Бироқ надоматларим қанчалик аччиқ бўлмасин, жарроҳлик амалиёти қанчалик яхши ўтмасин, бу ёш аёлга етказган шикастимни тузатиш учун ҳеч нима қила олмаслигини ҳам билардим. Менинг фожиам унинг оиласи бошидан кечирган мусибатнинг олдида бир чақага арзимасди. Ўзим жуда катта умид боғлаганим ёки аввалги амалиётим ёмон кечгани эпифиз бези ўсмаси бўйича кейинги операциям муваффақиятли ўтишига сабаб бўла олмасди.
Эпифиздаги жарроҳлик амалиёти натижаси кўп жиҳатдан менга боғлиқ эмас. Ўсма хавфли бўлиб чиқадими ёки йўқми, уни олиб ташлай оламанми ёки чорасиз беморнинг миясида қолиб кетиб, ҳаммаси даҳшатли хатога олиб борадими, буни олдиндан билиш иложсиз. Ўша ёш аёлни шикастлаганим учун унга ачиниш ҳисси ҳам вақт ўтиши билан унутилишини билардим. Унинг шифохона каравотида қўл-оёғи фалажланиб ётгани ҳақидаги хотиралар оғриқли яра эмас, чандиққа айланади. Аёл хатоларим рўйхатига қўшилади ва франциялик жарроҳ Лериш айтганидек, ҳар бир жарроҳ ўзи билан олиб юрадиган ўша қабристонга яна бир қабр тоши қўйилади.
Операция бошланиши билан одатда мияга ўрнашиб қолган ҳар қандай қўрқув йўқолганини сезаман. Скальпелни илгаригидек ёрдамчи ҳамширанинг қўлидан эмас, балки янги саломатлик ва хавфсизлик протоколларига мувофиқ, темир патнисдан оламан. Сўнг жарроҳлик маҳоратимга тўла ишонган ҳолда пичоқчани беморнинг бош териси устига қадайман. Кесилган жойда қон пайдо бўлиши билан жараёнга астойдил берилиб кетаман ва ҳаммаси тўлиқ назоратим остида эканини ҳис этаман. Одатда жараён камида мана шундай бўлади. Аммо бу сафар ўтган ҳафтадаги муваффақиятсиз амалиётни унутолмаганимдан операция хонасига кучли қўрқув билан кириб келдим. Доимгидек менга ёрдамлашиб турадиган ҳамшира ва мутахассис ординатор сифатида танилган стажёр жарроҳлардан бири – Майк билан суҳбатлашиш ўрнига, индамай беморнинг бош терисини тозалаб, чойшабни тўғрилай бошладим.
Майк билан Бир неча ойдан бери ишлардик ва бир-биримизни яхши билардик. Ўттиз йиллик жарроҳлик фаолиятим давомида кўплаб ординаторларни тайёрлаганман. Аксарияти билан илиқ муносабат ўрнатдим деб ўйлайман. Уларга жарроҳликни ўргатишим керак ва бажараётган барча ҳаракатлари учун жавобгарликни зиммамга олишимга тўғри келади. Ўз навбатида, улар ҳам менга ёрдам бериши ва қўллаб-қувватлаши, зарурат туғилса, ҳатто руҳлантириши керак. Бир нарсани яхши тушунаман: одатда улар фақат (ўзларининг фикрича) мен эшитишни хоҳлайдиган гапни айтади. Бироқ баъзида шундай – эҳтимол, жангдаги аскарларнинг елкадошлигига бироз ўхшаб кетадиган муносабат бўлиши мумкин. Нафақага чиққанимдан кейин энг кўп соғинадиганим мана шу бўлади.
– Нима бўлди, хўжайин? – сўради Майк.
Юзимдаги тиббий ниқоб остидан ғўлдирадим:
– Нейрожарроҳлик – тиббиёт илмидан хотиржам ва оқилона фойдаланиш воситаси деган ғоянинг ўзи мутлақо бемаънилик. Мен учун камида шундай. Ўтган ҳафтадаги лаънати операциядан кейин худди ўттиз йил олдингидек асабийлашяпман. Яқинда нафақага чиқадиган шифокорга ҳам ўхшамайман.
