Оглавление

«ЧIИР»

роман I-ра том

Авторан биографи

Хараев ИбрахIим вина 1967-чу шарахь Казахстанехь.

1998-чу шарахь дуьйна вехаш ву Вовшахтоьхначу Iамаьркан Штаташкахь — цкъа Нью-Йоркехь, ткъа цул тIаьхьа Лос-Анджелесехь. Хараев ИбрахIим спортан а, медицинин а, иштта кинематографан а гIуллакххо ву.

Дешхьалхе

БисмиллахIиррохьманниррохьим!

Беза бу чIиран мохь. Цуьнан йозаллин мах хадалур бац, чIиран дукъ шен белшаш тIе доьжна ца хиллачунга. Хараев ИбрахIима шен «ЧIир» цIе йолчу книги тIехь йаздо чIиран лазамех, чIиран гIиллакхех, чIир йекхарехь а, йитарехь а лардан дезаш долчу дозанех лаьцна а, иштта чIиран ламастан — маслаIатан сирла некъаш лардича хуьлучу диканех лаьцна а, ца лардича хуьлучу зуламах а лаьцна а. Йаздархочо исбаьхьаллин дашца кIоргера васташ кхуллуш довзийтина йешархочунна чIиран ламаст.

ХIара дешхьалхе йазйеш волчу суна къаьсттина лазаме бу «чIир» бохучу дешан чулацам, хIунда аьлча ткъе ворхI шеран йохаллехь сан дас дIакхехьна чIиран беза мохь. Со дуьненчу вала иттех шо хьалха девнехь стаг вер нисделла хилла сан ден. Со пхийттара валлалц леллера сан да чIирхочун цIе лелош, цу девнан кхин маслаIат дан аьтто ца болуш. Беха хилла тхан доьзалан чIиран некъ. Ма атта некъ бац иза. ХIора а дахаран мIьарго дIайоьду, ткъа рогIераниг шеца хIун дохьуш йогIу ца хаьа. Дерриге а дуьне мокхачу басахь ду чIиран новкъа ваьллачунна. Шен диканехь самукъадала а аьтто боцуш, нехан вуонехь дакъа лаца а йиш йоцуш дIаоьху цуьнан зама. Маржа-йаI! Дахаран хийла къаьхьа кад мийла дезна чIирхочун доьзална. ЧIирхочунна тIехь йоккха жоьпалла йу нохчийн къоман Iадатийн лехамашка хьаьжжина. Бехке нахана дика деъча, йа вуо а, цу диканехь-вуонехь латта чIирхочунна тIехь дац олуш ду нохчийн Iадатаца. Цунах а хаьа мегар ду мел ирча а, къаьхьа а хуьлу чIирхочун дахаран некъ.

Нохчийн къоман къаьсттина дукха ду ваIташ. Пхийттара ваьллачу жимачу стага йукъ йоьхку, тIаккха магийна ду чIир оьцуш, цуьнан цIий Iано. Пхийттара ваьлчхьана дуьйна даккхий декхараш оьгу нохчийн жимхан белшаш тIе. Шен доьзалехь цIенна тIедеанчу муьлххачу а вуонан буьззинчу барамехь дакъа кхочуш ву иза. ХIетахь дуьйна иза жоьпаллехь ву ша дIабоккхучу хIора а когана, дIаолучу хIора а дашна. Оьздангалла, ларам, эхь-бехк, йаьхь — цу кхетамашца дустина хила деза цо дахарехь ша шелош дерг. Цунна тIехь ду бусулба умматана тIедожийна долу парзаш — ламаз, марха, закат, хьаж, иштта Iийдан а, докъан а ламазашкахь дакъа лацар. Нохчийн гIиллаккхийн лард, уггаре а лаккхарчу мехалашах цхьаъ ду — воккханиг ларар. Кхузткъе кхаа шарна тIехваьллачул тIаьхьа гIодайукъ йостуш йу къонахчо. Цул тIаьхьа иза воккха стаг лору. Кегирхой цуьнца ларам лело декхарийлахь бу, ткъа иштта воккха стаг чIирана кIелхьара а волу, амма чIир цуьнан доьзалшна тIехь йуьссу. Нохчийн Iадате хьаьжжина, нагахь санна куьйг-бехкениг дийна а волуш, цуьнан доьзалера куьйг-бехке боцурш чIирана кIелхьара боху. Пхьа эца бехк боцуш вийначунах, амма цуьнан кхел Делан кара дIа а йелла, Делан доьхьа стаг витинчунна, Дала ша йоле дуьллур ду Къемата дийнахь. Стаг витина, маслаIат хилла, дов дIадирзиначул тIаьхьа, витина стаг вийначунна Дала шегара кхел кховдор йу аьлла, дуьнен чохь а, Къемата дийнахь а. Цуьнан къеггина масала ду кху романан турпалхочо Даргов Адамс динарг, шен дедас биъна дуй къарбеш, цо йитина чIир карлайоккхуш, цо делла дош дохош, цIий Iанийна цо, оцу кепара шен доьзал бIешерийн йохаллехь ирсах, синтемах, паргIатонах боккхуш. Цуьнан масаллица гуш ду вайна мел чIогIа а, кIоргера а хуьлу Делан оьгIазло. Къаьсттина билгалдаккха деза кху романан турпалхоша — вовшашца чIир йолчу шина доьзала нохчийн Iадат дохош, чIирах шайн дахаран маьIна дина. Йуьхьанцара делла дош дохийна, биъна дуй къарбина и ши доьзал Делан неIалте бирзина хилар гуш ду вайна, цундела ца болу и ши доьзал шина бIешерахь чIиран мохьах паргIат. Нохчий цкъа а ца хилла цIий Iано хьаьгна. ЧIиран ламаст нохчийн йукъараллехь дийнна институт хилла, шен бакъонашца а, культурин лехамашца а. Шортта масалш диссина къоман иэсехь чIираца доьзна.

Ширачу заманехь цхьа къонаха хилла бохуш дуьйцу шен божалин кертахь гIуллакх деш. ЦIеххьана цунна хезна йуьрта йуккъехь йаьлла гIовгIа. Божалин кертара араваьлла ладугIуш лаьттачу цунна гина шортта жIаьлеш цхьаьна а долуш борз эккхийна йогIу адамийн тоба. И борз йедда йоггIушшехь кхо йиллина йитинчу неIарехула божал чу иккхина, шена тIаьхьа бевллачарех кIелхьарайалархьама. Божалин кертан зайл дIачIагIбеш, къонаха тобанна хьалха дIахIоьттина. Шайн жа йукъа иккхина, уьстагI бахьа гIерташ, шайна зен дина, шайн мостагIа йу иза, шаьш йен йезаш аьлла — адамийн тобано.

