автордың кітабын онлайн тегін оқу Қазақ ауыз әдебиеті үлгілері. Үшінші кітап
1.ТҰРМЫС САЛТ ЖЫРЛАРЫ
ЖАР-ЖАР (1-НҰСҚАСЫ)
- Бір толарсақ, бір тобық
Санда болар, жар, жар!
Қырық кісінің ақылы
Ханда болар, жар-жар!
«Әкем - ай!»- деп, жылама,
Байғұс қыздар, жар-жар!
Әкең үшін қайын атан
Онда болар, жар-жар!
- Жазғытұрғы ақша қар
Жаумақ қайда, жар-жар?!
Қалың - тайдай айқасқан
Оң жақ қайда, жар-жар?!
- Азар жақсы болса да,
Қайын атамыз, жар-жар?!
Айналайын әкемдей
Болмақ қайда, жар-жар?!
- Бір толарсақ, бір тобық
Санда болар, жар, жар!
Қырық кісінің ақылы
Ханда болар, жар-жар!
«Шешем - ай!»- деп, жылама,
Байғұс қыздар, жар-жар!
Шешен орнын қайын енең
Онда болар, жар-жар!
- Жазғытұрғы ақша қар
Жаумақ қайда, жар-жар?!
Құлын-тайдай айқасқан
Оң жақ қайда, жар-жар?!
Азар жақсы болса да,
Қайын енеміз, жар-жар,
Айналайын шешемдей
Болмақ қайда, жар-жар?!
- Бір толарсақ, бір тобық
Санда болар, жар, жар!
Қырық кісінің ақылы
Ханда болар, жар-жар!
«Ағам - ай!» - деп, жылама,
Байғұс қыздар, жар-жар!
Ағаң үшін қайын ағаң
Онда болар, жар-жар!
- Жазғытұрғы ақша кар
Жаумақ қайда, жар-жар?!
Құлын-тайдай айқасқан
Он жақ қайда, жар-жар?!
Азар жақсы болса да,
Қайын ағамыз, жар-жар,
Айналайын, ағамдай
Болмақ қайда, жар-жар?!
- Бір толарсақ, бір тобық
Санда болар, жар, жар!
Қырық кісінің тақылы
Ханда болар, жар-жар!
«Жеңгем - ай!»- деп, жылама,
Байғұс қыздар, жар-жар,
Жеңгең үшін абысын
Онда болар, жар-жар!
- Жазғытұрғы ақша қар
Жаумақ қайда, жар-жар?!
Құлын - тайдай айқасқан
Оң жақ қайда, жар-жар?!
Азар жақсы болса да
Абысыным, жар-жар?!
Айналайын жеңгемдей
Болмақ қайда, жар-жар?!
- Бір толарсақ, бір тобық
Санда болар, жар, жар!
Қырық кісінің ақылы
Ханда болар, жар-жар!
«Інім - ай!»- деп, жылама,
Байғұс қыздар, жар-жар?!
Інің үшін қайын інің
Онда болар, жар-жар?!
- Жазғытұрғы ақша кар
Жаумақ қайда, жар-жар?!
Құлын-тайдай айқасқан
Оң жақ қайда, жар-жар?!
Азар жақсы болса да,
Қайын ініміз, жар-жар?!
Айналайын інімдей
Болмақ қайда, жар-жар?!
- Бір толарсақ, бір тобық
Санда болар, жар, жар!
Қырық кісінің ақылы
Ханда болар, жар-жар!
«Сіңлім - ай!»- деп, жылама,
Байғұс қыздар, жар-жар?!
Сіңлің үшін қайын сіңлің
Онда болар, жар-жар?!
- Жазғытұрғы ақша қар
Жаумақ қайда, жар-жар?!
Құлын-тайдай айқасқан
Он жақ қайда, жар-жар?!
Азар жақсы болса да
Қайын сіңлім, жар-жар?!
Айналайын сіңлімдей
Болмақ қайда, жар-жар?!
- Бір толарсақ, бір тобық
Санда болар, жар, жар!
Қырық кісінің ақылы
Ханда болар, жар-жар!
Шымылдығын серпи сал,
Көрсін ағаң, жар-жар!
Көздің жасын кел қылып,
Төксін әкең, жар-жар!
«Жылда-жылда ноғайдан
Пұл аламын, жар-жар!
Бір міндеттен құтылдым!»,
- Десін әкең, жар-жар!
Шымылдығын серпи сал,
Көрсін шешен, жар-жар!
Көздің жасын көл қылып,
Төксін шешен, жар-жар!
