыз деп сенемін?

— Мүлде білмеймін және білгім де келмейді.

— Бекер асығасыз! Бәлкім, менің атымды білсеңіз, мұндай дікеңдемес едіңіз.

— Онда атыңыз кім?

— Бернажу, әміріңізге құлдық.

— Сонымен, Бернажу мырза, мен сізді қақпа алдынан күтемін, деді д'Артаньян салмақпен.

— Жүре беріңіз, мырза. Мен сізден кейін шығамын.

— Екеуміздің бірге шыққанымызды, мырза, ешкім байқап қалмасын, онша асықпай-ақ қойыңыз. Екеуміз айналысатын іске басы артық куәнің керегі жоқ.

— Мақұл, — деді гвардияшы, өз есімі бұған ешқандай әсер етпегеніне таң қалып.

Расында да, Бернажу есімі д'Артаньяннан өзге жұрттың бәріне мәлім болатын. Король мен кардиналдың күллі әмір-жарлықтарына қарамастан, күн құрғатпай өтіп жататын қақтығыс-соқтығысып бәріне түгел дерлік қатысатын айтулы жанжалқойың осы еді.

Портос пен Арамис ойын қызығына түсіп кетіп, ал, Атос олардың ойынынан көз жазбай тұрып, жас жігіттің кетіп қалғанын да сезбеді; жігіт кардиналдың гвардияшысына берген уәдесі бойынша есік алдына шығып тұра берді. Д'Артаньян корольдің талма түске шақырған қабылдауына кешігіп қалам ба деп асыға бастады. Жан-жағын көзімен бір шолғанда, ол көшенің қаңырап бос жатқанын көрді.

— Имандай шыным, — деді ол өз дұшпанына қарап, — өзіңіз Бернажу аталғаныңызбен, жолыңыз түсетін болды! Сіз шәкірт-мушкетерге тап болдыңыз. Бірақ қам жемеңіз: мен аянып қалмаймын. Кәне, қорғаныңыз!

— Меніңше... — деді д'Артаньянды сайысқа шақырған гвардияшы, — меніңше, бұл ара ыңғайсыздау сияқты. Бізге Сен-Жермен аббаттығының сырты немесе Пре-о-Клердің төңірегі ыңғайлы болар еді.

— Сөзіңіз құлаққа кіреді-ақ, — деді д'Артаньян. — Бірақ лаж бар ма, уақытым аз еді. Дәл сағат он екіде біреумен жолығуым керек. Сол себепті, мырза, қорғаныңыз, қорғанып бағыңыз!

Мұндай сөзді екі рет қайталап айтқызатын кісі Бернажу емес-ті. Сол мезетте, ол шпагасын жалт еткізіп, дұшпанына тап берді, гвардияшы аузынан ана сүті кеппеген неменің зәресін алып, қорқытып қоя салмақшы еді.

Бірақ д'Артаньян мұның алдында ғана жақсы мектептен өткен болатын. Кешегі жеңіс қызуы әлі басылмаған және алдынан бір жарылқап тастайтын жақсылық күткен жігітіміз қайтсе де бір адым кейін шегінбеуге бел байлады. Шпагалар зуылдап айқасып кетті. Д'Артаньян қасарысып тұрып алғасын, дұшпаны бір адым кері кетуге мәжбүр болды. Осы шегініс кезінде Бернажудың шпагасы сәл тайқып кеткенін пайдаланып, д'Артаньян өз шпагасын босатып алды да, қас қағымда алға бір ұмтылып, сүңгі ұшын дұшпанының иығына қадай салды. Д'Артаньян дереу кейін шегініп, шпагасын көтере қойды. Бірақ Бернажу бұл түк те емес деп айқай салып, ет қызуымен алға ұмтылғанда, тағы да д'Артаньянның шпагасына тап болып, түйреліп қалды. Соған қарамастан, дұшпаны құлап қалмағасын және жеңілгенін мойнына алмағасын, тек сайыса отырып, бір жақыны қызмет ететін үйге, Ла Тремуль мырзаның үйіне қарай шегініп бара жатқасын, оған соңғы салған жарасының қауіпті екенін сезбеген д'Артаньян оны тықсыра қуып біраз жерге апарды, тіпті, бәлкім, өлтіріп те жіберер ме еді. Бірақ сол кезде доп ойнап жатқан үй ішіндегі кісілер көшеден шыққан шуды естіп қалды. Өздерінің досы, д'Артаньянмен бір-екі ауыз сөзге келмей жатып, шпагасын суырып алып, соның соңынан көшеге жүгіріп шығып кеткенін көріп қалған екі гвардияшы үйді алақтап шыға келді де, жеңіске жеткен жігітімізге дүрсе қоя берді Бірақ әлгілердің ізін ала Атос, Портос пен Арамистің де қарасы, көрінді, өздерінің жас досына жабылып жатқан гвардияшыларға тап беріп, олардың бетін өздеріне қаратып алды. Сол замат Бернажу құлап түсті, енді төрт ноянның ортасында екеуден-екеу қалғам гвардияшылар:

Де Ла Тремульдің адамдары, қайдасыңдар, жәрдемге келіңдер! — деп айқай салды.

Бұл үндеуге де Ла Тремульдің үйінде жүрген кісілердің бірі қалмай, көшеге атып-атып шығып, төрт мушкетерге лап қойды.

Бірақ сол арада мушкетерлер де өз тарапынан:

— Мушкетерлер, көмекке келіңдер! — деген айбарлы ұран тастады. Бұл ұранды қостайтындар әрқашанда көп еді. Мушкетерлердің мәртебелі тақсырдың ата жауы екенін жұрттың бәрі білетін, кардниалды жек көргендіктен де көпшілік оларды жақсы керетін. Сол себепті де, Арамис айтқан «Қызыл герцогке» қызмет етпейтін басқа полктің гвардияшылары осындай соқтығыс кезінде король мушкетерлерін жақтап шыға келетін. Бұл кезде Дезэссар мырза полкінің үш гвардияшысы сол арадан өтіп бара жатқан, олардың екеуі қолма-қол төрт жолдасына қол ұшын беру үшін тұра-тұра ұмтылысты, ал, үшіншісі:

— Мушкетерлер, көмекке келіңдер! Көмекке келіңдер! — деп жан ұшыра айқайлап, де Тревиль үйіне қарай жүгіре жөнелді.

Де Тревиль мырзаның ауласында, әдеттегісінше, полк солдаттары қаптап жүр екен, олар жолдастарына жәрдемдесу үшін дереу солай қарай тұра-тұра ұмтылысты. Жаппай, қызыл шеке төбелес енді басталды, бірақ мушкетерлердің күші басым келді. Кардиналдың гвардияшылары мен де Ла Тремуль мырзаның адамдары үйдің ауласына қашып тығылды, арттарынан дұшпандары кимелеп кірмесін деп қақпаны дереу бекітіп тастады. Ауыр жараланып әл үстінде жатқан Бернажуды ертерек үйге көтеріп кіргізген-ді.

Мушкетерлер мен олардың одақтастарының әбден делебесі қазып, желігіп алған еді, де Ла Тремульдің адамдары король мушкетерлеріне жүрегі дауалап, шабуыл жасағаны үшін, оның үйін өртеп жіберсе қалай болады деген мәселе де туды. Қызба біреудің аузынан шығып кеткен осы сөзді жұрт жамырап қостай жөнелді, бірақ сәті түскенде, сағат он бірді соқты. Д'Артаньян мен оның достары қабылдауға баратынын естеріне алды, бірақ өздері жоқ кезде әлгі сұмдық әзілді жүзеге асырып қояды екен деп қауіптенеді, олар бүйірі қызып алған содырларды сылап-сипап, сабасына түсіруге тырысты. Дегенмен лақтырылған бірнеше тас қақпаға барып тиді. Бірақ қақпа берік екен, мызғымады. Бұл қалың нөпірді біраз суытайын деді. Оның үстіне бәріне бас болып жүрген жігіттер қалың көптен бөлініп, де Тревильдің үйіне қарай беттеді, осы оқиғаны түгел білетін капитан бұларды үйінде тосып отыр екен.

— Дереу Луврға кеттік! — деді ол. — Бір минутты да жоғалтпай Луврға кетуіміз керек, кардинал хабарлап үлгірмей тұрғанда, корольмен ертерек барып көріселік, Біз бұл істі кешегі оқиғаның жалғасы деп айтайық, сонда екеуі бір ғана іс болып шыға келеді.

Де Тревиль мырза көңілдес төрт жігітін ертіп, Луврға қарай асығыс жүріп кетті. Бірақ ондағылар мушкетерлер капитанын аң-таң қалдырып, король бұғы аулау үшін Сен-Жермен орманына аттанып кеткен десті. Де Тревиль мырза бұл жаңалықты екі рет қайталап айтқызды да, оны естіген сайын қабағы түсіп, тұнжырай берді.

— Ұлы ағзам аңға шығамын деген шешімге кеше келіп пе еді? — деді ол.

— Жоқ, биік дәрежелім, — деді камердинер. — Бүгін ертеңгілік бас аңшы келіп: өткен түнде сізге бола бір бұғыны қаумалап қоршап алдық деген хабарды жеткізді. Король әуелі бармаймын деп кесіп айтып еді, бірақ кейін ондай қызықтан қалғысы келмеді ме, әйтеуір, кетіп қалды.

— Король аңға кеткенге шейін кардиналмен көрісті ме? — деді де Тревиль мырза.

— Шамасы, көріскен болуы керек, — деді камердинер. — Бүгін ертеңгісін қақпа алдынан мен мәртебелі тақсырдың жегулі күймесін көрдім. Мен одан: бір жаққа барасыз ба? — деп сұрап едім: Сен-Жерменге — деген жауап алдым.

— Біз қалып қойыппыз! — деді де Тревиль. — Бүгін кешқұрым, мырзалар, мен корольмен кездесем. Ал, енді сіздерге келетін болсақ, мен сіздерге оның көзіне түсе көрмеңіз деп кеңес берер едім.

Бұл — ақылды кеңес еді, ең бастысы, сол кеңесті беріп отырған кісі корольді бес саусағындай білетін, сондықтан да көңілдес төрт жігіт онымен сөз таластырмады. Де Тревиль мырза бұларға үйлеріңізге қайтыңыздар да, менен хабар күтіңіздер деп әмір етті.

Үйіне қайтып келгесін де Тревиль бұл істе ширақ қимылдап, бірінші болып шағым жазған жөн болар, — деп ойлады. Ол де Ла Тремуль мырзаға хат жазып, өзінің бір кісісін жіберді, бұл хатында капитан ол кісіден кардиналға қызмет ететін гвардияшыны өз үйінен қуып жіберуін және мушкетерлерге шабуыл жасағаны үшін өз адамдарына қаттырақ бір ұрсып қоюын сұрады. Өзінің атшысынан (Бернажу соның туысқаны болатын) бұл хабарға қаныққан де Ла Тремуль мырза былай деп жауап жібереді: де Тревиль мырза да, оның мушкетерлері де маған шағына алмайды, қайта шағынатын болсам — мен шағынуым керек, өйткені мұның қызметкерлеріне әуелі тиіскен мушкетерлер, олар тіпті мұның үйін өртемекші де болған. Бұл екі бекзаттың арасындағы дау-жанжал, әрине, ұзаққа созылар еді және бұлардың әрқайсысы қасарысып өз айтқанынан қайтпас еді, бірақ де Тревиль мәселені анықтай түсетін соны бір тәсіл ойлап тапты. Ол де Ла Тремуль мырзаға өзі бармақ болды.