— ХIан-хIан! Цо мел даккхий зенаш дина хиллехь а, тахана иза сан хьаша йу, сан тховкIел йеана, цундела со цунах жоьпаллехь а ву нохчийн Iадате хьаьжжина — аьлла къонахчо. Ткъа цул тIаьхьа шен кара топ оьцуш, шен са даьккхина бен цу барзана тIекховдар дац шу — аьлла бохуш дуьйцу цу стага. Ишта ду нохчийн кIоргера, сирла гIиллакхаш.

Хараев ИбрахIиман хIара книга йоьшуш, сайн дахарера цхьа масала дало луур дара суна. Сан дас Наурдина ишта бовзийтира соьга шен дахарера цхьа башха хилам:

— «Цхьаьна шарахь Олхазар-КIотаран орцана тIехьара Суорат олучу цхьаьна меттиге мангал хьакха дагахь араваьллера со. Цу хенахь хьан диъ шо дара, ткъа со нехан стеган цIий Iанийна, чIирхо вара. Сайца кхин накъост воцуш, со ирзошкахула дукъаца хьалавоьдуш вара. Суна дуьхьал кхийтира Имам Шемалан наиб хиллачу Дубин тIаьхьенах волу Дуда. Дудас, салам а делла, хаьттира соьга:

— Ва Наурдин, хьо стенга воьду хьуо пIелг санна цхьалха?

— Суоратахь жимма мангал тоха меттиг йара сан билгалйина, цига ваха араваьллера со… — жоп делира аса.

— Со а ма вара жимма волавала дагахь. Со схьавогIу хьуна, дукха ца Iаш. Кхузара меттах ма валалахь! — дийхира соьга Дудас.

Иза Дуби йуккъе шен цIа а вахана, топ а, мангал а бохьуш схьавеара, тIаккха тхойшиъ цхьаьна Суорате вахара. Со кхийтира Дудас лелочунах. Иза суна накъосталла, Iуьналла дан хIоьттинера, со чIирхо хилар шена хууш долу дела. Сарралц соьца мангал хьокхуш хан йаьккхина, тIаккха со сайн цIа а кхетийна дIавахара Дуда. Ма хаза гIиллакх дара цо соьца хIоттийнарг — дерзийра шен къамел сан дас.»

Цо соьга иза дуьйцучу хенахь сан кхойтта-дейтта шо бен хан йацара. Дукха зама дIаэхна цул тIаьхьа. И Дуда суна дагавогIу. Хьуьнан хехочун болх беш вара иза. Тахана Дудин кIант Бадрудди сайна схьагича, сайн да а, цуьнан да Дуда а дагаоьху суна. Дала царна геч дойла. Уьш дийна болуш санна самукъадолу сан иза гича. Ма йаьхь йолуш, доьналла долуш къонахий хилла уьш. Билгалдаккха деза, цу дагалецамашкахь, тахана ишта волу чIирхо ша воьдуш шена гича, цхьацца берш айкх эцна бовдур бара цу чIирхочун мостагIашка. Кху дешхьалхенехь аса йаздеш долу хIара масалш, къаьстина вайн тIаьхьено тидам баре сатуьйсуш йаздо аса, сайна къинтIера довларе доьхуш.

Йешархо, хIара книга йеша волалуш, собаре хила хьо. Сих ма ло мах хадо, леррина ойла йеш хила хIора а вастана тIехь. Заманан йохалла ша дерриге а хийцалуш хуьлу хьуна. ХIора стеган дахарехь хIун нисло ца хаьа АллахI Дела ша воцучунна.

Лаьара суна сайн дас дийцина чIирах лаьцна кхин цхьа масала дало. Дуккха а дуккха а шераш хьалха лаьмнийн марахь Iуьллучу ЧIиннахахь цIий Iанар бахьана долуш, цхьаьна тайпанера шина кIотарна — Боки-дукъархошна а, уьшкхалхошна а йукъахь заманан йохалла дIадоьдуш дов дара. И шайна йукъара чIир кар-кара а оьцуш дIакхоьхьуш дара цара и мостагIалла. ТIекхечира тIеман и къиза шераш. Паччахьан Iедало ницкъ бина ламарой шайн маршо къовса гIевттина мур бара и. Цу тIамехь майраллица летара Боки-Дукъара ТIас а, цуьнан ваша Арсгири а. ХIетахь церан чIир йитаза йара, хIунда аьлча кхара уьшкхалхойн байинчу нехан терахь ворхI стаге даьллера, ткъа Боки-дукъархойн дуьхьал винарг йалх бен вацара. Оцу кепара и чот нисъйан, уьшкхалхой декхарийлахь бара шайн чIир эца. Амма тIеман кIурлахь-м церан мостагIа цхьаъ хилира, хIунда аьлча къуьйссуш йерг Даймехкан маршо йара. Цигахь ламанца Паччахьан эскарна дуьхьал летачохь, Арсгири шен ваша ТIас цхьаьна а волуш тIекхечира мостагIчун герз кхетта воьжначу уьшкхалхочунна. Хетарехь, цуьнан накъостий и дакъа дIадахьа аьтто ца болуш дIабахнера. Йуьхьанцара воьхнера иза, шаьш церан чIирхой хиларе терра, амма кийра буьзна йолчу нохчаллина шена хиира кхи дIа хIун дан деза. Меллаша охьалахвелла, шена тIера верта схьа а даьккхина, Делан цIе а йоккхуш, дакъа цу йукъа а хьарчийна, иза веллачун говра тIе а диллина, шен ваша ТIас тIаьхьа а хIоттийна новкъавелира Арсгири.

Сахуьлуш, Уьшхкхала кхочуш, цо меллаша, дIахийцира говр. Iуьйранна и говр шайн керта еъча, цу тIера шен кIентан цхьаммо леррина гIайгIа беш кечдина дакъа охьа а доккхуш, дас элира:

— Суна хаьа хIара тайпа хIума дан доьналла Арсгирехь бен хир дацара. Йуха Боки-Дукъа агIоне дIа а хьаьжна, цо и йуьрт йекош мохь туьйхира:

— Арсгири! Хьо тоьлла хьуна тахана!

Маржа-йаI, мел деза лоруш хилла нохчийн лаьмнашкахь адаман дахар а, Iожалла а. Уьшкхалахь доьдуш тезет а долуш, Боки-Дукъа геланча кхечира, Арсгиран хабар дохьуш:

— Шуьца долу мостагIалла тховса чекхдаьлла, уьшкхалахошна лаьа шу шайн тезетахь ган — аьлла.