«Жылда-жылда болжама
Бояй бердім [1], жар-жар!
Бір міндеттен құтылдым !»
- Десін шешең, жар-жар!
Шымылдығын серпи сал,
Көрсін ағаң, жар-жар!
Көздің жасын көл қылып,
Төксін ағаң, жар-жар!
«Жылда-жылда базарға[2]
Мал сатам»- деп, жар-жар!
«Бір міндеттен құтылдым!»
- Десін ағаң, жар-жар!
Шымылдығын серпи сал,
Көрсің жеңгең, жар-жар!
Көздің жасын көл қылып,
Төксін жеңген, жар-жар!
«Жылда-жылда күйеуге
Апарам»[3]- деп, жар-жар!
«Бір міндеттен құтылдым!»
- Десін жеңгең, жар-жар!
Шымылдығын серпи сал,
Көрсін інің, жар-жар!
Көздің жасын көл қылып,
Төксін інің, жар-жар!
«Жылда-жылда үй ішің
Топыр қылмай [4], жар-жар!
Бір міндеттен құтылдым!»
- Десін інің, жар-жар!
Шымылдығын серпи сал,
Көрсін сіңлің, жар-жар!
Көздің жасын көл қылып,
Төксін сіңлің, жар-жар!
«Жаман жездем жалпылдап [5],
Келе бермей, жар-жар!
Бір міндеттен құтылдым!»
- Десін сіңлің, жар-жар!
ЖАР-ЖАР (2-НҰСҚАСЫ)
- Алып келген базардан
Қара насар, жар-жар?
Қара құйрық сәукеле
Шашын басар, жар-жар!
«Әкем - ай!»- деп, жылама,
Қыздар байғұс, жар-жар!
Әкең үшін қайны атаң
Орын басар, жар-жар!
Алып келген базардан
Қара насар, жар-жар!
Қара құйрық сәукеле
Шашын басар, жар-жар!
«Шешем - ай!»- деп, жылама,
Қыздар байғұс, жар-жар!
Шешен үшін қайын енең
Орын басар, жар-жар!
Алып келген базардан
Қара насар, жар-жар!
Қара құйрық сәукеле
Шашын басар, жар-жар!
«Ағам - ай!» - деп жылама,
Қыздар байғұс, жар-жар!
Ағаң үшін қайын ағаң
Орын басар, жар-жар!
Алып келген базардан
Қара насар, жар-жар!
Қара құйрық сәукеле
Шашын басар, жар-жар!
«Жеңгем - ай!» - деп, жылама,
Қыздар байғұс, жар-жар!
Жеңгең үшін абысын
Орын басар, жар-жар!
Алып келген базардан
Қара насар, жар-жар!
Қара құйрық сәукеле
Шашың басар, жар-жар!
«Інім - ай!»- деп, жылама
Қыздар байғұс, жар-жар!
Інің үшін қайын іні
Орын басар, жар-жар!
Алып келген базардан
Қара насар, жар-жар!
Қара құйрық сәукеле
Шашын басар, жар-жар!
«Сіңлім - ай!» - деп жылама
Қыздар байғұс, жар-жар!
Сіңлің үшін қайын сіңлі
Орын басар, жар-жар!
2. ЖҰБАТУ
Қара суды жағалай қаз барады,
Анасынан айрылып қыз барады.
Қара суға қан құйсаң, агар кетер,
Жат кісіге қыз берсең,алар - кетер
- Жылама, бикем, жылама,
Көзіңнің жасын булама!
Ұл боп тусаң әуелден
Сені мұндай қыла ма?!
Бүркендіріп қоя ма,
Көздің жасын бояма,
Біз бермейік десек те,
Мал бергенің қоя ма?!
Ол кеңеске кірмессің,
Тұр десек те, тұрмассың,
Өзіңе билік тиген соң [1],
Жұртыңа тұлға болмассың!
Сен жылайсың: «Үйім!»- деп,
«Жиғаным-қызыл бұйым!» [2]- деп
Әкең сенің ойлайды:
«Отырғаны балам қиын!»- деп.
Сен ойлайсың: «Барсам!»- деп,
«Бір [3] үйге тұлға болсам!»- деп,
«Өз алдыма мал салып,
Адамшылық құрсам!»- деп.
«Ақша отауға кірсем!»- деп,
«Барша манат кисем!»- деп,
Тілеуің бекем алдында:
«Әлдилеп бала сүйсем!»- деп,
Сәрсенбі күні тойыңыз,
Құтты болсын тойыңыз,
Тілеулі құтты тойында
Көп жылауды қойыңыз!