Де Ла Тремуль мырзаның үйіне күймемен келіп, ол өзінің келгенін қожайынға хабарла деп әмір етті.

Бекзаттар бір-бірімен сыпайы сәлемдесті. Араларында достық ынтымақ болмаса да, бұлар бір-бірін қатты құрметтейтін. Екеуі де ар-намысты, кең пейілді жандар еді. Де Ла Тремуль мырза өз басы протестант болғасын, хан сарайына өте сирек келетін, сол себепті де ешбір партия қатарына да қосылмайтын, ол, әдетте, біреумен қарым-қатынас жасарда таза, қалтқысыз көңілін ұсынатын. Қанша айтқанмен, бұл жолы де Тревиль кішіпейілмен сыпайы қабылданса да, бұрынғыдай емес, арадан бір салқындық лебі сезіліп тұрды.

— Мырза, — деді мушкетерлердің капитаны сөз бастап, — біз екеуміз де өзімізді өкпелі санаймыз, сол себепті де мен сізге келгенде, әлгі бір даулы істің мән-жайын бірлесе отырып анықтауға келдім.

— Рақым етіңіз, — деді де Ла Тремуль, — бірақ әуелі ескертіп қояйын, мен бұл істің жай-жағдаятын жақсы білем, бар айып сіздің мушкетерлеріңіздің мойнында.

— Сіз, мырза, бір нәрсені өлшеп-пішіп алмай сөйлемейтін ақылды да әділ адамсыз, сол себепті де менің әдейі айтқалы келген ұсынысымнан бас тарта алмайсыз.

— Мырза, өтінемін, құлағым сізде.

— Сіздің атшының туысы Бернажу мырзаның хал-ахуалы қалай екен?

— Оның хәлі мүшкіл, мырза. Иығындағы жарасы онша қауіпті емес, бірақ өкпесіне зақым келтірген екінші жарақаты тағы бар. Емші ол осыдан сауығып кете алмас деп қорқады.

— Жаралы есін біле ме?

— Иә. Ақыл-есі бүтін.

— Өзі сөйлей ала ма?

— Қинала-қинала сөйлейді.

— Ендеше, мырза, ұзамай. жаны жаннатқа ұшады-ау деген жігітке баралық та, құдай атымен ант етіп, одан бар шындықты айтуын сұралық. Мейлі, өзі араласқан істің әділ қазысы сол жаралы жігіт-ақ бола қойсын, мен ол не айтса — соған сендім.

Де Ла Тремуль мырза бір сәт ойланып қалды да, бұдан ақылды ұсыныс таба алмайтынын біліп, бірден келісе кетті.

Екеуі де жаралы жігіт жатқан бөлмеге келіп кірді. Оның көңілін сұрауға келген осынау текті мырзаларды көргенде, ауру жігіт кереуеттен басын көтеріп отырмақ болды, бірақ әбден әлсіреп қалған байғұс, осы болмашы қимылдың өзіне шыдай алмай, есінен танғандай, төсекке қайта құлай кетті.

Де Ла Тремуль мырза оған жақындап барып, бетіне тұзды шиша апарып еді, науқас есін жиды. Содан кейін де Тревиль мырза ауру кісіге сөзімен ықпал жасады деп айыптамасын деп, жаралымен өзіңіз сөйлесіңіз деген ұсыныс жасады.

Мәселенің бәрі де Тревиль мырзаның ойлағанындай болып шықты. Ажал аузында жатқасын, Бернажу ақиқат шындықты жасырмады. Ол болған оқиғаны айна-қатесіз айтып берді.

Де Тревиль мырзаға керегінің өзі осы еді. Ол Бернажуге тезірек тәyір болыңыз деген тілек білдіріп, де Ла Тремуль мырзамен қош айтысып, үйіне келді де, төрт досқа түс мезгілінде келсін деп арнайы кісі жіберді.

Де Тревиль мырзаның үйінде ең таңдаулы қауым — иіні келгенде айталық — кардиналдың дұшпандары ғана жиналған болатын. Сол себепті де түскі ас үстінде әңгіме әлгі мәртебелі тақсыр гвардияшыларының қара басып, екі рет жеңіліп қалғанын төңіректеп шықпай қойды. Осы екі шайқастың да қаһарманы д'Артаньян болғандықтан да, мақтау сөздің бәрі тек соның басына ғана жауып жатты, Атос, Портос пен Арамис бұған жақын жолдас ретінде ғана қуанған жоқ, олар тап осылай көкке жеткізе мақтаудың талайын естіп еті үйренген, ендеше осы жолғы үлесін жас серігіне қиюға болады ғой.

Кешкі сағат алтылар кезінде де Тревиль енді Луврға бара беруге болады деді. Бірақ қабылдау мерзімі өтіп кеткеннен кейін, ол енді кіші қақпадан өтуге рұқсат сұрап жатпай, төрт серігімен бірге барып қабылдау бөлмесінен орын алды. Король әлі аңнан келмепті.

Біздің жас достарымыз жарты сағаттай күткеннен кейін, кенет күллі есіктер бір мезгілде айқара ашылып, ұлы корольдің келгені хабарланды. Д'Артаньян тебіреніп кетті. Бәлкім, ендігі бірнеше минут оның күллі болашақ тағдырын шешетін шығар. Ол тынысын тартып король кіретін есіктен көз жазбай отырып қалды.

Людовик ХІІІ-ші табалдырықтан аттай берді. Ол серіктерінен озып алда келеді. Король шаң-тозаңнан көрінбейтін аңшы костюмі мен саптамасын шешпепті. Қолында қамшы. Бір қарағаннан-ақ д'Артаньян оның қаһарланып келе жатқанын сезе қойды.

Корольдің қабағы салыңқы екенін сезсе де, сарай төңірегіндегілер ол жүретін жолды қуалай тұра - тұра қалысты: корольді қабылдау бөлмелерінде назарға ілінбей қалғаннан гөрі ашулы болса, әйтеуір бір көзге түскенді абырой санайды. Үш мушкетер дін салған жерден алға ұмтылғаны да содан, ал, д'Артаньян болса, мұның керісінше, олардың тасасына жасырынып, көрінбеуге тырысты. Король Атосты, Портос пен Арамисті жақсы таныса да оларды көрмеген кісі сияқты, тіпті назар аудармастан, ләм деместен түнеріп өте шықты. Де Тревильге келетін болсақ, король өзін шаншыла қараған кезде, міз бақпай тесірейіп тұрып алғаны сонша, ұлы ағзамның өзі көзін тайдырып әкетті. Осыдан кейін ұлы ағзам түсініксіз бірдеңелерді айтып, өзінің аңыраған апартаменттеріне кіріп кетті.

— Хал нашар, — деді Атос жымиып. — Және бүгін бізге орден бере қоймайтын шығар.

— Осы арада он минут күтіңіздер, — деді де Тревиль мырза. Егер соған дейін мен келмесем, біздің үйге бара беріңіз: одан кейін тосудан пайда жоқ.

Төрт дос сарылып он минут, ширек сағат, жиырма минут күтті де Тревиль көрінбегесін бұлар әлденеден қауіптеніп жөндері кетіп қалды.

Бұл кезде де Тревиль мырза король кабинетіне еркін басып кіріп келді, сөйтсе ұлы ағзамның сіркесі су көтермей отыр екен. Ол креслода шалқайып, шыпыртқының сабымен саптамасының қонышын ұрып қояды. Де Тревиль аспай-саспай, сабырмен корольдің денсаулығын, жай-күйін сұрады.

— Несін сұрайсыз, мырза, хал-ақуалым жаман, — деді король. — Мен зеріккеннен жарылғалы отырмын.

Бұл шынында да Людовик ХІІІ-нің ең ауыр сырқатының бірі еді. Кейде ол өзіне жақын-жуық көңілдестерінің біреуін терезе алдына алып кетіп: «Зерігіп тұрмын, мырза! Кәне, екеуміз қосылып зерігелік», — дейтін.

— Қалай! — Де Тревиль дауыстап жіберді. — Ұлы ағзамым, Сіз қалай зерігесіз? Бүгін сіз, ұлы ағзам, аңға шығып, рақаттанып қайтқан жоқсыз ба?

— Ондай рақаты құрып қалсын! — деді король күңкілдеп. — Жанымды садақа етейін, бәрі де азып-тозып барады! Білмеймін, осы кезде түздің тағысы із қалдырмайтын болған ба, әлде, иісшіл иттер қалмаған ба! Біз алты сағат бойы өкшелей қуып, соңынан қалмай жүріп бір бағлан бұғыны әбден діңкелетіп, мақсатымызға жеттік деп, Сен-Симон сыбызғысын ерніне апарып жеңіс сазын сызылта берген кезде, қай әттегене-ай десейші, ит біткен жалт бере шабаланып, бір жақтағы қодығын қуалай жөнелгені. Мінеки, көріп тұрсыз ба, бір кезде құс салуды қойсам, енді ит жүгіртіп, тағы қуалауды да қоятын шығармын. Ах, де Тревиль мырза, мен деген бір бақытсыз сорлы корольмін! Қолымда бір жалғыз ителгім қалып еді, үш күн болды, ол да өліп қалды.

— Ұлы ағзамым, расында да сіздің өкінішіңізді өз басым қатты түсіріп тұрмын: бұдан өткен қайғы болмас. Бірақ сізде әлі де бір сыпыра сұңқар, қаршыға және басқа қыран құстар қалған сияқты еді ғой?

— Бірақ соларды аңға баулитын адам қалған жоқ. Саятшылар дүние салып жатыр. Сұңқармен аң аулау өнерін білетіндерден енді жалғыз өзім ғана қалдым. Менен кейін бәрі де құриды. Аңды қақпанмен, дұзақпен, аранмен аулайтын болады. Егер мен шәкірттерді үйретіп үлгерсем... Жоқ ,оған мұрсат қайда, кардинал мырза маған бір минут тыныштық бермейді, Испания жайлы, Австрия жайлы, Англия жайлы жатпай-тұрмай әңгіме айтып, миымызды ашытады! Айтпақшы кардинал туралы сөз бар: де Тревиль мырза, мен сізге риза болудан қалып барамын.

Де Тревильдің күткені де осы еді. Ол корольдің жайын баяғыдан біледі және бір ұққаны: бағанадан бері шағынып отырғаны үлкен әңгіменің кіріспесі ғана оны өзіне қарай түсу үшін ғана яғни оны өзіне қарай түсу үшін ғана пайдаланатын сияқты. Әуелден айтқысы келген сөзін ол енді ғана айтады.

— Ұлы ағзамым, сіздің алдыңызда айыпты болып қалатындай мен байғұс не жазып едім сонша? — деді де Тревиль кереметтей қайран қалған кісідейін.

— Өз борышыңызды осылай орындайды екенсіз ғой, мырза? — деді король, де Тревильдің сауалына тікелей жауап беруден жалтарып. — Мен сізді мушкетерлердің капитаны етіп тағайындаған да, қарауыңыздағы кісілеріңіз жұртты қырып-жойып, тұтас бір кварталды дүрліктіріп, күллі Парижді өртеп қоя жаздасын деп тағайындап па едім? Және сіз бұл жөнінде жұмған аузыңызды ашпайсыз! Бірақ мен, — деді король сөзін жалғап, — бекер ренжіп отырған шығармын. Бәлкім, кінәлы кісілер тұтқынға алынып, сіз олардың әділ жазасын алғанын айтайын деп келген шығарсыз.

