автордың кітабын онлайн тегін оқу  Революциядан кейінгі өлеңдер

Жамбыл Жабайұлы

БЕЛСЕНДІЛЕРГЕ

Заман-ақыр болған жоқ,

Жамбыл сөзден қалған жоқ,

Ел жайлаудан көшкен жоқ,

Көктен жасын түскен жоқ,

Сендер шетке қағатын

Жамбыл атым өшкен жоқ!..

Мен баяғы Жамбылмын

Әлі сезге даңғылмын.

Қыртыстарың сүймейтін

Мен сендерге не қылдым.

Қайсыныңның үйіңе

Қайыр тілеп қаңғырдым?!

Жаным барда кеудемде

Сендерден кем, болмаймын

Дүрілдетіп жер-жерде

Өлең-жырды толғаймын,

Домбыраға қол соғып,

Иығымды қомдаймын.

Тек кездесіп қалмаңдар,

Ыңғайына сондайдың!

1921

ҚАЗАҚСТАН ТОЙЫНА

Халықтың енді міне жетілгені,

Құрыштың білінбейді кетілгені.

Аталып Қазақстан ел боп туып,

Үй тігіп, ірге қалап бекілгені,

Елімнің сансыз жылдар қоршап тұман

Өмірінде азап шегіп өкінгені.

Советтің үкіметі көп жасасын!

Намысты жауымызға кетірмеді.

Болайық үкіметке кедей ұйтқы,

Секілді, темір тіреу көпірдегі,

Жарқырап тұла бойды шаттық кернеп,

Ажарым шырайланды бетімдегі.

Ағытқан бар арының арғымақтай

Қыйырдан қыя шауып лепіргені,

Сенімен туған елім біте қайнап,

Жан емен әңгіменің шетіндегі.

Сондықтан, бабаң Жамбыл әнге шырқап,

Қырандай қос қанаттың серпілгені.

1924

***

Уа, қарағым келіншек!⁴²

Сатшы маған майыңды.

Білем сенің жайыңды.

Базарға май сатам деп

Алдап келдің байыңды.

1933

ЖАСТАР АЛДЫНДАҒЫ СӨЗ

Шырақтарым, маған кезек беріп отырсыңдар, сенімдеріңді ақтай алсам жарар еді. Өйткені дауысты шырқатып ән салатын уақыт өтіп кетті ғой. Қазір жасым сексеннің үшеуіне келіп отыр. Тістен де айрылдық. Баяғы думанға түсіп жүргендегідей кезім болса, алдыма қандай шарт қойсаңдар да орындай берер едім. Болмаса сендерден қолда барды аяйын деп тұрғаным жоқ. Күшім жетсе ойдағының бәрін бергім-ақ келіп отыр. Бірақ, ән салатын даусым біткенмен, асыл сөзім жүрегімде сақтаулы. Сіздердің тілектеріңізді әнмен емес, енді сөзбен орындап көрейін.

«А, Нұржан қаламыңды қолына алшы,

Дауысыңды құйқылжытып әнге салшы.

Емеспең топтан озған кәрі тарлан,

Кеудеңде қалған жоқ па бірер тамшы?»,—

деп Наушабайдың Нұржаны өзіне айтқандай:

А, Жамбыл кезің келді сөзің бастар,

Барынша құлаш созып, аяқ тастар!

Алдында жана өмірдің өркендері,

Өрмелеп келіп тұр ғой сөзің қостар.

Айтқызбай саған тіпті ерік қоймас,

Енбекпен еркін өскен мына жастар.

Еріксіз думанға да түсіп ең ғой,

Жастарға тәбәрігің *¹бар ма тастар.

Ақтаршы сандығыңның аузын ашып,

Едің ғой тілдің кені біткен нәсіп,

Бұлағы қара өлеңнің таусылар ма,

Қалмастан тым болмаса бірер қасық?

Күйін шерт домбыраңның, таста әнді,

Қинамай — қол жетпеске текке жанды.

Тәспықтай*²шумақталған термең қайда?.

Сал соған, кәрі тілден тамыз майды.

А... у!.. Термемен сөзді бастайын,

Жас жігерлер алдында,

Топтан озған тарлан ең,

Шабысыңнан тандың ба?!

Тұяғың тозып, топас боп,

Китіңдеумен қалдың ба?!

Шаршы топқа түскенде

Шабысы болар шалдың да!