Оцу кепара Боки-дукъархоша гайтина йаьхь бахьана долуш, шерашца лаьттина мостагIалла хадош, тIаьххьара шайн вийна стаг витира царна уьшкхалахоша. Шайн мостагIаша гайтиначу доьналлин дуьхьал шайн лаккхара син-оьздангалла а, гIиллакх а гойтуш…

Уьшкхалахой кхетара Арсгирина хIуммаъ атта ца хиллий тIеман кIурлара шен мостагIчун дакъа схьаэца. Нохчашна даима а мехалла хетта шайн стеган тIехIотта коша барз хилар, цундела иза шена хууш, мостагIий уьш боллушшехь, вийна Iуьллучун доьзалан ойла йинера Арсгирис а, цуьнан вашас — ТIасас а.

Амма кху книгин турпалхойн амалан йоккха башхалла йу ас масалийна йалийначу кийсаган турпалхойн амалца. Генарчу махкара вешин дакъа дохьуш вогIуш верг шен чIирхо вуй хиъча, иза вуьйр ву ша олу романан турпалхочо. Оцу кепара вайна гуш ду цкъа мацах биъна дуй къарбар бахьана долуш, Делан оьгIазло шина бIешарехь тIера ца йаьллачу шина доьзална йукъахь йолу чIир нохчийн ламастех йоьхна хилар.

Сайн дешхьалхе йерзош, кхин масала дало лаьара суна:

— Ши доттагIа хилла бохуш дуьйцу, цхьаьна заманехь чIогIа дегайовхонца гергарло лелош, нехан бIаьрг хIуттуш цу шиннан гергарлонах и шиъ масалийна валош. Цу накъосташах цхьанна йуьртахь хазаллина цIе йаьккхина йолу цхьа йоI хилла йезаш, иза цуьнга вистхуьлуш хилла, амма доттагIчунна цунах лаьцна хууш ца хилла хьуммаъ. Цкъа цхьаьна дийнахь синкъераме вовшахкхеттачохь, шолгIачу накъоста хабар тIедахьийтина хилла йоьIана, ткъа цуьнан доттагIа оьгIазвахана и йоI шена йезаш ма йу — аьлла. И бахьана долуш доккха дов даьлла хилла накъостийн. Цара сацам бина и дов шаьлтанашца къасто. ШолгIачу дийнахь йоI йезаш хиллачуьнан доттагI йуьрта йистехь охьахиъна Iаш хилла шаьлта а кечйина, накъост схьакхачаре хьоьжуш. Иза ца вогIуш хан йаьлла хилла, тIаккха цо бажа лаьллина воьду жима кIант вахийтина цуьнга схьавола ала. Дукха хан йалале кIант схьавеъна цу накъосте хабар дохьуш, хьоьга хьан доттагIчо бабас бовха хьокхам а, тIо-берам а бина, и баа схьавола боху — аьлла. ХIара цецваьлла, тIаккха дукха хан йалале церан керта а ваьлла шен накъосте мохь тоьхна:

— Баби тIо-берам безара суна, амма иза баа со къонаха вац хьуна! — йуха а вирзина дIа вахара иза гIийла ойланашкахь…. Оцу кепара, Хараев ИбрахIиман книгин турпалхойн васташа а гойту бабин тIо-берам мел доккхачу а девнал мерзох а, безох а хилар.

Журналист,

йаздархо,

Евразийски кхолларалин Гильдин

декъашхо Акаев ИсмаIал.

2022 шо.

…МостагIчун са айдеш, хьо хийла цIевзина,

ДоттагIчун сий айдеш, харцонца къевсина.

Къонахийн буйнахь хьо ткъес хилла лаьттина,

КIиллочо хьан ховха мехкан сий дайина.

Акхачу ойланца хьо пхьеро ирйина,

ЧIирхочо бодашкахь хьо шеца текхийна.

Алахьа, моссаза хьо цIийца йилхина,

Хьайга сатуьйсучохь ботт цхьалха йитина,

Тешаме хилла хьо дог стешха воцчунна,

Кхераме хилла хьо тешнабехк болчунна,

Маьлхан нур хилла хьо йаьхь йолчу кIенташна,

Iаьржа дIовш хилла хьо цу кIентийн наношна…

Малаков Ваха

Корта I

Дадиев Руслан (20I4)

I

Нийсса йалхийтта шо даьллера Руслан дахаро шатайпа къизаллица зийна. Тверской урамехь йолчу шен офисан корехула вехха хьоьжура иза дуьненан гIуллакхаша дIасхьаидочу адамашка. ХIорд санна йоккха а, йистйоцуш а йолчу кху гIалин стигла кхийда и леккха гIишлош бен доцуш хьоьжура адаман гIайгIанашка. Масех шо дара Руслан кхузахь веха. ХIора а дийнахь цхьа хаттар хьийзара цуьнан замано хьере биначу коьртехь — хIун бахьана долуш лачкъийна кхуьнан цхьаъ бен воцу кIант? Муьлхачу бекхаман гураша лаьцна цуьнан жима дахар? Цу ойланаша къийзош мIараш туьссура Русланан догах, ткъа хIора а буса гIенашкахь дуьхьалтуьссура кIентан и хьоме сибат. Буьйсане сатуьйсура Руслана. Иза хьаьгна хуьлура набарна товжа. ХIора а буса гIенашкахь вогIура, дукха жима волуш, кхуьнан дахарера тIепаза вайна волу цхьаъ бен воцу кIант. Сийсара берхIиттара ваьлла гира цунна иза гIенах. Хазачу аматехь жима стаг кхиънера кIантах. Иза безамца велакъежара шен дена, ткъа бIаьргийн хьежар кIоргера а, кхетаме а дара. Руслан гIенах цхьа хьехар деш вара кIантана, цуьнгара гIалат даларна кхоьруш, ткъа Микаил леррина шен дега ладугIуш вара. Эххар а, самаваьлла Руслан кхийтира иза гIан хилар. Мохь-цIогIа тоххал балано буьзнера кийра. Ма мекара хиллера кхоллам — цхьаъ бен воцучу кIантах хIара ваккхарал совнаха, хIинца цо хIора а буса хьегош ву иза цу кIентан марзонах… Руслан кхоьрура ша тIаьххьаре а галваларна, цундела цо сацам бира психолог волчу ваха.

НеI тоьхна, чоьхьаваьлча, цунна гира хетарехь кхузткъа шо хир долу, тайна аматехь цхьа зуда. Цунах бIаьрг кхетташшехь хах-аьлла дог паргIатделира Русланан.

— Жима стаг, со ладугIуш йу хьоьга — йистхилира иза.

— Доктор, боккха бала бу сан кийрахь беза мохь хилла — тийссалуш, долийра шен къамел Руслана.

— Дер цхьа бала ца хиллехь, хьо со йолчу а вогIур ма вацара — йелакъежира иза. Муха йу хьан цIе?

— Руслан.

— Дика ду, Руслан. Ма-дарра ша дерриге а дийца соьга, цхьа а хIума къайла ца деш.