Жыламай кулак салыңыз,
Бұ сөзіме наныңыз!
Мен айтамын өсиет
Тыңдап, ұғып алыңыз!
Мұнан көшіп кетерсің,
Шын еліңе жетерсің!
Тең құрбың шықса алдыңнан,
Ойнап, ойлап етерсің.
Тең құрбың келіп сөйлесер,
Қалжыңдасып ойнасар,
Жақсы-жаман екеніңді
Ойнаған болып барласар!
Құрбың келсе, күлгейсің,
Әдеппенен жүргейсің!
Салмақпенен сөз сөйлеп,
Жақсы жауап бергейсің!
Бұ барғаннан барарсың,
Ата-енеңе барарсың!
Дүниесін құрметтеп,
Қабағына қарарсың!
Құлдай малын баққайсың,
Күңдей жұмыс қылғайсың!
Ата-енеңе жаққайсың!
Ата-енең айтар: «Келінім!» - деп,
«Келінім жақсы елім!» - деп,
«Бөтен жақ жат жұртына
Жақсылығың білінер!» - деп.
Қораңа бөліп мал берер,
Алдына келіп дем берер!
Арқан есіп, жүн түтіп,
Адамшылық құра бер!
Адам болсаң, өлмессің [4],
Еш жамандық көрмессің!
Жақсы болсаң, білерсің!
Жаман болсаң, білмессің!
Күйеуіңді күткейсің,
Өз басын құрмет еткейсің!
Қанша көңілің, қалса да,
Біріңе - бірің түтпейсің (тұтпайсың)!
Жыртық қылма киімін,
Шашпа жиған бұйымын!
Күйеуің келсе бір жақтан,
Онай қылып тұр киынын!
Біріңді-бірің құрметтеп (құрметлеп),
Қызықпенен күнелтсең!
Келістіріп дүниесін,
Ақ сұңқардай түлетсең!
Шариғаттың белгісін,
Білсең жақсы үлгісін!
Сөзге сынық қылдырмай,
Күтсең жақсы құрбысын!
Аз асынды [5] кеп етсең,
Кеп асынды кел етсең,
Бар асынды даяр [6] қып,
Қонақты сыйлап жөнелтсең,
«Мұнша қызмет қылды!» - деп,
Күйеуің көңілі жай болар:
«Малым адал болды!» - деп.
Күң жұмсасаң, қорлама,
Тіл алмаса, зорлама!
Тәтті, дәмді асыңды
Онан бөлек ұрлама!
Құл жұмсасаң, ұрмаңыз,
Оған қорлық қылмаңыз,
Жетім хақын ойлаңыз!
Бұл сөзіме наныңыз!
Өзің сараң болмаңыз,
Сараңдық атақ алмаңыз,
Қонақ қонса үйіңе,
Табағына ішек-қарын салмаңыз!
Жаман қатын белгісі.
Әр неден жоқ үлгісі,
Қатты болар ұйқысы,
Шірік болар терісі.
Жаман қатынның белгісі.
Әр неден жоқ үлгісі,
Сасық болар үй-іші [7],
Онан жаман өз иісі,
Еш келмейді келісі!
Талқан түйіп, қиып берер,
Қарны тойсын деп берер,
От басынын боқтығын
Тер алдына ап келер!
Аяқ болар құмғаны,
Қолын малып жуғаны.
Үсті-басы боқ болар,
Қас құдайдың ұрғаны!
Шашы [8] жүрер жалбаңдап,
Балағы жүрер салбаңдап.
Маңдайдан шашы бұрқырар,
Екі емшек салақтап!
Ол - адамнан ұялмас,
Өзінің дүниелігін жия алмас!
Өзінің малын танымас,
Қатын болып дәнемеге жарамас!
Замананың[9] азғаны,
Аттан байтал озғаны,
Некесізден хан тұрып [10],
Қайран қазақ тозғаны!
Сарғайып атқан сары тан
Сәуле беріп көрінді[11].
Оқыра жүрген бурыл ат
Тұсыңда сенің бүгілді.
Мінгенде атың боз ғана,
Күйеуің жап-жас бозбала,
Пайғамбар қызын ұзатқан,
Солар бір салған жол ғана!
Қыстай бір тіктің сыңсыма,
Айтарым, жар-жар, сыңсыма!
Әжептәуір бала едің,
Обалың қырық бір жылқыға!