Ой! Домбыра алып қолыма

Он жасымнан сарнадым,

Дәл жетпіске келгенде

Жүгірістен танбадым.

Бүгінгідей есімде:

Думанды жарып әнменен

Семейге де барғаным.

Топтан озып онда да

Бәйгінің алдын алғаным.

Алғаным құрсын қайтейін,

Опасыз жалған сұм өмір

Мені текке алдадың.

Бүгінгідей жыйында

Бір сағаттай болмадың.

Ұлы жарыс алдында

Шырқата әнді салмадым.

Жоққа есеп жастардың

Алдында Жамбыл болғаным.

Қиыстырып кестесін,

Әннің салып дестесін

Тарихи жыйын алдында

Бәйгіні шауып алмадым.

Ендігі тілек біреу-ақ

Қимылдап қал, тіл мен жақ.

Сөз танабын астарла,

Дәуірлеп өскен еңбекте

Суыт шапқан еңбекке,

Жастарға тәбәрік тастарға,

Не қылса да Жамбылға

Енді жастық кез келмес,

Жүрегінде сақтаулы

Асыл сөзі өзгермес,

Сендердікі бұл заман,

Оған талас сөз болмас,

Қорытса да қаншама.

Өзгеріп алтын жез болмас.

Аяққа шұлғау қылса да

Асыл жібек бөз болмас.

Балшық қосып соқса да

Дүррі гәуһар тас болмас.

Жамандық адам өзінен

Болатындар жас болмас.

Қайшылай тасқа соқса да

Болаттың жүзі пәс болмас...

Тыңдап көр Жамбыл қартыңды

Сендерден сірә кем түспес.

Жырдың асыл кенімін,

Айтысқандар менімен,

Талай-талай жеңілген.

Қыза шапса шын тарлан

Жері болмас тең түспес.

Айғайласа да шын ақын,

Әні болмас ел білмес!

1934

ЖАЙЛАУ

Ерназардың колхозы

Ұйқысын таңнан ашқанда,

Масайрап күн әлемге

Нұp сәулесін шашқанда,

Колхозшылар топтанып,

Жиналысып келісті.

Жасыл, жым-жырт далада

Келіп сәлем берісті.

— Баста, Жәке, жайлауға

Көкшіл су, шөбі гүлденген,

Жібектей жылы жел ескен.

Мал басып пенде жүрмеген,

Деді маған жігіттер.

Дедім: «жақсы соңыма ер!»

Атыма мініп гүл жайнап,

Кеттік жүріп малды айдап,

Жайлауды көріп жылқылар

Шұрқырасып, салды ойнақ.

Қуанышты колхозым,

Жайлауға қонып ен жайлап,

Жақұттай алтын таң атып,

Жұлдыздың көз қысқанын

Көрдім көкте қалықтап

Ақ иықтың ұшқанын.

Көз алдыма Алатау

Меруерттей шалмасы,

Таудан құлай аққан су,

Бауырында өскен алмасы.

Қиялай өскен қарағай

Таныс өлке арнасы.

Көзімді жұмып отырып

Жайлауды мен табамын.

Шұрайлы жерге колхоздың,

Топты малын бағамын.

1935

ЛЕНИН МАВЗОЛЕЙІНДЕ

Күнсіздерге күн болған,

Жер жүзіне нұр болған,

Ақылдың кені данышпан;

Езілгенге қол берген,

Кемтарларға жол берген,

Заманның ері арыстан,

Адасқан халық зарыққан,

Азаттық қылып бақытқа,

Сәулеңді келіп табысқан.

Дариядан артық ақылың

Төбең биік «ғарыштан»,

Қартайғанда бір көріп.

Зират етіп қайтуға

Жамбыл келді алыстан.

Жер жүзінің кіндігі, —

Мавзолейдің тасында,

Жер жүзінің шырағы —

Кремльде — қасыңда,

Жолыңды таймай ұстаған,

Бахытқа жұртты нұсқаған,

Артық туған шәкіртің —

Сталин отыр басыңда.

Тауап етіп өзіңе,

Сталиннен жөн сұрап,

Кетуге келген көп халық,

Көріседі осында.

Уа, данышпан сабазым!

Езілгенді теңедің,

Зарыққанды жебедің,

«Жер жүзіне шам-шырақ

Орнатамын!» — деп едің.

