Ян Чачот

Мышанка

Хадкевіч Кароль не займеў яшчэ Мышы,

Далёка ўжо час той, далёка! -

Яшчэ без імя у лясной гэтай цішы

Рака булькатала ў асоках,

Калі жыў ліцвін тут, што Мышкам быў званы -

Дамок з заімшэлай страхою.

Бядняк, але быў ён гасціннасцю знаны,

А болей - красуняй-дачкою.

Адсюль недалёка, над светлай ракою,

Над чыстым, дагледжаным ставам,

Дзе замчышча сёння у хвоях старое,

Быў замак, што ленным тут правам

У князя быў выслужыў рыцар адданы -

Відаць, са шчасліваю доляй.

Быў вельмі заможны ён і паважаны,

Як рэдка ў Літве ў нас хто болей.

Прыгожы і стройны, вясёлы заўсёды,

Блукаў на кані ён па краі.

Скакаў, паляўнічы, ён у Цепліводы,

Кружыў па Казінавым гаі.

Аднойчы ён стрэў пад ляшчынай густою

Красы найдзівоснай дзяўчыну,

Што ў кошык арэхі ў лясным супакоі

Зрывала, нагнуўшы галіну.

Бліжэй падышоў. І так шчыра вітае,

Пра імя даведацца хоча.

Яна, адказаўшы, уніз апускае,

Нясмелая, сціплая, вочы.

Падумаў сабе ён: напэўна, прастачка,

Ён лёгка яе ашукае.

Памкнуўся абняць, ды яна - ну й дзівачка! -

Наўцёкі, ратунку гукае.

Браты дзесь далёка - ці ж іх дазавецца?

А ён даганяе і з ходу

Хапае дзяўчыну. Яна, хоць, здаецца,

Была і не слабай ад роду,

Не можа тут вырвацца - божа наймілы!

Ну, як жа ёй абараніцца?

Ёй страх, злосць і сорам патройваюць сілы,

Змагаецца, быццам бы львіца.

А ўсё ж ён дужэйшы! Якая хвіліна -

І рыцару здасца ўсё роўна,

Ды пхае яго і хапае, дзяўчына,

Каня тут за цуглі раптоўна.

Конь вырвацца хоча, яна ж яго ўмела

Суцішвае ўміг, чараўніца.

За грыву бярэцца, ускаквае смела -

І вось на кані ўжо імчыцца.

Тут рыцар убачыў слугу і без слова

Каня у яго вырывае.

Ён птушкай - ці поле, ці луг, ці дуброва -

За ёй, маладзён, улягае.

Імчыцца дзяўчына, імчыцца без духу,

А рыцар - за ёю, за ёю,

А вецер аж свішча ў яе каля вуха,

Каса за плячамі - змяёю.

На бераг ракі во яна прылятае,

Конь стаў тут, б'е ў дол капытамі.

І далей - ні кроку, зямлю узрывае,

Варочае страшна бялкамі.

Ды фыркае, кружыць, кідаецца ў бокі,

А тут і пагоня далінай

Узвіхрыла пыл, ад яе ўжо тры крокі...

Саскоквае долу дзяўчына.

Ды ў хвалю рачную з разгону нырае -

Хутчэй жа, хутчэй ад пагоні!

Юнак жа - услед. Сілы ёй не хапае.

Штохвілі слабее і - тоне!

Схавалася ў цёмнай вадзе з галавою -

Юнак даплысці ці здалее?

Не ўспеў! Толькі хвалі бягуць чарадою.

Чысцюткая згасла лілея!

Юнак! Што ж тваё нарабіла жаданне?

Даць згінуць душы найпрыгожай,

Так вартай найлепшай пашаны, кахання!

Ну, хто дараваць гэта можа?..

Дазналіся людзі, да плыні святлістай

Падбеглі, у смутку пасталі...

У гонар, дзяўчыны, душы яе чыстай

Мышанкаю рэчку назвалі.

А рыцар над тою ракой ціхаплыннай

Паставіў мястэчка навечна

І Мышшу назваў яго - ў памяць дзяўчыны,

Што так загубіў недарэчна.

Яна ж перад Юр'ем на бераг з-пад раскі

Выходзіць заўсёды вясною,

І скрозь расцвітаюць тады з яе ласкі

Мінушкі4 - іх любяць гурмою

Дзяўчаты збіраць ды, спяваючы песні

Пра сонца і шчасце на свеце,

Віць шчыра вяночкі з іх, красак тых весніх,

Што потым на мшы ўжо асвецяць.