Бұрынғы заманда «сыңсыма»- дейтін сарт қолы бір мата болушы еді, ұрғашылар көйлек киюші еді. Алдыңғы «сыңсыма» деген - сол, соңғысы - «жылама» деген.
Күйеуің жүр күлімдеп,
Қолына тиіп жылқысы.
Ата-енеге жақпайды
Келіннің шайпау тілдісі [12].
Ұзатпай сені қайтеді13],
Зылиқа, Зәуре - екі апаң
Апаңның салған үлгісі!
Мінгенде атың жиренше,
Тықыршып тұрмас мінгенше,
Шын [сен] ақылың кіргенше,
Ақ тайлақ шығар інгенше!
Мінгенде атың боз ғана,
Күйеуің жап-жас бозбала,
Тана бір моншақ тағарсың,
Тұңғышың болсын қыз бала!
Сәрсенбі күні той етер,
Дүрілдеп, желдеп қой кетер,
Сен кетсең, шешен жүдейді,
Келіні келіп күнелтер!
Әуеден ұшқан сона-ды
Саялы жерге қонады.
Артыңда сіңлің жоқ болса,
Шешеңе киын болады!
Мінгенде атын ала-ды,
Теңселе басып барады [14].
Жыламай аттан, бикем-ай,
Апарып шешен салады!
Мінгенде атың ала-ды,
Тең құрбың мұнда қалады.
Жыламай аттан, бикем-ай,
Жаз бір, күз бір барады!
Мінгенде атың теңбіл көк,
Тең құрбың қалды мұнда кеп.
Орамал берсең, барша бер,
Мақтайды сені мына коп.
Есіктің алды құмдақ-ты,
Құмдақтан қоян зымырапты.
Атасы басқа жау жеңге
Отауға салып тыңдапты.
Есіктің алды тастақ-ты,
Тастақтан қоян бас бақты.
Атасы басқа жау жеңге
Отауға салып тастапты.
Есіктің алды шашу ойын (үшін),
Шешен бір шашар шашуын!
Қалыңға берген қырық жылқы
Кешке де алар ашуын!
Жайықтан ұшқан жалғыз қаз,
Еділден ұшқан екі қаз,
Біреуі шапқан, бірі боз,
Сандығын толған сары бөз!
Әуеден ұшқан көбелек,
Күйеуің жаман сүмелек,
Келіншек болып түскен соң.
Күн көрсетпес төпелеп.
3. БЕТАШАР
Келін күйеудің үйіне келгенде, сәлем етіп отырады. Күйеудің, туғандары, ағайындары бәрі отырады. Онан соң бір кісі [1] ағаштың басына бір асыл бұйым шүберек байлап алып шығып отырып, келіннің басындағы бүркенген желегін көтеріп, бетін ашып, былайша өлең айтады:
Айт, айт, келін, айт, келін,
Атыңның [2] басын тарт, келін!
Сауысқаннан сақ, келіп,
Жұмыртқадан ақ келін!
Кер биенің - құлыншақ,
Салбыраған тұлымшақ.
Алдыңғы түйең - итіншек,
Артқы түйең тартыншақ.
«Алдыңғы түйең - итіншек!»- деп,
Кетке соқпа, келіншек!
«Артқы түйең тартыншақ!»- деп,
Басқа соқпа, келіншек!
Шу-шу болар, шу болар [3],
Құлағыңды бері сал,
Асылыңды кері сал!
Ата-енеңмен ұрыссып,
Қақаңдама, келіншек!
Үй артына мал келсе,
Бақаңдама, келіншек!
Таңертең тұрып, келіншек!
Құрт ұрлама, келіншек!
Өзің жатып, байыңды
«Тұр-тұрлама!»-, келіншек!
Аузы-мұрның сүйреңдеп,
Өсек айтпа, келіншек!
Қайынағаңның алдынан
Кесіп өтпе, келіншек!
Сары етігің салпылдап [4],
Сазды баспа, келіншек!
Сауыр етігің шойқаңдап,
Тоғай кезбе, келіншек!
Көн етігің керпілдеп [5],
Ауыл кезбе, келіншек!
Жаулығың тік шошаңдап [6],
Бұзау қорыма, келіншек!
Атан ақыл үйретсе,
Адырайма, келіншек!
Енең ақыл үйретсе,
Едірейме, келіншек!
«Абысыным жақсы!»- деп,
Сырыңды айтпа, келіншек!
«Қайындарым жақсы !»- деп,
Қойныңа алма, келіншек!
Келін, келін (келіңіз) көріңіз [7],
Көрімдігін беріңіз!