Миллиондаған халықтың

Сүйеніші едің, белі едің.

Бұрынғы кезде шеткері

Қалып, санға қосылмай

Жүрген қазақ елі едім.

Мені де сен теңедің,

Ұлы көшке ілесіп,

Алдымда басшы Сталин,

Соңынан еріп жөнедім.

Дәулетке батып белшеден,

Ырысқа қандым, кенелдім.

Заманнан бергі құрсаудың

Сен ағыттық тиегін,

Жер жүзінің кемтары

Сүйеген саған иегін.

Сенен алып нұр сәуле,

Қуатым толып, күш өсіп,

Бекіді менің сүйегім.

Бәрін бірдей құнарттық

Алпыс екі жүйенің,

Адамзаттың асылы

Аруағыңды ардақтап,

Көпті көріп көндіккен —

Ақшыл тартқан басымды

Алдыңа келіп иемін!

1936

ХАЛЫҚТЫҢ СӘЛЕМІ

Домбырасын серік қып

Өткізді Жамбыл ғасырды.

Өлеңді төгіп, өрнектеп

Асулардан асырды.

Қара терге малынып,

Еңбегі кетіп далаға,

Тойса тойып тамағы,

Тоймағанда аш жүрді.

Қалың халық көтерген

Өмірдің ауыр, зіл, тарын,

Жылдан жылға тасыды.

Саңғыратып даланы

Әнді шырқап көлбедім.

Өлеңмен ойып оюды,

Сөзді мініп желдедім.

Сонда менің кергенім,

Құнарсыз дала, қаралы, ел,

Күңіренген, зарланған,

Қанын сорған жыланнан

Ғасырлар арыла алмаған.

Көз жіберсем алысқа:

Көпті көрдім дегенім —

Көп зарыққан ел екен.

Шексіз дала дегенім —

Ұлтарақтай жер екен.

Ерлерді көрдім дегенім —

Ep емес екен, кем екен.

Хандарды көрдім дегенім —

Халыққа қонған шер екен

Тауды көрдім дегенім —

Тау емес екен, дөң екен.

Өзен, көл көрдім дегенім —

Көз жасынан сел екен.

Кемдіктің кесіп бұғауын,

Енді азаттың кұсы боп,

Халқым, кірді берекең!

Қайғыдан халқым арылып.-

Бахыт құсын ұстадым.

Адамзаттың данасы

Ленин менен Сталин!

Халықты қалың көтеріп

Жоғалтты өмір қыспағы».-

Қарық қылды дәулетке

Алыста қазақ ауылын,

Қырғыз, өзбек қыстағын

Алатау, Алтай зеріне

Қолы тиді ұстаның,

Сардалада темір жол,

Зәулімді шарлады

Күміс қанат құстарым.

Қаптаған мал, ен дәулет,

Бахыт, өмір, сән-сәулет,

Әшекейге бөленді

Советті Қазақстаным

Лениннің шәкірті,

Сталиннің серігі —

Молотов, тыңда, тереңім!

Ұлы көсем екеуің,

«Халықтың өссін дәулеті,

Нығайсын колхоз» деп едің.

Алыста жатқан елімді

Қолтықтадың, демедің.

Сол басшылық жемісі —

Қозыға толы көгенім.

Тұлпар болды көбеңім„

Түр кіргізді далама

Шексіз мақта, көп егін.

Алтын, күміс, қорғасын,

Мұнай, көмір, жез бен мыс

Жылдан жылға көбейіп

Кеңейтіп келед көлемің.

Мұқтажы жоқ елімнің, *

Үйінен табад керегін.

Қарағанды, Қарсақпай,

Эмбі менен Балқаштай,

Кеннің әлденешеуін,

Тағы тауып беремін.

Осыны саған айтуға,

Бахытты халқым атынан,

Домбыра алып жөнедім.

Молотов жаным, қабыл ал,

Алып келдім алыстан,

Бахытты қазақ халқының

Махаббатты, жалынды,

Большевиктік сәлемін!

1936

КЛИМ БАТЫР

Қылышынан қан тамған,

Найзасынан зәр тамған,

Іргелес елді жылатқан,

Ордасын, туын құлатқан:

Алтай мен Орал арасын

Борандатқан, шаңдатқан;

Талай елді қандатқан,

Талай жерді қаңыратқан —

Ардақты ма Шыңғыс хан?