Руслана дийцира. Церан къамел шина сахьте дахделира. Дуккха а дуккха а шерашкахь Руслана кийрахь мел къийлинарг тховса, зайл дIабаьккхича санна дешнашца охьахецаделира. Эххар а шен къамел дерзош Руслана довзийтира шен коьрта дехара:

— Доктор, хIун де ас и гIенаш совцо? Со гIелвина цара…

Лор йистхилар доцуш, леррина Русланан бIаьра хьоьжура. Кху йоцачу ханна йукъахь цуьнан догах чекх ма делира Руслана мел лайнарг. Цуьнца нийсса и некъ бича санна гIелйеллера иза, ткъа йуха дегочу озаца, меллаша жоп делира цо Русланан хаттарна:

— Ма ирсе ву хьо. Ас дукха хIума дIалур дара цу гIенийн йийсарехь со тахана а хилийта.

Руслан цецвелира…

— Суна бевза къастаран и къаьхьа чам. Сан а вара хьан санна цхьаъ бен воцуш, сайн сил дукха везаш кхиийна кIант. Некъан бохамехь велла иза, мотоцикл тIехь хехкина вогIуш. Масех шарахь хьуна санна гIенашкахь оьхура иза суна. Аса а ахь санна сатуьйсура буьйсанан бодане. ГIенахь иза мел го, сан са паргIат дара, сайн хьоме кIант дийна волуш санна, амма цIеххьана и гIенаш севцира. ХIетахь кхийтира со мел кIоргера, мел йистйоцуш бу сан кийрахь IаьIна бала. Цу гIенашца цхьаьна дIабайра кIант дийна хиларан сан тIаьххьара сатийсам. Ма дукха хIума дIалур дара ас, цкъа мукъне а гIенах цуьнан гIалартах бIаьрг тоха. Амма иза цкъа а хир дац. КIант йа дуьнен чохь а, йа сан гIенашкахь а вац. Нагахь санна хьо со йолчу и гIенаш йухадерзо дехарца веанехь, со кхетар йара хьоьх, цхьа гIо дан хьожур а йара, амма хIинца со тешна йу хьан кIант дийна хиларах. ГIенах санна, самах а хьуна гур ву иза.

Нана йоцуш кхиъначу Русланан дог кIаддинера зудчун цу лазаме къамела. Меллаша цунна хьалха охьалахвелла, иза маракъевлира Руслана. Цунна бен дацара иза муьлхачу къомах йа, динах йу, карарчу хенахь иза нана йара, Руслан санна шен сих даьллачу берах къаьстина нана. ЦIеххьана шена ца хаалуш, цунах нана элира Руслана. Маржа-йаI, кхоллам! Ма кIоргера, ма шатайпа йу хьан къайленаш. Дуьнен чохь вехаш стагана гонаха шортта адам хуьлу — гергара нах, накъостий, доттагIий, амма заманан йохалла, кхолламо цацан чухула санна луьсту уьш, цундела хьуна ца хаьа дахаран чолхе киртиг тIеIоттайеллачу муьрехь хьуна уллохь мила хир ву. Хьо уггаре а тешначо тешнабехк беш а нисло, хьуна уггаре а хийра хеташ хилларг хьан дагна гергара а нисло. Хийла замано зийначу Русланна а ма ца хаьара эххар а заманан майданехь кху оьрсийн зудчух ша нана эр дуй, цо шен дахарехь маьIне меттиг дIалоцур йуй а. Дала йаздина хиллера кийрахь мел IаьIнарг Руслана къаьсттина цуьнга дуьйцур хилар. Шатайпа ойланаш хьийзара Лидия Андреевни коьртехь а. Шен корматаллин башхалле хьаьжжина, хийла стеган гIайгIанашка, баланашка ладийгIина йара иза, амма тахана санна царех цхьа а цуьнан дагна ишта уллора ца хеттера, хIунда аьлча Русланан а, цуьнан а дегнаш цхьатерра лозура, уьш лаьцна йолу аьчка мIаранаш цхьатерра шийла а, къиза а йара. Лидия Андреевнин кийрахь цхьа шатайпа синхаам, цхьа шатайпа йовхо йаьржира. Шен цхьаъ бен воцу кIант дийна волуш санна, дахар йуха а деса ца хийтира зудчунна, лозучу дагчохь йуха а сирлачу кханенга сатийсам баьржира. Амма Руслан дIавахча, иза кхийтира гIенашкара шен кIант дIавахча санна ша йуха а цхьалха йиссина хиларах.

ШолгIачу дийнахь Руслана телефон туьйхира цуьнга:

— Бехк ма биллалахь суна. Сийсара дукха ойланаш йинера ас… хIусамехь соьгара гIо оьшуш хIумма а дуй хьан? Масане хуьлу… Хьоьх айса нана аьлла и мIаьрго йиц ца ло суна. И синхаам мелла а бахбан лаьара суна.

Лидия Андреевна йоьхнера. Ишта дехара йукъа ца догIура кхо кхочуш деш долчу лоьрийн декхаршна.

— Амма со хьан нана ма йац! — йоьхна жоп делира цо.

— Сан доккха цIено ду. Чохь со воцург кхин стаг вац. Хьуна лаахь ас дIайуьгур йу хьо со волчу.

— Амма со хьан нана ма йац! — йуха а дийкира цуьнан диканах дог диллина, гIийла аз.

— Йац. Хьо бакъ лоь. Бехк ма биллалахь со ишта хьайн коча варна. — Жоп делира Руслана. Цхьаьна мIаьргонна хIоьттина тийналла йохош, йистхилира Лидия Андреевна.

— Собар дехьа — цIеххьана цхьаъ дагадеача санна тохайелира иза…

Ишта тассаделира церан гергарло. Жимма хан йаьлча, Руслан кхетар ву ша кхолламо эрна валийна ца хилар Лидия Андреевнин неIаре.

Руслан балхахь волчу хенахь, цо наггахь бен ца тухура телефон. Цкъаццкъа СМС хаам йазбора:

— Муха ву хьо, сан кIант олий? Цо хазахетарца Русланна пхьор кечдора. Дагара дуьйцуш, деха къамелаш деш, дIаоьхура церан синтеме суьйренаш.

Цхьаьна дийнахь Русланан чIогIа мехала цхьанакхетар дара Сибрехара мехкдаьттанан компанин куьйгаллица, цундела шен гIоьнчига ша тIедогIучу кхаа сахьтехь хье ма ве аьлла дийхира цо. Амма цхьаьанакхетар доладеллачу хьалхара миноташкахь, Лидия Андреевнигара смс-хаам кхечира: «Руслан, сихонца соьга телефон тоха». Руслан кхийтира цхьа сингаттам ца хиллехь, Лидия Андреевнас и тайпа хаам йазбийр бацара.

Цо сихонца телефон туьйхира цуьнга:

— Нана, хIун хилла?