Ала-құла демеңіз,
Түсін айтып қойыңыз,
Жылқы берсең, көктен бер,
Өзі жүйрік, беріктен бер!
Қайын атаға бір сәлем!
Түйе берсең, тайлақ бер [8|.
Мұрындығын сайлап бер!
Түйе берсең, ақтан бер,
Өсеріне бақтан бер!
Қайын енеге бір сәлем!
Сиыр берсең қарадан,
Сірә да өлмес жарадан.
Қайынағаға бір сәлем!
Қойды берсең, қоңырдан,
Өсеріне оңдыдан [9],
Абысынға бір сәлем!
Ешкі берсең, сарыдан,
Құлақ шыдамас - дауысының зарынан [10],
Қайынініге бір сәлем!
Мүйізі пышаққа сап болар,
Терісі бұтқа қап болар,
Бұты толған бұлақ болар,
Іші толған лақ болар,
Ақтылы [11] қойды айдаған,
Алалы жылқы байлаған,
Осы жанның үлкені -
Атасы, саған бір сәлем!
- Мінгенде атың боз ғана,
Жорғасы бар аз ғана,
Таналы моншақ таққалы,
Тұңғышы болсын қыз ғана!
Есіктің алды терек-ті,
Қатындар тоқыр өрмекті,
Барған жылы ұл тапсаң,
Құдайдың берген ермек-ті
Арғымақ келер аяндап [12],
Ақырын сөйле баяндап.
Қой келеді жыбырлап,
Ақырын сөйле сыбырлап!
Қойды берсең ағынан,
Өсер - өспес боғынан!
Мінгенде атың жиренше,
Ойнақтап тұрар мінгенше,
Сірә да, мауқым басылмас
Әлдилеп бала сүйгенше!
Ақ түйең татырауда,
Ақ тайлақ жатыр матауда.
Қыз игенде (екен де) қысылдың
Мейлінше ойна отауда!
Есіктің алды ақ балық
Ақ балық етіп қақталық [13].
Орамал берсең барша бер,
Елге барып мақталық!
Есіктің алды ақ балық
Ақ балық етіп қақталық.
Орамал берсең, безден бер,
Шыға беріп боқталық!
4. ХАЛЫҚ ӨЛЕҢДЕРІ
БІР АҚЫН ӨЛЕҢДЕРІ
Тоғай бойында Едіге баласы Бейсенге біреудің айтқаны:
Сенің әкең - Едіге,
Сарнаушы еді еліге,
Сарнамасқа бола ма,
Қызыққан соң тес пен теріге?!
АБАҚТЫДАҒЫНЫҢ ЗАРЫ
Бастайын «Бисмилладан» - тәңірім атын,
Жазайын төрт жігіттің мінажатын.
Түзетіп таршылықта жаза алмадым,
Ғайыпқа ала көрмеңдер жазған (иазған) хатым!
Жазуға төрт жігіттің аты керек:
Қайдатұр, Сатыпалды, Айжан, Тілек.
Жар болсын тәңірім өзі бейшараға,
Бала еді іс көрмеген Жұман, Бөбек.
Мырзаға Сатыпалды жала салды,
«Бір істі сен қылдың!»- деп, пәле салды.
Бір доңызды ит талап өлтіріпті,
Сол уақытта төрт жігітті ұстап алды.
Ғаламда он сегіз мың жалғыз Алла,
Бұрынғы заманымыз қайда қалды?!
Салмасын еш пендеге мұндай күш,
Зынданға, міне, ап келіп жалғыз салды.
Құдай-ау, кез келтірдің қандай сорға,
Бастадың қандай күні мұндай жолға?!
Бойымнан осы өкініш қайтып кетер,
Оқ атып, қылыш шаппай, түстім қолға.
Жоқ еді бұл кәпірге қылған қасым,
Көзімнен, ойлай берсем, агар жасым!
Тұтқында қазам жетіп, өліп кетсем,
Құдайым иманымнан айырмасын!
Зынданда жата алмадым бойым дулап,
Сұм дүние, өтемісің аттай тулап?!
Серкедей қой бастаған көсем едім,
Қайран жұрт, қаламысың қойдай шулап?!
Пәленің қалай десем болар атын,
Жатырмын қолға түсіп, болып қатын.
Құдай-ау, мұндай қорлық көрсеткенше,
Пенденің алған артық аманатын!
Кез болды жоқ орыннан бізге неген,
Бейсенді ішке айдаған жұртын жеген,
Сегіз жыл «Итжеккеннен» арман кетіп,
Ханымыз Абайділда қайдан келген?!