Дейміз бе біз: Шыңғыстың

Атағы асқан, күші асқан

Клим Ворошиловтан?

Я болмаса ертегі

Дейміз бе Ғали арыстан:

«Ғали тауда, далада

Жын, перімен алысқан;

Дәуменен найза салысқан,

Диюменен жарысқан,

Зұлпықарын сілтеген,

Сілтесе қылыш тас кескен,-

Жеті қабат жерді өткен,

Кідірмеген тоқталып,

Ұстамаса Жебірейіл,

Көтерген жерді өгізді

Өтпекші екен қақ жарып»'

Ертегіде ер Ғали

Осылай болып көрінед —

Өтірікті шын қылған

Бұл құлығы молданың,

Теңерміз бе Ғалиді

Ел сүйетін Климге!

Ескендірді мақтаман,

Рүстемді де даттаман;

Олар біздің Климдей

Бола алмаған, болмаған!

Манас шыққан қырғыздан

Ол да мұндай болмаған.

Кенесары, Наурызбай

Жауына қарсы оқ атқан,

Оғын қардай боратқан,

Олар да мұндай болмаған!

Тарихты болжап шолысам —

Қандай батыр болса да,

Жеңілмей өткен бірі жоқ,

Қанша атағын жайса да,

Қалың әскер қолының,

Қырылмаған күні жоқ.

Шабылмай қалған жері жоқ

Бүлінбей қалған елі жоқ.

Жауға жерін бермеген,

Тигенде қылыш сермеген,

Сынаспақ болған дұшпанды

Шыбын құрлы көрмеген,

Ат мінбеген жаратпай,

Әскері темір болаттай

Жеңілуді білмеген;

Байтақ жерді қоршаған,

Жалпақ елді қорғаған,

Ленин ерден оқыған,

Сталиннен үйренген —

Ворошилов батырым,

Артық көрмен еш жанды,

Ел сүйген сендей ерімнен»

Сол еріме енші етіп

Арнап бағам бір құлын,

Өсіремін мәпелеп,

Кip шалдырмай бір қылын.

Тайдан құнан шығарып,

Дөненінде үйретем

Ат болудың қылығын

Сөйтіп баққан құлынды,

Тұлпар етем мінетін

Еңбекші жұрт ұлының!

1936

КАЛИНИН АҚСАҚАЛҒА

Алдыңа іздеп кеп тұрмын,

Саумысың басшым ініміз!

Жаңарды ғой бұл кезде

Заманымыз, күніміз.

Келіп ең өзің аулыма,

Ұстап едің қолымды,

Көрініп еді халқыма

Жылы шырай жүзіңіз.

Құйылып еді. құлаққа

Ақылды дана сөзіңіз.

Тойлы думан күнімде

Колхозыма келіп ең

Мәңгілікке мекенге

Жерімді бөліп беріп ең.

Өседі қазақ елі, деп,

Жүрегіңнен сеніп ең.

Сені қатты сүйіп ем,

Жаныма тең көріп ем.

Содан бері қыс етті,

Жаз да келді жайраңдап,

Трактормен қотарып,

Тындырып қойдық жерді айдап,

Түйем шықты өріске

Боталары маймаңдап.

Қойым ерді қаптайлап,

Қозыларым салды ойнақ.

Жылқыларым шұрқырап,

Төрт түлікке толды аймақ,

Осынау аулым колхозда

Малшы да мен, жыршы мен,

Өлеңдеткен айқайлап.

Жайлауға шықты үй тігіп

Алатаудың бауырына.

Салдық малды төрт түлік

Таудың семіз бауырына.

Малға бекем болыңдар, —

Деп тапсырдым қауымға.

Өзім шықтым сапарға,

Сәлемдесіп қайтуға

Мәскеудегі бауырыма,

Қабыл етсең бауырым,

Шақыра келдім қайтадан

Қонаққа сонау ауылыма.

1936

СТАЛИННІҢ ЕР ДОСЫ

Елімнен Мәскеу жеткенше

Жазыла түсіп жол жатыр,

Көк орай шалғын жер жатыр,

Асқар-асқар тау жатыр,

Еңсесі биік дөң жатыр,

Айдын шалқар көл жатыр,

Көлден де көп ел жатыр,,

Шетіне көз жетпестей

Ақ-Еділдей сел жатыр.