— Руслан, телевизорчухула гойтуш Iамаьркан передача йара. Цигахь дуьйцура нохчийн эммигрантийн доьзалах лаьцна. Церан кIант вара… Руслан, ас видео йаьккхина, иза хьан электронни почте дехьакхоьссина. Суна хетарехь, и кIант…

Руслан телефон охьакхуссуш, шен цхьаьнакхетар а, дерриге а дуьне а дицделла, компьютер йолчу дIатассавелира. Кийрара араэккха доллуш санна, детталора Русланан дог. Цхьаъ цхьанна тIаьхьа хийцалуш, бIаьргаш хьалха хIуьттура дIаэхначу заманера суьрташ. Видео тIехь гуш вара, нийсса йалхийтта шо хьалха хIара лачкъийна хилла волу стаг. Ткъа цул тIаьхьа Русланна гира шен кIант. Сийсара кхуьнан гIенахь санна вара Микаил — хазачу аматехь, кхиъна ваьлла жимха. Цу суьрто Iадийнера Русланан берриге а кхетам. Шена чуьра са дIадоьдуш санна хеттачу Русланна ши бIаьрг схьабиллича гира шена уллохь хьийза лоьраш а, лазаран цIийнан кIайн пенош а.

— Руслан, сан кIант, къинтIера валалахь суна. Айса дика болх бо моьттинера суна… — элира Лидияс.

Руслана йукъахдеккхира цуьнан къамел.

— Нана, иза ву Микаил. Сан кIант дийна ву, ткъа иза ду уггаре а коьртаниг. Дала мукъ лахь суна карор ву иза…

Ши де даьккхира Руслана больницехь. Ткъа цIа веъча, дукха хан ца йойуш, шен накъосте телефон туьйхира.

— Олег Григорьевич, со Руслан ву.

— ЛадугIуш ву, сан диканиг! Соьгара хIун накъосталла оьшу хьуна?

— Цхьа стаг ву ас лаха везаш. Гельдман Яков йу цуьнан цIе. Иза ша ГIизларера (Кизляр) ву, эзар исс бIе дезткъе кхоалгIачу шарахь вина а ву.

Дукха хан йалале инарла зIене велира. Цо хаам бира Яков Iамаьркахь вехаш ву аьлла. Цуьнан телефонан номер каро хала ца хиллера, цундела шолгIачу дийнахь Руслан Гельдманца зIене велира.

— Хеллоу! — хезира Русланна ингалс маттахь, ткъа аз дагна гергара а, хьоме а дара. Цкъа а дицлур дацара Русланна шаьш цхьаьна йийсарехь йаьккхина хан, лайна бала, вовшашка кхийдош хилла сатийсам.

— Яша, цкъа а воха мегар дац! — маршалла ца хоттуш, жимма соцунгIа а йина жоп делира Руслана. Цунна хаьа лаьара Яковна дицделлий шайн билламан дош.

— Руслан! Хьо стенгахь ву? Муха ву хьо? Нохчийчоьхь вуй хьо? — хазахетаран мохь белира Яше. Телефончухула хезаш дара иза Iаш волчура схьалаиккхина, чухула дIасаидар.

— Яша, со карарчу хенахь Москвахь ву, амма ши де даьлча Лос-Анджелесехь хила дагахь ву. Ас ша дерриге а дуьйцур ду хьоьга, амма хьоьгара жимма гIо оьшуш хьал ду соьгахь.

— Руслан, сайн ницкъ кхочург дийр ду ас хьуна. Сан дахар лардина стаг ма ву хьо, цундела хьуна вошалла ца дича ца волу со! Цхьа а лачкъо а, вадо а дезаш хьал-м дац цигахь? — велавелира Яков…

II

Билгалйиначу хенахь охьалахделира Москва-Лос-Анджелес кема.

Тай-тайпаначу къаьмнех йуьзна йара, хIара йоккха гIала. Массанхьара схьахезара церан къамелийн гIовгIа. Дахар кхехкаш дара кхузахь. Эпсара Русланан паспорте а хьаьжна, хаьттира:

— Дуьххьара вогIуш вуй хьо, Iамаьрка?

— Ву!

— Белхан гIуллакх долуш йа, хьошалгIа веана хьо?

— ХьошалгIа веана кIант волчу. Кхузахь доьшуш ву иза — велакъежира Руслан.

— Дукха хан йуй хьуна кIант ганза?

— Йалхийтта шо ду!

— Мел хан йу хьан кIентан? — хаьттира эпсара, Русланан паспорта тIе штамп а тухуш.

— ВуьрхIитта шо ду!

Эпсар цецваьлла хьоьжура Руслане:

— Оццул хьайн кIант ца гуш хIун деш Iаш вара хьо? Са ца гатделлера хьан?

— ЧIогIа гатделла, сэр, амма сан дахаран хьелаш ишта нисделла. Со бехке вац хьуна.

— Дика ду тIаккха! Дала аьтто бойла хьан! Марша а вогIийла хьо, Iамаьрка.

— Баркалла хьуна!

Кхаа шарахь са ца доIуш болх бина волчу Руслана, хIинца кхойтта сахьт кеман тIехь даьккхинера, амма дегIаца гIелвалар ца хаьалора цунна, хIунда аьлча са паргIат дара. Йалхийтта шарахь ша сатийсинчу дийне кхаьчна волчу цунна тховса гуш кхин хIумма а дацара, гIенашкахь дуьхьал тийссина хилла шен кIентан гIаларт бен.

— Руслан, со кхузахь ву! — цуьнан ойланаш йукъахйехира дуьхьал вогIучу Яшас.

ДоттагIий доггах маракхийтира. Йалхийтта шо хьалха, ткъе итт де йийсаре а даьккхина араваьллачу хенахь санна, тахана а лаьттара и шиъ вовшах къаста ца луш. Якове хьоьжура Руслан. Хала дара теша, хIара гIеметтахIоьттина, маж йаьлла стаг, кхуьнца цхьаьна йийсарехь бала лайна волу пхийттара ваьлла жимха хиларах. ХIетахь, Руслан тIе ца кхаьчнехь кханенах дог диллина ваьллера иза, ткъа хIинца кхолламо йуха а заманан майданехь цхьаьнатоьхна ши накъост.

— Яша, маж ледар ма йац хьан! Жуьгтийн молла-м ца хилла хьоьх?

— Ца хилла. Со операторан болх беш ву, амма хIора шот дийнахь со синагоге а воьду, мокъа хан хилча Товрат а, Инжил а, КъорIан а доьшу. — Велакъежира иза. Хьо бахьана долуш вирзина хьуна со Деле. Ахь дика гIо дира суна даг чохь иман кхио. Сийлахь дезачу йозанаш йукъара хийла чулацаме дийцарш довзийтинера ахь суна. Цкъа а дицлур дац суна ахь Муса Пайхамарах лаьцна дийцина хилларг. Муса Пайхамар шен нахаца хIордан йистехь тIекхача орца доцуш виссича, цо шен нахе аьлла хилла:

— Деле деха! Дала къинхетам боцуш буьтур бац собаре хилларш! Тоьла чохь вайшиъ йийсаре волуш, ас а доьхура Деле. Со тешна вара цо гIо дийр ду аьлла. Цо вайн доIанаш жоп доцуш а ца дитира. ХIетахь цу халачу, цу чолхечу мIаьргонехь хьоьх суна а ма хиллера Муса Пайхамар.