Паслужаць мінушкі дзятве ад сурокаў

Мо чараўніка, чараўніцы.

Хай прымхі ўсё гэта ды іншае вока

Ў іх знойдзе жыцця таямніцы...

У час, калі ноч зорны свет расхінае,

Пры месяцы бачу здалёку,

Як лёгкім зефірам тут перабягае

Дзяўчына раку у паўзмроку.

Угледзь яе постаць у мроіве мглістым -

Імгла ж ля дзяўчыны святлее.

Сама ж яна толькі мо душам найчыстым

Адкрыецца - твар, што лілея.

Сюды ўсе дзяўчаты раней прыбягалі,

Сваёй давяраючы цноце.

У час мой яны ўжо радзей тут бывалі -

Жывуць яшчэ прымхі ў прастоце.

Мо ў памяць аб даўнім хлапцы і дзяўчаты

На Юр'я па сёння ў сваволі

Уранку з зарою - усе любяць святы -

Прыносяць прысмакі на поле.

Смяюцца, дурэюць, прысмакі з'ядаюць.

Калі ж тут за трункам старыя,

На межах пасеўшы ўкруга, пачынаюць

Расказваць пра дзеі былыя,

Качацца з пагорка ўся моладзь імчыцца.

Калі да дзяўчыны каторай

Хто з хлопцаў прыкоціцца, з ёю як быццам

І да алтара пойдзе скора.

І праўдзяць варожбы, бо хто ж паімкнецца

З пагорка таго да нямілай!

А тая ж, што ў мроі ўвайшла ўся і ў сэрца,

Пацягне магнітнаю сілай...

Яшчэ ёсць аповесць. Хто Мыш найдаўно тут

Закладваў, сказаў нечакана:

«Дам селішчу імя той першай істоты,

Што заўтра мне стрэнецца рана».

Назаўтра у бок Цепліводы паволі

Дарогай паехаў ён конна.

Аж бачыць тут: выбегла мышка на поле

З кустоў, пазірае здзіўлёна.

Аповесць во гэтая звязана з тою;

Ды толькі там мышка другая!

О, кожны хацеў бы спаткацца з такою

Пад голлямі спеўнага гаю!

Яе павітай толькі шчыра, пачціва,

Як шчыра вітаў я, бывала,

Ды пагамані, як з сястрою, зычліва,

З увагай, пашанай, без шалу.

Бо ёсць жа дзяўчаты, якія заўсёды

Лепш кінуцца ў вір галавою,

Чым імя заплямяць за міг асалоды:

Як жыць потым з ганьбай такою?..

О мілы ўспамін! Дарагая Мышанка!

Зноў снішся ты ў барве заранак.

Найпершая ў свеце мая ты каханка,

Мільгнуў тут жыцця майго ранак.

Мае ўсе тут гульні, блуканні, забавы,

Высочваў я рыбку тут днямі,

Траву нёс кароўкам, рваў кветкі, рухавы,

Тут «біўся» не раз з «казакамі».

У чыстым крышталі тваім тут, здзіўлёны,

Я бачыў тады пад вадою

Чародку альшын, бор, узгорак зялёны,

Сябе - і ўсё ўніз галавою.

Тут час пралятаў мой, нам, дзецям, з табою

Так міла было і цікава.

Як рады былі, калі крыгі вясною

Ішлі тут - за лаваю лава!

Тады, у маленстве, калі я, шчаслівы,

Ў твае углядаўся крышталі,

Не знаў, што ўжо ў сэрца - о час наш імклівы! -

Яны мне навечна запалі.

Сум, радасць - як воблакі, тут праплывалі,

Раіліся чыстыя мары.

Вучылі нас думаць, рака, твае хвалі

І родных палеткаў абшары.

З людзьмі жывучы, ад людзей о як многа

Бярэш ты і ў сэрца, і ў голаў,

Як і ад ракі той, ад гэтых разлогаў,

Ад жыта, што спее наўкола.

Я жыў той красою - у часе прымглёным,

Красе ўсёй, пачуццям высокім

Я толькі пасля пазнаходзіў імёны

У свеце шматфарбным, шырокім.

Не знаю, дзе буду, памру дзе, не знаю,

Ды ўдзячны зямлі я, дзе вырас,

Я ў думках лячу зноў да роднага краю,

Здалёк мне відаць яго вырыс.

Мышанка мая! За ўсе краскі, за тое,

Што жыў тут, табою прыгрэты,

За светлае ранне сваё залатое, -

Прымі ж ты вянок мой во гэты.