Осынау ұзақ сапарға

Желмаямен жетермем,

Керуен қурап түйеден

Асқар таудан өтермем;

Төрт аяқты жануар

Қалса шегіп болдырып,

Құла дүзде қондырып,

Қайғыменен өтермем?...

Ерттемедім жүйрікті,

Қомдамадым түйені,

Жүйріктердің жүйрігі;

Жүкті поез тиеді.

Жұртпен бірге мені де

Жөнелгенде тербетіп,

Ағытылды шабыстың.

Жан көрмеген тиегі.

Қақ жарылып жол берді

Сырқырап таудың сүйегі

Гүлді дала, шалқар көл

Қол былғады қуанып,

Қолқалап жеңгіш иені.

Сүт пісірім кешікпей,

Аңқыған жүйрік жөнелді.

Каганович әмірімен

Жаяуым құсқа теңелді.

Сталиншіл әділ ер

Қондырып жолға жұлдызды,

Салдыртып болат көпірді,

Қызыққа халқым кенелді.

От арбаның ішінде,

Мамық төсек үстінде,

Бесіктегі баладай

Жамбылың мәз боп бөленді.

Қазақстан даласын

Орады Түрксиб шеңбері.

Паровоздың тізгінін,

Қағады елдің ерлері.

Түтіні қара бұрқырап,

Күндей көзі жарқырап

Биігіңе өрледі.

Қарағанды, Балқаштың

Көмір мен мыс кендері.

Біріне бірі қосылып,

Теңіздейін тербелді.

Осының бәрін қарасам,

Қарағым сенің қайратың,

Сталиннің жан досы

Арыстандай айбатың!

Аударып ерім тастайсың,

Алдырмас болса қайда шың,

Ұйқы көрмей, бел шешпей

Сұңқары боп елімнің,

Шығарып жүрсін, пайдасын.

Жеттім міне, Мәскеуге

Жер қойнында тағы жол.

Мрамрлы метром

Алтын сарай бейне зор,

Атқан оқтай поезы,

Зырқырайды шапқанда ол.

Жұлдыздан көп жарығы

Сан жетпейтін неткен мол.

Жер жүзінде болып па?

Осынша қызық тамашам!

Мынадай алтын сарайға

Бас сұқты екен қандай хан

Ер болсаң бол Лазарьдай,

Хан үшін емес, халық үшін

Жердің қойнын қашаған,

Тереңнен сарай жасаған!

Арта берсін айбатың

Каганович жан балам,

Аса берсін қайратың

Бейне құрыш қайнаған,

Өне берсін еңбегің,

Гүлдей болып жайнаған,

Таба бер тыңнан олжаны

Сталиншіл күшіңмен

Оттан да, судан таймаған,

Мен ақының болайын,

Даңқыңды жырға қосайын

Бұлбұлың болып сайраған.

1936

ДАСТАРҚАН ЖЫРЫ

Біз дастарқан үстінен

Отырмыз міне, дәм татып!

Бір орыс, екі қазақпыз,

Мәз-мәйрам әнге шырқатып,

Ақ самаурын алдында

Тәтті шайы бұрқырап,

Анда-санда жырлатып

Көрсеткендей қошемет

Қояды бізге тіл қатып.

Отырмыз біз үшеуміз

Бір кісінің ұлындай.

Ойнаймыз да күлеміз

Тебіскен тай мен құлындай.

Үстімізге тағы да

Келсе де, қалмақ, грузин,

Алыс елдер ұлдары

Қытай менен Қырымдай.

Бұдан да қызық болар ед

Келелі іске ырымдай.

Қарсы алар ек ашып сыр,

Достық берік, жүрек бір.

Сөзіміз қалмайд ұғылмай.

Мынау үлкен Мәскеуім

Терезеден көрінген —

Отаным алтын ошағы

Думанға шаттық көмілген.

Жарқыраған жұлдызы

Кремль мынау тұрғаны,

Рахмет нұры себілген.

Төрт мұнара тамаша,

Көзің тоймас қараса,

Бахыттың арыс ғарышы,

Әлемге кербез керілген.

Сол жұлдыздар астында

Сталин көсем тұрады.

Ен тіршілік иесі

Жарық дүние шырағы,

Мәскеу мен қазақ ауылын —

Жуыстырған дәнекер,

Мәңгі бақи тұрағы.

Бар әлемнің ұлдарын

Туыстырған дәнекер,

Ұлы Октябрь пырағы.

1956