Жесімнің Азнабайы жылқы айдаған,
Үш жерден найзасына ту байлаған.
Ол кімнің төбесіне қой қазыпты,
Тайжанды атып, Сейтенді ішке айдаған!
Біз түгіл, жұрт ұстаған Кәкен де өлген,
Біздерге бұ да шығар кезек келген!
Тұрлыбек жұрт билеген - Маңдай да өлген,
Тоқтамыс, Төбет пенен Жандай да өлген.
Ер Кәкен өліп кетті біздің сорға,
Біз түстік қапияда қазған орта.
Кісісін Баба, Бағыс жиып алып,
Ақшасын шашар еді біздің жолға!
Не етеді өзгесі өлсе, Кәкен өлмей,
Ер Кәкен жатар ма еді бізге келмей?!
Тіріде жұрт қараған, мырза Маңдай,
Шынымен жатқаның ба, 6ip тырбанбай?!
Шыныңмен жатырмысың, ай, Кәкен ер,
Жатыр ма шын жібермей сұм қара жер?!
Кәкен жоқ, қанша айтқанмен, енді маған,
Жақсылар бұрынғы еткен, жар бола гөр!
Доңыздың етін жеген кәпір оңбас,
« Келеді –деп - пәле қайдан?»- айтып болмас.
Бұл иттің тақылдаған айғағы жоқ,
Жар болса жалғыз тәңірім, боқ та қылмас!
Жалғанда осы қайғы естен кетпес,
Көрген жан кәпіршілік бізден етпес.
Жер жүзін қаптап түтін, өрт алса да,
Жар болса жалғыз тәңірім, ештеме етпес!
Дүниенің көзім жетпес ғайыбына,
Кез болдым қандай істің айыбына?!
«Пәледен құтқар өзің, иа, Құдай!»- деп,
Біз міндік Тәуекелдің қайығына.
Сәлем де, Мәжін биге, келе көрсін,
Мәнісін мынау істің біле көрсін!
Ит даусын түзде жүрген бәрі есітпес,
Не қылсын билер бізді өздері есен?!
ҚАРА ӨЛЕҢ
Үлкенге керсең қалды да.
Ас құйылды [1] тегешке.
Үлкен билер қалды да,
Құлдар кірді кеңеске [2].
Кеңескенде, не десті,
Тырнадай мойнын теңесті.
Теңескенде, не десті,
Біріне-бірі серт қылды:
Үйге кедей келгенде,
Бір аяқ ас бермеске!
Өлеңтіні жағалай
Тал шығады деп едім.
Тал шыбықтай бұралып,
Сал шығады деп едім.
Соққан бейіт сықылды
Үй шығады деп едім.
Қырыққан серке бұттанып,
Би шығады деп едім.
«Жал-құйрығы қаба»- деп [3],
Жабыдан айғыр салмаңыз!
«Атасы бай екен»- деп,
Жаман қатын алмаңыз.
«Жал-құйрығы қаба» - деп,
Жабыдан айғыр салсаңыз,
Жаугершілік күн болса,
Ұстап мінер ат тумас!
Жаман қатын алсаңыз,
Екі кісі бас қосса,
Сүйреңдеп сөйлер,
Топқа кірер ұл тумас!
Жаман қатын алсаңыз,
Төркініне бір алмай,
Төсегіне жата алмас!
Тең құрбысы келгенде,
Жалғанда қорлық болады,
Онды жауап айта алмас.
Таудан аққан тас бұлақ
Тасыса, құяр теңізге.
Қанша малы кеп болса,
Бай қуанар егізге.
Жаманнан жақсы туса,
Жақсыдан жаман туса,
Тартпай қоймас негізге.
Ақ дариядан үлкен дария болмас,
Тасыса, қалыбынан аспас.
Тұрымтайдан ұшқыр құс болмас,
Торғайдан басқа нәрсе алмас.
Ақ патшадан үлкен патша болмас,
Оның жарлығы екi болмас.
Бұзау - тайынша жиылып,
Бота болған заман-ды.
Жаман-жақсы жиылып,
Адам болған заман-ды!
Тамам молда жиылып,
Можа [4] болған заман-ды!
Тамам тере жиылып,
Қара болған заман-ды!
Оралдан қашқан өр түлкі
Өрлей [5] қашса, ит жетпес.
Тегеуріні төрт елі,
Аспаннан түскен тас түлек.
Жерге түссе [6], тек кетпес.
Қас патша қарашасына:
«Ерте келдің, кешке келдің!» - деп кек етпес [7]
Ұлы ханның ұлы едің,
Асыл ханның сідігі едің.