– Буни кутишга сабрим етмайди!.. – деди Майк. Фаолиятим охирига етиб бораётгани учун бундай сурбетона ҳазилларга жасоратлироқ ординаторларим журъат эта олади. Ҳозир амалиётчи шифокорлар сони бўш иш ўринларидан кўра кўпроқ, шунинг учун стажёрларим доим келажаги ҳақида қайғуради.
– Нима бўлганда ҳам, бемор тузалиши мумкин, – қўшимча қилди у, – жарроҳлик амалиётига ҳали кўп бўлмади-ку.
– Бунга шубҳам бор.
– Лекин ҳеч қачон аниғиниям билмайсиз...
– Майли, ўйлашимча, бу ҳақиқат.
Биз оғриқсизлантирувчи таъсирида беҳуш, тик ҳолатда ўтқизиб қўйилган бемор ортида турардик. Майк аллақачон унинг бўйни орқасига ингичка йўлак ҳосил қилиб тушган сочларини олиб ташлаганди.
– Пичоқ, – дедим ёрдамчи ҳамшира Агнесга.
У тутиб турган патнисдан пичоқни олдим ва дарров бемор бошининг орқа қисмидаги терини кесдим. Майк вакуумли сўрғич билан юзага чиққан қонни олиб ташлагач, бош суягини пармалаш учун бўйин мушакларини тортиб ажратдим.
– Жуда зўр, – деди Майк.
Бош териси кесилди, мушаклар тортилди, бош суяги пармаланиб, мия пўстлоқлари очилди ва акс эттирилди (жарроҳликнинг қадимий тавсифловчи ўз тили бор). Операцион микроскоп келтирилди ва мен жарроҳлик стулига ўрнашдим.
Бошқа мия ўсмаларидан фарқли ўлароқ, ғуддасимон без жарроҳлигида ўсмага етиб бориш учун мияни кесишнинг ҳожати йўқ. Бунинг ўрнига мия пўстлоғи, бош мия ва орқа мияни қоплайдиган бош суяги остидаги мембранани очганингиздан сўнг миянинг юқори қисмини, яъни бош мия ярим шарларини унинг пастки қисми – мия стволи ва миячадан ажратиб турадиган тор ёриққа кўзингиз тушади. Ўзингизни худди узун туннелдан эмаклаб бораётгандай ҳис этасиз. Гарчи микроскопда масофа юзлаб маротаба узоқ туюлса-да, тахминан етти ярим сантиметр чуқурликда ўсмага дуч келасиз.
Шундай қилиб, миянинг маркази, бизни тирик ва онгли ушлаб турадиган барча муҳим функцияларни бошқарадиган яширин ҳамда сирли ҳудудга тикиламан.
Тепамда худди собор томининг гумбазларига ўхшаш миянинг чуқур томирлари – ички мия веналари ўтади, уларнинг ортида Розенталнинг асосий веналари, кейин ўрта чизиқ бўйлаб Галеннинг тўқ кўк тусдаги, микроскоп нурида ялтираётган катта венаси келади. Бу нейрожарроҳларни ҳайратга соладиган анатомия. Бу веналарнинг барчаси катта миқдордаги қоннинг миядан ташқарига ҳаракатини таъминлайди. Уларнинг шикастланиши беморнинг ўлимига олиб келиши муқаррар. Қаршимда донадор қизил ўсма, унинг остида эса мия стволининг тектал пластинкаси турарди, унинг шикастланиши доимий комага олиб келиши мумкин. Икки ёнда миянинг кўриш учун масъул қисмларини қон билан таъминлайдиган орқа артерия жойлашган. Олд томондан, ўсмадан бироз узоқликда (ўсмани олиб ташласак, у гўё оқ деворли узун йўлакка очилган эшикка ўхшаб қолади) учинчи қоринча жойлашган.
Ушбу номларда жарроҳлик шеъриятининг ўзига хос нафосати акс этган ва улар замонавий микроскопнинг ажойиб оптикаси билан бирлашганида жарроҳлик амалиётини нейрожарроҳликнинг энг яхши намуналаридан бирига айлантиради. Албатта, агар ҳаммаси яхши кечса. Ўсмага яқинлашар эканман, йўлимдан кесилиши керак бўлган бир неча қон томирлари чиқиб келади. Булардан қайси бирини қурбон қилиш мумкин-у, қай бирига тегмаслик кераклигини билишингиз шарт. Мен гўё бор тажриба ва билимларимни йўқотгандек эдим. Ҳар сафар қон томирни кесганимда, қўрқувдан бироз титрайман. Бироқ жарроҳ сифатида фаолиятингизнинг илк босқичиданоқ кучли хавотирни кундалик ишингизнинг табиий қисми сифатида қабул қилишни ва унга эътибор бермай, амалиётни давом эттиришни ўрганасиз.