— Жоқ, ұлы ағзамым, — деді де Тревиль сабырмен, — мен сізден соларға сот құру жайын өтінгелі келдім.

— Кімді соттаймыз сонда? — деді король дауыстап,

— Өсекшілерді! —деді де Тревиль.

— Міне, жаналық деп осыны айт! —деді король даусын көтеріп. — Әлгі қарғыс атқан үш мушкетеріңіз — Атос, Портос пен Арамис, және бір Беарннен келген тентекпен бірігіп, құтырған ит сияқты, Бернажу байғұсқа тап беріп, көрімін көзіне көрсеткенін сіз жоққа шығара алмассыз, о бейшара ендігі жан тәсілім етуге жақындап қалған шығар? - Содан кейін олар герцог де Ла Тремульдің үйін қоршап, өртеп жібермекші болғанын жоққа шығара алмассыз, егер соғыс уақыты болса — онысы теріс болмас еді, өйткені ол үй — гугеноттардың ұясы, бірақ бейбіт күндері бұл өзгелерге жаман үлгі болып саналады. Енді шыныңызды айтыңызшы: сіз осының бәрін жоққа шығарғалы келген жоқсыз ғой?

— Ұлы ағзамым, осы ертегіні сізге айтып жүрген кім — деді де Тревиль тағы да байсалды қалпын сақтап.

— Кім айтты дейсіз бе, мырза? Мен ұйықтап жатқанда әсте көз жұмбайтын, мен көңіл көтеріп жүргенде еңбек етіп жататын, елдің ішкі және сыртқы істерінің бәрін — Франция мен Европадағы істердің бәрін басқарып отыратын кісі айтпағанда, оны маған кім айтты деп ойлайсыз?

— Ұлы ағзам, сіз, шамасы, құдай тағаланы айтып отырған боларсыз, — деді де Тревиль, — өйткені менің алдымда сізден, ұлы ағзамым, сонша биік тұратын тек құдай ғана.

— Жоқ, мырза, менің айтып отырғаным — корольдіктің тірегі, менің бірден-бір қызметшім, бірден-бір досым — кардинал мырза.

— Кардинал мырза — қанша айтқанмен, қасиетті әулие емес,

— Мырза, сонда сіздің не айтқыңыз келеді?

— Менің айтайын дегенім, күнәсіз кісі — тек папа ғана, ендеше кардиналды күнәдан пәк деуге болмайды.

— Сіз сонда ол мені алдап жүр, маған опасыздық жасап жүр дегіңіз келе ме? Демек, сіз оны айыптайсыз ба? Кәне, турасын айтыңызшы, сіз оны айыптайтыныңызды мойындайсыз ғой!

— Жоқ, ұлы ағзам. Менің айтайын дегенім, ол кісінің өзі алданып қалған. Мен оған жалған мәлімет берген деймін. Мен, ұлы ағзамым, ол сіздің мушкетерлеріңізді, әділдіктен айнып, асығыс айыптаған, өз мәліметтерін жаман кісілерден жинаған деймін.

— Айыптаудың көзі де Ла Тремуль мырзадан, герцогтің өзінен шығып жатыр.

— Ұлы ағзам, герцог бұл іске жанын сала кірісіп жүр, сол себепті де одан қара қылды қақ жарған әділдікті табу қиын болар, деген жауапты айтар едім. Бірақ мен, ұлы ағзамым, олай деуден аулақпын. Мен герцогтің парасатты да адал кісі екенін білемін міне сол кісінің айтқан сөзіне тоқтаймын, бірақ сіздің алдыңызға бір ғана шарт қоямын...

— Қандай шарт?

— Ұлы ағзам, мен сіздің ол кісіні дереу шақырып алып тергеуіңізді және оны ешбір куәсіз, көзбе-көз оңаша отырып тергегеніңізді қалар едім және герцог кетісімен, ұлы ағзамым, мені бірден қабылдауыңызды өтінген болар едім.

— Солай ма! — деді король. — Сіз сонда де Ла Тремуль мырза айтса, соған тоқтайсыз ғой?

— Иә, ұлы ағзам.

— Және соған бірден мойын ұсынасыз ғой?

— Иә.

— Және ол қойған талаптың бәрімен келісесіз ғой?

— Иә, ұлы ағзам.

— Ла Шене! Ла Шене! — деді король дауыстап.

Людовик ХІІІ-нің ұдайы есік алдында әмір күтіп тұратын сенімді камердинері зып етіп бөлмеге кіріп келді.

— Ла Шене, — деді король, — де Ла Тремуль мырзаға дереу кісі жіберіңдер. Бүгін кешке онымен сөйлесуім керек.

— Ұлы ағзам, сіз де Ла Тремуль екеуміздің арамызда ешкімді қабылдамаймын деп сөз бересіз ғой?

— Ешкімді де қабылдамаймын, — деді король. Ендеше, ертеңге дейін хош болыңыз, ұлы ағзамым. Ертеңге дейін, мырза. Қай сағатқа әмір етесіз, ұлы ағзамым? Қалаған уақытыңызда.

— Бірақ мен ете ерте келіп қалып, сізді оятып жіберем бе деп қорқам, ұлы ағзамым.

— Мені оятып дейсіз бе? Мен осы ұйықтай ма екенмін? Мен қазір ұйықтамайтын болғанмын, мырза. Ілуде бір көз шырымын аламын — сол да жетіп жатыр. Қанша ерте келемін десеңіз де келе беріңіз, тіпті, сағат таңғы жетіде келіңіз. Ал, егер мушкетерлеріңіз кінәлі болса, менен жақсылық күтпеңіз!

— Егер менің мушкетерлерім кінәлы болса, олар заматында сіздің қолыңызға табыс етіледі, ұлы ағзам, сосын оларға не істейтініңізді өзіңіз білесіз. Ұлы ағзамның бізге айтатын тағы қандай талаптары бар екен? Екі құлағым сізде. Әміріңізге құлдық.

— Жоқ, мырза, жоқ. Мені Әділ Людовик деп тектен-текке атамаған. Ертеңге дейін, мырза, ертеңге дейін.

— Құдай пана болсын сізге, ұлы ағзам!

Сол күні король қанша нашар ұйықтады, дегенмен, де Тревиль мырза одан да нашар ұйықтады. Ол үш мушкетер мен олардың ертеңгі сағат алты жарымда маған келсін деп кешқұрым хабар жіберген. Ол жігіттерді өзімен бірге сарайға ертіп әкелді, бірақ оларға ешқандай уәде де бермеді, ештеңені мойнымен көтергісі де келмеді және бұлардың да, өзінің де тағдыры қыл үстінде тұрғанын жасырмады.

Бұларға тоса тұрыңдар деп капитан кіші қақпадан кіріп кетті. Егер король әлі ашулы болса, олар ешкімнің көзіне түспей, елеусіз кетіп қалады. Ал, егер қабылдайтын болса, шақырып алады.

Корольдің жеке қабылдау бөлмесінен де Тревиль мырза Ла Шенені көрді, ол бұған кеше кешқұрым герцог де Ла Тремуль мырзаны үйінен таба алмағанын, ол қайтып келгенде сарайға кіруге өте кеш болғанын, герцогтің мұнда әлгіде ғана келгенін, тап қазір корольмен әңгімелесіп отырғанын айтты.

Соңғы хабар де Тревиль мырзаның жанына майдай жақты. Енді ол де Ла Тремульдің кетуі мен өзінің корольге кіруіне арасында ешкім ұлы ағзамға ықпал жасап үлгірмейтініне кәміл сенді.

Шынында да арада он минуттей өтпей жатып, есік ашылды да, де Тревиль кабинеттен шығып келе жатқан де Ла Тремульді көрді. Герцог бірден бұған қарай беттеді.

— Де Тревиль мырза, — деді ол, — біздің үйдің қасында болған оқиғаның егжей-тегжейін білу үшін ұлы ағзам мені өзіне шақырып алды. Мен оған ақиқат шындықты айттым, яғни кінәлі менің кісілерім екенін және сізден кешірім сұрауға әзір екенімді білдірдім. Енді міне өзіңізбен кездескен екенмін, соны қазір жасауыма рұқсат етіңіз, бұған қоса мені әманда өз достарыңыздың бірі деп есептеңіз.

— Герцог мырза, — деді де Тревиль, — сіздің адалдығыңызға, әділдігіңізге сенгенім сонша, корольдің алдында өзіңізден өзге жақтаушыны көргім де келмеді. Міне енді алданбағаныма анық көзім жетті және әлі де болса Францияда сіз туралы не айтсам, сондай сөзді қателеспей-ақ айтуға болатын азаматтар қалғаны үшін сізге шын көңілден алғыс айтамын.

— Тамаша, тамаша! — деді осы сөздің бәрін есік алдында тұрып естіген король. — Ол өзін сіздің досыңызбын деп тұр ғой, ендеше оған, Тревиль, менің де оның достарының санатында болғым келетінін айтарсыз, бірақ ол мені көзіне іле бермейді. Мен оны көрмегелі көп ұзамай аттай үш жыл толады және оны өзім шақыртып алып әрең көрдім. Оған менің осы тілегімді жеткізерсіз, өйткені мұндай нәрсені корольдің өзі ауызба-ауыз айта алмайды.

— Рақмет, ұлы ағзам, рақмет. Бірақ менің сізге, ұлы ағзам, айтайын деген бір сөзім — әрине, оның де Тревиль мырзаға тіпті де қатысы жоқ — сізге айтайын деген бір сөзім, ұлы ағзам, ұзақты күннің кез келген уақытында көріп жүрген кісілеріңіздің бәрі бірдей сізге шын пейілімен берілген жандар емес.

— Сіз менің айтқанымды естіген екенсіз ғой ендеше, герцог? Онда тіптен жақсы болды! — деді король, алға қарай бір басып. — А, бұл сіз бе едіңіз, Тревиль? Әлгі мушкетерлеріңіз қайда? Мен оларды осыдан үш күн бұрын ертіп әкеліңіз дегенім қайда. Осы уақытқа дейін оны неге орындамай жүрсіз?

— Олар төменде, ұлы ағзам, сізден рұқсат болса, Ла Шене оларды шақырып келеді.

— Иә, иә, олар тап қазір келсін. Ұзамай сағат сегіз болады, ал тоғызда маған бір кісі келеді... Жүре беруіңізге болады, герцог, бірақ сарайға міндетті түрде келіп тұрыңыз... Тревиль, кіріңіз.

Герцог иіліп ізет көрсетіп, есікке қарай беттеді. Ол есікті аша берген кезде, басқыштың жоғарғы алаңынан үш мушкетер мені Артаньян көрінді. Оларды Ла Шене ертіп келді.

— Кәне, жақындап берірек келіп тұрыңыздар, нояндар, — деді король. — Сіздерге қазір кейін деп тұрмын.

Мушкетерлер иіліп тәжім етіп, жақындай берді. Д'Артаньян олардың соңынан ерді.