Шыныаяқтың сынығы едің,
Қас патшаның өзі едің!
Мінезіңнен дәме етпеймін,
Сүйегіңнен дәме етемін [8]!
Алыстан қара көрінсе,
Жүйрік озар созылып,
Қаба - қаба қар жауса,
Атан тартар бүгіліп.
Ендігінің жақсысын
Есіктен төрге қарап,
Отырғанын көрерсің түнеріп [9].
Борай - борай қар жауса,
Боранына келтірер.
Аз кісіні көп кісі
Орамына келтірер.
Көп нені айтады,
Азға қылған зорлығын айтады.
Аз нені айтады,
Кептен керген қорлығын айтады.
ТАҚПАҚ. КІМ АЙТҚАНЫ БЕЛГІСІЗ
Арай, арай, арай бар,
Арай толған сарай бар.
Бұрылша атқа бұғау бар,
Бұғауды кесер егеу бар.
Сом темірге балға бар,
Сомсынғанға Құдай [1] бар!
Ақ сұңқар, сен: «Ұшқырмын!»- деп, мақтанба,
Алдыңда жаюлы тұрған торлар бар.
Тұлпар, сен: «Жүйрікпін!» - деп, мақтанба,
Алдында казулы жатқан орлар бар.
«Басым кеп!» - деп, топтанба,
«Малым кеп!» - деп, шоқтанба!
«Жарлымын!» - деп, жабықпа.
«Жалғызбын!» - деп, зарықпа[2].
«Мұңлымын!» - деп, қамықпа,
«Жаяумын!» - деп тарықпа.
Мұңайма, жігіт, мұңайма,
Мұң тарқатар Құдай бар!
Суда жүрген сүңгуір,
Су қадірін не білсін?!
Түзде жүрген дуадақ,
Кел қадірін не білсін?!
Жарлыдан жаңа байыған,
Жалғыздан өсіп көбейген,
Ел қадірін не білсін?!
Өзі көкайыл, өзі дию, пері,
Өзі долы қатын,
Ер қадірін не білсін?!
Тау белгісі тас болар,
Бай белгісі ас болар!
Төренің жаманы
Төлеңгітімен қас болар!
Баланың жаманы -
Әкесін өлтіргенмен дос болар.
Құдайдың ең жаман жаратқан адамы
Қатынының ойнасымен дос болар!
Бұзылар елдің белгісі -
Бура тарасы бас болар!
Боларында болып от,
Боз жорғадай желіп от,
Болмасыңды білген соң,
Болған ердің қосын жек!
Өзің адам болған соң,
Аудара тастап,
Қалай кетсең, олай кет!
Бай болсаң, торғын орамалмен бетің сүрт,
Жарлы болсаң, жаныңменен көтіңді сүрт!
Бай болсаң, жан-бip алтын,
Қанша сыйласаң, сыйлауына турады.
Жарлы болсаң, жан-бip күдері
Қанша қинасаң, қинауына тұрады, үзілмейді!
Мырзалық - қонаққа пайда, малға қас,
Батырлық - жолдасқа пайда, жанға қас!
Өтірік сөз - дауға пайда, иманға қас!
Өткір пышақ - қолға пайда, қынға қас!
Алыс пенен жуықты –
Жортқан біледі
Ащы менен тұщыны –
Татқан біледі.
Тірліктің қадірін –
Өліп көрде жатқан біледі.
Денсаулықтың қадірін –
Ауырып, төсек тартқан біледі.
Жан тыныштықтың қадірін
Толғатып, бала тапқан біледі.
Сеңсең тонның қадірін
Сексенге келген қарт біледі.
Сары атанның қадірін
Ел қыдырған сарт біледі.
Тес айылдың батқанын
Иесі білмейді, ат біледі.
Ер жігіттің қадірін
Ағайын білмейді, жат біледі.
Кімнің жақсы - жаманын
Жаратушы Хақ біледі!
ТӨРТТАҒАНДАР
Қаруы ер жігіттің қылыш екен,
Қылыштың үлкен пышақ інісі екен.
Құрбының алған жары жақсы болса,
Төрт елі маңдайының ырысы екен.
Арқа, Ойылдың құба жон - ат желгендей,
Бабын тапса, құс болмас ителгідей.
Бойымда аса күшті бір дертім бар,
Бабын қыздар таппаса, кісі өлгендей.
5. ӨТІРІК ӨЛЕҢ
Өтірік өлең айттым да, қызға [1] жақтым,
Құмырсқаның асауын [2] қойдай бақтым.