Жарроҳлик амалиёти бошланганидан бир ярим соат ўтиб, ниҳоят ўсмага етиб бордим. Ундан патология лабораториясига юборишга кичик бир бўлакни олганимдан сўнг операция стулига суяндим.
– Энди кутишимиз керак, – дедим Майкка оғир тин олиб.
Операция ўртасида танаффус қилиш осон иш эмас. Ишимни тезроқ давом эттириш иштиёқида асабим таранг ҳолда ўриндиққа чўкдим. Лабораториядаги ҳамкасбларим ўсмани хавфсиз ва операция қилса бўладиган деб хулоса беришларидан, беморим тирик қолиши, жарроҳликдан сўнг унинг хотинига ҳаммаси яхши бўлишини айтишдан умидвор эдим...
Қирқ беш дақиқадан сўнг сабр косам тўлди, курсимни операция столидан нари суриб, стерилланган халатим ва қўлқопларимни ечмай, энг яқин телефонга бориш учун ўрнимдан турдим. Лабораторияга қўнғироқ қилиб, патолог врач билан гаплашишни талаб қилдим. Бироз узилиш бўлди, кейин шифокор телефон гўшагига келди.
– Нимага қотиб қолдинглар?! – деб бақирдим. – Нималар бўляпти?
– О, кечикканим учун узр сўрайман. Бинонинг нариги томонида эдим, – жавоб қилди шифокор анча вазмин овозда.
– Хўш, нима бало экан у?
– Хўш... Мана, ҳозир уни текширяпман. Эҳа! Бу хавфсиз пинеоцитоманинг нақ ўзига ўхшайди.
– Ажойиб, раҳмат!
Шу заҳоти унинг гуноҳидан ўтиб, ҳамма кутаётган операция столига қайтдим.
– Қани, бошладик!
Яна қўлларимни тозалаб, операция курсисига ўтирдим ва тирсакларимни суянчиқларга тираб, ўсма билан ишлашга киришдим. Бош миянинг ҳар бир ўсмаси ўзига хос. Баъзилари тошдай қаттиқ. Бошқалари желе каби юмшоқ. Баъзилари бутунлай қуруқ, бошқаларидан қон оқади – шу даражадаки, операция пайтида бемор қон кетишидан ўлиши мумкин. Баъзи ўсмалар қобиғидан нўхат каби осонликча ажралади, бошқалари мия тўқималарига ва унинг қон томирларига маҳкам ёпишиб олади. Уни олиб ташлашни бошламагунингизча тасвирига қараб ўсма ўзини қандай тутишини аниқ била олмайсиз. Бу бемордаги ўсма жарроҳлар айтганидек, “кўнувчан” ва қулай юзада, яъни мияга ёпишиб кетмаганди. Атрофдаги соғлом тўқималарга тегмасликка ҳаракат қилиб, уни аста-секин қиришни бошладим. Уч соатдан сўнг ўсимтанинг катта қисмидан халос бўлганим кўриниб турарди.
Эпифиз бези ўсмаси камдан-кам учрарди, шу сабаб ҳамкасбларимдан бири жараённи кузатиш учун жарроҳлик амалиёти хонасида ҳозир бўлганди. Эҳтимол, менга бироз ҳасади келгандир. У елкаларим оша мўралади:
– Ҳаммаси яхшига ўхшайди.
– Ҳозирча, ҳа.
– Биз кутмаган пайтдагина бирор нохуш кор-ҳол юз беради, – жавоб қилди у ўзининг жарроҳлик хонасига қайтаркан.