— Ақ шайтандар түге! Төртеуден төртеу болып жүріп екі күннің ішінде кардиналдың жеті гвардияшысын қатардан қалай шығарып үлгірдіңіз? — деді Людовик ХІІІ-ші сөзін сабақтап. — Бұл көп, өте көп. Егер іс осылай бола берсе, онда мәртебелі тақсыр, үш аптадан кейін өз ротасының құрамын толық жаңартады ғой. Ал, мен указды қатал жүзеге асыруға мәжбүр боламын. Бірлі-жарым болса ештеңе емес, оған қарсы емеспін. Бірақ екі күнде жеті кісіні сұлату — тағы да қайталап айтам, бұл — көп, өте көп.

— Ұлы ағзам, өзіңіз де көріп тұрған боларсыз, сол себепті де бұлар қазір қатты қысылып тұр, кеуделері өкінішке толы, сізден кешірім өтінеді.

— Қысылып тұр, өкінішке толы дейсіз бе? һім... — деді король сеніңкіремей. — Мен бұ қуларға сенбеймін. Әсіресе, әне бір Гаскон кейіптес пәлекетіңе сенбеймін. Мырзам, бері келіңізші!

Д'Артаньян бұл сөздің өзіне арналғанын ұғып, қатты қынжылатынын түрімен білдіріп, жақындай берді.

— Пәлі! Сіз маған қайдағы бір жас жігіт жайлы айтып едіңіз. Жаным-ау, бұл бала ғой, балдырған ғой тіпті! Сонда әлгі Жюссакты оңдырмай жаралайтын осы сәби ме?

— Және Бернажуді екі рет оңдырмай түйреп өтетін де осы сәби!

— Шынында да солай ма?

— Тағы бір жәйтті есептемесек, — деді Атос, — егер ол мені Каюзактың қолынан құтқармағанда, тап осы сәтте мен, ұлы ағзам, сізге басым жерге жеткенше иіліп, ізет көрсету құрметіне ие бола алмас едім.

— Ендеше, мұның өзі барып тұрған дию болды ғой, сіздердің жас беарндықтарыңыз, менің марқұм әкем тап осындай шақта мың шайтан атсын деуші еді. Мұндай қақтығыс - соқтығыста талай қамзолды жыртып, талай шпаганы сындыру оп-оңай. Ал, гаскондар баяғы күніндегідей кедей шығар, солай емес пе?

— Ұлы ағзам, — деді де Тревиль, — бұлардың тауларынан әзірге саф алтын табыла қоймағанын мойындауым керек, бірақ сіздің марқұм әкеңіздің тәж-таққа ие болу жолындағы күресін қызу қолдағаны үшін, құдай тағалам керемет құдіретімен, бұларды бір жарылқап тастаса артық болмас еді.

— Бұдан шығатын қорытынды, егер менің өз әкемнің перзенті екенім шын болса, гаскондар мені де король еткені ғой, солай емес пе, Тревиль? Ендеше, бұл жігітке он сапар тілейік, өзі маған ұнайды... Ла Шене, қазір барыңыз да, менің күллі қалталарымды ақтарып көріңізші — қырық шақты пистоль табылмас па екен, егер табыла қалса, оны осында маған әкелерсіз. Ал, әзірше, болған оқиғаны асырмай да жасырмай, айна-қатесіз айтып беріңіз.

Д'Артаньян кешегі оқиғаны сабақты жіпке тізгендей етіп, тәптіштеп айтып берді: ұлы ағзамды көретініне қуанып, өзінің түні бойы ұйықтай алмай, қабылдауға үш сағат қалғанда достарына барғанын, сосын төртеуі бірігіп шарапханаға беттегенін, ал, оның доп бетіме тиіп кетпесін деп сақтанып тұрғанын байқап, Бернажудің мұны көптің көзінше мазақ қылып күлгенін, сол тәлкегі үшін өмірмен қоштаса жаздағанын, бұл іске тіпті үш қайнаса сорпасы қосылмайтын де Ла Тремуль мырзаның екі ортада үйінен айрылып қала жаздағанын келістіріп баяндап өтті.

— Хош! Герцог те маған тап осы жәйтті айтқан!.. Байғұс кардинал! Екі күнде жеті адамынан айрылу және жанына жақын адамдарынан айрылу оңай емес!.. Енді жетеді, мырзалар, естіп тұрсыздар ма? Жетеді! Сіздер Феру көшесінің есесін қайтардыңыздар, тіпті асырып та жібердіңіздер. Осыны қанағат тұтыңыз.

— Егер ұлы ағзам қанағат тұтса, біз де қанағат тұтамыз, — деді де Тревиль.

— Иә, қанағат, — деді король, сосын Ла Шененің қолынан бір уыс алтын теңгені алып, д'Артаньянның қолына құйды. — Менің ризалығымның дәлелі осы болсын, — деді ол тағы да.

Ол заманда тәкаппарлықтың біздің кезге тән түсінігі жұртқа мүлде би мәлім еді. Дворянин арланып - қорланбай-ақ, корольдің өз қолынан ақшаны ала беретін. Сол себепті де д'Артаньян қысылып-қымтырылмастан алған қырық пистолін қалтасына салып, ұлы ағзамға асқан ізетпен адал алғысын білдірді.

— Ендеше жақсы болды, — деді король, қабырғадағы сағатқа қарап, — жақсы-ақ. Қазір уақыт сегіз жарым, енді сіздер жүре беріңіздер. Тоғызда біреу келеді деп айтып ем ғой. Шексіз берілгендігіңіз үшін сіздерге шын көңілден алғыс айтам, мырзалар. Бұдан былай да сіздерге сене беруіме болады ғой, солай емес пе?

— Ұлы ағзам, — деді төрт достың төртеуі бірдей дауыстап, — короліміз үшін біз өзімізді кескілеп шауып тастаса да, ештеңеден тайынбаймыз.

— Жарайды, жарайды! Кескіленбей-ақ қойғандарыңыз жақсы. Сонда маған да оңды болады, әрі пайдаңыз да тиеді...— Тревиль, — деді король бәсең үнмен, жас жігіттер шығып бара жатқанда, — полкіңізде бос орын жоқ болғандықтан және оның үстіне сыннан өткізбей тұрып, полкке ешкімді қабылдамаймыз деп шешім қабылдағандықтан, мына бозбаланы күйеуіңіз Дезэссар мырзаның гвардиялық ротасына қабылдаңыз... Ах, шайтан алсын, кардинал мырзаның мұны естігенде бір тыржың ететінін ойлап, күн ілгері қуанып тұрғаным! Ол, әрине, жатып ашуланады, мейлі, маған бәрібір. Әділдіктен тайғаным жоқ қой, әйтеуір.

Король қолымен ишарат етіп, де Тревильді жөніне жіберді, ол мушкетерлерінің соңынан кетті. Бұл келсе, олар д'Артаньян алған қырық пистольді бөлісіп жатыр екен.

Король айтқандай-ақ кардинал шынында да қатты ашуланып, бір жеті бойы кешкілік шахмат ойнауға келмей қойды. Бұған қарамастан король онымен көріскен сайын жадырай күлімсіреп, сыпайы үнмен:

— Кардинал мырза, әлгі бір адал күзетшілеріңіз, Бернажу мен Жюссак байғұстардың хал-ахуалы қалай? — деп сұрауды ұмытпай жүрді.

VII
МУШКЕТЕРЛЕР ӨЗ ҮЙ — ӨЛЕҢ ТӨСЕГІНДЕ

Луврдан шыққаннан кейін д'Артаньян достарынан қырық пистольдің өзіне тиген үлесін қалай жұмсасам екен деп ақыл сұрағанда Атос: «Қарағай жаңғағына» барып жақсы түскі асқа заказ бер, — деді. Портос: «Дәйекші жалда», ал, Арамис: «Ажарлы бір көңілдес әйел тауып ал», — деп кеңес берді.

Түскі астан сол күні берілді, жаңа дәйекші дастарқан маңында қолды-аяққа тұрмай ызғып жүрді. Түстікке Атос заказ берді іс, малайды Портос тапты. Ол пикардиялық жігіт еді. Оны жайсаң мушкетеріміз сол күнгі түскі астын құрметіне жалдап алған. Ол бұл қуды Ла Турнель көпірінің үстінен кездестіреді, Планше — дәйекшіні осылай деп атайтын — сол арада суға түкіріп, одан жыбырлай тараған білезік толқындарға қарап тұр екен. Портос оның осындай іспен айналысып тұрғаны — әр нәрсені аңғарып, ақылмен қорытуға қабілетінің бар болғаны деп ойлап, істің қалған жөн-жосығына бара бермей, оны өзімен бірге ертіп ала жөнеледі. Енді осыған қызметке тұратын шығармын деп дворяниннің маңғаз кейпіне разы болып келе жатқан Планше, ол орынды Мушкетон деген әріптесі алып қойғанын білгенде кәдімгідей жасып қалады. Портос оған өз үйінің дәулеті қанша ағылып - төгіліп жатса да, оны бір-ақ қызметші жайғастыратынын, сол себепті де, Планшенің д'Артаньянға дәйекші болып баратынын түсіндіреді. Кейін өз қожасы жасап жатқан тойға қызмет етіп жүргенде, ол мырзасының есептесіп жатып қалтасынан бір уыс алтын теңгені суырып алғанын көріп, осындай қалталы бекзатқа жолықтырған құдайға мың алғыс айтты. Түскі ас біткенше оның көңілі тоқ жүрді, көптен ішер асқа жарымай жүрген байғұс, дастарқанда қалған тағамға тыңқиып тойып алды. Бірақ түнде қожасының төсегін саларда оның тәтті қиялы сейіліп кеткен еді. Жатын бөлме мен кірмеліктен тұратын күллі пәтерде бір-ақ керует бар екен. Планше д'Артаньянның кереуетінен көрпесін сыпырып алып, астына төсеп кірмелікке қисая кетті, содан былай қарай қожасы жамылғысыз ұйықтайтын болды.

Атостың да дәйекшісі бар-ды, қожасы оны мүлде өзгеше баулыған болатын. Оның есімі Гримо еді. Осынау парасатты мырза — біз, әрине, Атосты айтып отырмыз — нағыз үндеместің өзі. Бес-алты жылдан бері ол — Портоспен, Арамиспен жұбын жазбайтын дос. Осы уақыт ішінде достары оның жымиып езу тартқаны болмаса, жадырап күлгенін көрген емес. Ол сөзді дәлме-дәл қысқа сөйлеп, шолақ қайырады, не айтқысы келсе, соны ғана айтады; бір ауыз артық сөз болмайды, бірдеңені әсемдеп, әсірелеп, боямалап айту дегенді білмейді. Ол мәселенің тоқ етер түйінін ғана жеткізеді, оны сипаттап әуре болмайды.

Атостың өзі отыздың беделіндегі, жаны да ары да тап-таза, кескінді де келбетті жігіт болса да, оның көңілі сүйген әйелі болыпты дегенді ешкім естімеген еді. Ол ешқашан әйелдер жөнінен әңгіме қозғамайтын, бірақ басқа кісілердің бұл тақырыпта сөйлеуіне зәредей де кедергі жасамайтын, дегенмен өзі анда-санда бір ащы сөз қосып қалып немесе зілді әзіл айтып отырса да, оның мұндай әңгімені суқаны сүймейтіні бірден байқалушы еді. Ол соншама сабырлы, үндемес болғасын ба, әйтеуір жасамыс шал сияқтанып көрінетін. Сол себепті де, өзінің үйреншікті әдет - ғұрпынан айнығысы келмеген Атос, дәйекшісіне әмірін айтқызбай жүргізетін: Гримо оның ойын ымдаған белгісінен, еріннің емеуріннен түсіне қоятын. Атос дәйекшісімен тек ерекше бір маңызды оқиға болып қалғанда ғана сөйлесетін.