Асауын шегірткенің ұстап мініп,
Тау - таудан тарбаңдатып түлкі қақтым [3].
Бір қоянды міндім де, аспанға ұштым,
Екпініне шыдамай, жерге түстім.
Алты күндей ақ боран соғып еді,
Жалғыз қурай түбіне [4] ас қып іштім.
Дүниеде ауыр екен [5] үрген қарын,
Жалғыз өзім көтердім соның бәрін.
Атандарға үш төстеп(осы тұстап)артып едім,
Көтере алмай, жығылды, жануарым [6]!
Бұ дүниеде бек ауыр [7] үрген қуық,
Жалғыз өзім көтердім аузын буып.
Қара шіркей шыбынға [8] арба салдым,
Ондай мықты [9] көрмедім өзім туып.
Бір қарсақты жаратып, базар [10] міндім,
Құлағынан берік басып [11]әзер міндім.
Екі хамбал (сомбал) [12] үстіне теңдеп алып,
Қара жолдың үстінде борт-борт желд1м.
Базарға барайын деп, борсық міндім [13],
Өзім жаяу болған соң, қорқып міндім.
Екі хамбал астыма мата теңдеп,
Қара жолдың үстінде борт-борт желдім.
Торғайдың атым үріктi қу басынан,
Тышқанының арқан естім шудасынан.
Отыз кісі бiр қаншыр ұстап алып [14],
Астау - астау ет жедік ер басынан.
Маса деген бip әділ пақыр [15] екен,
Имансыз сона деген кәпір екен.
Үйіне инеліктің кіріп барсам,
Ас беріп әкесіне жатыр екен.
Түбінен жау қияқтың ердің басы [16],
Көнектей көбелектің жұмыртқасы.
Базардан өзім барып алып келдім,
Қаншырдың шаңырақтай омыртқасы.
Өтірік өлең айтсам да, [17] келісі бар,
Сары масаның сабалық терісі бар.
Бөгелектің [18] биесін байлаймын деп,
Өрмекшінің он құлаш желісі бар.
Міндім де инелікті, сона қудым,
Сонаны үш күн, үш түн қона қудым.
Тес етіне сонаның жерік болып,
Тіліне жол (сол)жеңгемнің бола қудым.
Кеп маса қу көдеге құт құйыпты [19],
Көбелек: «Даулымын!» - деп, жұрт жиыпты.
«Ол дауына [20] мен өзім болмаймын!»
Көлбақа суда жатып, тырбиыпты.
6. ЖАРАПАЗАН
Жарапазан айта келдім, сіз байларға,
Кім кетіп, кім жетпеген бұл айларға?!
Кірерсіз сегіз бейіш сарайларға
Мұхаммед үмбетіне шаһыр рамазан!
Бір келген он екі айда шаһыр рамазан,
Қылыңыз рамазанда жанды құрбан!
Үшбу айда енді бізге Қалам, Құран,
Мухаммед үмбетіне шаһыр рамазан!
Бес парыз мұсылманға минат болған,
Ораза, намаз, зекет, қажы, - ол - нұриман!
Бұл айда рақмет нұрға дүние толған,
Мухаммед үмбетше шаһыр рамазан!
Ораза тұт, үшбу айда оқып құран,
Қараңғы көрде шамын жанып тұрған.
Наныңыз бұл сөзіме, хақ мұсылман,
Мұхаммед үмбетіне шаһыр рамазан!
Бұл айды керген де бар, кермеген де,
Білерсіз жан қадірін тергегенде.
Жақсы емес садақаны бермеген де,
Мұхаммед үмбетіне шаһыр рамазан!
Бұл айда кешер Алла жазығыңды,
Сыйласаң біздей пақыр ғарібіңді!
Садақа, берген қайыр – азығың-ды,
Мұхаммед үмбетіне шаһыр рамазан!
Бұл айда береке нұр тәңірім шашар,
Бұл айда шайтан лағын қорқып қашар.
Есігін семіз жұмақ періште ашар,
Мұхаммед үмбетіне шаһыр рамазан!
Әр айда бола бермес бұл рамазан,
Қасиетін оразаның білмес надан.
Ықылас қып қарсы алыңыз, келсе шаман,
Мұхаммед үмбетіне шаһыр рамазан!
Наныңыз жұмақ, тамұқ - тамам барын,
Тағы бар ғаршы, күpci, лаухи қалам,
Қожасы дүние, ақырет - Алла тағалам
Мұхаммед үмбетіне шаһыр рамазан!