СоцунгIа хилира. Ойланаша цу ирча деношка йухаверзийна ши накъост вист ца хуьлуш, дIатийра. Эххар а, тийналла йохош, вистхилира Яша.

— Руслан, дийцахь мичахь Iаш ву хьо? ХIун лелош ву? Муха ду хIинца Нохчийчоьхь?

— Яша, чайн стака молуш, паргIат дуьйцур ду вайшиммо. Вало!

Даг чохь цхьа а гIайгIа йоцу ши накъост, ирсе велакъежаш, машенаш йолчу агIор дIаволавелира.

— Ма къегина лепаш бу малх! — элира Руслана, ткъа йуха Iадийча санна вовшашка хьаьжира и шиъ. Цу шинна дагатессира хIетахь, йийсарехь Руслана аьлла дешнаш, кхеран гергарло долийна дешнаш. Боьхачу тоьла чохь самаваьллачу Русланна боданехь халла къаьстара шена тIехь лаьттачу кIентан сибат.

— Муха ву хьо? Муха хета хьуна? — хаьттира цо Руслане, ткъа са а, дегI а доза доцуш лозучу Руслана халла жоп делира:

— Кхузахь малх ца лепа…

Амма тахана къеггина бара малх. Цуьнан зIаьнарш Русланан йуьхь тIехь санна, даг чохь а лепара. И ирча хан геналлехь йиссира шен мокхачу боданца, наг-наггахь Русланан кийрара иэс сама а дохуш. Иза ларамза а дацара, хIунда аьлча селхане цкъа а йиц ца ло, иза стеган дахаран цхьа дакъа ду…

— Руслан, цу акхачу Нохчийчуьра веанчух тера а ма вац хьо! Европан йа, Малхбузен вахархочух къасталур волуш а вац — велавелира Яков, ткъа йуха соцунгIа а йина элира — бехк ма биллалахь суна, ас ишта аларна.

— ХIумма а дац, Яков! Ас хIинца гойтур йу хьуна и «акха» Нохчийчоь. — Руслана цхьаъ цхьанна тIаьхьа дIалуьстура телефон тIехь суьрташ, ткъа царна тIехь гуш йара Соьлжа-ГIалин стигла кхийда, леккха гIишлош, заза даьккхина бошмаш, маьждигийн дашо мимарш, самукъне берийн ирсе йаьххьаш.

— ХIара суна гуш йерг Соьлжа-ГIала йу ала гIерташ-м вац хьо? — цецваьллера Яков.

— Ала гIерташ вац, иза боккъалла а Соьлжа-ГIала йу. Дер Нохчийчоь хIинца хийца ма йелла, ткъа Соьлжа-ГIала дуьненан тоьллачу гIаланех къасталур йоцуш хазйелла. Цуьнан бахархой а бу хIинца кхин. Кхууьш йу Iилма долу, дешна, ирсе тIаьхье. Нохчийн берашна Iамаьркан кегирхошначул дикох йевза смартфонаш а, IT технологиш а.

Яковна ша цецваккха хIума диссина а дац моьттура дуьнен чохь, амма гиначу суьрто иза боккъалла а Iадийнера. Уггаре а чIогIа иза цецваьллера, дуьнен чохь цIейаххана болчу артисташца а, спортсменашца а Русланан суьрташ гича.

— ХIара а Соьлжа-ГIалахь ду?

— Ду, Яша! Соьлжа-ГIала дика йевза дерриге а дуьнен чохь, ткъа цIейаххана бевзаш болу артисташ, спортсменаш, политикин гIуллакххой хазахетарца оьху тхо долчу хьошалгIа — дозаллица жоп делира Руслана.

— Боккъалла а, доггах чIогIа воккхаве со, шун къомах а, махках, амма даима сан коьртехь лаьтташ хиллачу хаттарна жоп кариний хьуна? ХIун бахьана долуш лачкъийнера хьо хIетахь? Со-м хьал долчу доьзалера ву аьлла, ахча даккха лачкъийнера, ткъа хьо?

— Цу хаттарна жоп лаха веана ма ву со Iамаьрка. Кхузахь ма ду и жоп!

— Кхузахь ду?! — цецвелира Яков.

— Ду! ДагадогIий хьуна, хIетахь цу тоьла чохь, ас сайн шо кхаьчна кIант ву элира-кх хьоьга?

— ДагадогIу дер!

— ХIетахь дуьйна кхин суна гина вац хьуна иза. Иза а цара лачкъийра. Амма суна иза карийна. Сан кIант Лос-Анджелесехь ву.

— Лос-Анджелесехь??? — Яков Iадийнера.

— Лос-Анджелесь ву иза. Цул совнаха, кхин цхьа хIума а эр ду ас хьоьга! ДагавогIий хьуна, цу зуламхошна йукъахь цхьаъ вара-кх йуьхь тIехь туьтмIьажиг йоцуш?

— ДагавогIу!

— Цуьнан цIе Канта йу. Иза кхузахь Лос-Анджелесь Iаш ву, сан кIентан да ву ша а боху цо.

ХIинца кхийтира Яков хIунда веана Руслан Iамаьрка, амма хIара бахьана хир ду аьлла цкъа а моьттур дацара цунна. Яков вехха хьоьжура Руслане. Доггах цунах къахийтира Яковна. Иза кхетара мел чIогIа замано зийна ву Руслан, мел дукха баланаш лайна цо шен дахарехь, амма хIете а диканах дог диллина вац иза, дог чIагIделла вац иза. Къинхетамах, адамаллех вуьззина ву иза. Иза хир йу-кх церан къоман доьналлин къайле — дагатессира Яковна.

— Ас хIун гIо де хьуна? — хаьттира Яковс.

— Яша, суна цкъачуна ца хаьа. Суна уггаре а коьртаниг ду вайшиъ гина а, суна эшначу мIаьргонехь, ваша хилла суна улло хIотта хьо волуш а. Яша, йалхийтта шарахь гIенахь бен гина ма ваацара суна иза… йалхийтта шарахь, ткъа хIинца иза кхузахь ву, кхетий хьо? Кху гIалахь веха иза, кху урамашкахь дIасхьалела. Ма доккха хIума ду иза, Яша…

Йуха а тийналла йоьссира, йуха а дагалецамаша вадийна цу боьхачу тоьлане вигира ши накъост.