Қожайынын жанындай жақсы көріп, оның ақыл-ойына бас исе де, Атостан өлердей қорқатын Гримо кейде: оның көңіліндегісін тап бастым ғой деп бір істі тындырып тастайды, бірақ қожасының ойы мүлде басқаша болып шығады. Сол-ақ екен, Атос иығын бір қушитып қойып, ешбір ашу-ренішсіз Гримоны сабап алады. Мұндай күндері ол жарқылдап біраз әңгіме де айтатын.

Өзімізге мәлім, Атосқа қарағанда Портос мүлде басқа кісі еді: ол тек көп сөйлеп қана қоймайтын, сампылдап қатты сөйлейтін. Бірақ обалына не керек, өз сөзін жұрт тыңдай ма, тыңдамай ма — оған бәрібір болатын. Ол сөйлегеннен кәдімгідей ләззат табады — өз сөзін өзі тыңдағанда рақаттанып, бір жасап қалады. Ғылымнан басқа дүниенің бәрін әңгімесіне азық ететін, оның өз сөзіне жүгінсек, ілімнен ол бала күнінде-ақ біржолата түңілсе керек. Оның кескін-келбеті Атос сияқты айдынды емес-ті, әуелі тыныққан шақтары Атостың артықшылығын сезген Портос, бұған біраз шытынай қалып та жүрді. Дегенмен ол тым болмаса Атостан киім-кешек байлығымен асып түспек болды. Бірақ, лаж қанша, Атос қарапайым мушкетер шекпенін киіп, кеудесін шалқақ ұстап, кербез басып, алға шықты дегенше өзіне лайық орнын алатын еді де, ал қымбат киінген Портос қораштанып елеусіз қалушы еді.

Портос өзін-өзі жұбатып, де Тревиль мырзаның қабылдау бөлмесі мен Луврдың қарауыл үйінің ішін көңілдес әйелдері жайлы дабыра даңғой сөзге қарық қылатын, Атос мұндайға әсте баспайтын. Ен соңғы кездері әйгілі соттардың әйелдерінен даңқы жер жарған әскери кісілердің әйелдеріне, чиновниктің әйелдерінен бароноссаларға көшкен Портос, енді бір шетелдік княгиняның өзіне ғашық болып қалғанын тұспалдап айтатынды шығарып еді.

«Қожасы қандай болса, қызметшісі де сондай» дейді ескі мақал. Сол себепті де енді Атостың дәйекшісінен Портостың дәйекшісіне, Гримодан Мушкетонға көшейік.

Мушкетонның шыққан тегі Нормандия. Оның Бонифации деген жұпыны атын қожасы Мушкетон деген кереметтей әуезді атқа айырбастаған болатын. Ол Портосқа қосшылыққа тұрғанда: «Менің киімім мен тамағым мойныңызда, бірақ екеуі де молынан болсын», — деген шарт қойған. Мұның үстіне ол: «Қажетті кәсіппен айналысу үшін күн сайын екі сағатқа босатасыз, ол өзімнің қалған қажетімді өтеуіме керек», — деп өтініш жасаған. Портос оның бұл шартына көне кетті: өйткені қызметшісінің айтқандары көңілінен шығып еді. Портос өзінің ескі киім-кешегі мен басы артық плащтарынан Мушкетонға бірнеше қамзол піштіріп тіктірді. Мушкетердің ескі-құсқыларын қайта пішіп, қайта тігіп, өңін айналдырып, дәйекшінің қажетіне жаратқан тігіншінің жылпостығы арқасында, қожасының қасына еріп жүрген Мушкетонның түр-пішіні сырт көзге кәдімгідей тұрлаулы көрінетін.

Ал, енді Арамиске келетін болсақ, оның қызметшісінің аты Базен болатын, біз Арамистің мінез-құлқын әп-әсем етіп суреттеп берген сияқтымыз, дегенмен оның өзі мен достарының мінез-құлқының жетілу, өсу - өрбу жолын мұнан былай да көрсете бермекпіз.

Қожайыны алдағы бір кездері діни атақ алудан үміткер болып жүргеннен кейін, дін қызметшісінің дәйекшісі де соған лайық ұдайы қара киініп жүретін. Бұл — отыз бес, қырықтар шамасындағы, момын да сабырлы, жуантық келген бериялық еді. Қожасының рұқсатымен алған бос уақытын ол діни кітаптарды оқуға бағыштайтын, қажет бола қалған кездері тағамның бірнеше түрлерінен аса дәмді түскі ас әзірлейтін. Басқа мәселелерге келгенде ол әрі саңыpay, әрі сақау, әрі соқыр. Бірақ адалдығында шек жоқ-ты.

Біз өзіміздің мырзалармен және олардың дәйекшілерімен ат үсті болса да, танысып шыққаннан кейін, енді олардың тұрған үйін жеке-жеке суреттеп көрелік.

Атос Люксембургтен қол созым жерде, Феру көшесінде тұратын. Ол мұнтаздай жиналған шағын екі бөлмені, уылжыған жас болмаса да, әлі хаса сұлу саналатын бір әйелден жалға алған, мушкетерге қылмаң қағып қанша телміре қараса да, ол әлі еш нәтиже шығара алмай жүр. Бір кездегі мол бақ-дәулеттің қалдығы осы бір жұпыны пәтердің о жер, бұ жерінен қара көрсетіп қалар еді, мәселенки, шын шебердің қолынан шыққан, Франциск 1-ші дәуірінен қалған шпаганы алайық, оның асыл тастармен өрнектелген сабының өзі екі жүз пистольден кем тұрмайды. Бірақ Атос оны өмірінің ең қиын кездерінің өзінде ақшаға аманатқа қалдыруға немесе сатуға ырзалығын берген емес. Портос осы шпагага көп уақыт қызығып, жүрді. Ол осы қаруға ие болу үшін өмірінің он жылын аямай бере салар еді.

Бір күні әлдеқайдағы бір герцогинямен дидарласуға барарда Портос оны Атостан уақытша алмақ болады. Атос күллі қалтасын ақтарып, бағалы нәрселерінің бәрін: әмияндарын, доғалары мен алтын шынжырларын алып, досына ұсынады. Ал, шпаганы алатын болсақ, дейді ол, бұл қару қабырғаға қадаулы тұр, оның иесі осы хұжырадан кеткенде, ол да кетеді. Мұнда шпагадан басқа өзгеше сән-салтанатпен киінген, омырауында Қасиетті Рух ордені бар, Генрих ІІІ-ші заманындағы бір асыл текті бекзаттың портреті кісі назарын аударар еді. Бұл портреттің Атосқа біраз ұқсастығы, сол әулетке тән дерлік жалпы бір белгілері бар-ды, соған қарап осынау король ордендерін алған бекзатты Атостың арғы аталарының бірі деуге болатын еді.

Осынын бәрін жинақтай келгенде, шпага мен портреттегідей герб қойылған, зергерлік өнердің ғажайып бір үлгісі дерлік қобдишаны айтпай кетуге болмайды. Ол аса нәзік ою-өрнектерімен пеш үстіне қойылған заттардың бәрінен ерекше көзге түсер еді. Бұл қобдишаның кілтін Атос ұдайы қалтасынан тастамайтын. Бірде Атос оны Портостың көзінше ашқан, сонда Портос оның ішінде хаттар мен қағаздардан басқа ештеңе жоғына көзі жеткен, ол шамасы, ғашықтық хаттары мен үй ішінің архиві болса керек-ті.

Портос Ескі кептер ұясы көшесінде, сыртынан қарағанда аса бай көрінетін бір үлкен пәтерді мекендейтін. Әр кезде көңілдес серіктерінің біреуімен өз терезелерінің қасынан өтіп бара жатып, Портос басын шалқайтып, қолын шошайтып: «Менің тұрағым осы», — дейтін, әдетте, тап со мезетте әлгі терезелердің біреуінің алдында малай ливрейін киген Мушкетон тұратын. Бірақ қожайын ешқашанда үйінен таптырмайтын, өзі ешқашанда ешкімді үйіне шақырып көрген емес, содан ба қалай, әйтеуір, құдайдың тірі жаны осынау әсем үйдің ішінде қандай байлық жасырынып жатқанын әсте білмейтін еді.

Енді Арамиске келетін болсақ, ол қонақжайы, асхана мен жатын бөлмесі бар шағын пәтерді иемденген еді. Басқа бөлмелері сияқты, мұның жатын бөлмесі де бірінші қабатта еді, оның терезесі аядай ғана жап-жасыл саялы баққа қарайтын, ағаштың қою өскен жапырағы терезені ынтық кездерден тасалап тұратын.

Д'Артаньянның мекен-жайы бізге әуелден мәлім және оның қызметшісі Планшемен біз ілгеріде танысқанбыз.

Табиғатынан айлакер, қушыкеш болып жаратылған кісілер сияқты, д'Артаньян да тумысынан білмекке құмар, зерек жан болатын. Ол Атостың, Портос пен Арамистің шын мәнінде кім екенін білу үшін бар ақыл ойын жұмсап бақты. Өйткені осынау лақап атпен олар өздерінің ақсүйектік есімдерін жасырып жүрген-ді, мәселенки, Атостың нағыз бекзат екенін бір шақырымнан байқауға болар еді. Ол Атос пен Арамис жөнінен бір мәлімет аламын ба деп Портоспен, ал, Портостың кім екенін білу үшін Арамиспен сөйлесті.

Бірақ, өкінішке қарай, Портос өзінің үндемес жолдасы жөнінен жұрт аузындағы сыбыстан басқа ештеңені білмейтін болып шықты. Махаббаттың әлегінен ол кезінде қатты қасірет шегіпті, әлдекімнің опасыздығынан осы бір асыл азамат айықпас қайғыға ұшырапты деседі жұрт. Бірақ сол опасыздықтың мән-жайын ешкім де білмейді.

Ал, Портосты сөз етсек, оның шын атынан басқа, күллі өмірін білу онша қиын емес-ті, оның екі жолдасы мен өзінің шын аты тек де Тревиль мырзаға ғана мәлім еді. Атаққұмар да сөзуар, даңғой Портoc, кристалл сияқты ар жағы көрінетін, ақ көңіл жанды. Тек оның мақтанып айтқан лепірме сөздеріне сенген кісі ғана жігіттің кім екенін білмей, жаңылыс басар еді.

Сырт көзге өзгеден сыр жасырмайтын аңқау сияқты болып көрінсе де, Арамистен өткен қытымыр, тылсым жан жоқ-ты. Өзгелерге қатысы бар сұрауларға әрбір сөзін санап, сараң жауап беретін ол әңгіме өзі жөнінде бола қалса, жұртты тіпті маңайлатпай қояды. Д'Артаньян бір күні ұзақ уақыт қадала сұрап, Арамистен өздерінің ортақ досы Портостың бір герцогиняны айналдырғаны жайлы лақаптың рас - өтірігін анықтап алғаннан кейін, ол енді өзі әңгімелесіп отырған досының махаббат хикаяларын білмек болған-ды.

— Өзге кісілердің баронессалармен, графиня, герцогинялармен көңілдестігі жайлы құлшына сөйлейтін сүйікті досым-ау, енді өзіңіздің, мына хикаяңызды айтсаңызшы?..— деген.