* * *
Амалиёт мия атрофидаги муҳим ҳаётий аъзоларни шикастламаган ҳолда ўсмани тўлиқ олиб ташлагунимча давом этди. Жароҳатни тикишни Майкка қолдириб, ўзим палатага жўнадим. Беморларим жуда кўп эмас, улар орасида бир ҳафта олдин ўзим фалаж қилиб қўйган ёш она ҳам бор эди. Уни ён томондаги хонадан топдим. Ўзингиз майиб қилган беморга яқинлашаётганингизда қандайдир сизга қарши куч майдони бордек ва ўша куч ортида бемор ётган хонанинг эшигини очишингизга тўсқинлик қилаётгандек бўлади – эшик тутқичи қўрғошиндан қилингандек шунчалик оғир туюладики... Бу куч сизни беморнинг жойидан нари итараётгандек, иккиланиб қилган табассумингизга ҳам қаршилик кўрсатаётгандек бўлади. Бунақа вазиятда одам ўзини қандай тутиши кераклигини билиш қийин. Жарроҳ энди ваҳший ва жиноятчига айланади, агар уни шунчаки уқувсиз шифокор дейишса, бу яхши. У энди ҳар нимага қодир қудратли қаҳрамон эмас. Бунақа пайтда беморнинг ёнидан тез ва жимгина ўтиб кетиш анча осонроқ.
Палатага кириб, аёлнинг каравоти ёнидаги курсига ўтирдим.
– Яхшимисиз? – сўрадим зўрға.
У менга қараб юзини буриштирди, индамай соғлом чап қўли билан ўнг қўлига ишора қилди, сўнг уни кўтариб қўйиб юборди – қўл жонсиз ҳолда каравотга тушди.
– Илгари ҳам жарроҳлик амалиётидан кейин шундай ҳолатларга дуч келганман. Бунга бир неча ой вақт кетса-да, беморлар тузалган. Анча яхши бўлиб кетишингизга чиндан ишонаман.
– Сизга жарроҳлик амалиётидан олдин ишонгандим, – деди аёл. – Нега энди яна ишонишим керак?
Бу саволга ўша заҳоти жавоб топа олмадим ва ўнғайсизланиб оёқларимга тикилдим.
– Лекин сизга ишонаман, – дея қўшимча қилди аёл бироз вақтдан кейин (балки буни фақат ачинганидан айтгандир).
Яна операция хонасига қайтдим. Жарроҳлик столидан каравотга кўчирилган бемор аллақачон ҳушига келганди. У ёстиққа бош қўйганча нурсиз нигоҳлари билан атрофга боқар, бу пайт ҳамширалардан бири унинг сочларидаги қон ва суяк қолдиқларини юваётганди. Анестезиологлар ва бошқа ҳамширалар суҳбатлашиб, кулишиб бемор атрофида овора, интенсив терапия бўлимига (ИТБ) олиб боришга тайёрлаш учун унга бириктирилган кўплаб найчалар, симларни йиғиштиришарди. Бемор ўзини яхши ҳис қилмаганда улар, албатта, индамай ишлаётган бўларди. Ҳамширалар аравачадаги асбобларни тозалаб, ишлатилган чойшаблар, симлар ва найчаларни чиқинди учун мўлжалланган пластик қопчаларга соларди. Санитарлардан бири жарроҳлик амалиёти хонасини кейинги беморга тайёрлаш учун аллақачон полдаги қонни тозалашга киришиб кетганди.
– Унинг аҳволи яхши! – бақирди менга Майк хонанинг нариги томонидан хурсанд оҳангда.
Мен беморнинг хотинини излаб чиқиб кетдим. У ИТБ ёнидаги йўлакда кутарди. Яқинлашаётганимни кўргач, аёлнинг юзи қўрқув ва умиддан қотиб қолди.
– Ҳаммаси кутганимиздек яхши ўтди, – дедим мен қуруқ ва расмий оҳангда, вазмин ҳамда истеъдодли жарроҳ ниқобини кийиб. Бироқ кейин унинг елкасига қўйиш учун қўлларимни узатишдан ўзимни тия олмадим. Аёл кафтларини елкамга қўйган пайти нигоҳларимиз тўқнашди ва унинг кўзлари ёшланганини пайқадим. Бир лаҳза ўзимни қўлга олиш учун курашишимга тўғри келди. Ўша пайтда ўзимга бир муддат ғалаба нашидасини суришга ижозат бердим.
– Ўйлайманки, ҳаммаси яхши бўлади, – дедим ниҳоят.