— Руслан, кIантаца дерг-м къаьстина даьллера, ткъа цу стагана хIун дан воллу хьо? Оцу Кантина? Цо дахар кагдина хьан, бакъ долуш. Со-м кхоьру, иза гича, ахь цхьа хьашт доцург дарна. Собаре хила веза. ДагадогIий хьуна, ахь соьга олуш, хIора а стагаца дика а, вуо а ду, ткъа Далла иза ша дерриге а гуш хуьлу. Цо вай массо а цхьаьна дикане кхачаво, цундела Далла тIе болх биллина, цо билгалбиначу некъа тIера довла мегар дац вай. Бакъ дерг дийцича, и денош хийлозза сайна дагатесча, и Канта-м вайна тIехь Iазап латтош хиллачу зуламхошна йукъахь уггаре а къинхетаме вара хьуна. Цундела ца лечкъийна а хила тарло цо шен йуьхь, амма суна а, хьуна а цунах хийцадала хIума дацара хIетахь. Цабезаман алу кхерстара Якован бIаьргаш чохь. Гуш дара мел боккха тIеIаткъам бина цунна цу къизачу хиламо.

— Яша, дагадогIий хьуна ас хIетахь хьоьга дуьйцуш сайн кIант Iамаьрка деша вахийта лаьара сайна бохуш? Гой хьуна, Дала йаздина хилла хьуна мухха хилла а сан лаам кхочуш хила, амма суна-м иза бакъ волу нохчо санна кхио ма лаьара, ткъа хIинца цуьнан амалш муха йу а ма ца хаьа. Вуй те иза со реза волуш? Хаьий те цунна нохчийн мотт? Буй те цуьнан Даймахка цIа верза лаам? Эзар хаттар ду сан коьртехь, Яша.

— Руслан, хьуна хаьий иза мичахь Iаш ву?

Руслана дIакховдийра шен телефон.

— О, Валенси! Селхана хилла-кх со цигахь. Кхузара шовзткъе итт чаккхарма бен генахь йац иза. ЧIогIа синтеме а, хаза а, жима гIала йу иза. Калифорнера уггаре а тоьлла ишколаш йу цигахь, иштта Исбаьхьаллин институт а йу.

— Хьо лаа хиллерий цигахь? — хаьттира Руслана.

— Цигахь вехаш цхьа кIант ву скейтбордист. Цунах лаьцна кино йоккхуш ду тхо. Иза вуно чIогIа похIма долуш жима стаг ву. Скейтер хиларал совнаха, актеран говзалла а йу цуьнан. Кхечу фильмехь коьрта роль ловзайе аьллера цуьнга, амма кIант дуьхьал хилира, шен да цомгуш ву аьлла. Ткъа кино тхо Колорадохь йаьккха дагахь ду, цундела Валенси боьду некъ сайн цIехьа боьду некъ санна дика бевза суна.

— Мел дика кIант ву иза. Шен ден ойла йина-кх цо. Дала дукха вахавойла цуьнан да. Маса шо ду цу кIентан?

— Йалхийтта йа, вуьрхIийтта ду моьтту суна. Собар дехьа, Руслан. Даима хьан кIант вуьйцу вай. И зуда йеллачул тIаьхьа ахь кхин…

— ХIан-хIан, Яков, ас кхин зуда ца йалийна, йа цкъа а йалор а йац — йукъахдеккхира Руслана накъостан къамел. Бэлла дагайеача, цхьа къаьхьа къурд хьаьдира цуьнан легашка. Кисана кхевдина, цуьнан сурт схьалаьккхира Руслана. — Ас даима сайца лелош ду Бэллин сурт. Сайн ойланашкахь цуьнца къамелаш а до ас. Ас дош делла цунна Микаил каронза со Iийр вац аьлла. Руслана цIеххьана шен къамел сацийра, Яков цецваьлла суьрте хьоьжуш а гина. Цхьаъ дагадеача санна, Яковс шен ноутбук а латийна, иза Руслан волчу агIор дIайерзийра. Къоначу скейтбордиста масех хьуьнар а гайтина, йуха камера йолчу агIор а вирзина ши пIелг ирах айбира, «машар» бохучу дешан маьIна гойтуш. И кIант Микаил вара. Йалхийтта шарахь Русланна гIенашкахь дуьхьал тиссина хилла Микаил.

Йехха соцунгIа а йина, Руслан эххар а вистхилира.

— Яков, со отелехь садаIа дагахь вара, амма хIинца соьга паргIат буьйса йаьккхалур йац. Ас доьху хьоьга, муьлхха а бахьана а лехна, кхуза схьавалаве иза. Хьо цхьаъ дIайала йезаш ву ала цуьнга. Машенан корахула гина а, тахана иза сайн бIаьргашна ца гича, са тохалур дац соьга.

Яков кхетара Руслана бохург ца дича ша вер воций. Цуьнан накъостана гуш кхин хIумма а дацара, шен кIентан дагна гергара сибат доцург.

Яковс кIанте телефон туьйхира.

— Алло, Микаил?

— ЛадугIуш ву!

— Микаил, со ву иза, Гельдман Яков.

— Яков, маршалла! Хьо дагавеанера суна тахана. Iуьйранна цхьа инзаре чIогIа ши трюк Iамийна ас, уьш хьуна гайта сатесна ву со. Кино йукъайахийтича дика хир дара уьш.

ЦIе йаьлла кхехкара Русланан кийра. Ма тера дара Микаилан аз шен ненан озах. Самабевллачу дагалецамаша йуха а къийзош, мIараш туьйссура Русланан догах. Цара вадийна вигира иза Нохчийчоьнна Iаьржа деана хиллачу эзар исс бIе дезткъе пхийттолгIачу шаре…

Корта II

Руслан а, Бэлла а.

I

Руслан а, Бэлла а, Соьлжа-ГIалин массо а вахархо санна, шайн са дадийна лелара, цхьаъ цхьаьнна тIаьхьа йоьхна гIишлош а хуьйцуш. Цара безамца дола деш, лелийна хиллачу хIусамах йиссинарг цхьа херцар бен йацара, ткъа йерриге а Нохчийчоьнах йоккха тIеман аре хиллера. Руслан а, Бэлла а гIалара лома хьаладахара. Цхьалха йехачу цхьаьна йоккхачу стага тIеийцира и шиъ. Кхузахь цкъачуна кхераме дацара. ТIом хIинца а ца баьржинера лаьмнашкахула. Чиркхан бен серло йоцучу кхузахь, Iаьнан доцачу дийнахь бода сиха баьржара, цундела шатайпа сингаттаме а хуьлура, амма Iаламан хазалло а, цIеналло а ша дерриге а дицдора. Лаьмнийн ирачу баххьаш тIехь лепаш санна хеталора хIора буса стигла къагош долу дашо седарчий. Стигла а йара цхьа шатайпа цIена. Соьлжа-ГIалара стигла-м молханан кIура Iаржйинера, ткъа хIора а дийнахь гучудовлучу кеманаша, мархаш этIош санна хеталора. Адаман дахар кегдеш, лаьттахула Iожаллан хIу тоссуш болчу къизачу тIамна тIехь толам баккха ка йолуш цхьа хIума ду. Герзан а ницкъ ца кхочу и сацо. Цуьнан цIе йу сатийсам. Русланан даг чохь а бара сатийсам. Иза тешара мацца баьлла а тIом дIабаьлча, ша лаьмнашкахь хIусам а йина, шен доьзалца цигахь ваха хуур ву. Итт шо дара Руслан Бэллица доьзал кхоьллина Iаш волу, амма хIинца а бераш дацара церан, хIете а Руслана сатуьйсура кхолламан совгIате.