— Кешіріңіз, — деді Арамис оны тоқтатып. — Мен бұл жәйттерді Портостың өзі айтқасын айтып отырмын, осы бір әп-әсем оқиғаларды менің көзімше жұртқа жария еткен соның өзі. Сүйікті мырзам, д'Артаньян, егер де мен оны басқа біреудің аузынан естісем немесе осы жәйтті оның өзі маған сыр қылып айтса, имандай шыным, менен өткен аузына берік сопыны таба алмас едіңіз.

— Мен бұған тіпті де шүбәланбаймын, — деді д'Артаньян, — бірақ мені сізбенен танысу құрметіне жеткізген әне бір кестелі орамалдағы гербтер өзіңізге сыралғы дүние сияқты көрініп еді.

Арамис бұл жолы ашуланбады, тек мүләйім кейіппен еркелете тіл қатты:

— Сүйікті досым-ау, мен күндердің бір күнінде шіркеуге кетем бе деп жүрген пендемін, ендеше дүнияуи сауық-сайранмен көңіл көтеруден аулақ жүретінім рас. Өзіңіз көрген орамал маған арналған сый емес-ті, менің бір досым оны біздің үйге ұмытып тастап кетіпті. Ана екеуін — жігіт пен оның ашынасын өсекке олжа қылмас үшін мен орамалды дереу жаныма тыға салдым... Өз басым иіл біздің Атостың кемеңгер үлгісін қостап, біреумен көңілдес болу дегенді білген де емеспін, білгім де келмейді, Атос сияқты менің де жаным қалаған көңілдес әйелім жоқ.

— Шайтан атсын, сіз аббат емес, мушкетерсіз ғой!

— Уақытша ғана мушкетермін, қымбаттым. Кардинал айтқандай, еркімнен тыс мушкетермін. Маған сенсеңіз, өз басым жан жүрегіммен шіркеу қызметшісімін. Әйтеуір бос жүрмесін деп мені осы іске әкеп теліген Атос пен Портос қой. Тап сол, шіркеуге қол тапсырам деп жүрген кездері, бір кісімен болмашы бір ыңғайсыз іске ұрынып қалғаным... Қой, мұны айтудың сізге қажеті де аз, алтын уақытыңызды алмай-ақ қояйын.

— Тіпті де олай емес, бұл сөзіңізге мен қатты құмартып отырмын, — деді д'Артаньян дауыстап, — Және тап қазір не істерімді білмей, зерігіп отырған адаммын.

— Иә, бірақ менің дұға қайыратын уақытым болып қалды, — деді Арамис, — содан кейін д'Эгильон ханым өтінген бір өлеңді құрастыруым керек. Сосын Сент-Оноре көшесіне соғып, де Шевреа ханымға далап сатып алуға тиіспін. Өзіңіз көріп отырсыз, қымбаттым, сіз асықпағанмен, менің асығатын жөнім бар.

Сонымен Арамис жас досына көңілдене қолын беріп, қоштасып кетіп қалды.

Д'Артаньян қанша тырысып баққанымен, өзінің жаңа достары жөнінде ешқандай қосымша дерек таба алмады. Олардың өткен өмірі жайлы ол қазіргі әңгімелерге сенбекші болды, болашақта бұлар туралы егжей-тегжейлі дәйекті мәліметтерді білермін деп ойлады жас жігіт. Әзірге Атос оған Ахилл, Портос — Аякс, Арамис — Иосиф болып көрінді.

Жалпы алғанда, жас жігіттер көңілді тірлік кешіп жатты. Атос құмар ойнайды да, ұдайы ұтылып қалады. Өз әмиянын достарына ұдайы ашып тұрса да, Атос бұлардан өмірде бір су да (тиын де) қарыз алмайды. Егер ол ауызша серт беріп, ойнаса, ертеңіне таң сәріден — сағат алтыдан қарызын қайтару үшін, дәйекшісін жіберіп, ақша берген кісіні оятады.

Портос картаны сирек ойнайды. Ұтқан күндері өжет те ер көңіл болып, делебесі қозып жүреді. Ал, егер ұтылып қалса, бірнеше күн бойы ұшты-күйлі жоғалып кетеді, содан кейін жағы суалып, аппақ болып қайтып келеді, бірақ қалтасы құр қайтпайды әйтеуір.

Арамис ешқашанда құмар ойнамайтын. Бұлардың ішіндегі ең берекесіз мушкетер де, дастарқан басында отырғанда ең көңілсіз мейман да осы Арамис болатын. Ол әманда тығыз ісім бар еді деп кетіп қалатын. Бағзы бір кездері, той-томалақ енді-енді жанданып, әңгіме қызығына, шарап қызуына бөккен жігіттер стол қасында әлі бір-екі, тіпті үш сағаттай отырамыз ғой деп көңілдері қош-уақ болған шақта, Арамис сағатына көз қиығын тастап, орнынан тұратын еді де, дос-жарандарымен жайдары жымия қоштасатын, сонда бір оқымысты ғұламамен кездесуге уәде байласқан едім, дейтін. Енді бір сәттері ол діни диссертациясын жазу үшін үйіне жетуге асығатын да, дос-жарандарынан мені алаң етпеңіздер деп өтінетін.

Сондай кездері парасатты жүзі шырайланып, Атос өзінің сиқырлы әсем күлкісімен езу тартып қала беретін, ал, Портос шарапты тартып-тартып жіберіп: осы Арамистен ең мықтағанда деревняның дүмше священнигі шығады деп ант-су ішетін.

Д'Артаньянның дәйекшісі Планше, тағдырдың басына берген бақытына шүкіршілік етіп жүре берді. Ол күніне отыз су жалақы алады, бір ай бойы үйіне тұз құсындай еркін, көңілді қайтып жүрді, қожасының бір айтқанын екі қылмай лыпылдап тұрды. Ал, көр қазушылар көшесіндегі пәтер үстін бұлт торлай бастаған кезде, яғни басқа сөзбен айтқанда, король Людовик ХІІІ-нің қырық пистолінен көк тиын қалмай таусылған кезде, Планше көлденең көк аттыға шағынатын бір жылайман мінез тапты: Атос оның мұнысын жүрен айнитын қылық, Портос — әдепсіздік, Арамис — кісі күлетін қыңқыл деп атады. Атос д'Артаньянға бұл алаяқты қуалап жібер деce, Портос жақсылап бір шықпыртып ал, деп кеңес берді: ал, Арамис болса, мырзасы қызметшінің аузынан өзі туралы жақсы сөзден басқа ештеңені естімеуі керек, — деп бір-ақ кесті.

— Бұл айтуға ғана оңай, — деді д'Артаньян, — Сіз, Атос, Гримо екеуіңіз тіл қатыспай-ақ тұра бересіз, өйткені оның ләм деп аузын аштырмайсыз, одан ешқашанда, ешбір жаман сөз естімейтініңіз содан; сіз, Портос, байлыққа малынып жатқасын, Мушкетоныңыз сізді құдайдай көреді; ең ақырында, Арамис, сізге айтайын дегенім, ұдайы құдайға құлшылық етіп, дұға қайырып жүргесін, қызметшіңіз — қой аузынан шөп алмайтын момын, діндар Базен сізді әулие санап қатты құрметтейді. Ал, табан тірер топырағы, күнелтер қаржы-қаражаты жоқ, әлі де не мушкетер, не гвардияшы санатына қосылмаған — мен байғұс, осы қалпыммен Планшеге мені сыйла, жақсы көр, деп қалай ғана айта аламын, оны қалай ғана қорқыта аламын?

— Маңызды мәселе, — деді үш дос біраз ойланып. —Бірақ Пул — үй ішінің, жеке бастың шаруасы. Әйелдер сияқты, қызметшілерді де, өзіңіз лайықты деп санаған жерге қоя білу керек. Осыны оңаша бір ойлап көріңізші.

Д'Артаньян біраз ойланып-толғанғаннан кейін, Планшені мықтап бір сабап алғанды жөн көрді, сол-ақ екен, ол әр іске қандай ықтиятты болса, бұл істі де сондай ықтиятпен атқарып шықты. Жігітіміз қызметшісін келістіріп тұрып бір сабағаннан кейін, Планшеге менің рұқсатымсыз үйді де, қызметті де тастамайсың, деп қатты ренжітіп қойды.

— Есіңде болсын, — деді д'Артаньян оған, — мен келешектен үмітім зор адаммын. Егер сен менімен бірге қалсаң, әлі талай-талай қарсылықты көресің, тағдыр-талайына ренжімейтін боласың. Мен сенің өз өміріңді рәсуа етуіңе жол беріп қарап тұратын кісің емеспін, мен — қайырымды мырзаңмын, сол себепті де, қанша сұрансаң да, енді сені әсте босатпаймын.

Д'Артаньянның осы бір іс-әрекетінен кейін мушкетерлер оның елшілік қабілетін қатты құрметтейтін болды. Тіпті, Планшенің өзі бұған шын көңілден разы болып, кетемін деп қыңқылдағанын қойды.

Жас жігіттер бірте-бірте бәрі бірігіп, ортақ тірлік кешуге қарай ойысты. Алыс түкпірден алғаш рет келген д'Артаньян әлі қала дағдысына үйренген жоқ еді, ол мұнда келісімен мүлде жаңа тірлікке бойлап кетті де, қасындағы дос-жарандарының әдет-ғұрпына бейімделіп алды.

Олар қыста — сағат сегізде, жазда — таңғы алтыда тұрып, де Тревиль мырзаға келіп парольді білетін, содан кейін со төңіректегі оны хабарларды естуге тырысатын. Д'Артаньян мушкетер болмаса да, қызметте ұятқа қалғысы келмеді. Ол ұдайы қарауылға тұрады, өйткені достарының қайсысы күзетке шықса, соған серік болады. Оны мушкетер казармасындағылар жақсы білетін және бәрі де сенімді жолдас деп санайтын. Бір көргеннен-ақ шын көңілден ұнатып, қадір-қасиетін байқап қалған де Тревиль мырза, корольді көрген сайын д'Артаньянды бір мақтап қоюды ұмытпайды.

Үш мушкетердің үшеуі де жас жолдасын жанындай жақсы көреді. Осы төртеуінің басын қосқан достық сезімі, бірін-бірі көрмесе тұра алмайтын ынта ықыласы әр түрлі жайттан көрінеді. Кейде бір жекпе-жек сайысты немесе көңіл көтеретін сауық-сайранды, әлде бір зәру істі желеу етіп, күні бойы бірін-бірі іздейді де жүреді. Шығарда жаны ғана басқа осынау айрылмас төртеуді Люксембургтен Сень-Сюльпис алаңына дейін немесе Ескі кептер ұясы көшесінен Люксембургке дейін бірін-бірі сұрап, сабылып жүргенін көруге болар еді.

Сол кездері де Тревиль мырзаның уәдесі де бірте-бірте орындала бастады. Күндердің бір күнінде король Дезэссар мырзаға өзінің гвардиялық ротасында д'Артаньянды қабылдау жөнінде жарлық берді. Д' Артаньян бір күрсініп гвардияшы мундирін киді: қайтсін-ай, еркінде болса, ол мына мундирді мушкетердің плащына айырбастау үшін қиналмай-ақ он жыл әмірін қия салар еді. Де Тревиль мырза мұндай жақсылықты оған екі жылдық сыннан өткеннен кейін жасамақ болды, бірақ д'Артаньян сәті түсіп, корольге бір қызмет көрсетсе немесе басқа бір жолмен елден ерек көзге түссе — бұл мерзім қысқаруға тиіс еді. Осы уәдені көңіліне медеу тұтқан д'Артаньян соның ертеңіне тиісті қызметін атқаруға кірісті.

Енді д'Артаньян қарауылға шықса, оңымен бірге Атос, Портос пен Арамис баратын болды. Сонымен д'Артаньян қызметке кіріскен күні Дезэссар мырзаның ротасы бір адамды емес, төрт адамды тұтас қабылдады.

VIII
САРАЙ ТӨҢІРЕГІНДЕГІ АЙЛА ШАРҒЫ

Бұл фәниде басталған нәрсе бітпей қоймайды ғой, король Людовик ХІІІ-нің қырық пистолі де ол кезде әбден таусылған еді. Содан бастап төрт батырдың басына қиын күндер келіп орнады. Әуелгі кезде бұларды Атос өз қаражатымен асырап жүрді. Сосын оның орнын Портос басты, әбден бойға сіңген әдеті бойынша, ол тағы бір рет жоғалып кетті де, қайтып келіп, бәрінің ішіп-жемін екі аптадай өз мойнына алды. Ақырында кезек Арамиске де жетті, оның сөзіне сенсек, қалған-құтқан діни кітаптарын сатып, бірнеше пистоль тауып алыпты.

Содан кейін ежелгі әдеті бойынша, олар де Тревиль мырзаның көмегіне жүгінді, ол жалақы есебінен бұларға аз ғана ақша берді. Бірақ шаш-етектен қарызданып жүрген үш мушкетерге, әлі қарыздана қоймаған гвардияшыға бұл ақша қайдан жетсін.

Ақырында, ұзамай жанға қорек болатын, ең қажетті нәрсенің өзі болмай қалады-ау деген кезде, бәрі жиналып әзер-мәзер он такты пистоль тауып еді, Портос соларды қағып алып, құмар ойыннан бағын бір сынап көрмекке аттанды. Бірақ байғұстың ол күні жолы болмады: қолындағысын түгелдей және оның үстіне өлердегі сөзін айтып қарызға алған жиырма пистольді қоса ұтқызды.

Сол-ақ екен, онсыз да тарығып жүрген сабаздар нағыз жоқшылықпен жүзбе-жүз жолығысып қалды. Бұл күндері дос-жарандарының біреуі болмаса біреуі ықыласы түсіп тамақтандырар деген үмітпен, дәйекшілерін ертіп көшелер мен кордегардияларды кезіп жүрген аш мушкетерлерді кездестіруге болатын еді. Арамистің сөзімен айтқанда, басына күн түскенде, аз да болса жүрек жалғау үшін, тоқ күнінде дастарқанды жинамаған жөн екен.

Атос қонаққа төрт мәрте шақырылғанда, соның бәріне де достары мен олардың қызметшілерін ертіп апарды. Портос алты рет шақырылғанда, дос-жарандарын бірге ерте жүруді ұмытпады. Арамис бәрінен асып, қонаққа сегіз рет шақырылды. Бұл жігіт үндемей жүріп, көп нәрсені тындырушы еді, мұны байқаған боларсыздар.

Астанадан әлі таныс таба қоймаған д'Артаньянға келетін болсақ, ол тек бір-ақ рет Гасконнан шыққан священниктің үйіне таңғы асқа, шоколад ішуге, тағы бір рет гвардия корнетінің үйіне қонаққа шақырылды. Әлбетте, ол өзімен бірге священниктікіне осы армиясын ертіп келіп, байғұстың екі айлық қорегін сыпыра-сиыра жеп кетті, ал, корнет болса бұларға өмірде жасамаған жомарттығын жасады. Бірақ, Планше айтқандай, қанша тойсаң да, бір-ақ рет тамақтанасың ғой.

Атостың, Портос пен Арамистің тойдағыдай ағыл-тегіл ауқаттандырғаны үшін тек бір жарым ғана түстік ас тапқанына д'Артаньян кәдімгідей қысылып қалды — өйткені священниктің таңғы асы түстік астың жартысына ғана татиды ғой. Күллі достарын туғанын бір ай бойы асырағаны аңқау да албырт жастың есінен шығып кетіп, енді қалғандарына масыл болармын деп қорықты. Ол дереу бар жай-жағдаятты ақыл таразысына салып, жан ұшырып ойлана бастады. Ол ержүректі, алғыр да айлакер төрт жігіт одақтасқанда шала қызып, серуен құрғаннан гөрі, сайыс өнеріне жаттығып, әр алуан ойын-оспаққа берілгеннен гөрі алдына басқа бір мақсат қойғаны дұрыс болар еді деген қорытындыға келді.

Шынында да, өздері сияқты төрт жігіт, бір-біріне ақша-қаражаты ғана емес, өмірін де қиюға әзір тұрған, әрқашанда бірін-бірін демеп-жебейтін, ештеңеден де тайынбай, бәрі бірігіп қабылдаған әрбір шешімді жеке немесе бәрі қауымдасып іске асыратын төрт ноян, кез келген дұшпанға жеке немесе бірігіп айбар-айбат көрсететін тоқпақтай төрт жұдырық — ашық па, әлде жасырын ба, төте жолмен бе, әлде бұру жолмен бе, қулықпен бе, әлде күш-қуат пен бе, әйтеуір, бір нысаналы мақсатқа ол қанша қашық болса да, қырық қамалмен қоршаулы тұрса да — жетуі керек еді.

Ол осылай ойланып-толғанып, сол мақсатқа әлгі төрт есе көбейетін құдіретті күшті апаратын жол-жобаны қарастырып басы қатып отырған және сол күштің көмегімен Архимедтің рычагіне сүйенгендей-ақ, дүниені төңкеріп тастауға болар еді деп ойлай бергені сол еді (бұл оған тіпті де шүбәланбайды) — кенет есікті әлдекімнің абайлап қаққан дыбысын есітті. Д'Артаньян Планшені оятып, есікті аш деп әмір етті.

Бірақ біздің оқушыларымыз «Планшені оятты» деген сөзден түп болып қалған екен немесе таң әлі атпаған екен деп ойлап қалып жүрмесін. Әрине, ондай ештеңе де болған жоқ-ты. Сағат әлгіде ғана төртті соққан. Осыдан екі сағат бұрын Планше мырзасына келіп, түскі ас сұраған, сонда ол қызметшісіне: «Ұйықтағанның — қарны тоқ» деп мақалдап жауап берген. Сонымен Планше тамақ орнына ұйқыға бас қойған еді.

Планше бөлмеге, қала тұрғыны ма, қайдам, әйтеуір, жұпыны киінген біреуді ертіп кіргізген еді.

Планше тәтті астан да гөрі сөздің не жайлы болатынын білгісі келіп еді, бірақ әлгі кісі д'Артаньянмен аса құпия маңызды бір іс жөнінен сөйлескісі келетінін айтты.

Д'Артаньян Планшені шығарып жіберіп, мейманның отыруын сұрады.

Екеуі де үндемей қалды. Әуелі бірін-бірі біліп алғысы келгендей-ак, қожайын мен қонақ көзімен аңдысып отыр. Ақырында зейінім сізде дегендейін, д'Артаньян жайымен иіліп ишарат жасады.

— Маған таныстарым д'Артаньян мырза аса батыл, жүрек жұтқан жігіт деп айтқан еді, — деді әлгі кісі. — Мына өзіңізді сол атаққа лайықты ер-азамат деп білгендіктен де, сізге құпия сырымды ашпақ болып келдім.

— Сөйлеңіз, мырза, сөйлеңіз, — деді д'Артаньян, осы істен бір пайда түсетінін іштей сезіп.

Келген кісі бір сәт үндемей қалды да, сосын сөзін жалғай берді:

— Сударь, менің әйелім королеваның кастельяншасы болып істейді. Ол өзі ақылды да сұлу әйел. Мені оған осыдан үш жылдай бұрын үйлендірген. Оның жасауы қораштау болса да, королеваның аға камердинері де Ла Порт мырза оның кіндік әкесі және әл-қадарынша оны демеп-жебеп жүреді...

— Сосын, мырза, сосын не болды?

— Сосын ба...— деді келген кісі, — сосын, кеше ертеңгілік қоймалықтан шығып келе жатқанда менің әйелімді ұрлап әкетті.

— Сонда оны ұрлаған кім?

— Әрине, мен ештеңені де тап басып, дәл айта алмаймын, бірақ өз басым бір адамнан қатты күдіктенемін.

— Кімнен күдіктенесіз?

— Қыр соңынан қалмай жүрген бір сұмнан күдіктенемін.

— Шайтан атсын!

— Бірақ, сударь, менің ойымша, осы істе махаббаттан гөрі саясат басым ба деп қорқам.

— Махаббаттан гөрі саясат басым... дейсіз бе, — деді д'Артаньян ойланып. — Нендей жорамалыңыз бар?

— Көкейдегі болжауымды сізге айта алар ма екенмін, соған көңілім жетіңкіремей тұрғаны...

— Есіңізде болсын, сударь, мен сізден ештеңені де сұрағаным жоқ. Маған келген өзіңіз. Құпия сырыңызды айтпақшы болған да өзіңізсіз. Не істеймін десеңіз де өзіңіз білесіз. Маған ешбір сыр шашпай, қайтып кете беруіңізге де болады.

— Жоқ, сударь, жоқ! Сіз маған ақ ниетті, адал жігіт болып көрінесіз, сол себепті де сізге иманымдай сенемін. Маған осы істің түп-төркіні — менің әйелімнің махаббат мәселелерінде емес, одан әлдеқайда жоғары тұрған бір ханымның махаббат шырғалаңында жатқан сияқты болып көрінеді.

— Хош! Ол — де Буа-Траси ханымның махаббат хикаялары емес пе? — деді д'Артаньян, сарай маңындағы тірлікті жақсы білетін кісі болып көрінгісі келіп.

— Одан жоғарырақ, сударь, әлдеқайда жоғары!

— Д'Эгильон ханымның хикаялары ма?

— Одан да жоғарырақ!

— Де Шеврез ханымның хикаясы ма?

— Жоғарырақ, көп жоғары.

— Сонда сіз...

— Иә, сударь, тап солай, — деді әлгі кісі үрейлене сыбырлап.

— Кіммен?

— Герцог болмағанда кім болушы еді..,

— Герцогпен?..

— Иә, мырза, — деді мейман ерні ғана жыбырлап.

— Сіз соның бәрін қайдан білесіз?

— Ах... Қайдан білесіз дейді ғой!

— Иә, шынында да қайдан білесіз? Маған біржола сенесіз... әйтпесе... өзіңіз білесіз...

— Мен оны сударь, өз әйелімнен, туған әйелімнен білемін.

— Әйеліңіз оны қайдан біледі?

— Де Лa Порт мырзадан. Әйелімнің, королеваның сенімді кісісі де Ла Порттың кіндік қызы екенін әлгіде айтып едім ғой. Хош, сонымен, де Ла Порт мырза менің әйелімді ұлы ханымның қол астына орналастырады, сондағы ойы — королева байғұстың қасында бір сенімді кісі болсын деген, король салқындап кеткен сол бейбақтың кардинал ізіне түсіп қыр соңынан қалмай жүр және өзіне кім көрінген опасыздық жасайды.

— Е, бәсе, жағдай енді-енді айқындалып келеді.