ТIом бара аьлла, диканах дог диллина вацара кху лаьмнийн кIотарахь цхьа а. Берашна деша лаьара, ткъа Руслан ингалс меттан хьехархо хиларах самукъадаьллера церан. Руслана хазахетарца гIо дора берашна керла мотт Iаморехь а, церан хаарш шардарехь а. Цхьа минот а мокъа ца йоккхура цо. Цхьаьна сарахь гIелвелла чувеанчу цунна гира, хих буьзначу бIаьргашца лаьтта Бэлла.

— Хьо йоьлхуш ма йу. ХIун хилла? Са гатло хьан кхузахь, гатлой? — хаьттира цо хIусамнене, амма цо деллачу жоьпо Iадийра Руслан, цуьнан дог тIекал а доккхуш. Бэлла доьзалхочух йара. Уггаре а чолхечу, къизачу хенахь, шайн синош довдийна хIорш лелачу муьрехь гайтира кхолламо Русланна шен комаьршалла, амма ца хаьара Русланна тахана хиллачу хазахетара иракарахIоттийначу дагна кестта ца йерза чов хир йуй.

ХIинца Русланна тIом хезаш а, гуш а бацара. Цунна ша кху дуьнен чохь уггаре а ирсе стаг хетара. Собаре хиларна, Дала тIаьхье йоцуш ца витина Руслан. Цуьнан йерриге а ойланаш Бэлла Нохчийчуьра арайаьккхарна тIехьажийна йара. Русланна ца лаьара цу хьолехь йолчу зудчунга тIеман къаьхьо кхин дIа Iовшийта. Кхин дIа замано хIун гойту ца хаьа, амма Русланна могуш-маьрша бер оьшу. Цо шена цкъа а геч дийр дац, нагахь санна Бэллина а берана а цхьаъ хилахь…

II

Зараан хIусамда Расул гIеметтахIоьттина стаг вара. Шен йалх бер цунна гуш а дацара, хIунда аьлча Расул царна рицкъа даккха гIерташ, цIахь хуьлуш а вацара. Расулан уггаре а сирла сатийсам бара — шен берашка дешийта, уьш лаккхара корматалла йолу говзанчаш хилийта, амма къизачу тIамо йохийра адамийн массо а Iалашонаш, хIаллакбира церан уггаре а цIена, экаме хилла лаамаш, сатийсамаш. Массо а говзанчаш дIаоьхура Нохчийчуьра, цундела Расулан бераш а диссинера хьехархой боцуш, амма цуьнан доIанашна жоп луш, лаьмнийн кIотаре Дала Руслан валийра. ХIинца Расулан берашна оьрсийн а, нохчийн а меттанаш хаьарал совнаха, ингалс мотт а бара Iемаш. Расул воккхавийна а ца волура, ткъа ша Русланна даима декхарийлахь волуш санна хетара цунна. Русланна хаьара Расул шена накъосталла ца деш Iийр воций — кху йоцачу ханна йукъахь боккъалла а гергарло тассаделлера церан доьзалшна йукъахь.

Геннара бIаьрг кхийтира Русланан Хасавюртара цIа вогIучу Расулан машенах. Могуш-паргIат а хаьттина, Руслана довзийтира шен дехара:

— Расул, Зарас аьлла хила а тарло хьоьга… доцца аьлча Делан лаам хилахь, доьзалхо хир ву сан.

— Йа АллахI Дела ма хаза кхаъ бу иза! Руслан, ткъа вайн йуьртахь йа лор а, йа лазаран цIа а ма дац.

— И бахьана долуш долийна-кх ас хьоьца хIара къамел. Сан а йа, Бэллин а цхьа а гергара стаг вац, йа уллера а, йа генара а, ткъа иза кхузахь цу хьолехь йита суна ца лаьа.

— Со кхета ахь дуьйцучух, Руслан. Сан дейиша йу Махачкалахь Iаш. Бераш даккхий хилла, шайн доьзалш болуш Iаш ду цуьнан, ткъа иза ша йехаш йу. Шуна паргIат Iойла хир ду иза йолчохь. Ас гIо дийр ду шуна цига дIадаха.

— Дела реза хуьлда хьуна, Расул. Со тешна вара ахь сайна гIо дийриг хиларах, амма Бэлла ша йу цига дIайига йезаш, со гIур вац.

— ХIунда гIур вац хьо?

— Йалх беран да хьо а ма ца вахана цхьанхьа а дIа. Зудчун букъа тIехьа лечкъа суна-м ца лаьа. Со гIур вац, Расул. Бэлла кхузара дIайига гIо де суна.

— Дер, Руслан, со хьоьх кхета ма кхета. Хьоьга ала хIума дац сан… ас а бийр бара ишта сацам, хьан метта хилча. Са ма гатде ахь, Бэлла сихонца дIайуьгур йу вайшиммо кхузара.

Биъ бутт баьлча бен аьтто ца белира Русланан Бэлла Махачкала дIайига. Иза сихонца лоьрана тIе йахара. Зудчунна мелла а сиха хаьа лаьара шен доьзалхочух дерг, лаьара цуьнан детталучу жимачу даге ладогIа. Бэллина лаьара шен кIант хилийта. Цунна хаьара дуьнен чохь дог эца нана а, улло хIотта ваша а, жоп дала да а воцучу Руслана мел чIогIа сатуьйсу шен кIант хиларе. Бэлла ша а ма йара Руслан санна цхьалха. Цхьаллин шийлачу мехаша човхийначунна бен хуур дац цу дешан маьIна. Де доьхначу дийнахь, дала орца доцуш леллачунна бен хуур дац, адамийн къоьлла дуьнен чохь уггаре а хала хIума хилар. Дахаран новкъахь Руслан воцург кхин уллора стаг воцучу Бэллина тамашийна хетара шен кийрахь бер моссазза тохало. ХIинца и шиъ цхьалха дац. Кеста кхеран дахарна керла маьIна луш, жима адам дуьненчу дер ду, ткъа Бэллин хазахетаран доза дацара лоьро шега кIант