— Осыдан төрт күн бұрын, сударь, әйелім үйге келген — сондағы қызметінің бір шарты бойынша, әйелімнің маған аптасына екі рет келіп-кетуіне рұқсат етілген. Әлгіде ғана өзіңізге айтқанымдай, әйелім мені өлердей жақсы көреді, соңғы бір келгенінде ол маған аса құпия сыр етіп, қазір королеваның қатты тықыршып мазасызданып жүргенін білдірді.

— Рас болса игі еді?

— ...Сіз Сарабанда тарихын білесіз ғой?

— Білгенде қандай! Мен білмегенде кім біледі оны! — деп жауап қатты д'Артаньян, одан түк хабары болмаса да, білетін кісі сияқтанып.

— Ол сезім қазір өшпенділіктен гөрі кекшілдікке айналып кетті.

— Қойыңызшы, рас па?

— Сонымен, королева бірдеңеден секемденіп..,

— Королева неден секем алып жүр?

— Ол: герцог Бекингэмге менің атымнан хат жіберілген сияқты деп секемденіп жүр.

— Королеваның атынан ба?

— Иә, әуелі оны Парижге шақырып алып, келгесін, есебін тауып герцогті бірдеңеге арандатпақ.

— Шайтан атсын!.. Бірақ, сударь, сіздің әйеліңіздің оған қандай қатысы бар?

— Оның королеваға жан-тәнімен берілгені жұрттың бәріне белгілі. Оны, шамасы, әмірші ханшасының қасынан аулағырақ әкеткісі келе ме, әлде, әуелі қатты қорқытып, артынан ұлы ханымның сырын біліп алғысы келе ме, немесе ақшаға қызықтырып, тыңшы жасағысы келе ме — әйтеуір бір мақсаты бар шығар.

— Мүмкін, — деді д'Артаньян. — Бірақ сіз әлгі әйеліңізді ұрлаған адамды білесіз бе?

— Әлгіде айттым ғой: мен со кісіні білетін сияқтымын.

— Аты кім?

— Атын білмеймін. Бірақ оның кардиналға иттен бетер берілген, сүйікті кісісі екенін білемін.

— Сіз оны бұрын-соңды көріп пе едіңіз?

— Иә, әйелім оны бірде сыртынан көрсеткен.

— Кездесе қалғанда бірден біле қоятындай оның өзгеше белгісі жоқ па? Өткір көзді, аппақ тісті, қараторы кісі. Және самайында тыртығы бар.

— Самайында тыртығы бар! — деп д'Артаньян дауыстап жіберді. — Оның үстіне тісі маржандай, өткір көзді, қара шашты, кекірейген қара торы кісі дейді. Бұл — баяғы Менг қаласындағы бейтаныстың тап өзі!

— Менгтегі бейтаныс дедіңіз бе?

— Иә, иә! Бірақ оның бұл іске ешқандай қатысы жоқ. Яғни мен қателесіп кетіппін: бұл істі жеңілдете түсетін болды. Егер сіздің жауыңыз, сұрастыра келе, менің де жауым болып шықса — онда мен екеуміздің де кегімізді қайтарамын, бар болғаны осы. Бірақ мен ол кісіні қайдан табамын?

— О жағын білмеймін.

— Оның қайда тұратынынан хабарыңыз жоқ па?

— Әзәзіл! Әзәзіл! — деді д'Артаньян күбірлеп. — Бұл әлі анық емес. Әйеліңіздің ұрланғанын сізге кім айтты?

— Де Ла Порт мырза.

— Ол кісі сізге қосымша ештеңе айтқан жоқ па?

— Басқа ештеңе білмейтін болуы керек.

— Өзгe жерлерден сұрастырып, бірдеңе білген жоқсыз ба?

— Білдім. Қолыма...

— Ия қолыңызға... не дейсіз?

— Білмеймін... Бәлкім, мұным аңғалдық та шығар..

— Сіз тағы да ескі әуеніңізге бастыңыз. Артық та болса айтайын, енді сізге шегінуге болмайды.

— Шайтан соқсын, шегінейін деп тұрған мен жоқ! — деді мейман, қарғанса ерлігі қайтып оралатын кісідейін. — Бонасьенің ар-намысымен ант етейін..

— Есіміңіз Бонасье ме еді?

— Ия,бұл — менің фамилиям.

— Сонымен, сіз: «Бонасьенің арымен ант етейін»... дедіңіз. Сөзіңізді бұзып жібергеніме кешірім сұраймын. Бірақ мен сіздің атыңызды бір жерден естіген сияқтымын.

— Мүмкін, мырза. Мен осы үйдің қожасымын.

— Ах, солай ма еді? — деді д'Артаньян орнынан сәл көтеріліп ізет көрсетіп, — Осы үйдің қожасы сіз екенсіз ғой?

— Иә, мырза, менмін. Міне үш айдың жүзі болды сіз менің үйімде тұрып жатырсыз және әр түрлі маңызды істермен шұғылданамын деп пәтерақы төлеуді ұмытып кетіп жүрсіз, бірақ мен бір мәрте де сізді мазалағаным жоқ, сол себепті де менің сыпайы сырбаздығымды ескерер деп ойлағанмын...

— О әлбетте! Ол өзі кекірейген бір маңғаз мырза, шашы мойылдай қап-қара.

— Оған сөз бар ма, сөз бар ма, Бонасье мырза! — деді д'Артаньян.

— Сеніңіз, мен сіздің бұл қылығыңызға қатты разымын және өзіңізге болмашы бір пайда тигізе алатын болсам, соны іске асыруды мойнымдағы парызым деп білемін.

— Сізге сенемін, сударь, сізге сенемін! Сізге соны айтайын деп те ойлағанмын. Бонасье арымен ант етейін, мен сізге иманымдай сенемін!

— Ендеше сөзіңізді аяғына дейін айтып шығыңыз. Келген кісі қалтасынан бір парақ қағаз алып, д'Артаньянға ұсына берді.

— Хат қой! — деді жас жігіт дауыстап.

— Бүгін ертеңгісін алдым.

Д'Артаньян оны жазып жіберіп, ымырт үйіріліп бара жатқасын, терезе алдына барды. Мейман оның соңынан ерді.

«Әйеліңізді іздемеңіз, — деп оқыды д'Артаньян — Қажет болмай қалған кезде, оны өзіңізге қайтарып береді. Егер сіз оны іздестірген болсаңыз — өлесіз»

— Міне, мұнда бәрі де анық айтылыпты, — деді д'Артаньян. — Бірақ, қанша айтқанмен, бұл — тек қорқыту ғана.

— Иә, бірақ мен осыдан өлердей қорқамын. Өзім әскери кісі емеспін, сударь және Бастилия дегенде зәре-құтым қалмайды.

— һім-м... Иә, мен де Бастилияны қайбір жақсы көреді дейсіз. Егер әңгіме шпаганы жұмсау жөнінде болса — сөз басқа.

— Осы істе, сударь, сізге қатты сеніп едім.

— Рас па?

— Сізді әрқашанда кереметтей бір ноян мушкетерлердің қасынан көргесін және олардың де Тревиль мырзаның мушкетерлері, демек, кардинал мырзаның дұшпандары екенін білгеннен кейін, мен сіз өзіңіздің достарыңызбен бірге біздің бейшара королеваны қорғайсыз және оған қоса, бір реті келгенде мәртебелі тақсырдың тобығынан бір қағуға кет әрі емессіздер ғой деп ойлап едім.

— Әлбетте.

— Бұдан кейін тағы бір ойлағаным — егер сіз маған пәтерақы төлемей, үш айға қарызданып қалған екенсіз және мен оны сізге айтпаған екенмін...

— Иә-иә, сіз әлгіде ғана осы дәлелді айтқансыз және мен оны әбден орынды талап деп есептеймін.

— Бұдан былайғы уақытта да менің үйімде қанша тұрамын десеңіз де, оны өзіме зор құрмет санап, пәтерақы төлеу жайын сізге айтпаспын деген оймен...

— Тамаша!

— ...мен оған қоса, егер қазір, жұрт ойлағандай емес, әр түрлі себептермен ақшадан қысылып жүрсеңіз, мен сізге елу пистоль ақша ұсынсам деп едім...

— Керемет! Бірақ, Бонасье мырза, сіз сонда бай кісі болдыңыз ба, қалай?

— Дұрысырақ айтқанда, мен орта дәулеттің ғана адамымын. Уақ-түйек заттармен сауда жасап жүріп, жылына екі-үш мың экю пайда түсіретін қор жинаған едім. Мұның үстіне мен әйгілі теңізші Жан Мокенің соңғы сапарына біраз қаржы жұмсаған болатынмын. Енді қалғанын өзіңіз түсінесіз ғой, сударь... япыр-ай, мынау не пәле? — деді Бонасье мырза кенет дауыстап.

— Ол не? — деді д'Артаньян.

— Анда, анда...

— Қайда?

— Көшеге, терезенің қарсы алдындағы подъезге қараңызшы! Плащына оранып бір кісі тұр!

— Бұл — соның тап өзі! — деп д'Артаньян мен Бонасьенің екеуі бірдей дауыстап жіберді, бұлардың екеуі де өздерінің ата жауын танып еді.

— Ә, бәлем, тап осы жолы... — деді д'Артаньян тістеніп, — тап осы жолы менен құтыла алмассың!

Шпагасын жалаңдатып, бөлмеден атып шықты.

Ол басқышта өзіне қарсы келе жатқан Атос, Портоспен соқтығысып қалды. Ол екеуі екі жаққа ығысқанда, д'Артаньян олардың арасынан ағып өте шықты.

— Қайда жүгіріп барасың? — деді мушкетерлер айқайлап мұның соңынан.

— Менгтегі бейтанысты көрдім! — деп дауыстады да, д'Артаниян жүгіріп кетіп қалды.

Д'Артаньян сол бейтаныспен қалай кездескенін, оған таңғажайып бір жолаушы әйелдің келіп қосылғанын және мына кісінің анау әйелге маңызды бір хатты тапсырғанын жолдастарына талай рет айтқан.

Атос: д'Артаньян әкесінің хатын жұртпен жағаласып жүргенде жоғалтып алған деп ойлайтын.

Оның пікірінше, дворянин — д'Артаньянның суреттеуіне қарап белгісіз кісінің дворянин екеніне күмән келтірмейтін — иә, двориянин біреудің хатын ұрлап алу сияқты жиіркенішті іске баспауға тиіс.

Портос бұл оқиғаны әйелдің өз жігітімен немесе жігіттің өз ғашығымен ашыналық кездесуі, ал оған д'Артаньян мен оның сары мәстегі кесірін тигізген деп есептейтін.

Арамис болса, бұл оқиғада тылсым бір сыр жатыр, оны табам деп бас қатырудың қажеті жоқ, деген пікір білдірді.

Сол себепті де олар д'Артаньянның асығыс айта салған бірер сөзінен оның кімді айтқанын бірден біле қойды. Дегенмен, олар д'Артаньян бейтаныс кісіні қуып жетер, немесе одан айрылып қалса қайтып келер деген оймен басқышпен жоғары көтеріле бастады.

Бұлар келіп кіргенде д'Артаньянның бөлмесінде тірі жан жоқ екен: үй иесі пәтершісі мен бейтаныс кісінің арасында туатын жанжалдың зардабынан қауіптеніп және д'Артаньянның мінез-құлқының өзі айтып берген сипатына сүйене отырып, дереу тайып тұруды жөн көрді.